Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
| છ વિનાય નમઃ |
-
॥श्री धम्मिलकुमार चरित्र॥
(મૂઢ-શ્રી નરોવરમૂરિ)
»
ગુજરાતી ભાષાંતર સહિત છાપી પ્રસિદ્ધ કરનાર
વિઠલજી હીરાલાલ લાલન.
જા મ ન ગ ર વાળા .
વીર સં. ૨૪૫૬
વિક્રેમ સં. ૧૯૮૬
સને-૧૯
*
કિ. રૂા. ૬-૦-૦
NORM
-
all
SS SS
salachandobandagoogao
આ ગ્રંથ પ્રસિદ્ધકર્તાએ પિતાના સૂર્યોદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ છો. જેમાં
જ મ ન ગ ૨.
4
. SK
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
—
-) પ્રસ્તાવના. ( સુજ્ઞ વાચકે,
આ “ધમ્પિલકુમાર ચરિત્ર” નામનો ગ્રંથ મૂળ સંસ્કૃત કો અને તેના ભાષાંતર સહિત બહાર પાડતાં મને અનહદ આનંદ થાય છે. આ ગ્રંથના મૂળ કર્તા કવિવર્ય અંચલગચ્છી શ્રીમાન જયશેખરસૂરિજી મહારાજ સં. ૧૪પદના અરસામાં થયેલા છે. આ ગ્રંથ ફક્ત મૂળ એટલે ભાષાંતરવિના પહેલી આવૃત્તિની પ્રેસ કેપી (મારા સ્વ. પિતાજી પં. હીરાલાલભાઈએ) જુની પ્રતઉપરથી લખી, અને અમે છાપી, બાદ બીજી આવૃત્તિ પણ અમે છાપેલ, બાદ ત્રીજી આવૃત્તિ ભાષાંતર સહિતની પ્રત આકારે ચાર ભાગમાં છાપી, આ ભાષાંતર સ્વ. પંડિત હીરાલાલભાઇની નિગેબાની નીચે મારા ભાઈ મનસુખલાલે કર્યું, તે તમામ પ્રતો ખપી જવાથી અને ચાલુ માંગણી રહેવાથી આ સાહસ મેં કર્યું, અને આ વખતે બુક આકારે આપની સમક્ષ રજુ કરું છું.
આ ગ્રંથની સંસ્કૃત કવિતા એટલી બધી રસવાળી અને પ્રાસ સહિત છે કે જે વાંચતાં તેના શેખીનાને ઘણેજ આનંદ થાય તેમ છે. વળી આ ચરિત્રમાં વાર્તાની રચના અને દૃષ્ટાંત એવાં પ્રાસંગિક અને રસવાળાં મુક્યાં છે કે જે બુક હાથમાં લીધા પછી મુકવાનું મન નહિ થાય. તેમજ થોડા સંસ્કૃત અભ્યાસવાળાને પિતાની મેળે પંડિત વિના પણ અભ્યાસ વધી શકે તેવી સગવડવાળું ભાષાંતર હેઇને તેમને અતિ ઉપયોગી છે. તેમજ આ ગ્રંથ કેટલે રસિક અને માનનીય છે તેને ખ્યાલ તેની આ ચોથી આવૃત્તિ કરવી પડી તેથીજ બસ થઈ રહેશે. ભાષાંતર સહિતની ત્રીજી આવૃત્તિની આ ગ્રંથની ચારે ભાગની કિંમત તે વખતે રૂા. ૧૩ રાખવામાં આવી હતી, આ વખતે વધારે લાભ લેવાય તે માટે તેની કિંમત ફકત રૂા. ૬) રાખવામાં આવી છે, જેથી જ્ઞાનભંડારો તથા લાયબ્રેરી વિગેરે સુખેથી લઈ શકશે. .
હું પંડિત કે વિદ્વાન નથી, સાધારણ સંસ્કૃત અભ્યાસ સાથે અનુભવ ૨૫) વર્ષો થયાં સ્વ. પંડિતજી સાથેને લખવા વાંચવાને હાઇને આ મહાન ગ્રંથનો મુ બહુ કાળજીથી વાંચી બહાર પાડેલ છે, છતાં કોઈ ભુલ લાગે તે સુધારી વાંચવા નમ્ર વિનંતિ છે.
-
સેવક,
જામનગર 1 સં. ૧૯૮૬ જ્યેષ્ઠ સુદ ૭ /- વીઠલજી હીરાલાલ લાલન,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ધમ્મિલચરિત્રમાં અતર્ગત દૃષ્ટાંતા નીચે મુજબ છે:
૧ પરીક્ષા કવિના સ્રી પરણવામાટે ધ દત્તનું દૃષ્ટાંત ૨ સ્રી ન પરણવામાટે ધમ્મિલે આપેલુ ગેપલ-કવિનું દૃષ્ટાંત ૩ વગર વિચાર્યું કાર્ય કરવા માટે સામિલ બ્રાહ્મણનું દૃષ્ટાંત ૪ ભવિતવ્યતા ઉપર શિવ બ્રાહ્મણનું દૃષ્ટાંત ૫ ધર્માંદરણે ગુણવનું દૃષ્ટાંત
- અગલદત્ત મુનિએ સ્વમુખે પાતનુ કહેલું દૃષ્ટાંત ... ૭ તિશરામિણ ધનશ્રીનુ દૃષ્ટાંત
૮ મહાસતી શીલવતીનું દૃષ્ટાંત
૯ સ્વચ્છંદતા ઉપર વસુદ્દત્તા તથા અરિદમનનું દૃષ્ટાંત
...
...
...
...
પૃષ્ટ.
૩૨
૮૩
૧૦૯
૧૧૭
૧૬૯
૨૫
૩૩૯
૩૮૯
૪૪૭
તાઢ:—દરેક જાતનું યુવર્ક કામ ખંતથી નિયમિત રીતે સાષકાક કરી આપશું, તેમજ સંસ્કૃત પ્રુફ્રીડીંગનું કામ કરતા હાઇને છપાવનારને દરેક સગનડ અમારે ત્યાં થશે. તેમજ કાગળા વિગેરે ટ્રાન્શીપથી મંગાવતા હાઇને તેમાં પણ ફાયદો થશે. તા અમારા સાથે કામ પાડી ખાત્રી કરવા ભલામણુ છે.
સૂર્યાંય પ્રેસ———જામનગર,
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री धम्मिलकुमार चरित्र. (મૂર્તા શ્રી જયરોષરમૂરિ.)
–ભાષાંતર સહિત છાપી પ્રસિદ્ધ કરનાર વીઠલજી હીરાલાલ શાહ-( જામનગરવાળા. )
- ~ ~
बोधिबीजं सतां स्वांत-भूमौ वस्तुमना इव ॥ योऽपाद् वृष पदोपांते । म श्रीमान ऋषभः श्रिये ॥१॥
અર્થ–સંતપુરૂષનાં અંત:કરણરૂપી ભૂમિને વિષે સમ્યકત્વનું બિીજ વાવવાની જાણે ઇચ્છા થઇ હેય નહિ! (એવા હેતુથી) જેણે બળદને પોતાની પાસે રાખેલો છે એવા શ્રીમાન ઋષભદેવપ્રભુ (અમારા) કલ્યાણ માટે (થાઓ). ૧
यस्याहिसेवया स्थैर्य-मपि सत्वरगत्वरौ ।। મેગાર થી જ સ શીશાંતિનિનો મુદ્દે ૨
અર્થ –જેના ચરણની સેવાથી ચપળગતિવાળા એવા પણ લક્ષ્મી અને હરિ સ્થિરપણુ પામ્યા છે તે શ્રી શાંતિનાથપ્રભુ હર્ષનેમાટે ( થાઓ. ) . ૨
जलजीवोऽप्यपृच्छंखो । मांगल्यमधुरध्वनिः ॥ यस्याहिसेवापुण्येन । तं श्रीनेमिनमानुमः ॥ ३ ॥
અર્થ:–જેના ચરણની સેવાના પુણ્યથી જલજતુ એ શંખ પણ મંગલિક મધુર ધ્વનિવાળે થયે, તે શ્રી નેમિનાથપ્રભુની અમે સ્તુતિ કરીયે છીયે. ૩ ૧ સુર્યોદય પ્રેસ–જામનગર
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
पार्यो जयति यो दीपा-नुचैः फणिमणिच्छलात् ।। तेने तमोभृते लोके । सतां मुक्तौ यियासतां ॥४॥
અર્થ:-મેક્ષમાં જવાની ઇચ્છાવાળા સંતપુરુષોને માટે અંધકારથી ભરેલા જગતમાં સર્પના મણિએના મિષથી જેણે દીપક ઉચે ધરી રાખેલા છે તે શ્રી પાર્શ્વનાથપ્રભુ જય પામે છે. તે ૪
नारीद्वयोदरस्थित्यो खातारोपितशालिवत् ॥ વોડક્ષાથી માણાતા છિયે સર જ્ઞાતિનંદન || L.
અર્થ–બે સ્ત્રીઓની કુક્ષિમાં રહેવાથી ઉખેડીને ફરીથી વાવેલા શાલિની પેઠે જે અનુક્રમે અક્ષતની શોભાવાળા ( સિદ્ધ) થયા તે શ્રી મહાવીર પ્રભુ લક્ષ્મી માટે (થાઓ. ) . ૫
येषु धुर्येष्विव न्यस्य । शासनस्य धुरं जिनाः ॥ . निश्चिंता निर्वृति भेजु-स्ते मुदे गणधारिणः ॥६॥
અથ:-જેમ બળદ ઉપર તેમ જેના પર શાસનની ધુરા સ્થાપીને જિનેશ્વરે નિશ્ચિતપણે મોક્ષ પામ્યા છે તે ગણધરે હર્ષમાટે (થાઓ.)
નયચર્થના પૂર–for furiા || - तत्कालजापि जैनी गौ-वरंती विश्वगोचरे ॥ ७ ॥ .
અર્થ –તત્કાલ જન્મેલી એવી પણ જેની વાણી (ગાય) જગતમાં ફરતી અને અર્થરૂપી દૂધના સમૂહથી લેકના મંડલને ખુશી કરતીથકી જય પામે છે. જે ૭ છે
इह विश्वजनप्रेय-श्छायानां सर्वशर्मणां ।। धर्मोऽनुपहतो हेतु-बीजं भूमीरुहामिव ॥ ८॥
અર્થ–સલેકેને આનંદકારી છાયાવાળા વૃક્ષને હેતુ જેમ બીજ છે તેમ આ જગતમાં સર્વ સુખને અનિવાર્ય હેતુ ધર્મ છે. નિશેષક્ષત્રનક્ષત રથ ત્રિા यचंद्रमायितं धत्ते । तद्धर्मस्य विजंमितं ॥९॥
અર્થ:–સળા ક્ષત્રિયરૂપી નક્ષત્રોના સમૂહમાં ચક્રવર્તી (રાજા) શેભાથી જે ચંદ્રપણાને પામે છે તે ધર્મનું જ માહાન્ય છે. જે ૯ છે
मुरांगनासमारध-संगीतप्रीतलोचनः ।। दिवींद्रो देवसंसेव्यो । जन्यते पुण्यतेजसा ।। १० ॥
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ). અર્થ–પુણ્યના પ્રકાશથી જ દેવલોકમાં રહેલે ઈંદ્ર પણ અસરાઓએ કરેલા ગાયનેમાં પ્રીતિયુક્ત નેત્રવાળે દેવોને સેવવાલાયક થાય છે. તે ૧૦ ||
भवेत् त्रिदशकोटीर-कोटीरत्नांचितक्रमः ॥ - યત્રિપુરના I કાન્તિઃ સુરૈર્કઃ || 8 |
અર્થ –જિનેશ્વર પણ પૂરે કરેલાં સુકૃત્યથી જ દેવતાઓના મુકુટમાં રહેલા કોડાગામે રનોથી પૂજાએલા ચરણવાળા અને ત્રણે ભુવનના પણ સ્વામી થાય છે. આ ૧૧
जीवाः मुखेच्छवः सर्वे । सुख धर्मात्मजायते ॥ जीवनं तस्य कारुण्यं । पाहुः स्तन्यं शिशोरिव ॥ १२ ॥ અર્થ–સર્વ પ્રાણિઓ સુખના અભિલાષી છે અને તે સુખ ધર્મથી જ થાય છે, તથા જેમ બાલકનું જીવન સ્તનપાન છે તેમ ધર્મનું જીવન દયા છે. જે ૧૨
યથા મૌઢિ પતy I pપીપુ ચક્ષr | यथा सुरद्रुः सालेषु । विशालेषु यथा नभः ॥ १३ ॥ यथा हरिरमत्र्येषु । मत्र्येषु च यथा नृपः ।। दयाधर्मस्तथा धर्म-कृत्येषु स्यात्पुरस्सरः ॥ १४ ॥ युग्मं ॥
અર્થ:–અવયવોમાં જેમ મસ્તક, ઇંદ્રિમાં જેમ ચક્ષ, વૃક્ષમાં જેમ કલ્પવૃક્ષ, વિશાલપદાર્થોમાં જેમ આકાશ, દેવોમાં જેમ ઈંદ્ર, તથા મનુષ્યોમાં જેમ રાજા તેમ ધમ કૃત્યોમાં દયાધમ મુખ્ય છે. ૧૩ ૧૪
सत्यशीलतपोऽस्तेय-पांडित्यप्रमुखोऽखिलः ॥ गुणग्रामः कृपाहीनो । निर्मथनगरोपमः ॥ १५ ॥
અર્થ – સત્ય શીલ તપ ચેરી નહિ કરવી તે અને વિદ્વતા વિગેરે સઘળા ગુણેને સમૂહ દયા વિના નિર્ણાયકનગર સમાન છે. જે ૧૫ છે
आरोग्यभाग्यसौभाग्य-रूपभूपादिसंपदः॥ વાતાતા ચાર જુવો નિવૃતિઃ . ૨
અથ: આરેગ્યતા ભાગ્ય સૌભાગ્ય રૂપ અને રાજ્યાદિકસંપદા દયારૂપી વેલડીના પુષ્પોના સમૂહરૂપ છે. તથા તેના ફળરૂપ મેક્ષ છે.
वैरिवारिविषव्याल-ध्याधिबंधादिवाधया ।। तुषेव पीतपीयूषः । पीड्यते न कुपापरः ॥ १७ ॥ .
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
" અર્થ:–અમૃતપાન કરનાર જેમ તુષાથી તેમ દયાલુ માણસ શત્રુ જલ વિષ સર્ષ તથા બંધન વિગેરેની પીડાથી પીડાતો નથી. જે ૧૭ છે
वृणोति सकला संपत । करुणाभाजनं जनं ॥ चरित्रं धम्मिलस्यात्र । साक्षात्कुर्मः प्रतीतये ॥ १८ ॥ અર્થ:–દયાલુ માણસને સઘળી સંપદાઓ પ્રાપ્ત થાય છે (તેની) પ્રતીતિ માટે અહિં અમે ધમ્પિલકુમારનું ચરિત્ર પ્રત્યક્ષ કહીયે છીયે. છે ૧૮ છે તથાદિ-વંચિયાં છે. જો સુમેહમૃતા
વિમર્સ નામિત્તિકર્તમાથાં ? / અર્થ તે કહે છે-જબૂનામે દ્રોપ છે કે જે જગતીરૂપી ભીંતવાળે થયો થકે મેરૂપર્વતવડે કરીને એક તંભવાળા મહેલની શોભાને ધારણ કરે છે. ૧૯ છે
द्वीपस्यास्य सुवृत्तस्य । प्रमदावदनाकृतेः ॥ भालशोभालयं भाति । क्षेत्रं भरतनामकं ॥ २० ॥
અર્થ –( ત્યાં) ભરતનામનું ક્ષેત્ર સ્ત્રીના મુખની આકૃતિવાળા ગળાકાર એવા આ જંબુદ્વીપના લલાટની શેભાને ધારણ કરે છે. મારા
मध्ये देशनिवेशेन । तस्यापि तिलकायितं ॥ અતિ રસુપ્રિ . શાપરૂપાનં / ૨૨
અર્થ –તેના પણ મધ્ય ભાગમાં આવવાથી તિલકસરખું ઊંચા સુવર્ણની ( ઉચજાતિના લેકેની ) શેભાવાલું કુશાગ્રપુર નામે શહેર છે. એ ૨૧ છે
युवानो यत्र खेलंति । विमानेष्विव वेश्मसु ॥ मेषोन्मेषादिचेष्टामि-मन्यते मानवा इति ॥ २२ ।।
અથ –જે નગરમાં દેવા જેમ વિમાનમાં તેમ મનુષ્યો ઘરમાં કીડા કરે છે. પરંતુ નેત્રના પલકારે આદિકની ચેષ્ટાથીજ તે મનુષ્ય છે એમ જણાય છે. રર છે
मणिवेश्मसदोद्योते । यत्र रात्रिः प्रतीयते ॥ विकसत्कुमुदामोदा । ब्योम्नि च ज्योतिरीक्षणात् ॥ २१ ॥
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ -મણિમય ઘરના નિરતર પ્રકાશવાળા એવા જે શહેરમાં રાત્રિ તો માત્ર પ્રફુલ્લિત કુમુદની સુગંધિથી તથા આકાશમાં તારાએ જેવાથી જ જણાય છે. ર૩
यत्र जैनगृहाग्रस्थ-कल्याणकलशोद्भवैः ॥ गभस्त्यगस्तिभिग्रस्ताः । पौराणां दुरितार्णवाः ॥ २४ ॥
અર્થઃ—જે શહેરમાં જિનમંદિરપર રહેલા સુવર્ણકુંભાથી ઉત્પન્ન થયેલા કિરણોરૂપી અગસ્તિમુનિઓએ નગરજનોનાં દુ:ખરૂપી સમુદ્ર પીધેલા છે. તે ૨૪ .
તત્રામિત્રતા:ત્તામં વિનિત્ય વિદ્યુતો II ग्रहराज इव व्योग्नि । रेजे राजा परं तपः ॥ २५ ॥
અર્થ–ત્યાં શત્રુરૂપી અંધકારના સમૂહને જીતીને આકાશમાં રહેલા સૂર્યની પેઠે ઉદયયુક્ત મહાતેજસ્વી રાજા શોભતો હતો. ૨૫ क्षारोऽन्धिः पंकजं पद्म । कलंकीदुः शठो हरिः॥
૬ વિ શ્રી. નિપજમનવા ! રદ્દ અર્થ–સમુદ્ર ખારે છે, કમલ કાદવમાં ઉત્પન્ન થયેલું છે, ચંદ્ર કલંકી છે, અને વિષ્ણુ ઠગ છે, એવું જાણુને તેઓ પ્રત્યે નાખુશ થયેલી લક્ષ્મી નિર્દોષ એવા જે રાજાને હર્ષથી ભજતી હતી. ર૬ છે
वैरिदैरमृदिता । मुदिता दानवारिभिः॥ व्यानशे मंक्षु यत्कीर्ति-वल्ली ब्रह्मांडमंडपं ॥ २७ ।। અર્થક–જે રાજાની કીર્તિરૂપી વેલડી વેરીઓના સમૂહથી નહિ ક્યડાએલી તથા દાનરૂપી જલથી પુષ્ટ થયેલી જગતરૂપી મંડપ ઉપર તુરત વિસ્તાર પામી હતી. ૨૭ છે
समरे धनुषा यस्या-ऽदर्शि पृष्टं विरोधिनां ।। नश्यंतः सत्वरं पृष्टं । स्पर्धयेवास्य तेऽप्यदुः ॥ २८ ॥
અર્થ – રણસંગ્રામમાં જેના ધનુષ્ય શત્રુઓ પ્રત્યે પોતાની પીઠ દેખાડી ત્યારે તેની સ્પર્ધાથી જ જાણે હેય નહિ તેમ નાશતા શત્રુઓએ પણ તુરતજ પિતાની પીઠ આપી (દેખાડી) ર૮ છે
धारिणी शीलभूषायाः । सद्वाक्पीयूषसारिणी ॥ સામિાકિ શોમાં દશ વન્ય પ્રાણી છે ર૧ |
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
• અર્થ–તે રાજાને શીલરૂપી અલંકારને ધારણ કરનારી, મધુરવચનરૂપી અમૃતની નહેર સમાન, અને ચક્ષુઓની મનહર શેભાને ધારણ કરનારી ધારિણી નામની પત્ની (- રાણી ) હતી. . ર૯ છે
यदीयं हृदयं मुक्ता-स्रक् सिषेवे सुसंहिता ॥ अध्येतुमिव नैर्मल्यं । सद्गुणानां ह्यसौ स्थितिः ॥ ३०॥
અર્થ–સારી રીતે ગોઠવેલી મોતીની માળા જાણે નિર્મલપણને અભ્યાસ કરવા માટે જ હોય નહિં તેમ જે રાષ્ટ્રના દદયને સેવતી હતી, કારણકે સગુણીઓની એજ રીતી હોય છે. ૩૦ છે
रंगभूरंगभूस्तस्याः । पितुः प्रीतेरजायत ॥ अमित्रदमनो नाम । वपुष्मानिव मन्मथः ॥ ३१ ।।
અર્થ –તે રાણીને પિતાની પ્રીતિની રંગભૂમિ સરખે અને દેહધારી કામદેવ જેવો અમિત્રદમન નામે પુત્ર થયે. ૩ી છે
चित्रं प्रगुणयन् धर्म । विनार्ति योधवद्धनी ॥ समुद्रदत्तस्तत्रासी-दवासी मार्गणौधतः ॥ ३२ ॥
અર્થ:–આશ્ચર્ય છે કે દ્વાની પેઠે બાણેના સમૂહથી ( યાચકેના સમૂહથી ) નહિ ડરનાર અને દુઃખવિના ધર્મને મેળવનારે સમુદ્રદત્ત નામે ( એક) ધનવાન ( શ્રેષ્ઠી ) ત્યાં વસતો હતો.
कचिद्रत्नैः प्रवालैश्च । कचित् कचन मौक्तिकैः ॥ મેહુાં મંદિરં તર્યા . સમુદ્રોત મત 3 |
અર્થ:-ક્યાંક રત્નોથી ક્યાંક પ્રવાલાથી અને ક્યાંક મતીઓથી ભરેલું તેનું ઘર સમુદ્રના મધ્ય ભાગ જેવું લાગતું હતું. છે ૩૩ છે
निकाये यस्य सच्छाये । चिरं विश्रम्य पाया ॥ भुवनभ्रमणोद्भूत-खेदच्छेदो व्यलीयत ॥ ३४ ॥
અર્થ –જે શેઠના ઉતમ છાયાવાળા ઘરમાં ચિરકાલ વિશ્રામ લઈને લક્ષ્મીએ જગતમાં ભમવાથી ઉત્પન્ન થયેલા પિતાના પસીનાનો વિનાશ કર્યો. એ ૩૪ છે
प्रेयसि प्रेयसी भक्तिः । सूक्तिपीयूषकामधुक् ।। जनी सार्वजनीनास्य । सुभद्रा नामतोऽजनि ॥ ३५ ॥
અર્થ:–ભર્તામાં પ્રીતિયુક્ત ભક્તિવાળી, સદ્ધચનરૂપી અમૃતની ( દૂધની કામધેનુ સરખી તથા સર્વ કેને માનનિક એવી સુભદ્રા નામની તે શેઠની પત્ની હતી. જે ૩૫
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रीतिप्रेरणयामस्त । श्रेष्ठी तां जिवितेश्वरी । सा पुनर्विनयादासी-दासींमन्या प्रियंप्रति ॥ ३६ ॥
અર્થ –તે સુભદ્રાને પ્રીતિની પ્રેરણાથી શેઠ પિતાના જીવનની માલિક સમાન માનતો હતો, અને તેણુ પણ વિનયથી (પોતાના ) તે પતિ તરફ દાસીપણે વર્તતી. જે ૩૬ છે
कालो भूयान् मिथःप्रेम-गुणनिःस्यूतयोस्तयोः ॥ गृहमंडनयोदंड-वैजयंत्योरिवागमत् ।। ३७ ॥ અર્થ–પરસ્પર પ્રેમરૂપી દેરાથી સીવાયેલા દંડ અને પતાકાની પેઠે ઘરના મંડનરૂપ એવા તે બન્નેનો (દંપતીને ) ઘણે કાલ વ્યતીત થયો. એ ૩૭ છે
નરશ્રીનિશિ નિદ્રા-ડાનિધિનાય ददर्श दर्शनानंदं । स्वप्ने श्वेतेभवाहनं ॥ ३८ ॥
અર્થ –એક દિવસે ન્યાયયુક્ત લક્ષ્મીવાળી (તે સુભદ્રાએ) રાત્રિને સમયે સુતાં થકાં સ્વમમાં તહસ્તિના વાહનવાળા તથા આનંદી દર્શનવાલા ઇંદ્રને જોયે. ૩૮ છે
तन्वि ते तनयो भावी । श्रीमान् धीमांश्च निश्चितं ॥ स्वप्न एवेति साश्रौषी-त्तस्यामृतकिरं गिरं ।। ३९ ।।
અર્થ અને હું કેમલગી ! તને ખરેખર લક્ષ્મીવાન અને બુદ્ધિવાન પુત્ર થશે, એવી તેની અમૃતઝરતી વાણી તેણુએ રૂમમાં સાંભળી. . ૩૯ છે
खप्ने निवेदिते पत्यु-स्तया विद्राणनिद्रया
શ્રાવિ વંશનાર-પુત્રામમાં પરું ૪૦ છે . અર્થક–જાગેલી એવી તેણીએ પિતાના) પતિને તે સ્વમ કહે છતે (તેમના મુખથી) કુલના મંડનરૂપ પુત્રના લાભનું ફળ સાંભલ્યું.
दधेऽथ गर्भमक्रूर-मंकूरमवनीव सा ॥ ગાય વાયુતં વિશે . વિર્યસ્થતિ નો વર | ૪
અર્થ –હવે પૃથ્વી જેમ અંકુરને તેમ તેણુએ ઉત્તમ ગર્ભ ધારણ કર્યો, કારણકે સ્વમમાં સાંભળેલી દેવવાણું પ્રાયે મિથ્યા થતી નથી. ૧. I
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
मुतं मास्त सा काले । सीतांशुमिव पूर्णिमा । आलोकमात्रसंपीत-लोकलोचनबैरवं ॥ ४२ ॥
અર્થ:–જેવા માત્રથી જ લોકેના નયનકમળને ખુશી કરનાર ચંદ્રને જેમ પૂર્ણિમા તેમ તેણીએ ગ્યકાલે પુત્રને જન્મ આપ્યો. જરા
नाले नालीकवक्त्रस्य । बालस्यास्य भुवस्तले ।। निखायमाने निर्भिन्न-सादः प्रादुरभृनिधिः ॥ ४३ ॥
અર્થ–ઉત્તમ મુખવાળા આ બાળકની નાળ જમીનમાં દાટતે છતે ત્યાં દુઃખ દૂર કરનાર ધનને ભંડાર પ્રકટ થયે. ૪૩
चेटैराकसिकप्राप्ति-तुष्टैः श्रेष्ट्यवबोधितः ॥ योगीव ब्रह्मरंधं त-निधानमुदजीघटत् ॥ ४४ ॥
અર્થ:–અકસ્માત (તે નિધાનની ) પ્રાપ્તિથી ખુશી થયેલા નોકરો મારફતે ખબર મલવાથી યોગી જેમ બ્રહ્મદ્વારને તેમ શેઠે તે નિધાન ખેલાવ્યું. ૪૪ છે
दारिद्यदारुदाहाय । दवानलशिखासखं ॥ रुक्मराशिमसौ तत्र । निरीक्ष्य मुमुदेतरां ॥ ४५ ॥
અર્થ:–દારિદ્યરૂપી કાષ્ટને બાળવાને દાવાનલની જ્વાલા સરખા તેમાં રહેલા સુવર્ણના સમૂહને જોઈને તે શેઠ ઘણે ખુશી થયો. આ ૪૫
gઃ કાશિતઃ –વૈવામિતિ વાર્તા | स्वांतरेकं तत्रासा-वत्रासं मणिमैक्षत ॥ ४६॥
અથર–આ નિધાન પુત્રના પુણ્યથી જ પ્રગટ થયેલ છે, એમ વાત કરતાં થકાં તેણે તે નિધાનની અંદર રહેલા એક મનહર મણિને જે. ૪૬ છે
कोऽयं किमनुभावो वा । मणिरित्यात्तसंशयः ॥ तत्र पत्रमिति श्लोक-सुभगं लब्धवानसौ ॥ ४५ ॥
અર્થ:-આ મણિ કઈ જાતને અને શું પ્રભાવવાળો હશે? એવી રીતે શંકિત થયેલા એવા તેને ત્યાં આવી રીતના લકથી મંડિત થયેલા એક પત્ર મ. . ૪૭ છે
एतत्संस्पर्शपूतेन । परिपीतेन पाथसा ॥ કુમાર મોડી ચાદ્ધિવારિતવાવતિઃ ૪૮ /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ:–આ મણિના સ્પર્શથી પવિત્ર થયેલું પાણી પીવાથી પશુ સરખે પુરૂષ પણ વિદ્વાન થઈને બહસ્પતિને પણ જીતનારે થાય છે.
महिमानममुं मत्वा । मणेः श्रेष्टी व्यभावयत् ॥ अहो निरवधिर्भाग्यो-दधि लस्य दृश्यतां ॥ ४९ ॥
અર્થ:–તે મણિનું આવું માહાસ્ય જાણીને તે શ્રેષ્ટીએ વિચાર્યું કે અહો! આ બાલકને અપાર ભાગ્યસમુદ્ર તે જુઓ? તે કહે છે
श्रीकारणं निधिरसौ । धीकारणमयं मणिः ॥ ऐंद्रं वचो दृढयतः। प्रादुर्भूयास्य जन्मनि ॥ ५० ॥ ।
અથ– લક્ષ્મીના કારણભૂત એવા આ નિધાને તથા બુદ્ધિના કારણભૂત એવા આ મણિએ આ બાલકના જન્મ સમયે પ્રકટ થઈને ઇંદ્રનું વચન દઢ કરેલું છે. જે પ૦
अंगजाताद्विनश्यति । केऽपि दुष्टवणादिव ॥ .. फलात् कर्केश्व इव । लभंते ताडनां परे ॥ ५१ ॥
અર્થ: શરીરમાં ઉત્પન્ન થયેલા ગુમડાંથી જેમ તેમ કેટલાક (મનુષ્ય) પુત્રથી નાશ પામે છે. તથા કેટલાક ફળથી બેરડીની પેઠે તાડના પામે છે. તે પ૧ છે
एकोऽहमेव धन्योऽसि । यदवाप्तोऽसि भासुरं ॥ પુત્રરત્ન કાયા ! સત્તાવારસાન ૨ ..
અથ–માટે ( ખરેખર ) હુંજ એક ધન્ય છું, કે જે આવા કાંતિયુક્ત પુત્રરતને પામ્યો છું, તેમજ જે આ પુત્રરતને ઉત્પન્ન કરીને રસાકરની તુલ્યતાને પ્રાપ્ત થયો છું. તે પર છે
कार्यों निधिरयं सर्वो-ऽप्यस्य जन्मोत्सवेऽर्थिसात् ॥ વયમેવ વિજાપુર તા- જે સંઘઃ પુનઃ | ૨ |
અર્થ માટે આ સઘલું નિધાન આ પુત્રના જન્મોત્સવમાં મારે "ભિક્ષુકને આપી દેવું જોઈએ, ફક્ત આ પુત્રજ દીર્ધાયુ થાઓ, કેમકે દ્રવ્ય પ્રાપ્તિ કંઇ દૂર નથી. તે પડે છે . ચાનિધાન થયા સોડથ તાનનોરતેવું છે
તથા ચયાપુનામિકાનાથોન વિાિરઃ || ૬૪ છે.
અર્થ:– એમ વિચારી ) તેણે તે નિધાન વાપરીને એવો તે તે પુત્રને જન્મોત્સવ કર્યો કે જેથી રાજાને પણ આશ્ચર્યપૂર્વક પિતાનું મસ્તક ધુણાવવું પડયુ જ છે
૨ સુર્યોદય પ્રેસ-જામનગર,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) नीतः सुरेन्द्रदत्ताख्यां । पित्रा स्वप्नानुसारतः । । शिशुः शशी शुक्लपक्ष । इवावर्धत स क्रमात् ॥ ५५ ॥
અર્થ–પછી પિતાએ સ્વમને અનુસારે તેનું સુદ્રદત્ત નામ રાખ્યું. તથા શુક્લ પક્ષમાં ચંદ્રની પેઠે તે બાળક પણ ) અનુક્રમે વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યો. તે પપ છે
काले कलाकलापांमः-सरसे विश्वभूतये ॥ उपाध्यायाय तातस्त-मध्यापयितुमार्पयत् ।। ५६ ॥ અર્થ:–પછી અવસરે તેના પિતાએ તેને અભ્યાસ માટે કલાનાં સમૂહરૂપી જલન સરોવર સરખા વિશ્વભૂતિ નામના અધ્યાપકને સ ચો. પ૬ છે
मणिपूतपयःपान-पुष्टया सारकाष्टया ॥ સુષુદ્ધિવેહલા શાસ્ત્રો-મોઘ સમગહત | પ૭ ||
:તે (સુરેંદ્રદત્ત પણ) મણિથી પવિત્ર થયેલા જલપાનથી પષ્ટ થયેલી તથા સારભૂત ઉત્કર્ષવાળી ( ઉત્તમકાષ્ટથી બનેલી એવી ) ઉત્તમ બુદ્ધિરૂપી હાડીવડે કરીને સઘળે શાસ્ત્રસમુદ્ર તરી ગયો. પછા
शास्त्रं दुर्बोधमन्यैर्यत् । तत्राप्यस्यास्फुरन्मतिः ॥ मुक्तापि गलिभिन स्याद् । धूोरेयस्य दुर्धरा ॥ ५८ ॥ મર્થ –જે શાસ્ત્ર બીજાઓને સમજવું મુશકેલ હતું તેમાં પણ આ સુરેદ્રદત્તની બુદ્ધિ ફેલાતી હતી. કારણકે ગળીયા બળદેએ છોડી દીધેલું ધોંસ બળવાન બળદને ઉપાડવું કંઈ મુશ્કેલ પડે નહિ. એ ૫૮ છે
अमित्रदमनोऽप्यत्र । सूनुर्वसुमतीपतेः । समं सुरेन्द्रदत्तेन । तेनाध्येतुं प्रचक्रमे ॥ ५९ ॥
અર્થ –અમિત્રદમન નામને રાજાને પુત્ર પણ અહિં તે સુદ્રદત્તની સાથે જ અભ્યાસ કરવા લાગ્યું. પ૯ છે
તથા સાર: શ્રેણી ! તન્નાયુપુળાકારક થયારું વધsળો-રસ્તાવ રાખો. તે ૨૦ |
અર્થ-હવે તે નગરમાં ગુણાના સમુદ્ર સરખે સાગર નામે શેઠ (વસતો હત) ક્ષણે ક્ષણે ઉન્નતિ પામતા (વેર વખતે વૃદ્ધિ પામતા) એવા જે શેઠને લક્ષ્મીને ઉદય અપાર હતો. તે ૬૦ છે
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) सत्यभामोदरसरः-पबिनी तस्य नंदिनी ॥ सुभद्राभूद निद्राणां-भोजविभ्राजिलोचना ॥ ६१ ॥
અર્થ તે શેઠને સત્યભામા નામની સ્ત્રીના ઉદરરૂપી તળાવમાં કમલિની સરખી તથા વિકસિત કમળસરખી શોભિતી આંખેવાળી સુભદ્રા નામની પુત્રી હતી. તે ૬૧ છે
सापि बाल्याचकोरीव । कलावत्यनुरागिणी ॥ अधीयती सतीर्थ्याभूद् । भूपतिश्रेष्टिपुत्रयोः ॥ ६ ॥ અર્થ –ચંદ્રપ્રત્યે જેમ ચકરી તેમાં બાલ્યપણથી જ કલાવાનપ્રત્યે નેહવાળી તે સુભદ્રા પણ તે રાજપુત્ર અને શ્રેષ્ઠીપુત્ર બની સાથે વિદ્યાભ્યાસ કરતી હતી. તે દર છે
पठन पश्चादभूभृप-सूनुः प्रकृतिबालिशः ॥ महामतेः सुरेन्द्रस्य । जंघालस्येव मंथरः ॥ ६३॥
અર્થ –જેમ ધીમે ચાલનારો માણસ ઉતાવળી ચાલના માણસની પાછળ રહી જાય છે, તેમ સ્વભાવથી સ્વલ્પબુદ્ધિવાળે રાજપુત્ર અભ્યાસમાં મહાબુદ્ધિવાન સુરેંદ્રદત્તની પાછળ રહી ગયે. ૬ છે.
अध्येत्रापि प्रयत्नेन । सलीलमपि पाठितः ॥ नासौ मिमिल सामुद्रे-बोलो यून इवाध्वनि ॥ ६४ ॥
અર્થ:–અધ્યાપકે મહેનત લઇને સહેલીરીતે ભણાવતાં છતાં પણ તે રાજપુત્ર માર્ગમાં બાળક જેમ યુવાનને તેમ સુરેદ્રદત્તને પહોંચી શકયો નહિ. ૬૪ * પાયો ત્s રાણાધ્ય-પદયાભ્યન-જનક |
न छाययेव देहस्य । व्यभिचेरे सुभद्रया ॥ ६५ ॥
અર્થ:–માર્યો કરીને કઠિન શાસ્ત્રના અભ્યાસમાં પણ શરીરની છાયાની પેઠે તે સુભદ્રા તે શ્રેષ્ઠીપુત્રથી જુદી પડી નહિ. ૬પ છે
खपतिभानुमानेन । संगृह्णाना गुरोगिरः ।।
વેડર તર રાણાયા છાત્રાઃ પેહુ ને તા૨૨ અથર–વળી તે શાળામાં પિતપતાની બુદ્ધિ પ્રમાણે ગુરૂવચન અંગીકાર કરનારા બીજા પણ સેંકડગમે વિદ્યાર્થીઓ અભ્યાસ કરતા હતા. ૫ ૬૬ છે .
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) જાન રિયાનાં પ્રજ્ઞા પરિક્ષિત || गांभीर्यवारिधेवींची-सध्रीची वाचमृचिवान् ।। ६७ ।।
અર્થ –એક દિવસે વિદ્યાથીઓની બુદ્ધિની પરીક્ષા કરવા માટે ગુરુ ગંભીરતાપી સમુદ્રના મેજિસરખી વાણી બોલ્યા. આ ૬૭ છે
हो शृणुत सर्वेऽपि । शिष्या अक्षामबुद्धयः ॥ पद्भ्यामास्तिघ्नते भूपं । यः स कं दंडमर्हति ॥ ६८ ॥
અથ–હે બુદ્ધિમાન શિષ્યો ! તમે સઘળા સાંભળે છે કે રાજાને પિતાના બન્ને પગથી મારે તે ક્યા દંડને લાયક થાય? ૬૮
કાર્ય થવા છિન્ન-જાવન ધ્રુવપરાધીઃ | इति सर्वेषु जल्पत्सु । सामुद्रिौनमत्यजत् ॥ ६९ ॥
અર્થ:–તે અલ્પબુદ્ધિને મારી નાખે જોઈએ, અથવા તેના પગ દવા જોઈએ એમ સર્વ વિદ્યાથીએ જ્યારે બોલ્યા ત્યારે સુરેંદ્રદત્ત બોલ્યો કે, ૬૯ છે
आः किं वित्थ गुरोर्वाचां । परमार्थमविंदवः ॥ - पद्भ्यां क्रमति भूपं यः । पूज्य एव स धीमतां ॥ ७० ॥
અર્થ—અરે તમો ગુરૂના વચનને પરમાર્થ જાણ્યા વિના આ શું બેલે છે? જે માણસ પગથી રાજાને મારે છે તે બુદ્ધિવાનોને પૂજવા લાયકજ થાય છે. જે ૭૦ છે
कथं कथमितिप्रश्नो-तालकोलाहलाकुले ॥ विनेयमंडले प्रोचे । स पुनः श्रेष्टिनंदनः ॥ ७१ ।।
અથર–એમ કેમ ? એમ કેમ? એવી રીતે પ્રશ્નપૂર્વક વિવાથીવર્ગ ઘણે કેલાહલ કરતે છતે તે શ્રેષ્ઠીપુત્ર બોલ્યો કે, તે ૭૧ છે
को ज्वलज्ज्वलनज्वाला । स चैतन्यः पिपासति ॥ को वा स्फारस्फटारत्नं । फणिभतुर्जिघृक्षति ॥ ७२ ॥
અર્થ–બળતી અગ્નિજવાળાને કર્યો બુદ્ધિવાન પીવાની ઈચ્છા કરે? અથવા નાગરાજની વિસ્તીર્ણ ફણપર રહેલા મણિને કેણ લેવાની ઈચ્છા કરે ? એ ૭ર છે
को जागृतो मृगेंद्रस्य । केसराण्युद्दिधीर्षति ॥
પામ્યાં પૃથિવીશ તો . વિ સંમિતિ || ૭રૂ છે. અર્થા–જાગતા સિંહની કેશવાળી ખેંચવાની ઇચ્છા કેણ કરે? તેમજ ક માણસ નિ:શંકપણે પગથી રાજાને મારવા ઇછે? ૭૩
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१३) परं क्रोडे परिक्रीड-माण उध्वंदमः पुरः॥ आस्कंदति नृपं तातं । पद्भ्यां प्राणप्रियः सुतः ॥ ७४॥
અથ–પરંતુ ખોળામાં રમતો પ્રાણુપ્રિય પુત્ર પિતાના પિતા એવા રાજાને પણ ઉછાંછળો થયો થકે પગથી મારે છે. જે ૭૪ છે
पादैराक्रांतरत्नाद्रि-रिव कल्पद्रुमांकुरः ।। स राज्ञो राज्यसर्वस्वं । मार्यः पूज्योऽथवोच्यतां ॥ ७५ ॥ :
અર્થ–મૂળીયાંથી દબાવેલ છે મેરુ પર્વત જેણે એવા કલ્પવૃક્ષના અંકુરની પેઠે રાજ્યની સર્વ મિલકતરૂપ એવા રાજાના તે પુત્રને મારે કે પૂજે તે કહે છે ૭પ છે
धियं निध्याय सामुद्रे-धुन्वन्नध्यापको शिरः ।। तस्मिन्नध्यापनायासं । सौवं मेने फलेग्रहि ॥ ७६ ॥
અર્થ –એવી રીતની સુરેંદ્રદત્તની બુદ્ધિને ધ્યાનમાં લઈને તે અધ્યાપક ( પિતાનું ) મસ્તક ધુણુવતે થકે તેને અભ્યાસ કરાવવા માટે પોતે કરેલા શ્રમને સફળ માનવા લાગ્યો. એ ૭૬ છે
कलंकिनीव शिष्यौधे । त्रपया न्यग्मुखे व्यधात् ।। । - सुभद्रा न्युछनं तस्य । चलाचलगंचलैः ॥ ७७॥
અર્થ:-(તે સમયે ) જાણે કલંકિત થયે હેય નહિ તેમ વિદ્યાર્થીએને સમૂહ લજજાથી જ્યારે નીચાં મુખવાળે થયે ત્યારે સુભદ્રા ચપળ કટાક્ષેથી તેનું ચૂંછન કરવા કરવા લાગી (સ્નેહ પૂર્વક તેના तेन तर ll ) ।। ७७ ॥
नायं क्लेशस्य रोषस्य । जातु हेतुर्ममाभवत् । अदर्शयञ्च न स्नेह-विभेदं पितृवन्मनि ॥ ७८ ॥ मन्येऽदर्शि सदोपास्ति-तुष्टैर्दै वैरसौ मम ॥ तत्तानेव पुनः सेवे-ऽमुष्य मंगलकाम्यया ।। ७२ ॥ ध्यात्वेति विहितस्त्रानो । वसानः शुक्लबाससी ॥ धृताल्पहेमालंकारो । विकारोज्झितमानसः ॥ ८० ।। स्वं मंत्रपूतं निर्माय । प्राणायामपुरस्सरं ॥ देवाची प्रावृतत् कर्तु--मुपाध्यायो यथाविधि ॥ ८१ ॥
અથ–હવે તે ઉપાધ્યાય વિચારવા લાગ્યું કે આ સુરેદ્રદત્ત કદાપિ પણ મને કલેશ કે ક્રોધના હેતુરૂપ થયો નથી તેમજ તેણે મારા
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ( ૧૪ ) પ્રત્યે પિતાની પિઠ અભિન્ન સ્નેહ દેખાડેલ છે. તે ૭૮ છે વળી હું એમ માનું છું કે હમેશની પૂજાથી સંતુષ્ટ થયેલા દેવાએ મને આ સુરેદ્રદત્ત દેખાડ્યો છે, માટે તેના કલ્યાણની ઈચ્છાથી હું તેજ દેને સેવું, છે ૭૮ છે એમ વિચારીને સ્નાન કરી વેત વસ્ત્ર પહેરીને તથા સ્વલ્પ સ્વર્ણાલંકાર ધારણ કરીને વિકારરહિત મનથી ૮૦ પ્રાણુયામપૂર્વક પોતાના આત્માને મંત્રથી પવિત્ર કરીને વિધિપૂર્વક દેવપૂજા કરવા લાગ્યું. ૮૧ છે
वर्णवर्णी पद्ममाला-मानयत सचेतनाः ॥ इत्यसौ पद्मपूजार्थी । शिष्यान्यक्षान् समादिशत् ।। ८२॥
અર્થ: કમલપૂજાના અથી ઉપાધ્યાયે સર્વ શિષ્યને હુકમ કર્યો કે બુદ્ધિવાન! તમે સેનેરી રંગની કમળમાળા લાવે? ૮૨
तेऽपि भ्रांत्वा सुवर्णाज-मालां मालाकृदापणात् ।। सरसश्च समानिन्यु-रहंपूर्विकया रयात् ॥ ८३ ॥
અર્થ:–ત્યારે તેઓ પણ સ્પર્ધાપૂર્વક ભમીને માળીની દુકાનેથી તથા તળાવમાંથી સેનેરી કમળની માળા લાવ્યા. એ ૮૩
सारसौरभसंभार-भ्रमितभ्रमरौघया ॥ देवानर्चस्तया विप्रः । सामुद्रेभद्रमैहत । ८४ ।।
અર્થ:–ઉત્તમ સુગંધના સમૂહથી (લલચાયેલા) ભ્રમરના સમૂહ જેની આસપાસ ભમી રહ્યા છે એવી તે માળાથી દેવને પૂજત એ તે બ્રાહ્મણ સુરેંદ્રદત્તનું કલ્યાણ ઈચ્છવા લાગ્યું. તે ૮૪ છે
तावद् भूपालसूः पद्म-मालाख्यां कनकच्छवि ॥ दासीमानीतवानीति-मंदधीरात्ममंदिरात् ।। ८५ ॥
અર્થ:-તેટલામાં વ્યવહારમાં મંદમતિવાળે રાજપુત્ર પિતાના ઘેરથી સોનેરી કાંતિવાળી ( રૂપવાન ) પદ્મમાલા નામની દાસીને ત્યાં લાવ્યું. ૮૫ છે
किमेतदिति पृष्टयो-पाध्यायेन यथातथं ॥ રોગ્યપાત્ર ખાયોમૃદુપીમૈતનિકે . ૦૨ /
અથ–ત્યારે ઉપાધ્યાયના પૂછવાથી તેણે પણ ખરેખરું કહ્યું, કેમકે પ્રાર્થે ભેળે મનુષ્ય પોતાને ગુન્હો છુપાવવાને સમર્થ થતો નથી.
बिडाली शकुनार्थीव । दासीं दृष्ट्वादितो गुरुः ॥ दध्यावध्यावितोऽप्येष । धीवंध्यो ही दृषद्यते ।। ८७ ॥
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ ) અર્થ:-શકુન જેનારો માણસ જેમ બીલાડીને તેમ દાસીને જોઈને ખેદ પામેલા ગુરુએ વિચાર્યું કે અરે આ તો ભણાવ્યા છતાં નિબુદ્ધિ પત્થર જેવો જ રહ્યો. એ ૮૭ છે
मखे वीक्ष्य पशुवात-घातं जातकृपेण किं ॥ स एष मेषः पुंवेषः । ससृजे विश्वरेतसा ॥ ८८ ॥
અર્થયજ્ઞમાં થતી પશુસમૂહની હિંસાને જોઇને જાણે દયાથી જ વિધાતાએ આને પુરૂષ ઘેટેજ બનાવ્યો હેય નહિ તેમ લાગે છે.
उद्यमे सति कापेयं । व्यत्ययेऽजगरायितं ॥ यशो द्विधाप्यवसरा-ऽनभिज्ञानां हि दुर्लभं ॥ ८९ ॥
અર્થ:–અવસરને નહિ જાણનારા માણસને ઉદ્યમ કપિચાપલ્યતરીકે, તથા તેનું આલસ અજગરના આચરણસરખું ગણાય છે, એવી રીતે તેઓને બન્ને રીતે યશ મળવો દુર્લભ છે. તે ૮૯ છે અથંકુપોષણા I વિનાવવામબાર છે.
રિપૂfધરાઘા હૃદ્યા સવારે પુનઃ | ૨૦ | અર્થ:–વળી અવસર વિનાના જલ આભૂષણ તથા નાટક આદિ પણ અપ્રિય થઈ પડે છે, અને અવસરે તે ધૂળ ધૂમાડે તથા અંધકાર આદિક પણ પ્રિય થાય છે. જે ૯૦ છે
क देवपूजावसरः । क दासी दुरितास्पदं ॥ | મોજેનેવ ગોપા–મુત્ય ચિંતિતં ૨૨
અર્થ:–ગોવાળીઆ સરખા આ રાજપુત્રે એટલું પણ વિચાર્યું નહિ કે ક્યાં આ ( મા ) દેવપૂજાને અવસર ! અને ક્યાં આ પાપના સ્થાનકરૂપ દાસી ! ! ૯૧ છે
फुत्कुर्वतोऽग्निनिर्वाण-मिव भस्मावगुंठनं ।।
अमुं पाठयतः कंठशोष एव फलं मम ॥ ९२ ॥ અર્થ:-ઠરી ગયેલા અગ્નિને ફેંકતો માણસ જેમ રાખથી આચ્છાદિત થાય છે, તેમ આને ભણાવવામાં કેવળ કંઠશેષરૂપ ફલ મને (મથું છે)
सुरेंद्रदत्तश्रेयोऽर्थं । दैवतं वरिवस्यतः ॥ मुदासीनस्य दासीयं । यन्मे दृग्गोचरं मता ॥ ९३ ॥
અર્થ –સુરેદ્રદત્તના કલ્યાણ માટે દેવનું પૂજન કરતી વખતે હર્ષથી બેઠેલા એવા મને જે આ દાસી નજરે પડી છે, જે ૯૩ છે
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
तन्मन्ये प्रागसौ भूत्वा । श्रिया श्रीदस्य सोदरः ।।
તે વિવરે નીચ-વનિતનિતાતઃ | ૨૪ . અર્થ:–તેથી હું એમ ધારું છું કે પ્રથમ તે લક્ષ્મીથી કુબેર સરખો થઈને અંતે નીચ સ્ત્રીથી ઉત્પન્ન થયેલી પીડાથી આપદા પામશે. . ૯૪ છે
विचार्येत्यशुचिमन्यो । दासोदर्शनतो द्विजः ॥
નોમૃત ફુવ સા ા પુન:નિ|િ ૨૦ | અર્થ –એમ વિચારીને તે બ્રાહ્મણે તે દાસીના દર્શનથી પિતાને અપવિત્ર થયેલ માનીને ધૂળથી ભરાયેલા મનુષ્યની પેઠે ફરીથી સાન કર્યું. ૯પ છે
સતોથા છાભૈ–ર્વિશેષેણ હુમા II दध्यौ त्रपाक्षपाम्लान-मुखाजो भूपभूरिति ।। ९६ ॥
અર્થ:- હવે અન્ય વિદ્યાર્થિઓથી તથા સુભદ્રાથી વિશેષ કરીને હાંસીપાત્ર થયેલા, અને લજારૂપી રાત્રિથી કરમાઈ ગયેલું છે, મુખકમલ જેનું એવા તે રાજપુત્રે વિચાર્યું કે, ક૬ છે
किमकार्षमहं कर्म । प्राग्भवे यद्विपाकतः ॥ न्यमांक्षमेवमज्ञान-सिंधौ सिंधुरयादिव ।। ९७ ।।
અર્થ –અરે પૂર્વભવમાં મેં એવું તે શું કામ કરેલું છે! કે નદીના વેગસરખા જેના ઉદયથી હું અજ્ઞાન સમુદ્રમાં ડુબેલ છું. પાછા
છાત્રા ધન્ય થી પ્રજ્ઞા આ વિજ્ઞાત થયા છે धन्योऽहमप्यदः प्रज्ञा-परभागस्य पोषकः ॥ ९८॥
અર્થ:–ગ્રંથને રહસ્ય જાણનારા આ વિદ્યાથીઓને ધન્ય છે, તેમજ મુખઈનું પોષણ કરનારા એવા મને પણ ધન્યજ છે ! ૯૮
विधे विधेहि मे द्वेधी-भावं भावंचिते हदि ॥ येनेदं जाड्यजंबालं । कदाचिच्छोषमोषति ॥ ९९ ॥
અર્થ --- હે દેવ ! મારી બુદ્ધિહીને હૃદયના તું બે ટુકડા કરી નાખ? કે જેથી (તેમાં રહેલો) મુખરૂપી કાદવ કઈ પણ સમયે સૂકાઈ જાય. ૯ છે
ब्रमहा भ्रूणहा नाहं । न जनंगमसंगमी ॥ किं न स्पृशसि मा देवि । हास्येनापि सरस्वति ॥ १.०॥.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) અર્થ-વળી હું બ્રહ્મહત્યા કે બાલહત્યા કરનાર નથી, તેમ નીચની સોબત કરનાર પણ નથી, તો હે સરસ્વતી દેવી! કેવલ હાસ્યથી પણ તું મારે સ્પર્શ કેમ કરતી નથી! એ ૧૦૦ છે
मातः खजातिसाम्यात्त्वं । यद्यस्यां रज्यसे स्त्रियां ॥ तत्किमेतेषु न मयि । पंक्तिभेदो हि दुस्सहः ॥ १॥
અથર-વળી હે સરસ્વતી દેવી! સ્વજાતિના તુલ્યપણુથી જ્યારે તું આ સ્ત્રી પ્રત્યે ( સુભદ્રા ) સંતુષ્ટ થયેલી છે ત્યારે આ બીજા વિદ્યાથીઓ પ્રત્યે શા માટે તુષ્ટ થયેલી છે? અને મારા પ્રત્યે કેમ તુષ્ટ નથી? માટે ખરેખર એવી રીતને) પંક્તિભેદ તો સહન ન થઇ શકે તેવો છે. ૫ ૧ |
एवं चिंताचिताधूम-धूसरास्यं नृपांगजं ॥ કરે સુદ્રઢ રાખi ! સવાર પરિતા | ૨ |
અર્થ –એવી રીતે ચિંતારૂપી ચિતાના ધુમાડાથી ઝાંખા સુખવાળા તે રાજપુત્રને કૃપાથી પ્રેરાએલા સુરેદ્રદત્ત પોતાના મણિને સ્નાન કરાવતાં થકાં કહ્યું કે, ૨
सखे सखेदतां मुंच । पिबेदं पावनं पयः॥ રાં યંગ લેવી. મારૂતી વાં વુતિ | ૨ |
અર્થ:–હે મિત્ર! તું ખેદ તજીને આ પવિત્ર જળનું પાન કરશે આ સ્વયંવરા સરસ્વતી દેવી તને વરવાને ઇચ્છે છે. જે ૩ છે
तवात्मनिंदनादेव । कर्माज्ञानविपाकिमं ॥ . दृढमप्यगलन्मन्ये । हिम तीव्रातपादिव ॥ ४ ॥
અર્થ:–હું એમ ધારું છું કે આ આત્મનિંદાથી તારૂં ઉદય આવેલું નિબિડ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ પણ તીવ્રતાપથી હિમની પેઠે નષ્ટ થયું છે. ૪
एवं वाक्यामृतं पूर्व । सामुद्रभूपभूः पपौ ॥ ततस्तदर्पितं विद्या-मणिनात्रोज्ज्वलं जलं ॥५॥
અર્થ-એવી રીતના સુરેદ્રદત્તના વચનરૂપી અમૃતને પીધાબાદ તેણે આપેલું તે મણિનું નિર્મળ સ્નાત્રજલ તેણે પીધું. . પ .
જય ગાતાજનને મારફળાહમૃત . कंठपीठलुठत्सर्व-सारसारस्वतः स्वतः ॥६॥ ૩ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ ) . અર્થ-હવે જાણે તેને પુનર્જન્મ થયો નહિ તેમ તે રાજકુમારના હૃદયમાં તેજ સમયે સર્વ વિદ્યાનો સાર પિતાની મેળે જ પ્રકટ થયે.
अमानं मणिमंत्रादि-महिमानं विभावयन् ॥ दोभ्यां सुरेंद्रमाश्लिष्यो-वाच वाचमिमामसौ ।।७।।
અર્થ મણિમંત્રાદિકના અપાર મહિમાને વિચારતો થકે તે રાજકુમાર બન્ને હાથથી સુરેંદ્રદત્તને આલિંગન કરીને આવી રીતે બાલવા લાગ્યા. ૭ છે.
त्वया तन्मे कृतं भ्रात-पित्रोरपि दुष्करं ॥ ..
ત ટ્રેષ્ઠ I તથા જ્ઞાનાત્મનઃ પુનઃ | ૮ || - અર્થ:–હે ભાઈ! તેં મારાપર એવો (ઉપકાર) કર્યો છે કે જે માતાપિતા પણ કરી શકે નહિ, કેમકે તેઓ તે આ ( બાહ્ય ) શરીરના હેતુ- ભૂત છે અને તેં તો મને જ્ઞાનપી અંતરંગ શરીર આપ્યું છે. ૮
धीमतामपि दुर्बोधं । निर्विवेकं पशोरपि ।। - नारीणामपि हास्याहं । प्रतिबोधयताद्य मां ॥९॥... गलीधुरीणतामधः । सद्दक्त्वं हंसतां द्विकः ॥ कुहूज्योत्स्नात्वमश्मा तु । मणित्वं प्रापितस्त्वया ॥१०॥ युग्मं ।। અર્થ–બુદ્ધિવાનેને પણ દુર્બોધ, પશુથી પણ નિવિવેકી, અને અને સ્ત્રીઓને પણ હાંસીપાત્ર એવા મને પ્રતિબંધીને તે ગલીયા બળદને બળવાન બળદપણને, અંધને સનેત્રપણને, કાગડાને હંસપણને, અમાવાસ્યાને ચાંદનીપણને તથા પત્થરને મણિપણાને પ્રાપ્ત કર્યો છે. જે ૯ કે ૧૦ છે
अहं तवोपकारस्या-ऽनृणः स्यामित्यसंगतं ।। बालचापलतो लोल-जिह्वः किंचिद् ब्रुवे पुनः ॥ ११ ॥
અર્થ:–હું તારા ઉપકારના કરજથી રહિત થઈ શકું એ અસંભવિત છે, તે પણ બાલ્યપણાના ચપલ સ્વભાવથી વાચાલી થઈને કિંચિત કહું છું. આ ૧૧ |
यदा राज्यमहं धास्ये । धुर्यो धुरमिवानसः ॥ त्वं लप्सीष्टास्तदा श्रेष्टि-पदं सारथितामिव ॥ १२ ॥
અર્થ –ગાડીના ઘેસરાને જેમ બળદ તેમ જ્યારે હું રાજ્ય ધારણ કરીશ ત્યારે તું સારથીસરખી શેઠની પદવી પામીશ. ૧૨
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) इत्युक्तिनध्रिकानद्धा-नन्यमानसयोस्तयोः ॥ પતિ શિવાયુમિNિI-ધીર્તિ સદારોઃ || ૬ |
અર્થ –એવી રીતના વચનેપી બાધરથી ( ચર્મની દેરીથી ) બંધાયેલાં છે પરસ્પર મન જેએની, તથા સાથે રહીને જ અભ્યાસ કરતા એવા તેઓ બન્નેની પ્રીતિ સ્થિર થઈ છે ૧૩ છે.
જા સયાત્રિકો પાસ–રતા રતાહિર . Tધતિના સર્વે / છાત્રા વં પં શુ શુ છે ?૪ |
અર્થ–હવે કેટલેક કાણે રત્રો મેળવીને વહાણવટીઓ જેમ સમુકથકી તેમ તે સર્વે વિદ્યાર્થિઓ ગુરુ પાસેથી વિદ્યા મેળવીને પિતપિતાને ઘેર ગયા. ૧૪ છે
કુમદ્રાધ્યાપિતા શાણા | રાણા પાદરી अध्युवास वयो यूनां । धैर्यध्वंसनिबंधनं ॥ १५ ।।
અર્થ: તે ગુરુએ ભણાવેલી તથા શાસ્ત્રસમુદ્રના પારને પહેચેલી તે સુભદ્રા પણ યુવકેનાં ઘેર્યને નાશ કરનારી યુવાવસ્થા પામી. ___ गुणाश्रयो वरः कः स्या-दस्या इति वितर्कयन् ॥
વિત્રા ગૌચર મંડાણો મંાક્ષરતા તયા || ૨૬
અર્થ:-હવે આ મારી પુત્રીને કણ ગુણવાન સ્વામી થશે? એવા વિચારથી ચિંતાતુર થયેલા પિતાના પિતાને તેણુએ ધીમે રહીને કહ્યું કે, મે ૧૬ . नानासि न च निद्रासि । मत्पाणिग्रह चिंतया ॥ * જિં તાત તા વચ્ચે શું જે થોચેં વાંરવાં | ૨૭|
અર્થ –હે પિતાજી! આપ મારાં લગ્નની ચિંતાથી નથી ભેજન કરતા કે નથી નિદ્રા લેતા પરંતુ અવસરે હું પોતે જ યોગ્ય વરને સૂચવીશ.
बालाथ कालमालीनां । लीना केलिरसेऽत्यगात् ॥ - દર્દ દૂરનો વાર્નવિન I ?
અર્થ: હવે તે બાલિકા સખીઓ સાથે રમતગમતમાં લીન થઈને તથા કામદેવપી પક્ષીને પિતાના હૃદયસ્પી પાંજરમાં દઢરીતે રોકીને પિતાને સમય ગાળવા લાગી. ૧૮ છે -
- કુમ કુમ લીવરક્ષણ મળે . - ચન્નુમન્ યતિ પ્રાથર્નામ_તા | ??
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ –એવામાં શંકરે બાળેલા કામદેવને છવાડતી તથા ભમતા ભમરાઓને ખુશકારક વૃક્ષાવાળી વસંતત્રતુ પૃથ્વી પર વિસ્તાર પામી.
मंजरी पिंजरीभूता-चूतावत्र कुहूध्वनि ॥ જિં વિચારબિંદુ-
વિમુદ્દે . ૨૦ || અર્થ –તે વખતે માંજરથી પીળાશ મારતા આમ્રવૃક્ષેપર રહેલી કેલે જાણે ચંદ્રથી ડરતી વિરહિણી સ્ત્રીના હર્ષ માટે અવાજ કરવા લાગી. ૨૦ છે
उद्यच्छता जगज्जेतुं । कुसुमास्त्रेण सजिता ॥ आयुधालीव यत्रांत-वनं पुष्पावली बभौ ॥२१॥
અર્થ:-જગતને જીતવાને તૈયાર થયેલા કામદેવે હથિયારની પંક્તિ તૈયાર કરેલી હેય નહિ, તેમ વનની અંદર પુષ્પોની શ્રેણિ શેભવા લાગી. છે ૨૧ છે
निजालोकादशोका ये । पाथान् जघ्नुर्वियोगिनः॥ लग्ना भंगच्छलात् पाप-स्तबकास्तेष्वमी किमु ॥ २२ ॥ . અર્થ: આ અશકશે કે જેઓએ વિયેગી પંથિઓને મારેલા છે, તેઓને વિષે ભમરાઓના મિષથી શું આ પાપના ગુચ્છાઓ વળગેલા ઉપયોગી છે! . રર છે
वियोगानौ दहत्यंगं । पाथानां पथि धावतां ॥ મારા મિત્ર વિત્ય–બબાભાનિક | ૨૩ .
અર્થ–માર્ગે ચાલતા પંથિઓને વિગપી અગ્નિ બાળને છતે પિતાની મિત્રોઈ પ્રકટ કરતે મલયાચલને વાયુ (તે અગ્નિને ) મળી ગયે. . ૨૩
માવજીવિષા: a: જનનાનિ ત યg. भोगिनां योगिनां वापि । तान्येवेष्टार्थसिद्धये ॥ २४ ॥
અર્થ –તે સમયે નગરના લેકે ક્રિીડા કરવાની ઇચ્છાથી વનમાં ગયા, કેમકે ભેગી અથવા યોગીઓને ઈચ્છિત અર્થ સાધવામાં તે વન જ છે. ૨૪ .
समं सुरेंद्रदत्तोऽपि । स्वमित्रैस्तारकैरिव ॥ सुभूमिभागमुघानं । प्राप चंद्र इवांबरं ॥ २५ ॥
અર્થ –તારાઓ સહિત ચંદ્ર જેમ આકાશમાં આવે છે, તેમ સુરેદ્રદત્ત પણ તે સમયે પિતાના મિત્રો સાહત બગીચામાં આવ્યો.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ ) તત્ર ડચક્રવાર –-નિર્નિમેલનઃ લf I दोलाजलावगाहाचा: । केलीः स्वयमपि व्यधात् ॥ २६ ।।
અર્થ–ત્યાં તે અન્યોએ કરેલી હિંચળા જલન્સાન આદિકની કીડા ક્ષણવારસુધી એકી નજરે જોઈને પોતે પણ તેમ કરવા લાગ્યો.
જ નંદનવનોદશી ત્રિવિત્ર | વિશ્રામ
ચરિતે સાંજે તૌ | ર૭ | અર્થ –નંદનવનની અંદર ક્રીડા કરતા દેવસરખા તે સુરેન્દ્ર થાથી થયેલો પસીને દૂર કરવા માટે ઘાટાં પત્રોવાળા વૃક્ષ નીચે વિશ્રામ કર્યો. તે ૨૭ છે
તવાર જાપનોતી—ગીતની અવગણ | રાત સુધાઘાત ફા | મોજા સર્વત્ર મોદિના | ૨૮ |
અથર–ત્યાં પણ ઉચે સ્વરે ગવાતાં ગાયનોથી શ્રવણેડિયનું સુખ મેળવીને જાણે અમૃતપાનથી ધરાયે હેય નહિ તે થયે, કેમકે ભેગીલોકોને સર્વ જગાએ ભેગો મળે છે. . ૨૮
उपेत्य श्रवणोपांत-मेकेन मुहदा तदा ॥ अषडक्षीणमंत्रेण । व्यज्ञप्यत समुद्रभूः ॥ २९ ॥
અર્થ:-તે સમયે એક મિત્રે સુરેદ્રદત્તના કર્ણપાસે આવીને જેમ કોઈ ત્રીજે માણસ સાંભળે નહિ તેમ કહ્યું કે, આ ૨૯ છે
તવાયોષ વાવો–વાદ ચિચિહ્યું છે વેલ્સ બgsiધંવનેડમિનાતોડશi || ૩૦ |
અર્થ –તારે માટે હું આજે એક પુષ્પાભૂષણ લાવું તે ઠીક, એમ વિચારીને પુષ્પાને સમૂહ લેવા માટે હું આ બગીચામાં એક બાજુએ ગયો હતો. આ ૩૦
તારગામશ્રી–વિ સાહેબ II सुभद्रा रूपनिधिभिः । सखीभिः शोभिताभितः ॥ ३१ ।।
અથર–એવામાં ત્યાં સાગરશેઠની લક્ષ્મસરખી પુત્રી સુભદ્રા રૂપના ભંડારસરખી સખીઓથી ભીતી થયેલી ત્યાં આવી. ૩
स्मितपुष्पा स्तनफला । मुखाजाधरपल्लवा ॥ વાળવા મુકવા. શાણપણથાનિજા ૨૨ It
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) सा नवेव वसंतश्रीः । स्मरास्त्रार्थमिवाचिनोत् ॥ " રસિયામે–મના કુપા ના રૂફા(પુN) - અર્થ –હાસ્યપી પુષ્પવાળી, સ્તનપી ફલવાળી, મુખપી કમલવાળી, હઠરુપી પલ્લવવાળી, કર્ણરુપી હીચળવળી, ભુજા
પી લતાવાળી, તથા શ્વાસોશ્વાસપી મલયાચલના વાયુવાળી, એવી તે નવી વસંતલક્ષ્મી સરખી જાણે કામદેવના શસ્ત્રો માટે હેય નહિ તેમ ચલાયમાન પલ્લવસરખા હાથવડે કરીને પુષ્પો એકઠાં કરતી હતી. ૩૨ ૩૩ છે " સંઘત્તાપૂરેિ તદ્ધિા વાક્ષ વિનં વન
- सत्यं वद वृणोषि त्वं । न वरं कारणात्कुतः ॥ ३४ ॥
અર્થ –ત્યાં સખીઓ તેણીને કહેવા લાગી કે, હે ઉત્તમ નેત્રોવાળી ! આ વન મનુષ્યરહિત છે, માટે સત્ય કહે કે તું શા માટે પતિને વરતી નથી ? ૩૪ છે
स्त्रीणां कुलकलारूप-लीलालवणिमादयः॥ વિટાણા ર રિકવાના-નપતીનો વૃથા પુvir | રૂ૫. :
અર્થ–જેમ નિધનના વિલાસે વૃથા છે, તેમ પતિ વિનાની સ્ત્રીઓના કુલ કલા રુપ લીલા તથા લાવણ્ય આદિક ગુણે વૃથાજ છે. : વાર્તા વાર્તાકારસરજે વિત્ત છે | "
जनप्रवादकंदस्य । तदेव जलसेचनं ॥ ३६ ॥
અર્થ:–વળી હે મુદ્દે ! ઉમરલાયક છતાં પણ તું જે હવે પિતાને ઘેર રહી છું, તુ કાપવાદના મૂલને જલ સિંચવા જેવું છે. ૩૬ !
શારોહતિ ટુ વટ્ટ વિવારેંગgટું ' મત્રધાર હિરો રીતિ ા જ્ઞાd નિતનૈ િ ૨૭ | અ વેલડી વૃક્ષપર ચડે છે, વીજળી વર્ષાદને આશ્રય લે છે, એવીરીતે સ્ત્રી પણ ભર્તારના આધારથી રહી શકે છે, એમ નિશ્ચતનાએ પણ જાણેલું છે. ૩૭ છે . भोगेभ्यश्चेद्विरक्तासि । तत् किं भजसि न व्रतं ॥ .. દેવા મiા રેતિ રી વિહતે I ૨૮
અર્થ: કદાચ તું ભેગથી વિરક્ત થયેલી છે, તે પછી દીક્ષા શા માટે લેતી નથી ? કેમકે ઘરમાં રહેવું અને કુમારીપણું' પાળવું, એ સ્ત્રીઓને માટે અયોગ્ય છે. એ ૩૮ છે.
*
* * *
*
* *
*
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
(23)
'मानुषीं मूर्तिमापन्ना भारतीवेभ्यनंदिनी ॥
અવત્તાય યુધ્નામિ—યુત્ક્રમેવોહમાયઃ ॥ ૩૧ || - અ:—મનુષ્યપણાના આકારને ધરનારી જાણે સરસ્વતીજ હોય નહિ એવી તે શેઠની પુત્રી એલી કે, હું સખીઓ! તમેા ચુક્તજ કહા છે, ॥ ૩૯ u
परं भजामि भर्त्तारं । प्रेमविश्रामधामकं || I
નિવિજ્ઞાનનેને માયો | હોદ્દેઽસ્મિનિવૃતં મૃત || ૩૦ || અથ:-પરંતુ પ્રીતિ અને વિશ્રામના સ્થાનરુપ ભર્તારને મેલવવા ઈચ્છું છું; કેમકે પ્રાયે અજ્ઞાની લોકોથી આ જગત ભરેલું છે. परिणेयः पुमानेकः । स्त्रिया चेत् सोऽपि निर्गुणः ॥
तदाप्नोतु कथंकारं । काराक्षिप्तेव सा सुखं ॥ અ:—સ્રી એકજ પુરુષને પરણી શકે નિર્ગુણી નિવડ્યો, તે તેણી જાણે કેદખાનામાં પડી હાય શીરીતે સુખ પામી શકે? ૫ ૪૧ ૫
છે
અને તે
iોરાંશો: હા મીતિઞમોત્તેઃ શીશાહિન; II ઘતું હાસ્માદ રાજ્ય-મિત્ર જાતરચેતમાં ॥ ૪૬ | અસ્થિને જેમ ધૂળતા તેમ શીલવત મનુષ્યને જનપ્રવાદને શા ડર છે? તેમજ મારાજેવી કાયર મનવાળીને રાજ્યસરખુ વ્રત મેલવવુ કયાં સહેલું છે ? ૫ ૪ર u `
J
न न जानामि तत्पित्रो — हृदि शल्यायितास्म्यहं ॥ વોમિ િયોગ્ય । ત્તિ વૈવાવિત ॥ ૪૨ ॥
અ:—વલી માબાપના મનમાં હું એક શલ્ય સરખી થઇ પડી છું, તે વાતતે પણ હું નથી જાણતી તેમ નથી, પરંતુ શું કરૂ કે દૈવયોગે યોગ્ય પતિને હું મેલવી શકતી નથી. ૫ ૪૩।।
તતઃ તે વર: પ્રેમા—મિતિ વૃષ્ટાજિમિ; પુનઃ ||
४१ ॥
પણ જો
નહુ તેમ
.શષ્ટમાનદ સા રાજા | રામન્યાહાંનું વત્તઃ ॥ ૪૪ ॥ અથ:—ત્યારે સખીઓએ તેણીને પૂછ્યુ કે તને કયા વર પ્રિય છે? ત્યારે તે માલિકા કામદેવરૂપી હાથીને ( વશ કરવામાં ) અંકુશસરખુ વચન ખેલી કે, ૫ ૪૪ ૫
सुकृतस्यात्र किं सारं । कि सारं नरजन्मनः ।
विद्यायाचापि किं सारं । किं सारं शर्मणां पुनः ॥ ४५ ॥
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથ: આ જગતમાં પુણ્યને સાર શું? મનુષ્ય જન્મને સાર શું? વિદ્યાને સાર શું? અને સુખનો સાર શું? . ૪પ છે
एतत्पश्नचतुष्कं यो । व्याचष्टे परमार्थतः ॥ तमेवाहं परिणये । सख्योऽहं जातु नान्यथा ॥ ४६॥
અર્થ:–એવી રીતનાં આ ચારે પ્રશ્નોને ઉત્તર જે પરમાર્થથી કહે, તેને જ હે સખીઓ ! હું પરણનારી છું, અન્યથા પરણીશ નહિ.
वृक्षांतर्हि तमप्रेक्ष्य-माणानां मां रहःकृतां ॥ तासामित्युक्तिमापीय । त्वां ज्ञापयितुमागमं ॥ ४७ ॥
અર્થ: હું વૃક્ષની પાછળ સંતાયેલો હોવાથી તેઓ મને જોઈ શકી નથી, માટે એવી રીતે તેઓએ ગુપ્ત કરેલી વાત સાંભળીને હું તને તે જણાવવા માટે આવ્યો છું. કે ૪૭ છે
सुरेंद्रोऽथ स्वहस्तेन । पत्रे सर्वस्ववनिधेः ॥ રામશ્નોત્તરશ્નોવા–ક્રિાવતુuઃ | ૪૮ |
અર્થ:– તે સાંભળી) મહાચતુર સુરેદ્રદત્તે પિતાને હાથે પત્રમાં નિધાનના સર્વસ્વરૂપ તે ચારે પ્રશ્નોના ઉત્તરને શ્લોક લખે.૮
बबंध बंधुरमति-यावृत्तोऽसौ गृहंपति ॥ पत्रं तस्य तरोमूनि । देवधाम्न इव ध्वजं ॥ ४९ ॥
અર્થ–પછી ત્યાંથી ઘરતરફ વળતાં તે બુદ્ધિવાન સુરેદ્રદત્તે દેવમંદિરપર વજાની પેઠે તે પલ તે વૃક્ષોની ટોચે બાંધે. તે કહે છે
अयं गुरुस्तरुः सेयं । लता बहुलतास्पदं ॥ . दीर्धेयं दीर्घिका चेति । चिरं भ्रांत्वाश्रितश्रमा ॥५०॥ पतिमार्गानुगामित्वा-दिव तेनैव वर्त्मना । निवृत्ता पत्रकं तत्र । सुभद्रा तन्निरक्षत । ५१ ॥ युग्मं ॥
અર્થ:–આ વૃક્ષ મેટું છે, આ વેલ બહુ ફેલાયેલી છે તથા આ વાવ લાંબી છે એમ (વિનોદ કરતી) ઘણે કાળ ભમીને થાકેલી જાણે પતિના માર્ગને અનુસરનારી હેય નહિ તેમ તે સુભદ્રાએ તેજ માગે પાછાં ફરતાં થકાં ત્યાં તે પત્ર જોયે. . ૫૦ ૫૧ છે
पत्रे पत्रे सुधासत्रे । चपलाभिरथालिभिः ॥
आनीय दत्ते श्लोकं सा । वाचयामास वाग्मिनी ॥५२॥ અર્થ:-એવામાં તે ચંચલ સખીઓએ નેત્રોખતે અમૃતની ધારાસરો તે પત્ર લાવીને આપતિછતે તે વિદુષી સુભદ્રા તે લોક વાંચવા લાગી.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫) मुकृतस्य कृपा सारं । सत्कर्म नरजन्मनः ॥ વિદાયાતત્વી: સારા સંતોષઃ શર્મા પુનઃ | પરે !
અર્થ:-પુણ્યને સાર દયા, મનુષ્યજન્મને સાર સત્કાર્ય, વિદ્યાનો સાર તત્વબુદ્ધિ તથા સુખને સાર સંતેષ છે. છે ૫૩ છે
श्लोकेऽत्रालोकिते हार्दा-भिप्रायपिशुनेऽनया ॥
વાર વપુષઃ પૂરું-નર ઘોર I ૬૪
અર્થ –પિતાના હૃદયના અભિપ્રાયને જણાવનાર તે લોકોને જોવાથી સુભદ્રા શરીરને પ્રફુલ્લિત કરનારી હર્ષની શ્રેણિ પામી. uપકા
अस्या दृग्भ्यां विकसितं । कपोलाभ्यां प्रफुल्लितं ।। उरोजाभ्यामुच्छचसितं । ततः प्रिय इवेक्षिते ॥ ५५ ॥
અર્થ –તે સમયે જાણે ભર્તારનેજ મળવાથી હેય નહિ તેમ તેણુની આંખે વિકસ્વર થઇ, ગાલ પ્રફુલ્લિત થયા તથા સ્તન ઉષ્ટ્રવસિત થયાં. પપ છે
विनापि वेणुवीणादि-वादित्रं ननृते तया ॥ જાહ્નવી વિકાસ એ સ્ત્રીના પ્રાળ ટુર્નર | વ |
અર્થ:-વાંસલી તથા વીણાઆદિક વાછલવિના પણ તે નાચવા લાગી, કેમકે પ્રાર્થે સ્ત્રીઓ હર્ષ તથા ખેદને જીરવી શકતી નથી. પદા
वाचालीभूतजिहाथो-वाचालीः सा ससंभ्रमं ।। अये मत्कृपया कोऽपि । कृतो विश्वकृता कृती ॥ ५७ ॥ .."
અર્થ –વાચાલ થયેલી છેજિલ્લા જેની એવી તે સંભ્રમસહિત સખીઓને કહેવા લાગી કે અહો વિધાતાએ મારાપર કૃપા કરીને કેઇકને કૃતાર્થ કરેલો છે. એ પ૭ |
अघापि निश्चितं नास्ति । निष्कोविदमिदं जगत् ॥ .
अद्यापि हंत संत्येव । सतीनां सत्त्वसिद्धयः ॥ ५८ ॥ અર્થ ખરેખર હજુ પણ આ જગત પંડિતરહિત થયેલું નથી, તેમજ હજુ પણ સતીઓના સત્તની સિદ્ધિ રહેલી છે. એ ૫૮ છે
મહસિમિદં ટૂ–ોડશે વિવિ જયં . શોર્થમેd wજોત-પાક્ષિ મૂકૃતિ
અર્થ–પરંતુ આ એક મોટું આશ્ચર્ય છે કે, દૂર રહેલા એવા પણ તેણે મારા ચિત્તરૂપી ઘરના બુદ્ધિરૂપી ભોંયરામાં રહેલા આ
કાઈને શી રીતે જાણે! ૫૯ છે ૪ સુર્યોદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ–જામનગર.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૬ ) प्रियचंद्रोदयस्फीते । ममानंदमहोदधौ ॥ સ શેઃ રાથમિ રવા ફાયદાયતે ૨૦ |
અર્થ:–મારા પ્રિયરૂપી ચંદ્રના ઉદયથી ઉલ્લસિત થયેલા આનંદરુપી સમુદ્રમાં હવે તેને શી રીતે ઓળખે? એજ એક ચિંતા ઝેર સમાન થઈ પડી છે. તે ૬૦ છે
यावदेवं ब्रुवाणा सा । अस्यते मोहरक्षसा ।। तावत्पत्रलिपि सम्य-गवगम्येत्यभाषत ।। ६१ ॥
અથર–એમ બોલતી થકી જેટલામાં તે મોહરૂપી રાક્ષસથી રસાય છે, તેટલામાં તે પલની લીપીને સારી રીતે ઓળખીને બોલી કે, છેલ્લા
जितं जितं मया सख्यः । शांत शांतममंगलं ॥ પ્રાણ પ્રાપ્ત વિયં સોડ્યું જૂથે નૃત્ય કૃત્યત || દર !
અર્થ:–હે સખીએ હું જીતી જતી, વિન્ન શાંત થયું શાંત થયું, તે પ્રીતમ મ મ માટે તમે નાચે ના ? દુર છે
असौ सुरेन्द्रदत्तो ह-त्तोपभूरेभिरक्षरैः ॥ જ્ઞાતઃ સમુદ્ર –વંશમુશામળર્મયા વરૂ .
અર્થ–આ અક્ષરોથી મારા હૃદયના સંતોષના સ્થાન સરખા તથા સમુદ્રદત્તશેઠના વંશમાં મુક્તામણિસખા તે સુરેદ્રદત્તને મેં ઓળખી કહાડ્યો છે. તે ૬૩ છે
उपोपाध्यायमध्याय-परया शैशवे मया ॥ #ારું કૌશબાહ્યઃ | સાક્ષાયાવપૂરત / ૬૪ છે.
અર્થ –વળી હે કમલસરખા નેત્રવાળી સખી! બાલ્યપણામાં ઉપાધ્યાયપાસે અભ્યાસ કરતી વખતે મેં તેની કુશલતા સાક્ષાત અનુભવેલી છે. જ છે
स्वधिया निर्जितोऽनेना-ददानो दर्शनं दिवा ॥ भीतभीत इव व्योम्नि । निशि भ्रमति वाक्पतिः ॥ ६५ ।।
અર્થ –તેણે પોતાની બુદ્ધિથી જીતેલે બહસ્પતિ દિવસે દર્શન ન આપતા થકે બીકણુની પેઠે રાત્રિએ આકાશમાં ભમે છે. ૬પ
मन्येऽमुना तणीचक्रे । खगांभीर्येण वारिधिः ॥ ऊनिलो ज्वलन्नेतं । असते कथमन्यया ॥ ६६ ॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) અર્થ –હું એમ માનું છું કે તેણે પોતાની ગંભીરતાથી સમુદ્રને તુણસમાન કરેલ છે, જે એમ ન હોય તો બળતે ઊર્વાનલ શામાટે તેને ગ્રસી જાય છે? ૬૬ છે .
भनरंग इवानंग-स्तस्य रूपनिरूपणात् ॥ शंभोस्तृतीयनेत्राग्नि–कुंडे मृत्युमसाधयत् ।। ६७ ॥
અર્થતેનું સ્પ જોવાથી જાણે નિરાશ થય હાય નહિ તેમ કામદેવ મહાદેવના ત્રીજા નેત્રસ્પી અગ્નિકુંડમાં પડીને બળી મર્યો છે.
बुधा मुधा सुधामाहु-स्तद्गिरा तृप्तिभागिनः ॥ હિત્ય મુદ્ર તિવં મેને તતઃ સાપત્ર સા | ૮ |
અર્થ તેની વાણુથી સંતુષ્ટ થયેલા દેવ અમૃતને નકામું ગણે છે, અને તેથી તે અમૃત જાણે લજ્જાતુર થયું હોય નહિ તેમ પૃથ્વી તજીને દેવકમાં ગયું છે. ૬૮
तस्मिन् ज्ञातेऽपि नाद्यापि । मनसो मम निवृतिः ॥ कदाचिदप्यसौ मद्व-द्यदि प्रश्न विधास्यति ॥ ६९ ॥
અર્થ–વળી તેને ઓળખ્યા છતાં પણ હજુ મારા મનને શાંતિ થતી નથી, કેમકે કદાચ તે પણ મારી પેઠે જે પ્રશ્ન કરશે તે, દલા - तदा मया मंद धिया । दास्यते कथमुत्तरं ॥
विनोत्तरं तु दयिती-कर्ता मां बालिशां न सः ॥ ७० ॥
અર્થ:–મંદબુદ્ધિ એવી હું શી રીતે તેને ઉત્તર આપી શકીશ? અને ઉત્તર આપ્યાવિના મને નિબુદ્ધિને તે પોતાની સ્ત્રી તરીકે સ્વીકારશે નહી. છે ૭૦
अहो अद्यापि वीवाहं । पश्यामि बहुविघ्नकं ।। - यद्वालं चिंतया दैवे । विश्वव्यापारपारगे ॥ ७१ ॥
અર્થ:–અહો! હજુ પણ હું મારા વિવાહને ઘણું વિઘવાળે જોઉં છું, અથવા જગતનો વ્યાપાર દેવાધીન હોવાથી ચિંતાવડે કરીને સર્ષ! ૭૧ છે .
आलपंतीति सा प्राप । पुरः परिसरं स्यात् ॥ दह्यमाना वियोगेन । तृणपुलीव वह्निना ॥ ७२ ॥
અર્થ –એમ બેલતી થકી તે અગ્નિથી જેમ તૃણની પૂળી તેમ વિયેગથી બળતીથકી જલદી નગરપાસે આવી. તે ૭૨ છે
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ ) पिंडीभूतमिव यशो-राशि कारयितुः पुरः ॥ मनःप्रसादहेतुं सा । जैनप्रासादमैक्षत ।। ७३ ॥
અર્થ–જાણે બનાવનારના યશને સમૂહ એકઠો થયે હેય નહિ, એવું એક મનોરંજક જિનમંદિર ત્યાં તેણુએ જોયું. ૭૩
तत्र प्रविश्य साहतं । तुष्टा तुष्टाव भावतः ।। निर्वापयंती संतापं । हार्द नयनवारिभिः ॥ ७४ ॥
અર્થ–તેમાં જઈને નયનાથુથી હદયના સંતાપને દૂર કરીને હર્ષથી ભાવપૂર્વક તેણીએ શ્રી અરિહંતપ્રભુની સ્તુતિ કરી. ૭૪
જય વૅ વડાપાર | વ્યંધો નrd | जगन्नाथ जगद्धयेय । जगदानंददायक ।। ७५ ॥ અર્થ: હે જગતના આધારભૂત! હે જગતના બંધુ! હે જગતના સ્વામી! તથા જગતને ધ્યાન ધરવા લાયક ! તું જગતને આનંદ આપનાર છે. તે ૭૫ છે
शीता नामिवार्चिष्मान् । दिग्मूढानामिवांशुमान ॥ आतुराणामिव भिषक् । दुःखिनां त्वं गतिर्जिन ॥ ७६ ॥
અર્થ-વળી હે જિનેશ્વર! ઠંડીથી પીડાયેલાઓને જેમ અગ્નિ, દિગ્મોને જેમ ચંદ્ર, તથા રોગીઓને જેમ વૈઘ તેમ દુઃખિઓને તું જ આશ્રય કરવા યોગ્ય છે. ૭૬ છે
भवांभोधौ विपद्वारि-पूरभाजि निमजतां ॥ नरजन्मतरीलामे । भवानिर्यामकायते ॥ ७७ ॥
અર્થ આપદાપી જલના સમૂહથી ભરેલા આ સંસાર સમુદ્રમાં મનુષ્યજન્મપી હેડી મલતે છતે તું તેમાં નિર્ધામકસમાન છે. ૭
वैद्यो हुं नीरुजं दत्ते । गीः प्रज्ञा भूपतिर्धनं ॥ ત્વમેવ સર્વાસુ મા નો મીર / ૭૮ |
અર્થ –વૈદ્ય નરેગીપણું આપે છે, સરસ્વતી બુદ્ધિ આપે છે, રાજા ધન આપે છે, પરંતુ તું તો એકજ સવ કાર્યોમાં સમર્થ છે, માટે તેને તેની ઉપમા આપું? ૭૮ છે ... सा ममापदपि प्रीत्यै । यथा त्वं ध्यायसेऽनिशं ॥
साम्राज्येनापि तेनालं । यत्र त्वं न प्रपद्यसे ।। ७९ ।। ....
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ ) અર્થ:-તે દુ:ખ પણ મને આનંદકારી છે, કે જ્યાં તારૂં હમેશાં ધ્યાન ધરી શકાય છે, પરંતુ જ્યાં તું પ્રાપ્ત થતો નથી તે રાજ્યની પણ મારે જરૂર નથી. તે ૭૯ છે
तव प्रसादप्रासाद-शृंगाग्रमधितस्थुषः ।। प्रभ्यते विपद्व्याघ्री । धावमानापि नार्दितुं ॥ ८ ॥
અર્થ-તારી કૃપાપી મહેલના શિખરના અગ્રભાગ પર સહેલા પ્રાણુને દોડતી એવી પણ આપદાપી વાઘણું દુ:ખ દઇ શકતી નથી.
देवो गुरुः पिता माता । सखा स्वामी त्वमेव मे ।। तत्पसद्य विपन्मनां । मां कृपालय पालय ॥ ८१ ॥ અર્થ:–મારે દેવ ગુરૂ પિતા માતા મિત્ર તથા સ્વામી તું જ છે, માટે હે કૃપાલય ! કૃપા કરીને આપદામાં બુડેલી એવી જે હું તેનું તું રક્ષણે કરી? | ૮૧ |
नंस्थाम्यहं सदैव त्वां । भूयासं च स्तवात्तव ॥ क्षमासमाधिमाधातुं । प्रिये प्रश्नं प्रकुर्वति ॥ ८२ ॥
અર્થ:-હું હંમેશાં આપનાં દર્શન કરીશ, તથા આપની સ્તુતિના પ્રભાવથી જ્યારે મારે સ્વામી પ્રશ્ન કરે ત્યારે હું તેને ઉત્તર આપવાને સમથ થાઉં તો વધારે સારું થાય. તે ૮૨ છે
इत्युक्त्वा साऽलुठत् पाद-पीठस्य पुरतः प्रभोः ॥ पितृभ्यामपि येनार्ति-भाजां देवगुरू पियौ ।। ८३ ॥
અર્થ એમ કહીને તે પ્રભુના આસન પાસે લેટી પડી, કારણ કે દુઃખીઓને માબાપ કરતાં પણ દેવ ગુરૂ વધારે પ્રિય હોય છે. ૮૩
बभूवुर्जिनभक्त्या च । कृपया च प्रणोदिताः ॥ साहाय्यकारिणस्तस्था-श्चैत्याधिष्टायकाः सुराः ।। ८४ ।।
અર્થ –એવી રીતની જિનભક્તિથી તથા દયાથી પ્રેરાયેલા ચેત્યના અધિષ્ઠાયક દે તેણીને સહાય કરનારા થયા. ! ૮૪ છે
देवं जिनेंद्रं भर्तारं । सुरेंद्रं च प्रपेदुषी ।। ततः सतीशिरोरत्नं । निजं धाम जगाम सा ॥ ८५ ॥ અર્થ:-હવે જિનેશ્વરને દેવતરીકે તથા સુરેદ્રદત્તને ભૌંરતરીકે સ્વીકારતી તે સતીશરેમણિ સુભદ્રા પિતાને ઘેર ગઈ. . ૮૫ - લય જામઃ સામાન–શુપાયે પરાવર
अबलामपि तां चके । केवलं दंडगोचरां ।। ८६ ॥
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦ ). અથ–હવે કામદેવ પણ સામ દાન આદિક ઉપાયને તજીને તે અબલાને પણ કેવલ દંડગોચર કરવા લાગ્યા. ૮૬ ભૂષi વહેં શાં રમાનં વન
: कामातया तथा पुष्प-माला ज्वाला इवेक्षिताः ॥ ८७ ॥
અથર–એવીરીતે કામથી પીડાયેલી તે આભૂષણને દૂષણતરીકે, વચને શત્રુતરીકે, પિતાના ભુવનને વનતરીકે તથા પુષ્પમાલાને અગ્નિની જવાલાતરીકે જોવા લાગી. ૮૭
सौकुमार्यमहो तस्या-यत्पौष्पैरपि सायकैः ।। अनंगेनाहता भेजे । दशां जीवितनाशिनी ॥ ८८ ॥
અર્થ-અહો! તેણુનું સુકુમાલપણું તે જુએ? કે જે કામદેવવડે કરીને પુષ્પનાં બાણેથી હણાતી થકી પણ પ્રાણહારક દશાને પ્રાપ્ત થઈ. એ ૮૮ છે
अथ तस्या वयस्याभिः । सुरेंद्रोपयमस्पृहां ॥ વોધિત સાઇsgણ–રોગ્યજ્ઞામાતૃછામત ૮૧ //.
અર્થ:-હવે સખીઓએ સુરેદ્રદત્તને પરણવાની તેણીની ઈચ્છા જણાવ્યાથી સાગરશ્રેણી પણ લાયક જમાઇની પ્રાપ્તિથી ખુશી થયો.
भैषीचाप्तानरांस्तस्मै । पुत्रीं दातुं तदोकसि ।। याचतां ददतां वापि । कन्यां किंचिन्न लाघवं ॥ ९० ॥
અર્થ–પછી પોતાની પુત્રી આપવા માટે તેણે પોતાના માન્ય પુરુષને તેને ઘેર મોકલ્યા, કેમકે કન્યા માગવામાં અથવા દેવામાં કઈ પણ હલકાઈ થતી નથી. જે ૯૦ છે
समुद्रदत्तं समुदः । प्रजजल्पुरुपेत्य ते ॥ . तवोपयच्छता सूनुः । सागरस्यांगजामिति ॥ ९१ ॥
અર્થ:–તેઓ સમુદ્રદત્ત પાસે આવીને હર્ષ સહિત કહેવા લાગ્યા કે તમારા પુત્રને સાગરષ્ટીની કન્યા સાથે પરણાવે ? ૯૧ |
सुरेन्द्रोऽसौ महातेना । विमलस्त्रासवर्जितः ॥ तप्तगांगेयगौरांगी । सुभद्रापि शुभाकृतिः ॥ १२ ॥
અર્થ – સુરેદ્રદત્ત મહાતેજસ્વી નિર્મલ તથા નિભય છે, તેમ સુભદ્રા પણ તપેલાં સુવર્ણ સરખાં ગેર શરીરવાળી અને સુંદર આકારવાળી છે. દર .
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧ ) अनयोर्योगमाधातुं । मणिमुद्रिकयोरिव ॥ વિવિ દાદ ચા-નવાર જે પુનર્વયં | શરૂ |
અર્થ:–મણિ અને મુદ્રિકાની પેઠે આ બન્નેને વેગ મેળવવાને વિધાતાજ સેનાર બની શકે તેમ છે, માટે અમે તે આ બાબતમાં શું હિસાબમાં છીયે ? ૯૩ છે
एवं वाग्गौरवं तन्वन् । समुद्रः प्रतिपद्यते ॥ यावत्तेषां वचस्तावत् । सुरेंद्रः प्रोचिवानिति ॥
અર્થ_એવી રીતે વચનગારવને વિસ્તારોથકો સમુદ્રદત્ત જેવામાં તેઓનું વચન સ્વીકારે છે. તેવામાં સુરેદ્રદત્ત બે કે ૪
संयोज्य रे भवतः । पितरौ सारथी इव ॥ भत्रैव योषिनिर्वाह्या । धूधुर्येणेव केवलं ॥ ९५ ॥ અર્થ:–માબાપ તે સારથિની પેઠે જોડીને દૂર થઈ જાય છે, પછી તો બળદને જેમ ધસરોને તેમ માલ ભર્તારનેજ સ્ત્રીને નિર્વાહ કરવો પડે છે. તે ૫ सद्वंश्या सगुणा नम्रा । स्मर्त्तव्या संकटे दृढा ॥
= મા ચા–જુષિવિના / ૧૨ / અર્થ-ત્તમ વંશની (સારા વાંસવાળી ) ગુણવાન (દેરીવાળી ) નમ્ર, સંકટ સમયે યાદ કરવા લાયક, દૃઢ તથા વૈર્યવાળી ( ભાંગી ન જાય તેવી ) ધનુષ્યના કામઠાસરખી સ્ત્રી ભાગ્યથી જ મળી શકે છે. ૯૬
क्रियते निवृतेहेतो-र्जाया सा यदि निर्गुणा ॥ तदायःशूलिकाप्रोतं । नरं मन्यामहे वरं ।। ९७ ।।
અર્થ–પોતાના સુખ માટે સ્ત્રી સ્વીકારાય છે, પણ કદાચ જો તે નિર્ગુણ નિવડે તે તેના કરતાં તો લોખંડની શૈલીમાં પરોવાયેલા પુરુષને હું શ્રેષ્ઠ માનું છું. જે ૯૭ છે
वार्तयापि विवाहस्य । नरः को नात्र नृत्यति । पाशे पिपतिषुः पक्षी । चायति न तु पश्यति ॥ ९८ ॥
અર્થ:-(પિતાના ) વિવાહની વાતથી પણ અહીં પુરુષ ખુશી થતો નથી ? કેમકે પાશમાં પડવાની ઇચ્છાવાળો પક્ષી કંઈ પિતાનું ભવિષ્ય જેતે નથી. હતું કે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩ર ) ઉદ્ધત વાર ના વિતી તુવોrat | तृणं वात्येव दुष्टा स्त्री । भ्रमयत्यचिराचरं ।। ९९ ॥ અર્થ:ઉદ્ધત સ્વછાચારી તથા દુર્વચનરૂપી રજને ઉડાડતી એવી વાયુસરખી દુષ્ટ સ્ત્રી તૃણની પેઠે પુરુષને એકદમ ભમાવે છે.
ये बहिर्महिमाधारा । उदारा राजपूजिताः ।। गृहायाता कुभार्यातो । दासवत्तेऽपि विभ्यति ।। २०० ॥
અર્થ:–જે પુરુષ બહાર મહિમાવા ઉદાર તથા રાજાના માનીતા છે, તે પણ ઘેર આવ્યા કે દાસની પેઠે કુંભાર્યાથી ડરતા રહે છે. જે ૨૦૦ છે
अपरीक्ष्यादृतं पाते । विशीण कूटहेमवत् ॥ कलत्रं क्लेशयत्येव । नरं सर्वस्वनाशतः ॥१॥
અર્થ–પરીક્ષા કર્યાવિના સ્વીકારેલું ખોટું સુવર્ણ છેવટે જેમ વિખરાઈને સર્વ ધનના નાશપૂર્વક કલેશ આપે છે, તેમ કુભાથી પણ તેવું જ ફળ મળે છે. જે ૧ |
एकमत्र मया तात । बालेनापि निदर्शनं ॥ वस्तुतत्वेक्षणं चक्षु-स्तानॊयिकं निगद्यते ॥ २ ॥
અર્થ:–આના સંબંધમાં હે પિતાજી! હું બાલક છતાં પણ વસ્તુતત્વ જોવામાં બીજાં લેચનસરખું એક દષ્ટાંત આપને નિવેદન કરું છું. જે ૨ છે
तथाहि भारतं क्षेत्र-मिदमस्त्यत्र चित्रकृत् ॥ पुंस्त्रीगजाश्वरत्नानि । जायते यत्र धान्यवत् ॥ ३ ॥
અર્થ:–આ જંબદ્વીપમાં એક ભરત નામે આશ્ચર્યકારી ક્ષેત્ર છે, કેમકે તેમાં પુરૂષ, સ્ત્રી, હાથી, ઘોડા તથા રત્ન ધાન્યની પેઠે ઉત્પન્ન થાય છે. જે ૩ છે
तत्रास्ति हास्तिकाश्वीय-राथ्यपौरप्रपूरिता ।। पूरिताशेषविद्वेषि-भयोल्लापा वराणसी ॥ ४ ॥
અર્થ:–તેમાં હાથી ઘોડા રથ તથા નગરના લેકેના સમૂહથી ભરેલી તથા જ્યાં વચનમાત્રથી પણ શત્રુનો ભય નથી એવી વારાણસી નામની નગરી છે. ૪
भूपाल, पालयामास । राज्यं तत्र महाबलः॥ संतप्ता यत्मतापेन । वनं भेजुररातयः ॥५॥
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૩ )
અ:——ત્યાં મહામલ નામના રાજા રાજ્ય કરતા હતા, કે જેના પ્રતાપથી તપેલા વેરીએ વનમાં રહેતા હતા. ॥ ૫॥ राज्ञस्तस्यातिगौरव्यो । द्रव्योपायविशारदः ||
अभूयशोधरश्रेष्टी । श्रिया श्रीद इवापरः ॥ ६ ॥ અ:—તે રાજાના અતિ માનનીક તથા દ્રવ્ય મેલવવામાં શિયાર અને લક્ષ્મીથી બીજા કુખેસરખા યશોધર નામે એક શૈઠ ત્યાં વસતા હતા. ॥ ૬ ॥
गौरीव गिरिशस्यास्या - ऽजनि जाया मनोरमा ||
यया संगम्य भर्त्ता – दनिशं वृषभासितः ॥ ७ ॥
અથ:—મહાદેવની જેમ પાતી તેમ તેની મનેારમા નામે સ્રી હતી, કે જે સહિત તે હંમેશાં ધર્મથી શાભાયમાન ( વૃષભના આસનવાળા ) હતા. ॥ 9 ॥
अपुत्रयोस्तयोर्याति । काले युगलिनोरिव ॥
I
धर्मदत्तोऽभवत्पुत्रः । कृतपुण्यप्रभावतः ॥ ८ ॥ અર્થ :- યુગલીયાંની પેઠે અપુત્ર એવા તે બન્નેના ( કેટલાક ) સમય ગયાબાદ તેને ( પૂર્વ ) કરેલાં પુણ્યના પ્રભાવથી ધદત્ત નામે પુત્ર થયા. ૫ ૮ u
वर्धितोऽध्यापितः पित्रा । युवा स परिणायितः ॥ श्रीशेषश्रेष्टिनः पुत्रीं । सुरूपां नामतोऽर्थतः ॥ ९ ॥ અર્થ :—ઉમરલાયક થયે છતે પિતાએ તેને ભણાવીને શ્રીશેષરોની ઉત્તમ રૂપવાળી સુરૂપા નામની પુત્રીસાથે પરણાવ્યેા. ॥ ૯ ૫ વિતુ: મસાાત્તીચ્યો ! જીવ્યાપારીવારિયે; //
धर्मदत्तस्तया पत्न्या – भुक्त भोगाननारतं ॥ १० ॥ અઃ—પિતાની મહેરબાનીથી ઘરના વ્યાપારરૂપી સમુદ્રને કાંઠે બેઠેલા એટલે ઘરકામની અંદર ધ્યાન આપવાની જરૂરવિનાના તે ધ દત્ત તે સ્રીસાથે હમેશાં એશ માણવા લાગ્યા. ॥ ૧૦ ॥ अन्यदा खःसरिद्वीची -समे संवीय वाससी ॥ ડુબ્યૂરોઃ હિમજૈઃ । શોભિત, સ્વળજ્જુબૈઃ || ?? ||
वक्रस्वभावया शश्व - दध्यापित इव श्रिया ||
Q
कुर्वन् वक्रक्रमन्यासं । स चचार चतुष्पथे ॥ १२ ॥ युग्मं ॥ પસૌંદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ—જામનગર.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૪ )
અર્થ:—એકદિવસે આકાશગંગાનાં માજાસરખા ( અતિ ઉજ્વલ ) વસ્ત્રો પહેરીને તથા પુણ્યરુપી વૃક્ષનાં પાડેલાં લરસરખાં સ્વના આભૂષણાથી રાભાયુક્ત થઇને હંમેશાં વક્રસ્વભાવવાળી લક્ષ્મીએ જાણે ભણાવેલા હાય નહિ તેમ વાંકા વાંકા પગલાં મુકતાથકા તે ચ ુટામાં ચાલવા લાગ્યા. ॥ ૧૧ ૫ ૧૨ u तं गंधमृगवद्वीक्ष्य । सारसौगंध्य बंधुरं || 1
कः प्राणायामकारीव | नोर्ध्वश्वासो जनोऽजनि ॥ १३ ॥
અર્થ: કસ્તૂરીયાં હરિણનીપેઠે ઉત્તમ સુગંધિથી મનહર બનેલા એવા તેને જોઇને જાણે પ્રાણાયામ કરતા હાય નહિ તેમ કયા માણસ ઊર્ધ્વશ્વાસવાળા ન થયે? ॥ ૧૩ ૫
केचिदूचुरहो अस्य । भाग्यं सौभाग्यशालिनः ॥
जन्मना यन्मनुष्योऽपि । भाति देव इव श्रिया ॥ १४ ॥ અ:—કેટલાકો કહેવા લાગ્યા કે અહા! આ સૌભાગ્યવાન્ ધ - દત્તનું કેવુ' ( ઉમદું ) નશીબ છે! કે જે જન્મથી મનુષ્ય છતાં પણ લક્ષ્મીથી દેવસરખા શાલે છે. ૫ ૧૪ ૫
अपरे स्माहुरेतस्य । खलु कृत्वाऽप्रशंसनं ||
ચ, વિત્રા સ્વોર્ડ્ઝતાં જક્ષ્મી ! મુત્તિ નનીમિત્ર | ૨૯ // અ:—કેટલાકે તેની નિંદા કરીને કહેવા લાગ્યા કે અરે! આ તા પિતાએ સ્વીકારેલી ( પેાતાની ) માતાસરખી લક્ષ્મીને ભાગવે છે. प्रशस्यस्तात एवास्य । य एवं क्षमते व्ययं ॥
बुधो विधोरिव क्लीवः । पुत्रोऽपि स्यादरिः पितुः ॥ १६ ॥ અ:—ધન્ય છે એના પિતાને કે જે તેનું આવીરીતનું ઉડાઉપણું સહન કરે છે, ચંદ્રના જેમ બુધ તેમ અકસી` પુત્ર પણ પિતાના વેરી
થાય છે. ૫ ૧૬ ૫
एवं जनाननान्नाना- लापं श्रुत्वा स दध्यिवान् ॥ परोक्तमेषु पूर्वोक्ता - न्मान्यं व्याकरणेष्विव ॥ १७ ॥ અ:—એવી રીતે લેાકેાના મુખથી નાનાપ્રકારનાં વચન સાંભળીને તે ધદત્ત વિચારવા લાગ્યા કે જેમ વ્યાકરણમાં તેમ ( અહિં પણ ) પ્રથમ મનુષ્યના વચન કરતાં પાછળના મનુષ્યનુ વચન સાનવાલાયકે છે. ! ૧૭ ૫
सत्यवादिषु कः कोपः । सत्यवादी हि दुर्लभः ||
जानेऽहमपि न न्याय्यो । यूनां पितृधनव्ययः ॥ १८ ॥
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ). અર્થ વળી સત્યવાદીઓખતે કેપ કરે શા કામને છે? કેમકે સત્ય કહેનાર દુર્લભ હોય છે, તેમ હું પણ જાણું છું કે ઉમરલાયક પુને પિતાનું ધન ઉડાવવું એ યોગ્ય નથી. આ ૧૮
व्ययीत विभवं पैत्र्यं । कुणिः पंगुर्भवेद्यदि ॥ અન્યથા સુર્યશોવરયં–છૂપાવે શ મ | ૨૨ /
અર્થ:–પુલ જે લુલો અથવા પાંગલ હોય તો તે ભલે પિતાએ ઉપાર્જન કરેલું ધન ખરચે, પરંતુ જો તેમ ન હોય તો તેના હાથપગ અપયશપી વેલડીના અંકુરા સમાન જાણવા. છે ૧૯ છે
एवं विकल्पदुर्वात-क्षुब्धे तच्चित्तवारिधौ ॥ ધાનારા છોૐ હસૈનશે નાર | ૨૦ |
અર્થ:–એવી રીતનાં વિકલ્પી તોફાની પવનથીતેને મનપી સમુદ્ર ફોભાયમાન થયો, તથા તેમાં ઉછળેલાં ધન કમાવાની આશાપી મોજાં સમસ્ત જગતમાં વ્યાપી ગયાં. ૨૦ છે
કથાનત્ય નિબં ધામ I fજતાં મ વિજ્ઞાન |
દેશોતર –ામઃ રામના પ્રિયઃ | ૨૨ !! અર્થ:–હવે તે પોતાને ઘેર આવીને પિતાને કહેવા લાગ્યો કે હે પિતાજી ધન કમાવાની ઈચ્છાથી હું દૂરંદેશાંતરમાં જવા ચાહું છું.
वारितोऽपीति पित्रासौ । न जहौ निजमाग्रहं ॥ भृशायंते निषिद्धेऽर्थे । युवानो ह्यातुरा इव ॥ २२ ॥
અથડે–ત્યારે પિતાએ નિવાર્યા છતાં પણ તેણે પિતાને આગ્રહ છોડ્યો નહી, કેમકે યુવકો આતુરની પેઠે નિષેધેલું કાર્ય કરવાને વધારે હઠ કરે છે. ર૨ છે
संगृह्य भांडसारं स । लक्ष्मीलाभायलग्नकः ।। બવાદ્ધિવાણી વ–ડતો ઢોરમાર | ૨૩ |
અર્થ:–વિવાહ કરનારની પેઠે ધન મેળવવા માટે આતુર બનીને સર્વ સરંજામ એક કરીને તેણે ત્યાં ઘણા લોકોને ભેગા કર્યા. પારકા
सुरूपा तमथैकांते । कांतेन वचसा जगौ ॥ त्वया समं समेष्यामि । स्वामिनहमपि ध्रुवं ॥ २४ ॥ અર્થ –હવે સુરૂપાએ તેને એકાંતે મનેણ વચનથી કહ્યું કે હે સ્વામી! હું પણ ખરેખર તમારી સાથે આવીશ. ૨૪
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬) પાવલી વિમુપાતિ. જો વૈશિr | શિરીષકુમારી . ર ર પંથ કુરાર | ૨૬ :
અર્થ - ત્યારે ધમરે તેણીને કહ્યું કે હે પ્રિયે! આ બાબતમાં તું કંઈ બેલીશ નહિ, તું તે ભેળી છે, પરદેશી લેકે લુ હેય છે, વળી તું સરસવના પુષ્પસરખી સુકુમાલ શરીરવાળી છે, અને દેશાટન કરવું કંઈ સહેલું નથી. એ ૨૫
एवं भर्ती निषिद्धापि । साऽमुंचन कदाग्रहं ॥ वारयामासतुर्युक्त्या । ततस्तां श्वसुरावपि ॥ २६ ॥
અર્થ:–એવી રીતે ભર્તા રે નિષેધ્યા છતાં પણ તેણુએ જ્યારે કદાગ્રહ તળે નહિ, ત્યારે યુક્તિપૂર્વક સાસુ સસરાએ પણ તેણીને નિવારી. ૨૬ છે
कथंचनाप्यनुत्सृष्टा-ग्रहामात्तव्रतामिव ।। पत्नी प्रोत्या सहादाया-ऽनलसः प्रचचाल सः ॥ २७ ॥
અર્થ –ગણની પેઠે કઈ પણ રીતે આગ્રહ ન તજવાથી પ્રીતિપૂર્વક તેણીને સાથે લઇને તે આલસ તજીને ચાલતો થયો. એ ર૭ છે
तया दयितयाधिष्ण्य-धृति मार्गेऽपि लंभितः ॥ प्रियजानिः प्रयाणानि । ददौ कतिपयानि सः ॥ २८ ॥ અર્થ –એવી રીતે પ્રીતિના વશથી સાથે લેવાથી માર્ગમાં હરક્ત પડવા છતાં પણ તેણે કેટલીક મજલે કરી. . ર૮
पथ्यस्य पार्थिवस्येव । संवाह्य नयतो जनं ॥ विप्रो वररुचिर्नाम । धीधाम समगच्छत ॥ २९ ॥ અર્થ:–રાજાની પેઠે લેકેને લઇને ચાલતા એવા તે ધર્મદત્તને માર્ગમાં વરચિ નામના એક મહાબુદ્ધિવાન બ્રાહ્મણને મેલાપ થયે. પરલા
समं तेन प्रियालापैः । पीयूषावादसोदरैः ।। पद्मनालमिवांभोभि-स्तस्य मैत्र्यमवर्धत ॥ ३०॥
અર્થ–તેની સાથે થયેલા અમૃતના સ્વાદસરખા મિષ્ટ વચનથી . જેમ જલવડે કરીને કમલની નાલ તેમ તેની મિલાઈ વૃદ્ધિ પામી.
सखायं मुखमत्येतुं । मार्गमेकरयस्थितं ।। कथामवितथामेकां । विप्रं पप्रच्छ सोऽन्यदा ।। ३१ ।।
અર્થ –વિનેદપૂર્વક માર્ગ ઓળંગવામાટે એકજ રથમાં બેઠેલા એવા તે બ્રાહ્મણખતે તેણે એક દિવસે એક વાર્તા પૂછી. ૩૧ :
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૭ ) सोऽप्यूचे मित्र संजात-स्वव तावत्कथारसः ॥ વિજય દિ હાર્વયં ન જામિન ફોષિતં ॥ ૩૨ ॥ અ:—ત્યારે તે બ્રાહ્મણે પણ તેને કહ્યું કે, હે મિત્ર તને હવે કથાના રસ લાગ્યા છે, માટે કામીનીપેઠે રસિકને કૃપણપણું રાખવુ એ ઉચિત નહુિ. ॥ ૩૨ ॥
दीनाराणामदीनास्य । देहि पंचशतानि मे ।
यथापूर्वकथास्वाद - कौतुकं पूरयामि ते ।। ३३ ।।
--
અ:— માટે હું તેજસ્વી મુખવાળા ! તું મને પાંચસા સેનામહેરો આપ ? કે જેથી તારૂ અપૂર્વ કથાના સ્વાદનુ કતુક હું સપૂર્ણ કરૂં. ॥ ૩૩ ૫
सोऽपि तस्मै ददौ मंक्षु । दीनारशतपंचकं ॥
न बाहुबलिनो द्रव्यं । व्ययतः शंकते मनः ।। ३४ ।।
અ:—— તે સાંભળી ) તે ધદત્તે પણ તેને તુરત પાંચસા સાનામહારા આપી, કેમકે ભુજામલવાળાનું મન ધન ખરચતાં શકા પામતુ નથી. ॥ ૩૪ ૫
अथ सोऽकथयत्तस्मै । कथामिति मिताक्षरां ॥
* ત
ન નીચનનમંજે હ્રાયઃ સ્વહિતઽમછતા || ૩૦ || અર્થ :—પછી તે બ્રાહ્મણે પણ તેને આવી રીતની એક ટુકાક્ષરી કથા કહી કે, પેાતાનું હિત ઇચ્છનારે નીચ માણસના સંગ કરવા નહિ. ततः किमिति तेनोक्तो—वादीदहसनो द्विजः ॥ धीमन्नियमियत्येव । कथास्त्यथ स ऊचिवान् ॥ ३६ ॥
અર્થ:—તે કેમ ? એમ ધત્તે પૂછવાથી તે બ્રાહ્મણ ભારે મહાહુ રાખીને ખેલ્યા કે હે બુદ્ધિવાન! આ કથા એટલીજ હતી, ત્યારે વળી તે ખેલ્યા કે, ॥ ૩૬ ॥
भोः किमेतत्त्वया प्रोक्तं । बालानामपि हास्यकृत् ॥ मम त्वमुत्तमर्णीव । मुधैव धनमग्रहीत् ।। ३७ ।। અ:—અરે! ખલકાને પણ હંસવુ આવે એવુ આ તું શું આલ્યા ? ખરેખર તે લેણીયાતની પેઠે મારૂં ધન ફાટ લેઇ લીધું ૫૩ણા अपूर्व गोरखाकांक्षा - स्त्यद्यापि मम तादृशी ।। હવના જ વિીના ૫૫ થયેલા દયાળી ॥ ૨૮ ॥
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 36 )
અ:—અપૂ વચનરસ ( ગારસ ) ચાખવાની મારી ઇચ્છા તા હજી પણ તેવીતે તેવીજ રહી છે, માટે આ તારી કથારૂપી ગાય તે કેવી ! કે જે જન્મ્યા ભેળીજ નાશ પામી!! ૩૮ ॥
રૂચાર્જે તે દ્દિનઃ મોરે । મા શુન્ન થયા«યા ॥
અપાપીય થા મિત્ર । જો દૂસુવાવા || ૨૧ ॥ અ:—એવી રીતે ખેદ કરતા એવા તે ધ દત્તને બ્રાહ્મણે કહ્યું કે હું મિત્ર! તું આ સ્વલ્પ કથાથી ખેદ ન કર? કેમકે આ સ્વલ્પ કથા પણ બન્ને લેાકમાં સુખકારી છે. ૫ ૩૯ ૫
पुनः कथां रसाधिक्या— कर्करायितशर्करां ||
चेत्पिपाससि दीनार - सहस्रं देहि मे ततः ॥ ४० ॥ અ:—વળી હજુ પણ રસના અધિકપણાથી ઉમદા સાકરસરખા કથારસને જો તારે પીવાની ઈચ્છા હાય તા મને એક હજાર સેાનામહેારા આય? ! ૪૦ ૫
कथारंगच्छिदा दुःखं । लक्षेणापि न यास्यति ॥
इति सोऽदत्त दीनार - सहस्रमपि साहसी ॥ ४१ ॥ અર્થ :—કથારગના ભંગથી ( થયેલુ' ) દુ:ખ લાખ ( સેાનામહે।રાથી ) પણ જશે નહી, એમ વિચારી તે સાહિસકે તેને એક હજાર સેાનામહેારા પણ આપી. ॥ ૪૧ ૫
सोऽथ प्रोवाच विश्वासः । कार्यो नार्या न धीमता ॥ ચાન્દ્વયં વિનૃત્યેત્ । ધૃતિ′, ન વ્યો ॥ ૪૨ ॥ અ:—હવે તે બ્રાહ્મણ ખેલ્યા કે બુદ્ધિવાને સ્રીના વિશ્વાસ કરવા નહિ, અને આ બન્ને કથા હૃદયમાં ધારવાથી તું દુ:ખી થઇશ નહિ. व्यमृशत् सोऽथ विप्रोऽय - महो लोभमहोदधिः ॥
यो मामेवं कथान्याजा-मुग्धा शयमदंडयत् ॥ ४३ ॥ અ:—હવે તે ધ દત્તે વિચાર્યુ કે અહા! આ બ્રાહ્મણ તે લાભના મહાસાગર છે, કે જેણે મને ભેાળાને આવી રીતે કથાના બિષથી ડ્યો છે. ॥ ૪૩ u
-
लोभोऽयं भाषितो बीत - रागैः कास्थामलप्स्यत ॥ नाभविष्यन्महास्थान – स्वरूपा यद्यमी द्विजाः ॥ ४४ ॥ અ:—વળી આવા મહાસ્થાનસરખા જો બ્રાહ્મણા (દુનિયામાં) ન હેત તા વીતરાગાએ ડરાવેલાલાભ કયાં પેાતાનુ રહેઠાણ મેળવી શકત ?
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 32 ) तृष्णा कमलौघेन । घनेनापि न शाम्यति ||
।
वाडवा वाढवास्तत् - सखायः प्रस्फुरच्छिखाः ॥ ४५ ॥ અર્થ:બ્રાહ્મણાની તૃષ્ણા ઘણા ધનના સમૂહથી ( વરસાદથી ) પણ શાંત થતી નથી, માટે ખરેખર તે બ્રાહ્મણા શિખાવાળા ( ચાલીવાળા ) વડવાનલના મિત્રસરખા છે. ૫ ૪૫ ૫
प्रायः प्रियजला विमा - स्तृष्णातापातुरा इव ॥
માત્રે સતિષ્ઠા; ત્રાસ— સામ્રાજ્યા રૂવ હોમિg ॥ ૪૬ ॥ અથ:—વળી બ્રાહ્મણા તૃષ્ણારુપી તાપથી જાણે વ્યાકુલ થયા હોય નહિ તેમ તેઓને હમેશાં જલ વહાલુ છે, અને લેાભી માણસામાં જાણે રાજા હાય નહિ તેમ તેઓ કપાલામાં (રાજ્યાભિષેકના ચિન્તુરુપ) તિલકને ધારણ કરે છે. ૫ ૪૬ ૫
नास्ति त्रिवपि लोकेषु । लुब्धो मत्सदृशोऽपरः ॥
इति रेखात्रयं सूत्र – व्याजाद् बिभ्रत्यमी हृदा ॥ ४७ ॥ અર્થ :—ત્રણે કલાકમાં મારાસરખા બીજો કાઇ લાલી નથી, એવું દેખાડવાનેજ આ બ્રાહ્મણે। હમેશાં જનેાઇના મિષથી હૃદયમાં ત્રણ રેખાઓ ધારણ કરે છે. ॥ ૪૭
उदंगुलिः कृतोऽमीभिर्यद्वेदाध्ययने करः ॥ તોડગ્યાસારથવાસૌ । મયતિ પ્રતિરાયń / ૪૮ ||
અ:—વળી આ બ્રાહ્મણેા વેદ ભણતી વખતે ઉંચી આંગળીઆવાળા જે પાતાના હાથ કરે છે, તે અભ્યાસથીજ તે દાતરપ્રતે પેાતાના હાથ પ્રસારે છે. ૫ ૪૮ ૫
ब्राह्मणानां तनुरियं । ननु तृष्णातरंगिणी ॥
નો ચેટીતટીયેશે—ઽપ્રૌદ્યઃ જૂથ ॥ ૪૨ ॥ અ:—બ્રાહ્મણાનું આ શરીર ખરેખર તૃષ્ણાની નદીરુપ છે, જો એમ ન હેાત તેા તેએના કટીપ્રદેશપુર પ્રકરીતે દની ઉત્પત્તિ ક્યાંથી હાત? ૫ ૪૯ ૫
यलोभादमुनात्तं तद्याचमानास्त्रपामहे ||
હૈયું
ચેત્મામવસ્થામ્ર-સ્ફુટિતાઃત્તતા ચર્ચ || ૨૦ || અ:—લાભને વશ થઇ આ બ્રાહ્મણે મારી પાસેથી જે ધન લીધું છે, તે પાછું માગતાં મને લજ્જા થાય છે, માટે જો તેનું પૂ ભવતુ દેવુ હશે તેા તે આપીને હું તા છુટી ગયેા છું. ॥ ૫૦ ૫
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
एवं वितर्कयंस्तेन । सह वर्म विलंध्य सः ।
અર્થ_એમ વિચારતે થકે તે ધર્મદત્ત તે બ્રાહ્મણ સહિત માર્ગ ઉલ્લધીને વહાણ જેમ સમુદ્રને કાંઠે તેમ શ્રીપુરનગરતે ગયે. આપ
तस्माद् बहिः पटकुटी-रज्जुस्खलितसंचरं ॥ सार्थ सोऽस्थापयधुक्त्या । चमूमिव चमूपतिः ॥ ५२ ॥
અર્થ: ત્યાં તેણે નગરની બહાર દેરીએથી મજબૂત કરેલા તંબૂઓ નાખ્યા, તથા સેનાપતિ જેમ સૈન્યને તેમ તેણે ત્યાં સગવડથી પિતાને સાથે સ્થાપે. એ દૂર છે
વથ; થવાથ ૫ જ વિમા સમુચિ તે | आलपीन्मधुरालापै-गुहं गंतुमना निजं ॥ ५३॥
અર્થ:-હવે તે માગે મળેલા અને કથા કહેનાર તથા પોતાને ઘેર જવાના મનવાળા તે બ્રાહ્મણે તેની પાસે આવીને મધુર સ્વરે કહ્યું કે, ૫૩
पुरेऽस्मिन्नेव वास्तव्यः । सोऽहं वररुचिश्चिरं ।। बहिर्धात्वाथ यास्यामि । गृहं नीडमिवांडजः ॥ ५४॥
અર્થ:-હુ આ વરચિ નામને બ્રાહ્મણ ઘણા કાળથી આજ નગરમાં રહું છું તથા દેશાટન કરીને પક્ષી જેમ પોતાના માળાપ્રતે તેમ હવે મારે ઘેર જઈશ. પ૪
त्वं मे प्रियवयस्योऽसि । सौहृदं मा स्म विस्मरेः ॥ પતિતઃ સંત પુદ્ધિ-ઘરે માં દર પુનઃ | હ ||
અર્થ:–તું મારા પ્રિય મિત્ર છે, માટે તારે મિત્રાઈ વિસરવી નહી, તેમજ બુદ્ધિગમ્ય સંકટ પડતી વખતે વળી મને તું યાદ કરજે,
गृहाण त्वं जवादेतान्, यवान् मैत्र्या लवानिव ॥ यथा तथामी कस्यापि । न प्रकाश्या रहस्यवत् ॥५६॥
અર્થ:-વળી તું આપણી મિત્રાઇન લેશસરખા આ યાને ગ્રહણ કરે? વળી ગુપ્ત વાતની પેઠે તારે કોઈને પણ સહેજ વાતમાં ગ્યા જવ સંબંધિ વિવેચન કરવું નહિ. ૫૬ છે
अमी उप्ता जलैः सिक्ता । मित्र मंत्रपवित्रिताः ॥ अत्युग्रपुण्यवत्सद्यः । प्ररोहंति फलंति च ।। ५७॥
અર્થ:–મંત્રથી પવિત્ર થયેલા આ યે વાવીને જલથી સિચવાથી અતિશય પુણ્યની પેઠે તુરત ગીને ફળે તેવા છે. પ૭
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૧ ) सोऽथादाय यवांस्तस्मा-निजपत्न्याः समार्पयत् ॥ ययौ विप्रोऽपि धाम स्वं । प्रियापत्यदिक्षया ॥ ५८ ॥
અર્થ:-હવે તે કેવો તેની પાસેથી લઈને તેણે પોતાની સ્ત્રીને આચા, તથા તે બ્રાહ્મણ પણ પોતાની સ્ત્રી તથા સંતાનને મલવાની ઈચ્છાથી પોતાને ઘેર ગયો. એ ૫૮
समादाय समं श्रेष्टि-सुतोऽपि प्राभृतं मुदा ॥ સદાવાદસ્તતઃ કિંદ-રમા ક્ષમાપતેઃ || 8 ||
અર્થ:પછી તે સદાચારવાળે શ્રેષ્ઠિપુત્ર ધર્મદત્ત પણ ભેટયું લેઈને હર્ષથી રાજાના દરબારમાં ગયો. એ પ૯
कश्चिदेव दिदृक्षुस्त्वा-मिभ्यः प्राभृतपाणिकः ॥ . द्वारे विलंबितोऽस्तीति । वेत्री भूपं व्यजिज्ञपत् ॥ ६० ॥
અર્થ:–ત્યારે છડીદારે જઇને રાજાને વિનંતિ કરી કે, હે સ્વામી! કોઈક શાહુકાર હાથમાં લેણું લઈને આપને મળવાની ઇચ્છાથી બારણે આવેલ છે. તે ૬૦ છે
द्राक्तं समानयात्रेति । नृपादिष्टेन वेत्रिणा ॥ अलिः परिमलेनेव । पुष्पं निन्ये स पर्षदं ।। ६१॥
અર્થ –તેને જલદી અહીં લાવ? એવી રીતે રાજાએ હુકમ કરવાથી પરિમલ જેમ ભમરાને પુષ્પપ્રતે લઈ જાય છે તેમ તે છડીદાર તેને સભામાં લઈ ગયા. ૬૧ છે
उपदामुपपादांते । मुक्त्वा भूपं ननाम सः ॥
पीठे तदापिते हंस । इवाजे निषसाद च ।। ६२ ।। - અર્થ:–ચરણમાં ભેંટણું મૂકીને તે રાજાને નો, તથા હંસ જેમ - કમલપર તેમ રાજાએ અપાવેલાં આસનપર તે બેઠે. દર
राज्ञश्च तस्य चापालाः । पावर्तत परस्परं ॥ पूरयंतः सिताक्षोद-स्यूतचूतरसस्पृहां ॥ ६३ ।।
અથ–પછી પરસ્પર સાકરના ચૂરા સાથે મળેલા આંબાના રસની ઇચ્છાને પૂરતો એ વચનવિનોદ તેની અને રાજાની વચ્ચે થયે ૬૩
भक्त्या च स्नेहलोक्त्या च । तोषितस्तस्य भूपतिः ।।
मुमोच सकलं शुक्लं । गुणात्यः क न पूज्यते ॥ ६४ ॥ ૬ સૂર્યોદય પ્રેસ–જામનગર.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
(કર ) અર્થ:–તેની ભક્તિથી તથા સ્નેહયુક્ત વચનથી ખુશી થયેલા રાજાએ તેનું સઘળું દાણ માફ કર્યું, કેમકે ગુણવાન માણસ કયાં પૂજાતે નથી ? ૬૪ છે
इह स्थितस्त्वमागच्छे-रनिशं मम संसदि । इत्यादेशं नरेशस्य । स वितेने शिखामणि ॥ ६५ ॥
અર્થ:–અહીં જ્યાં સુધિ રહે ત્યાં સુધિ હમેશાં તમારે મારી સભામાં આવવું, એવી રીતના રાજાના હુકમને તેણે પણ મસ્તકે ચડાવ્યો. એ ૬પ છે
त्रिभूमं नगरस्यांत-स्तस्यावस्थितये नृपः ।।
अदत्त सौधं तुष्टा हि । भूपाः कल्पद्रुमा इव ॥ ६६ ॥ અર્થ:–પછી રાજાએ તેને રહેવા માટે નગરની અંદર ત્રણ મજલાને મહેલ સે, કેમકે ખુશી થયેલા રાજાએ કલ્પવૃક્ષ સમાન થઈ પડે છે. જે ૬૬ છે
तस्थुषस्तत्र तस्याथ । क्रयविक्रयकारिणः ।। विटेन गंगदत्तेन । सौहृदमप्यजायत ॥ ६७ ॥
અર્થ:-હવે ત્યાં રહીને લેવડદેવડ કરતા એવા તે ધર્મદત્તને ગંગદત્ત નામના એક લફંગા માણસ સાથે મિત્રાઈ થઈ છે ૬૭ છે
बब्बूलेनेव रंभाया । राहुणेव सितयुतेः ॥ विडालेनेव हंसस्य । हुताशेनेव शाखिनः ॥ २८॥
અર્થ–બાવળ સાથે જેમ કેળની, રાહુસાથે જેમ ચંદ્રની, બિલાડાસાથે જેમ હંસની તથા અગ્નિ સાથે જેમ વૃક્ષની છે ૬૮ છે
एतेन क्रचित्तेन । संगतिस्तव नोचिता ॥ इत्युक्तोऽपि जनैरन्धि-विषवत्तं न सोऽत्यजत् ॥ १९ ॥
અર્થ –તેમ ક્રૂર મનવાળા એવા આ ગંગદત્તની સાથે સોબત કરવી તને ઉચિત નથી, એવી રીતે લેકેએ કહ્યા છતાં પણ સમુદ્ર જેમ વિષને તેમ તેણે તેને તો નહિ. ૬૯ છે
विनापि धर्मदत्तं सो-ऽवतंसः सर्वमायिनां ॥ સર્ષ સુavયા છે. પ્રાચકિતૃહપ્ત ૭૦ ||
અર્થ –(અનુક્રમે) ધર્મદત્તની ગેરહાજરીમાં ણપ તે ક્ષટીને શિરોમણિ ગંગદત્ત સુરક્ષા સાથે હાસ્ય કીડા વિનેદ આદિક કરવા લાગ્યું. ૭૦ |
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩) તારાગરિ નામ-ચિપૂર સાશાઃ | ध्रातो ध्रात इवाशेषः । साधुः साध्वेव पश्यति ॥ ७१॥
અર્થ:-તે બાબતને જાણતાં છતાં પણ તે સરલ આયવાળો શ્રેણિપુત્ર ધર્મદત્ત ભ પામ્યો નહિ, કેમકે ધરાયેલો સર્વને ધરાયેલા તથા સજન સર્વને સજ્જનજ જુએ છે. જે ૭ |
क्रमादवाप्तप्रसरः । स तस्यां विप्लुतोऽभवत् ।। विकारकारणं कुक्षि-निक्षिप्तोऽपि खलः खलु ॥ ७२ ।।
અર્થ:–અનુક્રમે અવસર મેલવીને તે તેણીની સાથે ભેગવિલાસ પણ કરવા લાગ્યો, કેમકે હૃદયમાં (પેટમાં) સ્થાપેલે પણ દુજન (ખાળ) ખરેખર વિકાર કરનારે થાય છે. ૭ર છે
સ્થત િકૃતા. સંધ્યાgિs / મુંગાન: હે ત / પાતણિજો કનઃ || ૭૨ છે.
અર્થ:–આ વૃત્તાંત પણ લોકોના મુખેથી સાંભળ્યા છતાં તે ભેળે ધર્મદત્ત એમ વિચારવા લાગ્યો કે લેકે તે પિતાના ઘેર ખાઈપીને પરની જ ખોદણુ કર્યા કરે છે. જે ૭૩ છે
लोकोऽयं परविघ्नेच्छुः । सोढा न स्नेहपावयोः ।। ब्रूतेऽस्मिन्नपि यद्दोषान् । दुग्धे किं पूरकानिव ॥ ७४ ॥ અથ–લેકે પરવિઘસંતોષી હોવાથી અમારા બન્ને વચ્ચે સ્નેહ સહન કરી શક્તા નથી, કેમકે દૂધમાં પૂરની પેઠે તેઓ ગંગ-- દત્તમાં પણ દે કહે છે. તે ૭૪
एवं धाराशयेऽप्यसिन् । विटः प्रकटमत्सरः ॥ ના કોવાર તપત્ન. ઢીનામા | |
અર્થ:–એવી રીતે શુભ આશયવાળા એવા પણ આ ધર્મદત્ત પ્રત્યે પ્રકટ રીતે દ્વેષ કરનાર તે ગંગદત્ત એક દિવસે પોતાના દુ:શીલપણુથી વશ કરેલી એવી તેની સ્ત્રીને ગુપ્ત રીતે કહેવા લાગ્યો કે
मार्यते धर्मदत्तश्चे-हार्यते वा विशन् गृहं ।। जाये जायेत तद्भोग-रंगो निर्भयमावयोः ।। ७६ ॥
અર્થ-ડે પ્રિયે! જે ધર્મદત્તને મારી નાખવામાં આવે અથવા અહીં ઘેર આવતો અટકાવવામાં આવે તે પછી આપણ બને ભેગરંગ નિર્ભયપણે થાય. છે
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
पवाद ।।
( ૪ ) एवमेवैतदित्यस्य । वचः साप्यन्ववर्त्तत ।। क्रौर्यनिर्जितशस्त्रीणां । धिक् स्त्रीणां चपलं मनः ।। ७७ ॥ અર્થ –એમજ કરવું ઠીક છે, એમ કહી તેણીએ પણ તેનું વચન સ્વીકાર્યું. કૂરપણાથી જીતેલ છે શ જેણએ એવી સ્ત્રીઓના ચંચલ મનને ધિક્કાર છે. ૭૭ છે
તતઃ સ વિતરકો-કરોઃ દિનઃ સા | मुतप्ततपसः कोप । इवाभूत पारिपार्थकः ॥ ७८ ॥
અર્થ:-પછી જેમ ક્રોધ તપસ્વીને સેબતી થાય છે, તેમ તે ગંગદત્ત (મનમાં ) દ્વેષને અંકુરે લાવીને શેઠનો સેબતી થયે. . ૭૮
अन्यदा सह मित्रेण । सदःस्थं तं नृपोऽभ्यधात् ।। किं कचिचित्रमालोकि । भवता भ्राम्यता भुवं ॥ ७९ ॥ અર્થ –એક દિવસે તે મિત્ર સહિત સભામાં બેઠેલા તે ધર્મદત્તને તે રાજાએ કહ્યું કે હું ધર્મદત્ત તેં પૃથ્વી પર દેશાટન કરતાં થકાં કઈ પણ જગાએ શું કઈ આશ્ચર્ય જોયું છે? ૭૯ છે
सोऽप्यूचे देव दंभेन । दृग्बंधात्करलाघवात् ।। दृश्यंते यानि चित्रेस्तै-ने चित्रीयामहे वयं ।। ८० ॥ ર૫ર્થ –ત્યારે તેણે પણ કહ્યું કે હે સ્વામી! કપટથી નજરબંધીથી અથવા હાથચાલાકીથી જે કંઈ આશ્ચર્યો દેખાય છે, તેથી અમોને કંઇ આશ્ચર્ય થતું નથી. જે ૮૦ છે
गृहे मम यवाः संति । चित्रियावल्लिपल्लवाः ॥ सद्यस्त्वदंहिसेवेव । स्थाने न्यस्ता फलंति ते ।। ८१ ॥
અર્થ:–પરંતુ મારે ઘેર ચિત્રાવેલીના પલ્લવસરખા જ છે, કે જે જ એક જગાએ વાવ્યાથી આપના ચરણની સેવાની પેઠે તુરત ફલે છે. ૮૧ છે
तत् श्रुत्वा विस्मिते राज्ञि । दिदृक्षारभसाजने ।। धुनान्मोलिं गंगदत्त-स्तत्कथाज्ञः पुनः पुनः ।। ८२ ॥
અર્થ –તે સાંભળીને તે કેવોને જોવાની ઇચ્છાના વેગથી રાજા તથા સભાલોક આશ્ચર્ય પામતે છતે તે યવના વૃત્તાંતને જાણનારે ગંગત વારંવાર મસ્તક લુણાવવા લાગ્યો. તે ૮૨ છે
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૫) किं वाताहतशाखीव । शिरो धूनयसीति सः ॥ पृष्टो राज्ञा जगौ प्रीतः । प्राप्य प्रेन इव च्छल ॥ ८॥
અર્થ –વાયુથી કંપેલા વૃક્ષની કે તું મસ્તક કેમ ધુણાવે છે, એવી રીતે રાજાએ પૂછવાથી તે દુષ્ટતની લાખાને ખુશી થઈ બોલ્યો કે, તે ૮૩ છે
असमंजसवादित्व-पमुष्य तव चार्जेकं । સાચા વક્ષ્યા શિઃ વારા કરે છે ૮૪ |
અર્થ:–આ ધર્મદત્તનું જુઠું બેલવાપણું તથા આપની સરલતા, એ બન્ને આશ્ચર્યકારક જોઈને તેનું મસ્તક કાપે નહિ ! ! ! ૮૪
धनस्य संनिपातस्ये-चोष्मणा प्रलपति ये ।। तद्वाचि तात्विकी बुद्धिः । स्वामिन्ननुचिता तव ।। ८५ ॥
અથ: હે સ્વામી ! સંનિપાતસરખા ધનના તાપથી (પ્રેરાયેલા) જે મનુષ્યો બબડે છે, તેના વચનમાં આપે તત્વબુદ્ધિ રાખવી એ ઉચિત નથી. ૫
धनॊक्तिषु दधानस्य । धृति धीवंध्यचेतसः ॥ तव पालयतो राज्यं । मनोऽपि मम कंपते ।। ८६ ॥
અર્થ-પતિના વચનમાં વિશ્વાસ રાખનારા તથા બુદ્ધિરહિત ચિત્તવાળા એવા આપ જે આ રાજ્ય નિભાવી શકે છે ! તેથી તો મારૂં મન પણ થરથરે છે ! એ ૮૬ છે
गृह्णातु मम सर्वस्वं । स चेद्यदेष सत्यवाक् ॥ नो चेत्करद्वयग्राह्यं । वस्तु देयमनेन मे ॥ ८७ ॥ અર્થ:-વળી જે આ ધર્મદત્ત સત્ય બોલનાર કરે તો મારી સર્વ મિત તે લેઇ લે, અને જે તેમ સાબીત ન થાય તો તેના ઘરમાંથી મારે બે હાથો વડે જે વસ્તુ હું લેવું તે તેણે મને આપવી.
तन्मेने धर्मदत्तोऽपि । सत्योऽहमिति निश्चयात् ॥ રમૂવ પૂતિઃ સાક્ષી ઘાયછે તયોદ્ધા ૮૮ | અથ:-હુ તો સત્ય છું એવા નિશ્ચયથી ધમદત્ત પણ તે શરત સ્વીકારી, તથા તે રામયે રાજા તે બન્નેની તે શરતમા સાક્ષી થયો.
सत्याऽसत्यपरीक्षेयं । प्रातः सर्वापि भोत्स्यते ॥ वदनिति नृपास्थाना-धर्मदत्तो विनिर्ययौ ॥ ८९ ॥
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 88 )
અ:—હવે આ સત્ય અસત્યની પરીક્ષા સઘળી સવારે જણાઠા રહેરો, એમ ખેલતેાથકા ધર્માંત્ત રાજસભામાંથી ગયા. ॥ ૮૯ ૫ ममैव धानि संत्येते । यवास्तत्किं विषिद्यते ॥
ફત્યના છ વાસી | શૉ નાળિયર્મનિ || ૨૦ || અઃ—મારા ઘરમાંજ તે જવા છે, માટે મારે ચિંતા શું કરવી ? એમ વિચારી તે તેા કંઇ પણ આકુલતાવિના પાતાના વ્યાપારમાં જોડાઇ ગયા. ॥ ૯૦ ॥
विटस्तद्धाम गत्वोक्त्वा । सुरूपाया यथातथं ।
यवांस्तान् प्रार्थयामास । स्वयं न्यासीकृतानिव ॥ ९१ ॥ અ:—હવે તે લફંગા ગ`ગદત્ત ધ'દત્તને ઘેર જઇને તથા બનેલા વૃત્તાંત સુરૂપાને કહીને જાણે પાતે થાપણતરીકે રાખ્યા હોય નહિ તેમ તે યુવાને માગવા લાગ્યા. ૫ ૯૧ ॥
यवानिभ्यतनुजस्य । जीवितादपि वल्लभान् ||
प्रदाय तान् विटायान्यां - स्तेषां स्थाने न्यधत्त सा ।। ९२ ।। અ —તે શ્રેષ્ઠિપુત્રના વિતથી પણ અતિવલ્લભ એવા તે યવા તે લફંગાને દેઇને તેણીએ તેઆની જગાએ બીજા સ્થાપ્યા. ૫ હુર ! ऊचे च नाथ गृह्णीथा - स्तदा पाणिद्वयेन मां ॥
भर्ताहं पाणिनैकेना - हता द्वाभ्यां पुनर्भवान् ।। ९३ ।।
અર્થ:—વળી તેણીએ તેને કહ્યું કે, હે સ્વામી! તે સમયે અત્રે હાથેાથી મનેજ લેજે, ભર્ તા મને એક હાથે લીધી છે, પરંતુ તારે મને બે હાથે લેવી, ા ૯૩ ॥
मास्म गृद्धिं भजे रत्न - रुक्म रूप्यादिवस्तुषु ॥
लाभे सचेतनाया मे । कामना का ह्यचेतने ॥ ९४ ॥
અર્થ:—વળી તે વખતે રત્ન સુવર્ણ તથા રૂપાઆદિક વસ્તુમાં લાલચ નહિ કરજે, કેમકે મારા સચેતનના જ્યારે તને લાભ થાય છે, ત્યારે સુવર્ણાદિક અચેતનની ઇચ્છા કરવી શા કામની છે? ા ૯૪ u तस्या धैर्याभिरिति स्नेहोक्तिभल्लिभिः ॥
विद्धोऽपि जीवितंमन्यः । स ततो निरगाद् द्रुतं ।। ९५ ।। અ:—એવીરીતનાં ધૈર્યને હરનારાં તેણીનાં સ્નેહુવચનરૂપી ભાલાંઆથી વિંધાયેલા એવા પણ તે ગ`ગદત્ત પેાતાને જીવતા માનતાથકા ત્યાંથી તુરત નિકળી ગયા. ॥ ૫ ॥
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૭ )
સમયે ધર્મ,જ્ઞોઽજ । સમાયત્તઃ સ્વમંતિ !!
મુદદ્દાનું નૌ વસ્યા | ૠતુનુાં ોિત્રિય ॥ ૧૬ ।।
અર્થ :—હવે અવસરે ધદત્ત પણ ઘેર આવીને સરલ માસ જેમ પેાતાની ગુપ્ત વાત શત્રુને કહે તેમ મિત્રસાથે થયેલા વિવાદ સ્ત્રીને કહ્યો. ૫ ૯૬ u
જાટ્યમૂ: સાવ્યવા નેતઃ । મેિતદ્ધિદિત થયા
ચેન્નામેપ દસ્તામ્યાં । ય્યાત્તજો નિષેધTMઃ || ૧૭ || અર્થ:- ત્યારે લુચ્ચાઇના સ્થાનસરખી તે સુરૂષા પણ એલી કે હે સ્વામી! આ તમેાએ શું કર્યું ? તે વખતે કદાચ જો તે મનેજ પેાતાના બે હાથેાથી લેશે તેા તેને કોણ અટકાવશે? ॥ ૯૭ ૫
अथ सोपपतिध्याना - दन्यचित्ता विपर्ययात् ॥ !
निर्मिमाणाखिलं धर्म्य - कर्म भी न्यगद्यत ॥ ९८ ॥ અર્થ:—હવે તે પેાતાના યારનાજ ધ્યાનથી વ્યાકુળ થયેલી હેાવાથી ઘરનુ સર્વ કામકાજ જ્યારે ઉલટું કરવા લાગી ત્યારે ધમત્ત તેણીને કહ્યું કે, ૫ ૯૮ ૫
जानानोऽस्मि बिभेषि त्वमस्माच्छागी वृकादिव ॥
मा भीरु भैरिदं मित्रं । मयि द्रुह्यति जातु न ।। ९९ ॥ અર્થ:—હે પ્રિયે ! હું એમ ધારૂં છું કે તું વરૂણી જેમ કરી તેમ તે ગંગત્તથી ડરે છે, પરંતુ તું ડર નહી, કેમકે તે મારા મિત્ર મારાપર કદાપિ પણ દ્વેષ કરે તેવા નથી. ૫ ૯૯ ૫
इति तेनोदिता तोषं । कृत्रिमं सा विवृण्वती ||
कृच्छ्रेण निन्येऽहोरात्र - मंतर्विटवियोगिनी ॥ ३०० ॥
અ:-તેણે એમ કહેવાથી ઉપરઉપરની ખુશી દેખાડતીથકી પરંતુ મનમાં તે લક્ગાના વિયેાગનેજ ચિતવતી એવી તેણીએ કેટલીક મુશ્કેલીએ તે રાત્રિદિવસ પસાર કર્યાં. ૫ ૩૦૦ u
प्रातरादाय तद्दत्तान् । यवान विश्वासवंचितः ॥ धर्मदत्तो ययौ राज - समाजं सुहृदा सह ૨ ॥ અ:—હવે પ્રભાતે વિશ્વાસથી હંગાયેલા તે ધર્માંત્ત તેણીએ આપેલા થવા લેને ગત્તસહિત રાજસભાનાં ગયા. ॥ ૧ ॥
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮) तत्र स प्रेरितो राज्ञा । कौतुकोपेतचेतसा ॥ પાર્થ પ્રેક્ષિતઃ રિ-
પૂરતોનૈઃ | ૨ | જાણિતઃ કુટિયા | દશા પટ્ટવિન ર यवानुवाप भूपीठे । मृदा प्रच्छादिते ततः ॥ ३॥ युग्मम् ।।
અર્થ:–ત્યા કૌતુકી મનવાળા રાજાએ પ્રેરેલે તથા પ્રીતિન સમૂહથી વિકસ્વર લોચનથી સભાસદોવડે કરીને જેવાએલ છે ૨ તથા તે લફંગા ગંગદત્તવડે કરીને કરડી નજરથી જોવાએલા તે ધર્મદત્ત માટીથી છાવેલા પૃથ્વીતલપર કેવોને વાવવા લાગે. ૩
इत्वरीकरदावाग्नि-दग्धा इव न ते यवाः ॥ प्ररोहंतिस्म संसिक्ता । अपि नीरौनरंतरं ॥ ४ ॥
અર્થ-કુલટાના હાથસ્પી દાવાનલથી જાણે બળી ગયેલા હોય નહિ તેમ તે ય જલથી નિરંતર સિંચ્યા છતાં પણ ઉગ્યા નહિ. કા
सेचं सेच स निर्विण्णो । घोषं घोषं गुरुर्यथा नांकूरोऽपि यवेष्वासीद बोधिलाभो जडेग्विव ॥ ५ ॥
અર્થ:–ગુરૂ જેમ કહી કહીને થાકે તેમ તે સીંચી સીંચીને થાકર્યો, પરંતુ જડનેવિષે જેમ ધિલાભ તેમ તે યમાં અંકરે પણ કુટ્યો નહિ. પ છે
फलं दूरेऽस्तु नांकूर-मात्रमप्येषु वीक्ष्यते ॥ gs: ક્ષિતિજોવા ગાય ચકિટ / ૧ /
અર્થ:–ત્યારે તે લુચ્ચે ગંગદત્ત એકદમ તડાકે કરીને રાજાપ્રતે બે કે ફલ તો દૂર રહ્યું, પરંતુ માત્ર અંકરે પણ આમાં દેખાતો નથી. છે ૬ છે
अहो अद्भुतकारित्व-महो सत्यप्रतिज्ञता ॥ अहो कलासु कौशल्य-महो अस्य विवेकिता ॥ ७॥
અર્થ:-અહે આનું આશ્ચર્યકારીપણું ! અહા આનું સત્યપતિજ્ઞાપણું! અહો કલાની બહાદુરી! તથા અહે આનું વિવેકીપણું!
यन्म देयमनादेय-वचसा श्रेष्टिनामुना ॥ वदापय प्रजापाल । साक्ष्यसि त्वं यदाक्योः ॥८॥
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯) અર્થ:–માટે હે રાજન ! હવે આ જુઠાબોલા શેઠપાસેથી મને જે અપાવવાનું છે તે આપ અપાવો? કેમકે આપ અમારા બન્નેના સાક્ષી છે. ૫ ૮ છે
राज्ञोचे सौम्य संजात-मध माध्यंदिनं दिनं ॥ प्रातर्निर्वाह्य वादं ते । दास्ये चास्येऽशनं त्वनु ॥९॥
અથ: ત્યારે રાજાએ ગંગદત્તને કહ્યું કે ભલા માણસ! આજ તો બપોર થઈ ગયા છે, માટે પ્રભાતે તારા વાદનો નિશ્ચય કરીને તને અપાવીશ, અને ત્યારબાદ હું ભોજન કરીશ. ૯ છે
स्वयमेव कदाप्येष । तावत्त्व देयमर्पयेत् ॥ तदौषधं विना व्याधि-विध्वंसः समजायत ॥ १० ॥
અર્થ: વળી એટલામાં તે પોતે જ તને આપવાનું જે આપી દે તે ઔષધવિનાજ રેગને નાશ થઈ જશે. તે ૧૦ છે
प्रमाणयन् नृपादेशं । गंगदत्तो विनिर्ययौ ॥ अनन्यमतिरन्यस्तु । गृहं वररुचेर्ययौ ॥ ११ ॥
અર્થ:–એવી રીતના રાજાના હુકમને સ્વીકારીને ગંગદત્ત ત્યાંથી નિક, અને ધર્મદત્ત તો બીજો ઉપાય ન સૂજવાથી વરરૂચિબ્રાહ્મણને ઘેર ગયે. ૧૧ છે :
तेनात्याकुलताहेतुं । पृष्टः श्रेष्टी यथातथं ॥ यवोदंतं जगौ स्थूलं । स्थूलाश्रुपटलं किरन् ॥ १२ ॥
અર્થ –ત્યારે વરરૂચિએ અતિ ગભરાટનું કારણ પૂછવાથી તેણે એરબેરજેવડાં આંસુ પાડતાં થકાં કેવોને વૃત્તાંત કહ્યું. તે ૧૨ છે
ऊचे वररुचिर्वत्स । न वत्सरशतैरपि ।। सर्वज्ञस्य वचांसीव । विषदंते यवा मम ॥ १३ ।
અર્થ –ત્યારે વરરૂચિએ કહ્યું કે હે વત્સ! સર્વશના વચનની પેઠે સેંકડો વર્ષે પણ મારા ય જૂઠા પડે તેમ નથી. તે ૧૩
मन्ये यवविपर्यासो । विहितस्तव भार्यया ।। सा विटे गंगदत्तेऽस्मिन् । नूनमस्त्यनुरागिणी ॥ १४ ॥
અર્થ: હું ધારું છું કે તારી સ્ત્રીએ યવને બદલાવી નાખ્યા છે. અને ખરેખર તે તારી સી લગા ગગદત્તપતે રાગવાળી થઈ છે.
૭ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) किं न स्मरसि भो यत्त्वं । पाठितोऽभूस्तदा मया ।। विश्वासं योषितो नीचैः । संसर्ग मा कथा इति ॥ १५ ॥
અર્થ:–અરે ! તને શું યાદ નથી ? તે વખતે જ તને શિખાવ્યું હતું કે સ્ત્રીને વિશ્વાસ તથા નીચને સંગ કરવો નહિ. ૧૫
सतामग्राह्यनामासौ । गंगदत्तः सुहृत्तव ।। - ફર્વતી કૃત્રિમ છે. શિયાપિ રિ તા ૨ |
અર્થ: જેનું નામ પણ સજનને લેવાલાયક નથી, એવો તે તારો મિત્ર ગંગદત્ત છે, તથા ઉપરથી જુઠે પ્રેમ બતાવનારી તારી સ્ત્રી પણ કુલટા છે. ૧૬ !
यदि विस्मृतवान् वत्स । मच्छिक्षामंत्रमुत्तमं ।। पिशाचाभ्यामिवैताभ्यां । संप्रति च्छलितोऽसि तत् ॥ १७॥
અર્થ:-વળી હે વત્સ! મારી શિખામણરૂપી ઉત્તમ મંત્રને જે તું વિસરી ગમે તે હમણા પિશાચસરખા આ બન્નેએ તને છ૯ છે
धर्मदत्तोऽभ्यधात्पत्नी । मम गंगाजलोज्ज्वला ।। न तस्याः शीलशालिन्या । अन्यायं वक्तुमर्हसि ॥ १८ ॥
અર્થ:–(તે સાંભળી) ધર્મદત્તે કહ્યું કે અરે! મારી સ્ત્રી તે ગંગાજલસરખી પવિત્ર છે! એ બિચારી શીલવંતી મહાસતીનું દૂષણ બેલવું એ તમોને યુક્ત નથી. તે ૧૮
દિનઃ સ્માહ વોડ્યાપા શ્રીરાત્રિ ના કુદરે मया सर्व प्रियावृत्तं । तव प्रकटयिष्यते ॥ १९ ॥
અર્થ:–વરચિએ કહ્યું કે અરે મૂર્ખ ! તું હજુ સ્ત્રીચરિત્ર જાણતે નથી, હું તારી સ્ત્રીનું સઘળું ચરિત્ર તને દેખાડી આપીશ. ૧૯
भूपे प्रातगुहायाते । पत्नीमारोप्य कुहिमे ॥ નિ તો શું-રિતિ વિક: રાશન | ૨૦ ||
અર્થ:-હવે પ્રભાતે રાજા જ્યારે ઘેર આવે ત્યારે તારી સ્ત્રીને માળપર ચડાવીને તારે નિસરણું દૂર મૂકવી, એવી રીતે બ્રાહ્મણે તેને શિખામણ આપી. ર૦
इमं तस्योपदेशं स । हसयभिजमानसे ॥ નિગમશે તો તીવ રૂલ લi | ૨૨ :
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ:–તેના આ ઉપદેશને સારવિનાને જાણી મનમાં હસતેથકે ધર્મદત્ત ક્ષણવાર જાણે સમુદ્ર તરી ગયા હોય નહિ તેમ સંતોષ માનવા લાગે. તે ૨૧ છે
गंगदत्तो द्वितीयेऽह्नि । नरनाथं व्यजिज्ञपत् ।। સ્વયિ લાક્ષજિ નો . મે જોશં ના: કમો | ૨૨
અથ–બીજે દિવસે ગંગદત્તે રાજાને વિનંતિ કરી કે હે સ્વામી આપ સાક્ષી છતાં હજુ મારું લેણું મને મળતું નથી એ ન્યાય કે ! ૨૨ છે
प्रार्थना प्रियमित्रेऽत्र । कारणं यद्यपि हियः ॥ लभ्यवस्तुपरित्याग-स्तथापि खलु दुःसहः ॥ २३ ॥
અથર–વળી આ મારા વહાલા મિત્ર પાસે માગવું એ છે કે શરમ ભરેલું છે, તો પણ લેણી વસ્તુ તજવી એ ખરેખર મુશ્કેલ છે.
धर्मदत्ते रुषं धत्ते । यावत्तद्वचसा नृपः ॥ तावदागत्य तेनैव । विज्ञप्तो विनयांचितं ॥ २४ ॥
અર્થ:–એવી રીતના તેના વચનથી રાજા જેવામાં ધર્મદત્તપર ગુસ્સે થાય છે, તેવામાં ધર્મદત્તેજ ત્યાં આવી વિનયપૂર્વક રાજાને વિનંતિ કરી કે, ૨૪ છે - સેવ છે સેક્સી | as gવત્ર |
यथार्हदापनादस्या-धमर्णान्मा च मोचय ॥ २५ ॥
અર્થ:–હે સ્વામી! મારૂં સેવકનું ઘર આપના ચરણેવડે પવિત્ર કરે? અને ગંગદત્તને તેની ઇચ્છા મુજબ અપાવીને મને તેના કરજથી છાડાવે. રપ છે
मुक्तकोपस्ततो भूपः । पौरवातवृतोऽचलत् ॥
ડિશ $ પીતાણી | ખ્યાબિતિ શૌત | ૨૨ -
અર્થ તે સાંભળી) ક્રોધ તજીને રાજા આને ઘેર બેહાથે આ ગંગદત્ત જોઈએ શું લે છે ? એવી રીતનાં કૌતકવાળો થઈને નગરના લેકેના સમૂહથી યુક્ત થયેથકે ચાલવા લાગ્યો. ૨૬ છે
ઔર પુરતો મૂત્રા સ્વરિતરિતૈ જૈ ..
ત્રા લિન વર્મ- પત્નીવરત ૨૦ || અર્થ:-તે વખતે ધર્મદા ઉતાવળે પગે નગરના લેકેથી આગળ નીકળી પિતાને ઘેર જઈ સુસ્પાને કહેવા લાગ્યું કે, આ ર૭ |
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ઉપર) उत्तिष्ट दयिते मुंच । प्रपंचमखिलं पुरः ॥ निवेशयासनश्रेणि-मयमायाति भूपतिः ॥ २८ ॥
અર્થ: હે પ્રિયે! તું જલદી ઉભી થા? બીજું બધું કાર્ય છેડી દે? રાજાજી આવે છે માટે આસનોની શ્રેણિ માંડ ? ૨૮ છે
मत्कामना मनागध । फलितेव निरीक्ष्यते ॥ - તિ લr fggોરસાહૃાા તેને તથૈવ તત્વ | ૨૧
અર્થ:–આજે મારી ઇચ્છા કંઈક ફળેલી દેખાય છે, એમ વિચારી બેવડા ઉત્સાહથી સુપાએ સઘલું તેજ મુજબ કર્યું. એ ર૯ છે
मालोपरि स्थितं सिंहासनमानय भूभुजे ॥ इति भर्ना समादिष्टा । साध्यारोहदधित्यकां ॥ ३० ॥
અર્થ:–હવે તું મજલા પર રહેલું સિંહાસન રાજામાટે લાવ? એવી રીતે ભર્તારે હુકમ કર્યાથી સુરક્ષા નીસરણપર ચડીને મજલાપર ગઈ. એ ૩૦ છે
नीताऽनयाऽनयाप्येषा । प्रोच्चैरिति रुषेव सः ॥ निःश्रेणी दूरतोऽमुंचत् । सापराधां प्रियामिव ॥ ३१ ॥
અર્થ:–આ દુરાચારી સ્ત્રીને પણ આ નીસરણી ઉપર લઈ ગઈ, તેથી ઉત્પન્ન થયેલા અતિ રેષથી જ જાણે હોય નહિ તેમ તે ધર્મદત્ત અપરાધી સ્ત્રીની પેઠે તે નીસરણીને (ત્યાથી ખેસવીને) દૂર મૂકી.
वरत्रां कूपके क्षिप्त्वा । कथं हा कांत कुंतसि ॥ હત્યારત સામે I gવોપેલાં વાર : | સ્વર |
અર્થ –હે સ્વામી! મને કુવામાં ઉતારીને હવે તું દેરી શામાટે કાપે છે? એવી રીતે પકાર કરતી એવી તે સુક્ષાની જાણે પિતે બહેરો હાય નહિ તેમ ધર્મદતે કઈ દરકાર કરી નહિ. ૩ર છે
श्रेष्टी तत्रागते राज्ञि । पौरपूरातरागतं ।।। વં ઘૂમર –ડાક્ષીરરં દ્વિ છે રૂ II
અર્થહવે રાજા જ્યારે ત્યાં આવ્યો ત્યારે નગરને લેકેના સમૂહથી અંદર પોતાના મૂર્તિવંત શુભ કર્મસરખા તે વરરુચિ બ્રાહ્મણને પણ આવેલ શેઠે છે. ૩૩ છે
તતઃ વિતરફૂર્તિ- તારકવર કૌ છે. मंगदत्त गृहाण त्वं । वस्तु यद्रोचते तव ॥ ३४ ॥
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 43 )
અર્થ :—અને તેથી હિમ્મત લાવીને તેણે માટે સ્વરે કહ્યું કે, હું ગંગદત્ત! જે વસ્તુ તને ગમે તે તું લેઇ લે ! ॥ ૩૪ ૫ सोऽपि चंचलदृक्पश्यंस्तस्य गेहमितस्ततः ॥
तां चित्तचौरिकां कामा-कुलो नालोकत कचित् ॥ ३५ ॥ અ:—ત્યારે ચપલદષ્ટિવાળા તે કામાતુર ગંગદત્ત આમ તેમ તેનું ઘર જોવા લાગ્યા, પરંતુ પેાતાના ચિત્તને ચારનારી તે સુરુષાને તેણે ક્યાંય પણ જોઇ નહિ. ૫ ૩૫ ૫
तस्यात्याकुलचित्तस्य । स्वं ज्ञापयितुमातनोत् ॥
मालोपरि गता कासं । भृशं भुक्तगुडेव सा || ३६ ||
અ:—એવી રીતે વ્યાકુલ ચિત્તવાળા તે ગંગદત્તને પેાતાનુ સ્થાન જણાવવામાટે મજલાપર રહેલી સુરુષા જાણે ખુબ ગાળ ખાઇને બેઠી હોય હુ તેમ ખાંસી કરવા લાગી. ॥ ૩૬ ૫
तां मत्वा चंद्रशालास्था - मवतारयितुं विटः || पाणिद्वयेन जग्राह । निःश्रेणीं निरपत्रपः ॥ ३७ ॥
અ:—ત્યારે તેણીને મજલાપર રહેલી જાણીને ત્યાંથી ઉતારવામાટે તે નિર્લજ્જ લગાએ પેાતાના બન્ને હાથે નિસરણી પડી. यावन्मुंचति निःश्रेणीं । स्वस्थाने तावदिभ्यभूः ॥
संकेतितो वररुचि -- द्विजेनोचे स्फुटाक्षरं ॥ ३८ ॥
અર્થ :—પછી જેવા તે નિસરણીને તેની યાગ્ય જગાએ મુકે છે, તેવેાજ શ્રષ્ટિપુત્ર ધ દત્ત વચિ બ્રાહ્મણે સંકેત કરવાથી પ્રકટ રીતે માલ્યા કે, ૫ ૩૮ u
हो मा मुंच निःश्रेणीं । पाणिभ्यां स्वयमादृतां ॥
તૃપા સાક્ષ્યત્તિ શ્રૃવંતુ । સર્વે નગવાસિનઃ || || Žo || અર્થ:—અરે! તે પાતાની મેળેજ બન્ને હાથે પકડેલી નિસરણીને હુવે છેાડ નહિ. કેમકે આ મામતમાં રાજા સાક્ષી છે, તેમ હું નગરલાકા! તમે પણ સાંભળે? ॥ ૩૯
इहता हेममंजूषा । इमे रत्नसमुद्रकाः ॥
संति किंत्वस्य निःश्रेण्या - मेव दृष्टिररज्यत ॥ ४० ॥ અ:— અહી સુવર્ણની પેટીઓ, તથા આ રત્નાના ડાભડાઆ પણ પડેલા છે, પરંતુ આ (મારા મિત્રની) નજર તા આ નિસર્ ણીમાંજ ખુશી થયેલી છે. ॥ ૪૦ -
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪) उपमर्दोचिता साधु-काष्टोचारोहकारणं ॥ समश्रीकृत्करात्तेयं । किं त्याज्या सुवधूरिव ॥ ४१॥
અર્થ –વળી આ નિસરણું ઉત્તમ સ્ત્રીની પેઠે ઉપમદન કરવાલાયક (આલિંગન કરવાલાયક) ઉત્તમ કાષ્ટવાળી (શરીરના મનહર બાંધાવાળી) તથા ઉપર ચડવાલાયક ઘરની શોભા કરનારી અને હાથે કરીને ઝાલેલી હવે શું તારે તજવી જોઈએ! . ૪૧ છે
સાપુતાદિતિન –ષવનાર II दत्ततालं ततोऽहासि । विटो हास्यास्पदं हि सः॥४२॥
અર્થ:–વ્યાજબી છે વ્યાજબી છે, એમ કહીને નગરના લેકેએ પણ ગામડીઆઓની પેઠે તાળી દઈને તે લફંગાની હાંસી કરી, કેમકે તે હસીને લાયકજ હતો. ૪૨
अस्य दुःशीलतामर्म । धर्मदत्तेन बोधितः ॥ नृपस्तं विषयव्याप्त-मपि निर्विषयं व्यधात् ॥ ४३ ॥ અર્થ–પછી ધર્મદત્ત તેના દુરાચારનો મર્મ રાજાને જાહેર કર્યો, ત્યારે રાજાએ તે વિષયવાળા ગંગદત્તને પણ વિષયરહિત એટલે દેશપાર કર્યો. જે ૪૩ છે
માપૂરમંા છિન્નનાક્ષી પુરવારના છે इति निर्वासिता मृत्वा । सुरूपा दुर्गतिं गता ।। ४४ ॥
અર્થ–પછી તે સુસ્પાનું પણ નાક કાપ્યું, અને હવે આ નકટી નગરના લોકોને અપશકુન કરનારી થવી જોઈએ નહિ એમ વિચારી (રાજાએ) ત્યાંથી કાઢી મૂકેલી તે સુસ્પા મરીને દુર્ગતિમાં ગઈ. ૪૪
वनिताजनितामंद-दुःखांदोलितमानसं ॥ ' અર્થમવંશા–ાં વનિ કરવા - અર્થ_એવી રીતે સ્ત્રીથી ઉત્પન્ન થયેલા અત્યંત દુઃખથી અસ્થિર મનવાળા તે ધર્મદત્તને વરસચિમિત્રે શિખામણ આપી કે,
સીનારાળ શૉ વં શfમઃ riટતોડમરઃ | तथापि विप्रलुब्धोऽसि । वत्साभ्यां धिक तवार्जवं ॥ १६ ॥
અર્થ –હે વત્સ! પંદરસે સોનામહોર લઈને તને ભણાવ્યું હતો તે પણ તું તે બન્નેથી ગાયે, માટે તારી મૂર્ખાઈને ધિક્કાર છે. ૫ ૪૬ ૫
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
( પપ) लभते निर्मलात्मापि । नीचसंगाद् गुणच्युति ॥ પક્ષ શામજો –ાથઃ પતિતપૂરે છે ક૭ |
અર્થ-નીચના સંગથી નિર્મલ માણસ પણ પિતાના ગુણે ગુમાવી બેસે છે, તું જે કે ઉષરભૂમિપર પડેલું વરસાદનું પાણી પણ ખારું થઈ જાય છે. તે ૪૭
निष्कलः कुकलत्रेण । मिलितः स्यान्महानपि ॥ कलाहीनः कुहयोगे । किं न राजापि जायते ॥ ४८ ।।
અર્થ:–ખરાબ સ્ત્રીના સંગથી મહાન પુરૂષ પણ કલારહિત થાય છે, કેમકે અમાવાસ્યાના સંગથી ચંદ્ર પણ શું કલારહિત થતો નથી?
विषवल्ली विनाशाय । प्रायः पार्थे निषेदुषां ॥ भवद्वयविनाशाय । ध्यातमात्रा अपि स्त्रियः ॥ ४९ ।।
અર્થ:-રી વેલડી કાર્યો કરીને પાસે બેઠેલા પ્રાણીઓને નાશ કરે છે, પરંતુ સ્ત્રીઓ તે તેણીના ફક્ત ધ્યાનથી જ બન્ને ભવોમાં વિનાશ કરનારી થાય છે. તે કહે છે
अमुच्यमाना ज्वलिता-लानवत्तापहेतवः ॥ नार्योऽनार्योचिता दूरे । विमुक्ता यैर्जयंतु ते ॥ ५० ॥
અર્થ: જે તે સ્ત્રીઓને તજવામાં ન આવે તો તેઓ બળેલા થાંભલાની પેઠે તાપ કરનારી થાય છે, માટે એવી નીચને ગ્રહણ કરવાલાયક સ્ત્રીઓ જેઓએ દૂર તજી છે, એવા તે (મુનિઓ ) જયવતા વર્તા? કે ૫૦ છે
इति तद्वाक्यचंद्रांशु-स्फीतवैराग्यसागरः ।। भवोद्विग्नो नवक्षेत्र्यां । सोऽव्ययीदखिलं धनं ॥५१॥
અર્થ એવી રીતનાં વરરૂચિનાં વચનોપી ચંદ્રના કિરણોથી ધમ દત્તને વૈરાગ્યરુપી સમુદ્ર ઉદ્ઘસાયમાન થયે, અને તેથી સંસારથી કંટાળીને તેણે પોતાનું સઘલું ધન નવ ક્ષેત્રમાં વાપર્યું. ૫૧ છે
घनेन तपसा भेत्सु-कामः संसारपंजरं ॥ રવિરજી બાવકા ર પ કુમતિશેર | ૨ |
અર્થ:–નિબિડ (ઘણુ૫) તપથી સંસારરૂપી પાંજરાને ભાંગવાની ઇચ્છાથી સ્ત્રીથી વિરક્ત થઇને તેણે સુમતિ નામના ગુરુની પાસે દીક્ષા લીધી. . પર છે
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
एकादशांगपाणो । विहरन् स महीतले ।
છુરી વાળસીમેન ! આમેય સવકા ચૌ ॥ ૯૨ ॥ અ:—(અનુક્રમે) અગ્યારે અગાના પારગામી એવા તે ધર્મોદત્તસુનિ તપપૂર્વક પૃથ્વીપર વિહાર કરતા થકા પેાતાની (જન્મભૂમિ) એવી વારાણસી નગરીમાં ગયા. ॥ ૫૩ ૫
वंदनायात लोकाना - मुपदेशं दिशन्नसौ ॥
तत्रार्हद्वर्म साम्राज्य – मे कच्छत्रमपप्रथत् ॥ ५४ ॥
અર્થ:—ત્યાં વનમાટે આવેલા લાકોને ઉપદેશ દેતાથકા તે મુનિ શ્રીજૈનધર્માંનું એક છત્રવાલું સામ્રાજ્ય વિસ્તારવા લાગ્યા. ૫ ૫૪ u चिरं पुत्रवियोगाती । दुःख विस्मृतये क्षणं ॥
ચિતાસહિત, શ્રેષ્ઠી । તું વઢે યશોધરઃ || ૧ ||
અ:——ઘણા કાળથી પુત્રના વિયેાગથી દુઃખી થયેલા યોાધરશેઠે પેાતાની સ્રીસહિત ક્ષણવાર દુ:ખ વિસારવામાટે (ત્યાં આવી) મુનિને વાંઘા. ।। ૫ ।
वेषान्यत्वाच्च कार्याच्च । ताभ्यामनुपलक्षितः ॥
-
प्रतीत्य पितरौ तेने । व्याख्यामेष विशेषतः ।। ५६ ।। અર્થ:—વેષ બદલાઇ જવાથી તથા દુલતાથી તેઓ તેને આળખી શક્યા નહિ, પરંતુ મુનિ તા તેઓને ઓળખીને વિશેષ પ્રકારે વ્યાખ્યાન વિસ્તારવા લાગ્યા. ॥ ૫૬ u
ततस्तौ मुनिना दीन—बदनौ दुःखकारणं ॥
पृष्टौ पुत्रवियोगार्त्तिमेव चक्रतुरुत्तरं ॥ ५७ ॥
અર્થ :—પછી દીનમુખવાળા એવા તેઓને મુનિએ દુ:ખનું કારણ પૂછવાથી તેઓએ પણ પુત્રવિયોગના દુ:ખરુષી ઉત્તર આપ્યા. તાપણા मुनिः प्रोवाच वां स्नेहः । कोऽयमस्मिंस्तनूरुहे || માસેપુ પુત્રતાં નાના—મવૈવિજતંતુપુ ।। ૮ ।।
અર્થ:—મુનિએ કહ્યું કે નાનાપ્રકારના ભવામાં સર્વ પ્રાણીઓને જ્યારે પુત્રપણું પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યારે વળી તે પુત્રમાં તમારે સ્નેહ કરવા શુ કામના છે ? ! ૫૮ ૫
. तथापि यदि वां पुत्र - प्रेम्णा विह्वलितं मनः ॥ સવા પામેવ તું ધર્મ—૪ નાનીતમામનું ॥ ૬° !
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) અર્થ –તે પણ પુત્રના પ્રેમથી જો તમારું મન વ્યાકુલ થતું હેય તે પછી આ મનેજ પિતાને પુત્ર ધર્મદત્ત તમારે જાણી લે.
ततः स्वरवयोऽवस्था-विशेषैरुपलक्ष्य तं ॥ આ શિખેતરવાડી –રપુરભૈરોહિત | ૨૦ છે. અથ–પછી સ્વર ઉમર તથા અવસ્થાવિશેષથી તેને ઓળખ્યાબાદ અને પુત્ર! તેં આ શું કર્યું! એમ કહી તેઓ મેટેથી ૨ડવા લાગ્યા. ૬૦
तयोरथावबोधाय । शिक्षामेवमदान्मुनिः ।। કુવો વો કર્મોથે મોહપઘાતિ ?
અર્થ–પછી તેઓને પ્રતિબંધવામાટે મુનિએ ઉપદેશ આપે કે હવે તમારી આ ધર્મલાયક ઉમર મોહ કરવા માટે યોગ્ય નથી. ૬૧
धनं सनिधनं प्रांते । वनिता जनितातयः ॥ भोगा रोगास्पदं कूट-कोटीकटुकुटुंबकं ॥ ६२ ।। हंत किं तद्भवे येन । भवेदमुमतां धृतिः ॥ કરવાતાવરલૂં–મેગાવ હિત તે દર | ગુi |
અથ –ધન અંતે વિનધર છે, સ્ત્રીએ દુ:ખ આપનારી છે, ભેગે રેગાના સ્થાન સરખા છે, તથા કુટુંબ પણ કોડાગામે કૂટેથી કડવું છે.
અર્થ:–અરે ! આ સંસારમાં એવી કઈ વસ્તુ છે કે જેથી પ્રાણીઓને ધીરજ મળે! માટે પાપોના ઉછાળાને ઉખેડનારું વ્રત લેવું એજ એક હિતકારી છે. તે ૬૩ છે
प्राप्य रत्नत्रयं पुत्रः। संयमश्रीसमन्वितः ॥ किं दुरादहमायातो । न जातो भवतोमुंदे ॥ ६४ ॥ .
અર્થ –હું તમારો આ પુત્ર કે જે દુર દેશથી ત્રણ રને લઇને સંયમલમી સહિત આવેલું છું, તે શું તમેને હર્ષ કરનારી નથી થતું? ૫ ૬૪
बोधितौ तौ ततस्तेन । तृणवत्त्यक्तसंपदौ ॥ મુ: GUહિત વૈષશાસિનો |
અર્થ:-એવી રીતે મુનિએ પ્રતિબંધ આયાથી તેઓ બન્ને પણ વૈરાગ્યથી ભતાથકા તૃણની માફક સંપદા તજીને દીક્ષા લેતા હજાર
૮ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૮) त्रयोऽपि तपसा तेऽग्नि-त्रयीतुलिततेजसः ।। दग्धकमैंधनाः काले । लेभिरे परमं पदं ॥ ६६ ॥
અર્થ–પછી અગ્નિત્રયસર તેજવાળા તેઓ ત્રણે કર્મક્ષી કાછો બાળીને મોક્ષપદ પામ્યા. ૫ ૬૬ છે
एवं तात कृतातंकं । श्रुत्वा वृत्तं कुयोषितां ॥ अपरीक्ष्य कथं कन्या-माद्रियंते महाधियः ॥ ६७ ॥
અથર–એવી રીતનું દુરાચારી સ્ત્રીનું ભયંકર વૃત્તાંત સાંભળીને હે પિતાજી! બુદ્ધિવાને પરીક્ષા ક્યવિના કન્યાને કેમ સ્વીકાર કરે?
નિશ્ચ: : જોડત્રી જ ઘણો નિરંતર !
જે વા સર્વોત્તમ સામા િર રામવિલ ૧૮ | અર્થ—અહીં નિશ્ચલ સ્નેહી કેણુ? નિરંતર પ્રકાશ કો? તથા સર્વોત્તમ લાભ કો? અને અવિનશ્વર રૂ૫ કયું? એ ૬૮ છે
एवं प्रश्नानि चत्वारि । या तु प्रत्युत्तरिष्यति ॥ तात सा तत्वतः प्राण-वल्लभा मे भविष्यति ॥ ६९ ॥
અર્થ:–હે પિતાજી! એવી રીતનાં મારા આ ચાર પ્રશ્નોને જે ઉત્તર આપશે તે તત્વથી મારી પ્રાણવલ્લભા સ્ત્રી થશે. છે ક છે .. इत्यस्य निश्चयं मत्वा । समुद्रो न्यगदत्तरी ।। - મા મૂ કાછી વલ્લો વિવર રવહુ હા | ૭૦ છે.
અર્થ:–એવી રીતને તેને નિશ્ચય જાણીને સમુદ્રદત્તે કહ્યું કે, હે વત્સ તું કદાગ્રહી ન થા, કેમકે (આવાં કાર્યમાં) વિલંબ કરવાથી કાર્ય બગડી જાય છે. . ૭૦ છે
संबंधी सागरः कन्या । सुभद्रा स्वजना अमी ।। पुनरेतत्त्रयीयोगो । मया वत्स क लप्स्यते ॥ ७१ ॥
અર્થ –કેમકે હે વત્સ! સાગરશેઠજેવો સંબંધી, સુભદ્વાજેવી કન્યા તથા આવા સ્વજને, એ ત્રણેનો વેગ ફરીને હું કયાં મેળવીશ?
सुरेंद्रोऽवग् वृथा स्यान्मे । नोक्तं किं चिंतयानया ॥ - ૫ મિનપાહીતી િસ ધ્રુવં ૭૨ II
અથર–ત્યારે સુરેદ્રદત્તે કહ્યું કે હે પિતાજી! મારું વચન વૃથા થશે નહિ, વળી આમ ચિંતા કરવાથી શું થશે? કેમકે જેણે મારો હાથ સરજે છે તે ખરેખર હાથને ગ્રહણ કરનારી પણ સરજશે. ૭ર
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૯) यत्तत्प्रजल्पनं यत्त-द्भक्षणं यत्तदासनं ॥ बाल एव प्रकुर्वाणो । विभाति न पुनर्युवा ॥ ७३ ॥
અર્થ –જે તે બેલવું, જે તે ખાવું તથા જ્યાં ત્યાં બેસવું, એ બાલકને શોભે છે, પરંતુ યુવાનને શેભે નહિ. એ ૭૩ છે
बलात्कारेण विवाहः । कारितो न शुभायतिः ।। इति ध्यात्वा न्यवत्तेत । स्वयमाप्तनरास्ततः ॥ ७४ ॥
અથડ–હવે બલાત્કારે કરાવેલે વિવાહ પરિણામે સારો નિવડતો નથી, એમ વિચારી તે આમ પુરૂષે પોતાની મેળેજ ત્યાંથી પાછા ગયા. ૭૪ છે
विवाहविघ्नं तेऽभ्येत्ल । सागरश्रेष्टिनः पुरः ॥ प्रश्नानि च सुभद्रायां । छन्नं दत्तश्रुतौ जगुः ।। ७५ ॥ અર્થ–તેઓએ આવીને સાગરશેઠને વિવાહના વિદ્મ સંબંધિ વૃત્તાંત કહ્યો, તથા તે પ્રશ્નો પણ કહ્યાં, તે વખતે ત્યાં ગુપ્ત રહેલી સુભદ્રાએ પણ તે સઘલું સાંભહ્યું. ૭૫ છે
एतज्ज्ञातमभूत पूर्व । हा सख्यः किं भविष्यति ॥ इति पूत्कुर्वती बाला । व्यालात्तेव रुरोद सा ॥ ७६ ॥
અથડ–હે સખીઓ મેં તે પહેલેથી જ આમ થવાનું જાણ્યું હતું, હવે શું થશે ! એમ પોકાર કરતી તે બાલિકા જાણે અજગરે પકડી હેય નહિ તેમ રડવા લાગી. ૭૬
तदा तैराहतैर्देवै-वितेने व्योमनीति वाक् ॥ मा शोचीः पुत्रि तिष्टाम-स्तव संनिहिता वयं ॥ ७७ ।। અર્થ –તે વખતે તે જેની દેએ એવી રીતની આકાશવાણું કરી કે હે પુ!િ તું શેક કર નહિ, અમે તને સહાય કરનારા તૈયાર ઉભા છીયે. . ૭૭ છે
तत्सांनिध्यादनध्यायं । विषादस्य विधाय सा ॥
સવઃ પ્રશ્નોત્તર પૂર્વાપીતરિવાર ૭૮ .. - અર્થ:-હવે તેઓના સહાયથી શેક તજીને જાણે પહેલેથી જ ભણી રાખે હેય નહિ તેમ તુરદોતિરને બ્લોક તે બેલી કે, ૭૮ છે
નાકેલા ,
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિઝ પશ્ચિશો નિતા विद्या सर्वोत्तमो लामः । शीलं रूपमविलसं ॥ ७९ ॥
અથર–નિશ્ચલ સ્નેહવાળે ધમર છે નિરંતરે પ્રકાશવાલું જ્ઞાન છે, વિદ્યા એ સર્વથી ઉત્તમ લાભ છે, તથા શીલ એ અવિનધર રૂપ છે. ૭છે
लिखित्वासौ तया श्लोकः । स्वसखीभ्यः समर्पितः ॥
हर्षवीचीविहस्ताभि-स्ताभिस्तजनकाय च ॥ ८० ॥ " અથ–પછી તે લોક લખીને તેણુએ પિતાની સખીઓને આછે, તથા હર્ષના મેજાએથી પ્રેરાયેલી એવી તેઓએ તે બ્લેક તેણીના પિતાને આપે. એ ૮૦ છે
દાદ્વર્તન સંવારી 1 તન શ્રીપરિક | अयत्नं स समुद्रस्य । द्राग ययौ कर्णगोचरं ॥ ८१ ॥ અર્થ –એવી રીતે ધનવાનના પુત્રની પેઠે એકના હાથમાંથી બી. જાના હાથમાં જ એ તે બ્લેક પ્રયત્ન વિનાજ સમુદ્રદત્ત શેઠને કાને ગયે. . ૮૧ .
पितुः पार्श्वे निषण्णेन । सुरेंद्रेण प्रवाचितः ।। श्लोको लोकोत्तरानंद-वारिधेश्रंद्रता दधौ ॥ ८ ॥
અર્થ –ત્યારે પિતા પાસે બેઠેલા સુરેંદ્રદત્ત પણ વાંચેલ એ તે બ્લેક તેના અનુપમ આનંદી સમુદ્ર,તે ચંદ્રપણાને ધારણ કરવા લાગ્યો. ૮૨ |
સૌ સાપુતી વાસાવા થયા. શીદ પતિઃ | . वयोवृद्धा अपि यया । मूर्धानं धूनिता न के ।। ८३ ॥
અર્થ:–હવે તે સુરેદ્રદત્ત વિચારવા લાગ્યો કે અહ! આ બાલિકાની પણ કેવી બુદ્ધિ છે! કે જેથી કયા વૃદ્ધને પણ પોતાનું મસ્તક નથી ધુણાવવું પડયું! . ૮૩
किंचिल्लोचनमस्त्यस्या । नूनं नेत्रद्वयाधिकं ॥ - જેતપૈોનનેવં નિરક્ષરે || ૮૪ |
આ અ –ખરેખર તેણીની પાસે આ કુદરતી બે લંચન શિવાય ત્રિીજું પણ કઇક લોચન હોવું જોઈએ કે જેથી તે બીજાઓને અગમ્ય એવા પણ અર્થોને જોઈ શકે છે. ૮૪ છે
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ ). तृणानीव सरस्वत्या-स्तरंत्युपरि भूरयः॥ हृदयग्राहीणस्तस्याः । सुवंश्या एव केचन ॥ ८५ ॥ ...
અર્થ –ઘાસની પેઠે સરસ્વતીની (ત નામની નદીની) ઉપરઉપરતો ઘણએ તરે છે, પરંતુ તેણીના સારને (તલીયાને) ગ્રહણ કરનારા તે કેઇક કુલીનજ ( ૩ત્તમ જાતિના વાંસજ) હેઈ શકે છે. ૮૫
नूनमेवंविधोक्तीनां । भाजनं सा गुणास्पदं ।। अस्यामपि न रज्ये चे-त्तन्मत्तः कोऽपरः पशुः ॥ ८६॥
અર્થ:- માટે ખરેખર એવી રીતનાં વચનના ભાજન સરખી તે સુભદ્રા ગુણેના સ્થાનરૂપ છે, અને હવે આ સુભદ્રામાં પણ જો હું ખુશી ન થઉં તો પછી મારાથી બીજે ક પશુસમાન છે? છે ૮૬
इति विज्ञाय पुत्रस्या-भिप्रायं तत्कृते कृती ॥ सुभद्रां प्रीतिपूरेण । समुद्रः प्रत्यपद्यत ॥ ८७ ॥
અર્થ:-હવે એવી રીતને પુત્રને અભિપ્રાય જાણીને કતાથ થયેલા સમુદ્રદત્ત હર્ષપૂર્વક તેને માટે સુભદ્રાને સ્વીકાર કર્યો. એ ૮૭ છે
श्रुते तस्मिन् व्यतिकरे । सागरो मुमुदेतरां ।। मन्यमाना सुभद्रापि । फलितं स्वमनोरथं ॥ ८८॥
અર્થ–તે વૃત્તાંત સાંભળવાથી સાગરશેઠ પણ અત્યંત ખુશી થયે, અને સુભદ્રા પણ પોતાને મનોરથ ફળેલ માનીને આનંદ પામી. છે ૮૮ છે
अर्थ योस्तयोर्गेहे । प्रारेमे वनिताजनः ॥ कर्म वैवाहिक सर्व । स्फुरद्धवलमंगलं ।। ८९ ॥
અર્થ –હવે તેઓ બન્નેને ઘેર સ્ત્રીઓ ધવલમંગલસહિત વિવાહનાં કાર્યો કરવા લાગી. ૮૯
पुनः पुनर्मनोदती-कृत्य निर्विण्णयोमिथः ॥ વવદવોra–igયા આપતા નિઃ + ૧૦ |
અથ-ફરી ફરીને મનને તરૂપ કરીને પરસ્પર થાકેલા એવા તે બન્ને વરવહુના આંગલીએ ગણેલા દિવસે વ્યતીત થયા. . ૯૦ છે
શા જીનક્ષ સાતઃ સંવત. શનિવારસી II વિશિચંનૈઢિચૈ–દિતા મયૂપઃ છે ? |
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ:–હવે લગ્નવખતે સ્નાન કરીને, પવિત્ર વસો પહેરીને ચંદનથી વિલેપન કરીને તથા દિવ્ય રત્નજડિત આભૂષણે પહેરીને તે
કાઢતુ પૂરિ–કીવારિતા | ગીતાનામઃ rરતા પીતઃ મંહસ્થે | ૨ |
અર્થ –ધોડાપર ચડેલ તથા ઘણું છત્રીઓથી દૂર કરેલ છે સૂર્યને તાપ જેણે એ ચારે બાજુથી જેને સ્ત્રીઓ ગીત ગાઈ રહી છે એ, તથા નગરના લેકેના સમૂહથી ઘેરાએલે છે કર છે
सागरस्य गृहद्वारं । प्राप्तो वातायनस्थया ॥ વર: સીરિયા સંવમા સુમદ્રયા | ૨૨ /
અર્થ: સુરેદ્રદત્ત ( અનુક્રમે ) સાગરશેઠના ઘરના દરવાજા પાસે ગ્યા, ત્યારે ઝરૂખામાં બેઠેલી તથા સખીએાએ પ્રેરલી એવી સુભદ્રાએ તે વરરાજાને કહ્યું કે, મે ૯૩
वरराज न राजते । डंबरेण महाधियः ॥ श्रिये च दाक्ष्यमेवैकं । तदर्थ ज्ञास्यते तव ॥ ९४ ॥
અર્થ:–હે વરરાજા! મહાબુદ્ધિવાનો કઈ આડંબરથી શોભતા નથી, ફક્ત એક ચતુરાઇજ શભા કરનારી છે, અને તે તમારી ચતુરાઈ હવે માલુમ પડશે. ૯૪
वद क्रूरं समाख्याति । कं पृथिव्यंबुचारिषु ॥ कं वा प्रसुप्तराजीव-राजीनागरणक्षमं ॥ ९५ ॥
અર્થ:–તમે કહો કે ભૂચર તથા જલચરનેવિષે કૂર કેને કહે છે? તથા બીડાએલાં કમલાની શ્રેણિને પ્રફુલ્લિત કરવાને કેણ સમર્થ છે?
अत्राहिमकरमिति । प्रोत्तरय्याभ्यधत्त सः ।
તે તિજીd -તિતિ વાવયં શામિન ૧૨ અર્થ:–ત્યારે તેણે ઉત્તર આપે કે, “ અહિમકર અહિ એટલે સર્ષ એ ભચમાં તથા મકર એટલે મગરમચ્છ એ જલચરામાં પૂર છે, તથા અહિમકર” એટલે સૂર્ય એ કમલેને વિસ્વર કરે છે. હવે કરેલા પ્રતે સામું કરવું” એવાં વાક્યને દયા કરનારની પેઠે સુરેદ્રદત્ત પણ બોલ્યો કે, જે ૯૬ છે
पृच्छकाः संति भूयांसो । दुर्लभास्तूत्तरप्रदाः ॥ एकं प्रश्नोत्तरं ब्रूहि । मम त्वमपि धीमति ॥ ९७ ॥
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) અર્થપૂછનાર તે ઘણું હોય છે, પરંતુ તેને ઉત્તર દેનારા દુર્લભ હોય છે, માટે હે બુદ્ધિવાળી! તું પણ મારા એક પ્રશ્નને ઉત્તર કહે છે ૯૭ છે
अपोहतीह संदेह-संदोहं कीदृशो गुरुः ॥ लूकाभिहतलोकानां । को वा संजिवनौषधं ॥ ९८ ॥
અર્થ:–અહિં કે ગુરૂ સંદેહને સમૂહુ દૂર કરે ? અથવા લથી હણુએલા લેકને જીવાડનારાં આંષધસરખું કેણુ છે? ૯૮ છે . धनागम इति प्रश्न-स्योत्तरं प्रवितीये सा॥
અને દ્વિવારિ સંવંા મચમોહંદ છે ૧૨ .
અર્થ – ઘનાગમ એટલે જેને ઘણું જ્ઞાન છે એ ગુરૂ, તથા વરસાદનું આવવું, એ ઉત્તર આપીને વળી તે બેલી કે દિવસે પણ કમલ શામાટે સંકેચાય છે? . ૯૯
सोऽवग् मध्ये सरः स्त्रांत्या । मुखं वीक्ष्य मृगीदृशः॥ दिवापि संकुचत्यंभो । रुहं चंद्रोदयभ्रमात् ॥ ४०० ॥
અર્થ: સુરેદ્રદતે કહ્યું કે તળાવમાં સાન કરતી યુવતીનું મુખ જઇને ચંદ્રોદયના ભ્રમથી દિવસે પણ કમલ સંકેચાય છે. ૪૦૦
सापि त्रिदशसाहाय्यात् । पटुंमन्याभ्यधादय ॥ वद किं दीयत दीपो । वक्रग्रीवं महेलया ॥१॥
અર્થ–પછી દેવની સહાયતાથી પિતાને પંડિત માનતી સુભદ્રા પણ બોલી કે તમે કહે કે સ્ત્રી વાંકી ડેક રાખીને શામાટે દીવા આપે છે? છે ૧
दूरस्थदयितध्यान-क्षरदश्रुनिपाततः ।। भीतया दीयते दीपो । वऋग्रीवं महेलया ॥२॥
અર્થક દશાંતર ગયેલા (પિતાના) સ્વામીના ધ્યાનથી ખરતા આંસુ પડવાની બીકથી સ્ત્રી વાંકી ડેક રાખીને દીવ આપે છે. મારા
एता प्रत्युत्तरत्यैवं । तुरगादुत्तरन्नसौ ॥ એને સુશોપિટ્ટામેના વિપરિવર્તિi | | ' :
અથ એવી રીતે તેણુને ઉત્તર આપીને ઘોડા પરથી ઉતરતો એવે તે ઉત્તમ સી મળવાથી પોતાને જગતમાં સવથી શ્રેષ્ઠ માનવા લાગ્યો. | ૩ |
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्वतस्तद्वचोभंग्या । सिद्धार्थ्यप्रक्रियो वरः॥અર્થ અધૂતારા મછત્રાવક્ષારતા. ૪
અર્થ:–તત્વથી તે તે તે વચનેભગીથી થયેલ છે અધ્ધક્રિયા જેની એવા તે વરરાજાએ સાસુએ કરેલા અર્થને પણ વ્યવહારથી સ્વીકાર્યું. ૪ - તત સાર-સુમન વામણામિલ છે ____ अच्युतश्रीरुपायंस्त । क्षणे सल्लक्षणे स तां ॥५॥
અર્થ:–પછી સર્વ શરીરે શૃંગાર કરવાથી મનહર લક્ષ્મીસરખી તે સુભદ્રાને અખંડિત શોભાવાળે ( વિષ્ણુની શોભાવાળા ) તે સુરેંદ્રદત્ત ઉત્તમ ક્ષણે પરણ્યો. એ ૫ છે धनकोटीरसौ लेभे । श्वशुरात्करमोचने ॥
ચ પ્રાલ્યો–મતં મૂર્તિ દર્શન I હા. અર્થ –કર લેવાથી ધનવાન થતા રાજાની પણ હાંસી કરતા એવા તેણે સસરા પાસેથી હસ્તમેચનસમયે કોડગમે ધન મેળવ્યું. તે ૬
महोत्सवैः समं वध्वा । समेतः स स्ववेश्मनि ।। अभुंक्त सततं भोगान् । मनुष्योऽप्यमरोपमान् ॥ ७॥
અર્થ:–પછી મહત્સવ પૂર્વક સ્ત્રી સહિત પોતાને ઘેર આવીને બેનુષ્ય છતાં પણ તે દેવસરખા ભાગે હમેશાં ભેગવવા લાગ્યો. પછા
पूर्व परीक्षितान्योऽन्य-कलाकौशलयोस्तयोः ॥ बिभिदे न मनः प्रीति-तंतुस्यूतमिव कचित् ॥ ८ ॥
અથઃ–પહેલેથી જ પરસ્પર કલાકેશલ્યની પરીક્ષા કરવાથી તેઓ બન્નેનું મન જાણે પ્રીતિક્ષી દોરાથી સીવેલું હેય નહિ તેમ કઈ પણ બાબતમાં જુદું પડયું નહિ. ૮
एकचित्तौ कदाचित्तौ । समस्यान्योक्तिभंगिभिः ॥ जल्पाको जीवभारत्यो-भ्रमं कस्य न तेनतुः ॥९॥
અર્થ:-કેઇક વખતે એકમનવાળા તેઓ બન્ને સમસ્યા તથા અન્યક્તિથી બોલતાથકા કોને બૃહસ્પતિ તથા સરસ્વતીને ભ્રમ ન ઉપજાવતા? ૯
વારિ વાહિયં ત ા મિશઃ સાથrti | भ्राताविव न जज्ञाते-ऽशनवेला गतामपि ॥ १०॥
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
અર્થ: કાઇક વખતે પરસ્પર ઉત્તમ કથાના રસના સ્વાદ લેતા એવા તેઓ બન્ને જાણે ધરાઇ ગયા હોય નહિ તેમ વીતી ગયેલી ભાજનવેળાને પણ ન જાણવા લાગ્યા. ૫ ૧૦ ॥
एवमन्योऽन्य केली मिः । प्रियमेम्णा च मोहिता ॥
1
સુમના તાંદલમાર | યમનનું બિનાવ્રત: || ?૨ || અ:—એવી રીતની પરસ્પર ક્રીડાથી તથા સ્વામિના પ્રેમથી માહિત થયેલી સુભદ્રા જે જિનેશ્વરપ્રભુપાસે નિયમ લીધા હતા તે વિસરી ગઇ. । ૧૨ ।
चिरं सोढवियोगा सा । प्राप्तभोगेषु लोलुपा ||
१३ ॥
दूरेऽस्तु चैत्यं नानंसीत् । प्रतिमा गृहगा अपि ॥ અ:—ઘણા કાળસુધિ વિયોગ સહન કર્યાબાદ મળેલા ભેગામાં લાલુપ થયેલી સુભા જિનમંદિરે જવુ તે દૂર રહ્યું, પરંતુ ઘરમાં રહેલી જિનપ્રતિમાને પણ નમવા ન લાગી. । ૧૩ ।
कदलीव फलं भोग-सुखं स्वादु मनोहरं ||
સંતશેઃ ક્ષીયતે મૂળાં । વાચશે: પુષ્યમાત્રના ॥ ૨૪ || અર્થ:—સ્વાદિષ્ટ તથા મનેાહર ભાગાના સુખરુપી ફલ મલ્યાબાદ કેળનીપેઠે માણસાની પુણ્યભાવના પ્રાયેં કરીને નાશ પામે છે. ૫૧૪૫ समुद्रोऽथ समुद्भूत—– जराजर्जर यौवनः ॥
मनःसमक्षमक्षाम - मतिरेवं व्यभावयत् ।। १५ ।। અઃ—હવે ઘડપણ આવવાથી જેનુ યૌવન નષ્ટ થયેલુ છે એવા તે બુદ્ધિવાન સમુદ્રદત્તશે વિચારવા લાગ્યા કે, । ૧૫ । मया श्रियोऽर्जनोद्भोगादर्थकामौ कृतार्थितौ ॥ अथैतद्वयमूलस्य | धर्मस्यावसरो मम ।। १६ ।। અર્થ:—મે. લક્ષ્મી કમાઈને તથા ભગવીને અ તથા કામને તે। કૃતા કર્યાં, હવે તે બન્નેના મૂલરુપ ધ કરવાના મારા અવસર છે. प्रयाणेऽप्यल्पकालीने । जनाः कुर्वति सूत्रणां ॥
પોઝમયા ।િ નિધિના દંત મંતવઃ || ૨૦ ||
અર્થ:—સ્વલ્પ કાલના દેશાટનમાટે પણ લેાકેા તૈયારી કરે છે, ત્યારે પલાકના પ્રયાણમાટે પ્રાણીઓએ શામાટે નિશ્ચિંત રહેવુ જોઈએ? !! ૧૭ u
૯ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ )
सामान्यरिभीत्यापि । न निद्रांति सुखं जनाः ॥
નિત્યં મૃત્યુરિપુ: વર્ષે । મૂઢા; છાસ્તથાળો ।। ૧૮ ।। અ:—સામાન્ય શત્રુના ડરથી પણ માણસા મુખે નિદ્રા કરતા નથી, અને મૃત્યુરુપી રાત્રુ તા હમેશાં પાસે રહેલા છે, તેા પણ મૂઢ માણસા તે નીરાંતે બેઠેલા છે. ૫ ૧૮ ૫
निधास्येऽहमतो गेह - भारं भारक्षमे सुते ||
आदास्ये चाहतीं दीक्षां । दूतीमिव शिवश्रियः ॥ १९ ॥ અર્થ:—માટે હું તે હવે ભાર ઉપાડવાને સમર્થ એવા આ પુત્રને ઘરના ભાર સોંપીશ, અને મેાક્ષલક્ષ્મીની દૂતીસરખી શ્રીઅરહતપ્રભુની દીક્ષા લેશ. ॥ ૧૯ ।
धाम व्योमेव तित्यक्षुः । स्वं व्यापारं स सूनवे ॥ લાવિનિયોયોત ! નેિશય વિત્તોયે || ૨૦ ||
અર્થ:—આકાશને તજવાની ઇચ્છાવાળા ચંદ્ર જેમ પાતાનું તેજ સૂતિ આપે છે, તેમ પેાતાનું ઘર તજવાની ઇચ્છાવાળા સમુદ્રદત્ત ક્રિનાય સમયે પેાતાના વ્યાપાર પુત્રને સોંપ્યા. ॥ ૨૦ ૫ स्वयं पुनर्घनधन – व्ययादव्यय सौख्यदं ॥
महेभ्यादिव जग्राहा - डाग्रही रत्नत्रयं गुरोः ।। २१ ।। અ:—પછી દીક્ષા લેવામાટે આગ્રહી એવા તેણે પાતે ઘણું ધન ખરચીને શાહુકારપાસેથી જેમ તેમ ગુરુપાસેથી અક્ષય સુખ દેનારાં ત્રણ રત્ના ગ્રહણ કર્યા. ૫ ૨૧ ॥
तप्त्वा सुदृढक मैंधा - मालाकालानलं तपः ॥
समाधिमृत्युनाध्यासा - मास वासवपत्तनं ॥ २२ ॥
અઃ—પછી દૃઢ કરુપી કાષ્ટની શ્રેણિને (ખાળવામાટે) પાતકાલના અગ્નિસરખા તપ તપીને સમાધિ પૂર્વક મૃત્યુ પામી તે ઇંદ્રના નગરમાં ગયા. ૫ ૨૨ ૫
अमित्रदमनस्ताते । जाते परभवाध्वगे ||
ગમાર હીયા રાગ્ય-માર્ં નમાિિવજ્રમઃ ॥ ૨૩ || . અ:—પછી ઇંદ્રસરખા પરાક્રમવાળા અમિત્રદમન કુમાર પણ પાતાનો પિતા મૃત્યુ પામ્યામાદ લીલાપૂર્વક રાજ્યભાર ધારણ કરવા
લાગ્યા. ૫ ૨૩ ॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
कृतज्ञः स्वमतिज्ञात-मसौ ध्यायन् सदा हृदा।। सुरेंद्रं सुहृदं श्रेष्टि-पदवीं समलंभयत् ॥ २४ ॥
અર્થ–પછી હમેશાં પોતાની પ્રતિજ્ઞા દદયમાં વિચારતા એવા તેણે પિતાના મિત્ર સુરેદ્રદત્તને નગરશેઠની પદવી આપી. એ ર૪ ને
કપૂર સાડા નાર્થ વાવિવર્જિત છે. राजमानोऽप्यमर्यादो । यादोनाथो भवेत् किमु ॥ २५ ॥
અર્થ –એવી રીતે રાજાની કૃપા છતાં પણ તે સુરેંદ્રદત્ત ન્યાયરહિત થયો નહિ, કેમકે ચંદ્રના સન્માનવાળો એવો પણ સમુદ્ર શું મર્યાદા રહિત થાય? રપ છે
सुभद्रा भर्तृसंमान-मसीमानमुपेयुषी ॥ कालं निनाय देवीव । धर्मकर्मपराङ्मुखी ॥ २६ ॥
અર્થ:–ભર્તારના અત્યંત સન્માનને પ્રાપ્ત થયેલી સુભદ્રા તે ધર્મકાર્ય વિસરી જઇને દેવીની પેઠે પિતાને સમય નિર્ગમન કરવા લાગી. તે ૨૬ છે
अथ तेऽचिंतयनंत-यंतराश्चैत्यवासिनः ।।
अहो माया सुभद्रायां । यदेवं वंचिता वयं ॥ २७ ॥ - અથ–તેથી તે ચિત્યવાસી વ્યંતરો મનમાં વિચારવા લાગ્યા કે અહો! સુભદ્રા કેવી કપટી નીવડી ! કે જેણએ આપણને આવી રીતે ઠગ્યા. છે ર૭ છે
इयं जिनप्रसादेन । साधितस्वप्रयोजना ॥ મોજાત્યા થરમાં –તરિતે નિજ | ૨૮
અર્થ-જિનેશ્વરપ્રભુની કૃપાથી પોતાનું કય સાધ્યાબાદ ગેની પ્રાપ્તિથી જાણે જન્માંતરમાં ગઈ હેય નહિ તેમ તે પિતાનું વચન વિસરી ગઈ છે. ૨૮
भक्तिः रेऽस्तु चैत्यस्य । कुसुमाभरणादिका ॥ गतरोगेव बैद्यस्य । नासो नतिमपि व्यधात ॥ २९ ॥
અર્થ –જિનમંદિરની પુષઆભૂષણ આદિકથી ભક્તિ તે દૂર રહી, પરંતુ રેગ ગયાબાદ જેમ વૈદ્યને તેમ તેણુ પ્રભુપ્રતિમાને નમસ્કાર પણ કરતી નથી. એ ર૯ છે
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
यद्यपि प्रतिपद्येयं । पुत्रीति परिणायिता ॥
તથાપિ પિતૃવત જિવિ—જિક્ષળીયા મમાલિની | ‰૦ || અ`:.જો કે તેણીને આપણે પુત્રી જાણીને પરણાવી છે, તે પણ હવે પ્રમાદી થવાથી પિતાનીપેઠે તેણીને કઇંક રિક્ષા પણ આપવી જોઇયે. ॥ ૩૦ ૫
न्यरुघन्नथ संभूय । ते तस्या गर्भसंभवं ॥
लग्नतः पंचमा दुर्निग्रहाः पंचग्रहा इव ॥ ३१ ॥ અ:—એમ વિચારી લગ્નથી પાંચમા ( એવા ) પાંચ દુષ્ટપ્રહેનીપેઠે તેઓએ એકઠા થઇને તેણીની ગત્પત્તિ રોકી રાખી. ॥ ૩૧ ૫ तद्वस्तु नास्ति लोकेऽपि । नासीद्यन्मंदिरे तयोः ॥
एकं मनः प्रियं मुक्त्वा । बालकेलिकुतूहलं ॥ ३२ ॥
અર્થ:—મનને આનંદકારી એવા એક બાળકની ક્રીડાના કૌતુક શિવાય તેને ઘેર તે વસ્તુ નહાતી કે જે દુનિયામાં પણ નહોતી. निशावसाने सान्येद्यु – गृहद्वारमुपेयुषी ।
प्राप्तामवस्करं शोध्धुं । कांचन स्त्रियमैक्षत ॥ ३३ ॥ स्कंधस्थं दधतीं बाल - मेकमंगुलिगं परं ।
।।
વિપ્રતીમિતરું જીલ્લો । હતાં મુહિતામિવ ॥ ૩૪ || જુĒ || અ:—એક દિવસે પરોઢીયે જ્યારે તે ઘરના બારણા પાસે એડી હતી ત્યારે ત્યાં ( શેરીમાં ) કચરો સાફ કરવામાટે આવેલી કોઇએક સ્ત્રીને તેણીએ જોઇ. ॥ ૩૩ ॥
અ:—તેણીએ પેાતાના એક બાળકને ખભે ચડાવ્યેા હતા, બીજાને આગલીએ વળગાડ્યો હતા; તથા ત્રીજાને કાંખમાં તેડ્યો હતા, એવી રીતે ફળેલી લતાસરખી તે સ્ત્રીને તેણીએ જોઇ. પ્ર૩૪ા तस्या व्यापारसंध्याया । इति चिंता तदीक्षणात् || निरौषधाया अक्षीण | इव व्याधिरवर्द्धत ।। ३५ ।।
અર્થ:—ઔષધ વિનાની સ્રીનેાહિ નષ્ટ થયેલા રોગ જેમ વૃદ્ધિ પામે, તેમ વ્યાપારવિનાની એવી સુભદ્રાને તેણીને જોવાથી આવી રીતે ચિતા ઉત્પન્ન થઇ. ॥ ૩૫ ॥
तनया यस्य भूयांसः । स स्यात् प्रायेण निर्धनः ||
ધનં યસ્થ ન તયામી । વિનિયે તવ ચેષ્ટિત ॥ ૬૬ ॥
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ ) અર્થ જેને ઘણું પુત્ર હેય તે પ્રાર્થે નિધન હેય, અને જેને ધન હોય તેને પુત્રો ન હોય, માટે હે વિધિ! તારી તે ચેષ્ટાને ધિક્કાર છે.
भीरुत्वाच्छंकनीयत्वात् । कष्टं स्त्रीजन्म सर्वदा ॥ तत्रापि मम वंध्यात्वं । दग्धोवं स्फोटकायते ॥ ३७॥
અર્થ –બીકણપણાથી તથા શંકાશીલપણાથી સ્ત્રીને અવતાર હમેશાં દુ:ખદાઇ છે, તેમાં પણ મને જે વંધ્યાપણું પ્રાપ્ત થયું છે તે દાઝયાપર ઊંડલા જેવું થયું છે. જે ૩૭ છે
यथा सरो विना नीरं । यथा वीरं विरूथिनी ॥ प्रासादश्च विना केतुं । विना हेतुं यथा वचः ॥ ३८ ॥
અર્થ-જેમ જલવિના સરોવર જેમ સુભટવિના સેના, વજાવિના દેવમંદિર, કારણ વિનાનું બોલવું, છે ૩૮
यथा भूपो विना न्यायं । विना चायं यथा व्ययः ।। વક્ષુર્વિના થવાશંસ્ત્રાર્થ સૂર્ય વિના અથાગ ૨
અર્થ:-ન્યાયવિના રાજા, આવકવિના ખરચ, ચક્ષુવિના મુખ, વાજિત્રવિના નાટક, ૩૯ .
यथा वक्षो विना हारं । सदाचारं विना गुरुः ॥ तथा न मे गृहं चित्ता-नंदनं नंदनं विना ॥ ४० ॥
અર્થ:-હારવિના વક્ષ:સ્થલ, તથા સદાચારવિના જેમ ગુરૂ તેમ ચિત્તને આનંદ કરનારા એવા પુત્રવિના મારું ઘર શોભતું નથી. ૪૦
न मुदे मम देव्योऽपि । या नित्यमनपत्यकाः ॥ धन्यानां धुरि मन्येऽहं । कृमिलाः कुर्कुटीरपि ॥ ४१ ॥
અર્થ:–જેઓ હમેશાં સંતાનરહિત છે એવી દેવીએ પણ મને હર્ષદાયક થતી નથી, પરંતુ ઘણા સંતાનવાળી એવી કુકડીઓને પણ હું અતિ ધન્ય માનું છું. ! ૪૧ -
अभद्राया सुभद्रेति । मम नाम बितन्वती ॥ पितृस्वसापि सा मन्ये । स्खलिता नाम कर्मणि ॥ ४२ ॥
અર્થ-હું ધારું છું કે અભદ્ર એટલે અમંગલપ એવી જે હું તેનું સુભદ્રા નામ પાડનારી મારી તેફઇ પણ નામ પાડવામાં ભૂલી હેય એમ જણાય છે. જે ૪૨
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ તે કદ
છે. પરંતુ તેણીના 3 ઉમે તો
अशिश्वी वृद्धिकार्येषु । सुभद्रामपि नामतः ॥ रिक्तां तिथिमिवाशेषो । जनो मां दूरयिष्यति ॥ ४३ ॥
અર્થ –વધામણના કાર્યમાં નિરૂપયેગી એવી ભદ્રા નામની રિક્તા તિથિની પેઠે મને સર્વ લેકે દૂર કરશે. ૪૩ છે
एवं विकल्पदावाग्नि-दग्धनिवृतिपादपा ॥ पादपातेन मंदेन । सौधमध्यमियाय सा ।। ४४ ॥
અર્થ_એવી રીતનાં વિકાસપી દાવાનલથી પોતાના આનંદરુપી વૃક્ષના બળી જવાથી મંદ મંદ પગલાંથી તે ઘરની અંદર આવી.
उदियाय दिनेशोऽथा-नेशनैशं तमो भुवि ॥ तस्या आस्येऽनपत्य-दुःखोत्थं ववृधे पुनः ॥ ४५ ॥
અર્થ_એવામાં સૂર્ય ઉગ્યે, તથા રાત્રિ સંબંધિ અંધકાર નષ્ટ થયે, પરંતુ તેણીના મુખપર વંધ્યાપણાના દુઃખથી ઉત્પન્ન થયેલ અંધકાર વૃદ્ધિ પામે. ૪૫ છે
प्रससुस्तन्मुखाच्छैत्य-निःस्वा निःश्वासवायवः ॥ अंतर्दीप्तांगभूञ्चिता-चितापरिचिता इव ॥ ४६ ॥
અર્થ:–અંતરમાં સળગેલી પુત્રની ચિંતાપી ચિતાના પરિચય વાળ જાણે હોય નહિ તેમ તેણીના મુખથી ઉષ્ણ નિ:શ્વાસના વાયુઓ નિકળવા લાગ્યા છે ૪૬ છે
न सस्नौ न पपौ नापि । जघास न जहास च ॥ जातसर्वस्वनाशेव । केवलं प्ररुरोद सा ॥ ४७ ॥
અર્થ જાણે પોતાની સર્વ મિલકત નાશ પામી હેય નહિ તેમ તે સાન કરતી નથી, જલ પીતી નથી, ખાતી નથી, તથા હસતી નથી, પરંતુ કેવલ રડ્યાજ કરે છે. કે ૪૭ છે
सा मुक्तसर्वव्यापारा । नंदनादरसंगता ॥ વિરુક્ષદામૂત્ર—વિયોનિન્ય યોનિની | ૪૮
અર્થ:–તજેલ છે સર્વ કાર્ય જેણુએ એવી, તથા પુત્રના આદરમાંજ (નંદનવનના આદરમાં જ) લીન થયેલી તથા વિલક્ષદષ્ટિવાળી (અદશ્યમવાળી) અને પુત્રના વિયેગવાળી છતાં પણ તે ગિનીસરખી થઈ. ૪૮ છે
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૧ )
नृपांतिकात्तदायातः । श्रेष्टो तां वीक्ष्य तादृशीं ॥
संक्रांत हृदयादर्शे । वहंस्तदुःखमभ्यधात् ॥ ४९ ॥ અ:રાજાપાસેથી આવેલા શેઠે તેણીને તેવી રીતની જોઇને (પાતાના) હૃદયરૂપી આરીસામાં દાખલ થયેલા તેણીના દુઃખને ધારણ કરતાંથકાં કહ્યું કે ૫ ૪૯ ૫
दुःखं किमद्य चित्तेभू - दयि ते दयिते वद ॥ येन धत्से तमोग्रस्त - शीतत्विषिसखं मुखं ॥ ५० ॥ અ:—હે પ્રિયે ! આજે તારા હૃદયમાં શું દુ:ખ થયું છે? તે કહે, કે જે દુ:ખથી અંધકારવર્ડ . ગ્રસ્ત થયેલા ચસરખા મુખને તુ ધારણ કરે છે. ૫ ૫૦ u
-
अयं च दैवोपालंभ - पूर्वमाघूर्णयन् शिरः ॥ યતીન વૈદવ્યાપાર-વ્યંયઃ દિ તે ૭ઃ || ૧૨ || અઃ—વળી કને ઉપાલ'ભ આપવાપૂર્વક પેાતાના મસ્તકને ધુણાવતા એવા તારે આ પિરવાર યિતનીપેઠે ઘરના કામકાજમાં કેમ શૂન્ય થયેલા છે? ॥ ૧ ॥
निदाघोदधिप्रायं । प्रागभूञ्जनतारवैः ॥
તજ્ઞાતમધુના મૌન—ત્રતધારોવ ધામ તે ।। ૧૨ ||
અ:—જે તારૂં ઘર પૂર્વે માણસાના કોલાહલથી ઉનાળાના સમુદ્રસરખુ ગાજી રહ્યું હતું તે આજે મૌનવ્રત ધરનારનીપેઠે કેમ સૂનું થયેલું છે ? ।। પર u
योग्योऽस्मि मां स्वदुःखाना - मुक्त्वा कुरु विभागिनं ॥ મુખ્યતે દોષિત્તાનાં । ન મેટ્ઃ સુવધુ વયો; II ૧૩ II અર્થ :—હું પણ યોગ્ય છું માટે તારૂ દુ:ખ કહીને મને તેને ભાગીદાર કર ! કેમકે એકમનવાળાને સુખદુ:ખના ભેદ હોવા જોઇયે નહિ.
अथ कञ्जलकालाश्रु – जलमार्जनतो निजं ॥
वासो वितन्वती नीली- रक्तं व्यक्तं जगाद सा ।। ५४ ।। અર્થ: હવે કાળળવાળાં શ્યામ આંસુઓને લુવાથી પોતાની સાડીને કાબરચીતરી બનાવતી એવી તે સુભદ્રા પ્રકટરીતે એલી કે, दुःखं दयित मा प्राक्षीः । स्वकार्याण्येव साधय ॥ તુલું સ નામ સદ્દતાં | ચઃ વાળ્યું મામવેડરોટ્ । બ્૯ ॥
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૨ )
અ:—હે સ્વામી! આપ મને દુ:ખની વાત પૂછે નહિ, આપ તા પાતાનું કાજ કરો! દુ:ખતા તેણેજ સહન કરવુ જોઇયે કે જેણે પૂર્વભવમાં પાપ કરેલુ. હાય. ૫ ૫૫ ૫
यदशक्यप्रतीकारं । देवैः किमुत मानवैः ॥
1
श्रोतुर्वृथा व्यथाकारि । तद्दुःखं किं प्रकाश्यते ।। ५६ ।। અર્થ: જે દુ:ખના ઉપાય દેવા પણ કરી શકે તેમ નથી ત્યારે માણસાનું તે શું કહેવું? માટે એવી રીતનું સાંભળનારને શટ દુ:ખ કરનારૂ વચન શામાટે પ્રકાશવુ જોઇએ? ૫ ૫૬ નાં
पुनरत्याग्रहात् पृष्टा । सा पत्युरनपत्यतां ॥
कथंचित् कथयामास । बीजं दुःखमहीरुहः || ५७ ॥ અ:—ત્યારે ફરીને અતિ આગ્રહથી પૂછવાથી કેટલીક મહેનતે તેણીએ (પેાતાના) દુ:ખરૂપી વૃક્ષના બીજસરખું (પેાતાનું) અનપત્યપણું ભર્તારને કહી બતાવ્યું. ॥ ૫૭ ॥
आवामेकाकिनावेव | परिवारे महत्यपि ॥ I
पाटवेऽपि जात्यंधा - वेव देव सुतं विना ॥ ५८ ॥
અર્થ :—મહાટા પિરવાર છતાં પણ આપણુ ખન્ને પુત્રવિના એકાક્રીજ છીયે, અને તેથી આંખા છતાં પણ જન્માંધજ છીયે. ૫ ૫૮ ૫
अपुत्रस्य शुभा लोका । न संतीति श्रुतेर्वचः ॥
તને પુત્રમુલાજો વિના રોઢયું હતું । ૧૧ ।
1
અ:—પુત્રÁહત મનુષ્યના પલાક કલ્યાણકારી થતા નથી એમ શ્રુતિનુ વચન છે, માટે ( હે સ્વામી ! ) પુત્રનુ મુખ જોયાવિના આપના મન્ને લેાકેા નષ્ટ થયેલા જાણવા. ૫ ૫૯ ॥
विक्राम्यसि विपुत्रस्त्वं । यामुपार्जयितुं श्रियं ॥
सापि नारीव निर्माया । नंदिष्यति कियत् प्रिय ॥ ६० ॥ અઃ—વળી હે સ્વામી ! પુત્રરહિત એવા આપ જે લક્ષ્મીને ઉપાર્જન કરવામાટે યત્ન કરે છે, તે પણ સ્વામીહિત. સ્ત્રીનીપેડ કેટલા વખત નભી શકો ? ॥ ૬૦ ॥
स्वतः पश्चाज्जरद्भूते । कीर्त्तिश्चाहं च ते प्रिये ॥ મિવ્યાવઃ મમતિ પુત્રારુંયં વિના યં | ૧૨ ||
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૩ ) અર્થ:–વળી હે સ્વામી ! આપની પાછળ આપની પ્રિયારૂપ એવી કીર્તિ અને હું ઘડપણને લીધે પુત્રપી આલંબનવિના એક પગલું પણ શી રીતે ચાલી શકીશું? ૬૧ છે
यत्नतो यक्वया निन्ये । वृद्धि तत्त्वदनंतरं ।। भवनं च धनं चान्ये । भोक्ष्यति तनयं विना ॥ ६२ ॥
અર્થ-વળી આપે યત્નથી જે આ ઘર તથા ધન વધાર્યું છે, તે પુત્રવિના આપની પાછળ બીજાએ ભેગવશે. જે દુર છે
इति तद्वाग्नदीस्रोतो-धृतधीरिमपर्वतः ॥ श्रेष्टी जगाद तां युक्त-मुक्तमेतत्त्वया प्रिये ॥ ६३ ॥
અર્થ –એવી રીતનાં તેણુનાં વચનપી નદીના પ્રવાહથી નષ્ટ થયેલ છે વૈર્યપી પર્વત જેનો એવા તે શેઠે તેણીને કહ્યું કે હે પ્રિયા તેં આ યુક્ત કહેલું છે. તે ૬૩ છે
जानेऽहमपि यदुःखं । गृहिणां नास्त्यतः परं ॥ परं प्रभूयते दैवा-यत्ते कार्ये नरैः कथं ॥ ६४ ।
અર્થ – હું પણ જાણું છું કે ગૃહસ્થીઓને આથી બીજુ વધારે દુ:ખ નથી, પરંતુ દેવાધીન કાર્યમાં મનુષ્ય શી રીતે સમર્થ થઈ શકી
यतिष्यते तथापींदु-वदने नंदनेच्छया ॥ बलवत्माक्तनं कर्म । बलवान् सोऽप्युपक्रमः ॥ ६५ ॥ અર્થ:–તે પણ હે ચંદ્રમુખિ! હું પુત્ર માટે પ્રયત્ન કરીશ, કેમકે જેમ પૂર્વનું કર્મ બલવાન છે તેમ ઉદ્યમ પણ બલવાન છે. તે ૬પ વાળા જાનવ નીતો છે જ વૈઃ જિં વિચિતે છે મંતઃ ચાર જિં નાના નમૂન વર્મળt I w
અર્થ:–જે માણસ કર્મથી રેગી થયો હોય તે શું વેદ્યોથી સાજો થતો નથી ? તેમજ જે કર્મથી ભૂખ હોય તે પણ શું મંત્રઆદિકથી બુદ્ધિવાન થતો નથી? ૬૬
कर्मणा पातितो नद्यां । तार्यते तारकैन किं ॥ नात्मा किं कर्मभिर्वदो । मुक्तौ धर्मेण नीयते ॥ ६७ ॥
અર્થ:-કમે નદીમાં પાડેલાને શુ તારૂએ નથી તારી શકતા ? તેમજ કર્મ બાંધેલા આત્માને શું ધર્મ મુક્તિ માં નથી લેઇ જતે? ૬૭ ૧૦ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
તો િર્મા |
સાજો થી એ માણસ કમથી
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૪ ) फलं प्रलंबदु शिरोऽधिरोहि । निरीक्ष्य ताम्यत्यलसाः प्रकृत्या ॥ तदेव कृत्वा कुटिका ( लकुटी) प्रयोगं । गृहणंति ये वीर्यधना जनाः स्युः
અર્થ:—ચાં વૃક્ષની ટાંચપર રહેલાં ફલને જોઇને સ્વભાવથી આલસુ માણસા ખેદ પામ્યા કરે છે, પરંતુ જે માણસેા ઉઘમવાન છે તે લાકડીના પ્રયાગ કરીને તે લહે છે. !! ૬૮ ॥
इत्याश्वास्य प्रियां प्रीति - वचनैरुन्मनायितां || શ્રેણી શુશ્રષ પુત્રાર્થે ! ચત્તસર્વે વિનિર્મમે ॥ ૬૨ ।।
અ:—એવી રીતે ખેન્દ્રિત થયેલી પ્રિયાને મીઠાં વચનેાથી શાંત કરીને શેઠે જે જે કઈં સાંભલ્યું તે તે સઘઙ પુત્રમાટે કર્યું. ॥ ૬ ॥ पुरे तत्रागमज्ज्ञानी । युगंधर मुनीश्वरः ॥
भवांभोधिपतज्जंतु—जातपोतायितक्रमः ।। ७० ।।
અ:—એવામાં તે નગરમાં સંસારસમુદ્રમાં પડતા પ્રાણીઓને વહાણસરખા છે ચરણા જેના એવા યુગધર નામના જ્ઞાની મુનિરાજ પધાર્યાં. ॥ ૭૦ ૫
तं सिषेविषवः पौराः । प्राचछन्नेकया दिशा |
नालीनां गतिर्भिन्ना । द्रुमे कुसुमिते सति ।। ७१ ॥ અ:—તેમને સેવવાની ઇચ્છાવાળા નગરના લાકે એક દિશાએ ચાલ્યા, કેમકે વૃક્ષપર જ્યારે પુષ્પા આવે ત્યારે ભ્રમરાઆનું અન્ય સ્થલે ગમન થાય નહિ. !! ૭૧ ૫
श्रेष्टी सुरेंद्रदत्तोऽपि । रथमध्यास्य सप्रियः ॥ अदिष्ट मूनि दिष्ट—त्रितयज्ञमुपेत्य तं ।। ७२ ।
અર્થ:—( તે વખતે ) સુરેદ્રદત્ત પણ પ્રિયાસહિત રથમાં બેશીને તથા ત્યાં આવીને ત્રિકાલજ્ઞાની એવા તે મુનિરાજને વાંધા. ૫ ૭૨ ॥ नाम नाम निषण्णेषु । नागरेषु निधिधियां ||
वितेने देशनां साधु-मधुयोधरितामृतां ॥ ७३ ॥ અર્થ:—પછી નમી નમીતે નગરના લોકો બેઠામાદ તે બુદ્ધિવાન્ સુનિ મા થી અમૃતને પણ દૂર કરનારી દેશના દેવા લાગ્યા. ૭૩ भो भो भव्या भवारण्ये । भ्रमता भविना भृशं ॥ आसाद्यतेऽमृतरस --- समानो मानवो भवः ॥ ७४ ॥
અર્થ:—હું ભવ્યલાકા! આ ભવરૂપી વનમાં અત્યંત ભમતા પ્રાણી ( મુશ્કેલીથી ) અમૃતરસસરખા મનુષ્યજન્મ મેળવી શકે છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૫ )
तत्पाल केनचिन्नाना — दर्शन द्रुममध्यगः ॥
માન્ચેન જીજ્જતે નૈનો । ધર્મ, દ્રુમોનમઃ || ૭૧ ||
અ:—તે વનના નિકુંજોમાં વિવિધ દેનારુપી વૃક્ષોની વચ્ચે રહેલા કલ્પવૃક્ષારખા જૈનધર્માંને કાઇકજ ભાગ્યથી જોઇ શકે છે. ૭૫ बोधिर्मूलं कृपा स्कंधः । शाखा दानादयो गुणाः ॥
पत्राणि संपदः कीर्त्तिः । पुष्पं यस्य फलं शिवः ।। ७६ ।। અ:—તે વૃક્ષનું સમ્યકત્વરૂપી મૂલ છે, યારુપી થડ છે, દાનઆદિક ગુણા શાખાઓ છે, સંપદારુપી પત્રા છે, કીર્તિષી પુષ્પ છે તથા જેનુ' મેાક્ષરુષી ફલ છે. ૫ ૭૬ u
मिथ्यात्वतिमिरध्वस्त-— विवेकमयलोचनाः ||
दूरीभवंति किंपाक — बुध्ध्या तस्मात्कुबुद्धयः ॥ ७७ ॥ અ—પરંતુ મિથ્યાત્વરુપી અધકારથી જેઓનાં વિવેકરુપી ચક્ષુઓ નષ્ટ થયેલાં છે એવા કુબુદ્ધિએ તેને ઝેરી વૃક્ષ માનીને તેથી દૂર નાશતા ફરે છે. ૫ ૭૭ ૫
|
श्रुत्वेति देशनां लोके । गते श्रेष्टी तमस्तुवत् ॥ लोकद्वयार्त्तिभित्कोऽपि । नास्ति त्वदपरो भुवि ।। ७८ ।। અર્થ:—એવી રીતની દેશના સાંભલીને લેાકેા ગયાબાદ સુરેંદ્રદત્તો તે મુનિની સ્તુતિ કરવા લાગ્યા કે, હે ભગવન્! આ પૃથ્વીપર બન્ને લોકોનાં દુ:ખના નાશ કરનાર આપ શિવાય બીજો કોઇ નથી. यथा धर्मकथा मिस्त्वं । परलोकहितोऽभवः ॥
उक्त्वा तथा सुतोपायं । देहि मे हितमैहिकं ॥ १९ ॥ અર્થ:—જેમ આપ ધર્મોપદેશ દેને પલાકના હિતકારી થયા છે તેમ પુત્રાત્પત્તિના ઉપાય કહીને મને આ લાકનું હિત પણ આપે? निश्चितं पुण्यवानस्मि । यत्प्रापं तव दर्शनं ॥
पुण्या न वीक्षते । कौशिका इव भास्करं ॥ ८० ॥ અ:---ખરેખર હું પુણ્યવાન છું, કેમકે મને આપનું દર્શન પ્રાપ્ત થયું છે, વળી ઘુવડા જેમ ને તેમ આપને પુણ્યહિત માસા જોઇ શકતા નથી. ॥ ૮૦ ૫
विद्यमानापि विद्या चेद्-दुःखिनां नोपयुज्यते ॥ समानेऽनुपकारित्वे । तत्ते मे च किमंतरं ॥ ८१ ॥
!
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૬ ). અર્થ:–છતી વિદ્યા પણ જે દુઃખીઓને ઉપયોગી ન થાય તે પછી તુલ્ય અનુપકારીપણું થવાથી આપમાં અને મારામાં શું તફાવત રહ્યો છે ૮૧ - -
તં કહ્યુ તતઃ સાપુ–ો તાવથીદાં II न बमहे महेभ्यामी । वयं धर्माधिकारिणः ॥ ८२ ॥
અર્થ:-(તે સાંભળી ) મુનિરાજે તેને કહ્યું કે હે શેઠજી! અમે આવું આરંભયુક્ત કહી શકીયે નહિ, કેમકે અમો તે આ ધર્મના અધિકારી છીયે. જે ૮૨ છે
साधयः शमयंत्यति-मिति सत्यैव वाग्यतः ॥ एषां सा कापि शिक्षा या । लोकद्वैताधिनाशिनी ॥ ८३ ॥
અર્થ–સાધુઓ દુઃખ શાંત કરે છે એ વાત સત્ય છે, પરંતુ તેઓ કોઈ એવી શિખામણ આપી શકે કે જે બન્ને લેકનાં દુઓને નાશ કરનારી હેય. ૮૩ છે
आस्तामपत्यं त्रैलोक्या-धिपत्यमपि दुर्घटं ॥ न यतः प्रयतस्त्वं तं । धर्ममेव विधेहि भोः ॥ ८४ ॥ અર્થ:-સંતાન તે એક બાજુ રહ્યાં, પરંતુ જેથી ત્રણે લેકનું સ્વામીપણું મેલવવું પણ અશક્ય નથી એ ધર્મ તું. પ્રયત્નપૂર્વક કર? ૮૪
देवता दुर्वला यत्र । यत्र कुंठा पराक्रमाः ॥ मंत्रादिमिरसाध्यं यत् । तद्धर्मेणाशु साध्यते ॥ ८३ ॥
અર્થ:–જે કાર્યમાં દેવેનું પણ ચાલી શકતું નથી, જ્યાં ઉદ્યમ પણ નિષ્ફલ જાય છે, તથા જે મંત્ર આદિથી પણ સાધી શકાતું નથી તે (સવલું) ધર્મથી જલદી સાધી શકાય છે. આ ૮૬ છે
ये सुगनि समीहंते । नरा धर्मप्रमद्धराः ।। जडा बीजमनूपानाः । फकाय स्पृहयंति ते ।। ८७ ॥
અથર–જે મારા ધર્મમાં પ્રમાદી રહીને સુખને ઇરછે છે તે મૂખ બીજ વાવ્યાવિના ફલની ઈચ્છા રાખે છે. એ ૮૭ છે
व्यवसायं विना नार्थो । न श्रुतार्थों धियं विना ॥ न वारिदं विना वृष्टि-ने पुष्टि जनं विना
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૭ ). અર્થ:-વ્યાપારવિના ધન મળતું નથી, બુદ્ધિવિના શાસ્ત્રોને અથ મળતો નથી, વાદળાવિના વરસાદ થતો નથી, તથા ભજન વિના પુષ્ટિ થતી નથી, ૮૮ છે
योधं विना न संग्रामो । न ग्रामो मानुषं विना ॥ न सद्भावं विना सख्यं । न सौख्यं मुकृतं विना ।। ८९ ॥
અર્થ:–સુભટવિના યુદ્ધ થતું નથી, મનુષ્પવિના ગામ વસતું નથી તથા સત્ય ભાવવિના જેમ મિત્રાઈ થતી નથી તેમ પુણ્યવિના સુખ મળતું નથી. ૮૯ '
चैत्ये पूजा गुरौ भक्ति-दीने दानं जपस्तपः॥ સર્વાધિદુમંગાયા પતે વઝયુમરા | ૨૦ | અર્થ:–જિનેશ્વરપ્રભુની પૂજા, ગુરૂની ભક્તિ, દીન લેકને દાન, જપ તથા તપ એ પાંચે સર્વ દુ:ખરૂપી કિલ્લાને તોડવામાં વજન મુદુગરખાં છે. જે ૯૦ છે * પ્રા નિર્મિત શ્રેણી 7 નમાજમામા II.
शिक्षा प्राप्य मुनेजेजे । सूर्याश्मेवाधिकशुतिः ॥ ९१ ॥
અર્થ: સ્વભાવથીજ નિમલ એવો તે સુરેદ્રદત્તશેઠ સૂર્યની કાંતિ સરખી મુનિની તે શિખામણ મેલવીને સૂર્યકાંત મણિની પેઠે અધિક કાંતિવાળે થયો. લ છે
चैत्यपूनां मुनिमुखा-त्तदाकर्ण्य सुभद्रया ॥ कन्यात्वे यत्प्रतिज्ञातं । तत् स्वप्नमिव सस्मरे ॥ ९२ ॥
અર્થ:-વળી મુનિના મુખથી જિનપૂજાનું વૃત્તાંત સાંભળીને સુભદ્રાએ કન્યાપણુમાં પ્રતિજ્ઞા કરી હતી તેને તે સ્વરૂપની પેઠે યાદ કરવા લાગી, એ ૯૨ |
दध्यौ च ही प्रमादेन । जाताई स्वक्चरच्युता ॥ विवाहछनमदिरा-पानचोरितचेतना ॥ ९३ ॥
અર્થ –તથા વિચારવા લાગી કે વિવાહના મિષપી મદિરાપાનથી ભાન ભૂલી જઈને મેં મારું વચન પાલ્યું નથી.
न जल्पतामपि तथा । मिये-मम नृणामृणं ।। જગતો તેવા ડરંતસંસારચય | ૨૪ .
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૮ )
અ:—નહિ ખેલતા એવા પણ દેવનું કરજ જેવુ અન’ત સસાર કરનારૂ થાય છે, તેવુ ખેલતા એવા પણ માણસાનુ કરજ અને ભયાનક લાગતું નથી. ૫ ૯૪ ૫
पततः पर्वतस्याध -स्तैरवारि स्वमस्तकं ॥
ફેવલાયે વિષયોનો થૈરદા િત્રમાલિમિઃ ॥ ૨ ॥
અઃ—જે પ્રમાદી માણસાએ દેવના કરજને વિષર્યાસ કરેલા છે, તેઓએ પડતા પર્વતની નીચે પેાતાનું મસ્તક ધરવાસરખુ કર્યું છે. યાં નિનસ્ય પ્રતિજ્ઞાયા-ડવજ્ઞામજ્ઞાનતો થમાં
તસ્યા વંધ્યત્વમેતમ્ । વિષયકેાિંઝર: || ૢ ||
અર્થ:—પ્રતિજ્ઞા લેઇને પણ મેં અજ્ઞાનથી જિનેશ્વરપ્રભુની જે અવજ્ઞા કરેલી છે, તેથી ઝેરી વેલડીના અંકુરાસરખું આ વધ્યાપણુ અને પ્રાપ્ત થયું છે. ॥ ૯૬ ॥
विधाय भक्ति चैत्यस्य । मया भोक्तव्यमय तत् ॥
इति ध्यात्वा सहालीभिः । सा ययौ जिनमंदिरं ।। ९७ ।। અર્થ:—માટે આજે તા મારે જિનપ્રતિમાની ભક્તિ કર્યાબાદજ ભાજન કરવું છે, એમ વિચારીને તે સખીએસહિત જિનમંદિરે ગઇ. तत्र मुग्धमुखी बाला । पितृनिव जिनेश्वरान् ||
સ્વમાન મયામાસ | શૂનયામાસ વાદતા || ૧૮ || અ:—ત્યાં ભક માલિકા જેમ માબાપપાસે તેમ તે જિનેશ્વરપાસે પેાતાના અપરાધ ખમાવીને આદરપૂર્વક તેમની પૂજા કરવા લાગી. ॥ ૯૮ ૫
क्षमयित्वाखिलांश्चैत्य --वासिनो व्यंतरानपि ॥
સા સંગનિતપુત્રેજ । તત્ર તેને મહોસવું // ૧૨ /
અર્થ:—વળી સઘળા ચૈત્યવાસી વ્યંતરાને પણ ખમાવીને જાણે પુત્રને જન્મ આપ્યા હાય નહિ તેમ ત્યાં તેણીએ મહાત્સવ કર્યો. હું अथारुह्य रथं भर्ता । प्रहितं गृहमागता || ઘુમુને હૃદયા । સમં ખ઼િનેન સા ।। ૧૦૦ ||
અર્થ:—પછી તે ભર્તા૨ે મેાકલેલા રથપર ચડીને ઘેર આવી, તથા ખુશ અનથી પિરવારસાથે ભેાજન કરવા લાગી. u ૫૦૦ ॥ तदादि विधिना सूत्रो - तेन निर्वृजिनं जिनं ॥ રજનૈળવમાનચે । શ્રેણી સવિચ, બર્ | ૐ ।।
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ). અર્થ વળી ત્યારથી માંડીને શેઠ પણ આચાર્યનાં વચનને યાદ કરતા થકા શાસ્ત્રમાં કહેલી વિધિમુજબ કષાયરહિત જિનની વાજિનાદપૂર્વક પૂજા કરવા લાગ્યા. તે ૧ |
नित्यं गुरुपदांभोज-रजः संस्पर्य पावनं ॥ सुभगं भावुको भाल-भृगस्तस्याऽभवत्तरां ॥२॥ અર્થ:-હમેશાં ગુરૂચરણરુપી કમલની પવિત્ર અને મનહર રજનો સ્પર્શ કરીને તે ભાવિક શેઠ તેપ્રતિ પોતાના લલાટપી ભમરાવાળે થયો. જે ૨ છે
सदापदापगाममान् । दीनानुद्ध मंजसा || - સોડાનનાં કમી–મંગિની સંગીન મિત્ર રૂ .
અર્થ:–વળી તેણે હમેશાં આ આપદાપી નદીમાં ડુબેલા એવા દીન મનુષ્યોને જલદીથી ઉદ્ધાર કરવા માટે પોતાની લક્ષ્મીને દેહધારી હોડી સરખી બનાવી. . ૩
स च पंचनमस्कार-स्मृतिपीयूषधारया ॥ सदा सदारः स्वां जिहां । पुनातिस्म पदे पदे ॥ ४॥ અર્થ–વળી તે પત્ની સહિત હમેશાં પંચપરમેષ્ટિના નમસ્કારના સ્મરણરૂપી અમૃતની ધારથી પગલે પગલે પોતાની જિહાને પવિત્ર કરવા લાગ્યો. | ૪ |
तपस्तपर्तृवत्तीनं । तेनाचाम्लादि निर्ममे ॥ अभजद्भावनासिंधु-स्तत्र चित्रं न तानवं ॥५॥ અર્થ – ઉષ્ણકાલની પેઠે તે આયંબિલરમાદિક તીવ્ર તપ તપવા લાગ્યા, અને તે વખતે તેને ભાવનાપી સમુદ્ર જે વિસ્તાર પામ્યો તેમાં કઈ આશ્ચર્ય નથી. એ ૫
अभयं घोषयामास । राजादेशमवाप्य सः ॥ कारयामास जैनेषु । चैत्येष्वष्टाहिकामहं ॥३॥
અર્થ:-વળી તેણે રાજાને હુકમ મેલવીને અમારી પહ વજડા, તથા જિનમંદિરમાં અઠાઇમહત્સવ કરાવ્યું. તે ૬ __अथानुभावाद्धर्मस्य । सानिध्याच दिवौकसां ॥
माणिक्यमिव मेदिन्या । दधे गर्भः सुभद्रया ॥७॥ . . અર્થ:-હવે ધર્મના પ્રભાવથી તથા દેવાના સહાયથી પૃથ્વી જેમ માણિક્યને તેમ સુભદ્રાએ ગર્ભ ધારણ કર્યો. એ ૭ છે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૦ )
कौमे विभ्रती वस्त्रे । चिराद्वितिमिरानना || અંતને મુતાવિયા । પ્રાતઃસંધ્યેવ સા ચમૌ || ૮ |
અર્થ: કસુંબી વજ્રને ધારણ કરનારી તથા ઘણે કાળે અધકા રહિત (સાકહિત ) મુખવાળી, તથા ગુપ્તરીતે અંદર ઉત્પન્ન થયેલી પુત્રરુપી વાળી એવી તે સુભદ્રા પ્રભાતકાળની સંધ્યાસરખી શાલવા લાગી. ૫ ૮ u
अंतर्वलीं वीक्ष्य पत्नीं । सुतसंभावनाजुषः ॥
અને ૫: શ્રેઇિન: સોડવ | ઢળે વાચામનોવર: || શ્|| અથ:—( પેાતાની ) પત્નીને ગર્ભવતી જોઇને હવે પુત્ર થશે, એવા વિચારવાળા રોડને જે હુ થયા તે વચનથી કહ્યો જાય તેમ નથી. ॥ ૯ ૫
सदालिदयितं लक्ष्मी - निलयं सुगुणोदयं ॥
મુમના સમયેવ્રુત્ત | સરસીયાંનમંમાં || ૨૦ ||
અર્થ:- સજ્જનાની શ્રેણિના સ્વામિસરખા (હંમેશાં ભમરાઓને આનંદ આપનારા ) લક્ષ્મીના સ્થાનરૂપી તથા ઉત્તમ ગુણાના ઉદ્દયવાળા ( સારા તતુએના ઉદયવાળા ) એવા કમલને જેમ તળાવડી તેમ સુભદ્રાએ ( ચાગ્ય ) સમયે પુત્રને જન્મ આપ્યા. ॥ ૩૦ u मन्वानो लक्षकोटीनां । लाभादभ्यधिकं सुतं ॥
યુત્તું તાનિ દ્રવ્ય—મયજીક્ષા: પિતા // ?? ।। અર્થ:—લાખા ક્રોડાના લાભથી પણ અધિક એવા પુત્રને માનનારા પિતાએ તેના જન્મસમયે જે લાખ ગમે દ્રવ્ય ખરચ્યું તે ચુક્તજ છે. राजमान्यः स राजेव । तेने तनयजन्मनः ॥ વયંયંત્રયનીતૌર હોર્ફ મહોલનું ।। ૨૨ ।।
અર્થ:—રાજાના માનીતા એવા તે શેઠે રાજાનીપેઠે ત્રણે પ્રકારના વાજિંત્રોથી ખુશી થયેલ છે નગરના લોકો જેથી એવા પુત્રના જન્મા સવ કર્યાં. ॥ ૧૨ ॥
मया विदधता धर्म - मयं लब्ध इति व्यधात् ॥ सुनोम्मिल इत्याख्यां । स नामकरणक्षणे ॥ १३ ॥
અઃ—મને આ પુત્ર ધ કરતાં થકાં મલ્યા છે, એમ વિચારી શેઠે નામ પાડતી વખતે તેનું ૮ ધમ્મિલ ' નામ પાડયું. ॥ ૧૩ !
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૧ ) यथावसरमायात-धान्यः पंच जगत्प्रियं ॥ तिथयः शुक्लपक्षीया । इवेंदुं तमवर्द्धयन् ॥ १४ ॥
અર્થ:–જગતને આનંદ આપનારા ચંદ્રને જેમ શુક્લ પક્ષની તિથિએ તેમ એગ્ય અવસરે આવતી પાંચ ઘાવીએ તેને પોષવા લાગી.
भोजनं भाषणं क्षौर-मुत्थानं गमनं तथा ॥ जगाम सर्वमप्यस्य । पित्रोरुत्सवहेतुतां ॥ १५ ॥
અર્થ–આ ધમ્પિલકુમારનું ભેજન ભાષણ હજામત ઉઠવું તથા ચાલવું એ સવલું માબાપને આનંદના હેતુક્ય થયું. ૧૫ જે
वयसा वपुषा वर्द्ध-मानोऽभूत्पंचवार्षिक: ॥ यदा तदा मुदा पित्रा । कलाचार्यस्य सोऽर्पितः ॥ १६ ॥
અર્થ-પછી ઉમર અને શરીરથી વૃદ્ધિ પામતે તે જ્યારે પાંચ વર્ષને થયો ત્યારે પિતાએ હર્ષથી કલાચાર્યને સેં. છે ૧૬ છે
साक्षिमात्रीकृताचार्यो-ऽपरिजूरितमस्तकः ॥ कलयामास स स्वल्प-कालेन सकला कलाः ॥ १७ ॥
અર્થ–માત્ર સાક્ષીપ કરેલ છેગુરૂ જેણે એવો તે કંઇ પણ તકલીફવિના સ્વલ્પ સમયમાં જ સઘળી કલાઓ શીખી ગયો. ૧છા
शिर शन्याः कलाः सर्वा । एका धर्मकलां विना ।। इति तं धर्मबोधाय । श्रेष्टी साध्वंतिकेऽमुचत् ॥ १८ ॥
અર્થ:–એકધમકળાવિના સઘલી કળાએ મસ્તકવિનાની છે એમ વિચારીને શેઠે ધાર્મિક જ્ઞાન મેળવવા માટે તેને સાધુઓ પાસે મોકલ્યો.
स साधुभ्यः श्रुतं धर्म्य-मधीयानो नवं नवं ॥ सूक्ष्मेष्वपि विचारेषु । विद्वान् साधुरिवाभवत् ॥ १९ ॥
અર્થ:–ત્યાં તે સાધુઓ પાસેથી નવાં નવાં ધર્મશાસ્ત્ર ભણુને સાધુની પેઠે સૂક્ષ્મ વિચારમાં પણ પ્રવીણ થયો. ૧૯ છે
जीवाऽजीवादिकास्तस्य । पदार्था हृदये नव ॥ समपंचाः स्फुरंतिस्म । रंगभूमौ नटा इव ॥ २० ॥
અર્થ:-રંગભૂમિપર જેમ નટે તેમ તેના હૃદયમાં જીવ અજીવઆદિક નવ તત્વે ભેદસહિત કુરાયમાન થયા. | ૨૦ |
बाल्यसीमामथोल्लंघ्य । स ययौ यौवनं वनं ॥
ના બાપ થા–રવાતથat ૨૨ . ૧૧ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૨ )
અર્થ:—પછી બાલ્યાવસ્થા આળગીને તે યૌવનરૂપી વનમાં આવ્યા, પરંતુ ત્યાં કામદેવરુપી પારધિના માણેાના સમૂહથી વિંધાયા નહિં. ॥ ૨૧ ।
real gavraat | निलीनं मीनवन्मनः ॥ અચવંશજ: જામ—ચન્તય ન ર્ષિતું ॥ ૨૨ || અર્થઃ—શાસ્રરુપી અગાધ સમુદ્રમાં મત્સ્યનીપેઠે લીન થયેલા તેના અનને કામદેવરુપી હિંસક બગલા પકડવાને શક્તિવાન થયા નહિ. पंचेंद्रियहया लोलाः । प्रकृत्या दुर्दमा अपि ॥
त्याजिता गुरुवाग्वल्गा - भियोगात्तेन चापलं ॥ २३ ॥ અર્થ :—સ્વભાવથીજ દુભ અને ચપલ એવા પણ પચે દ્રિયપી ઘેાડાઓ ગુરૂના વચનરૂપી લગામના પ્રયાગથી તેણે ચપલતારહિત કર્યાં. ॥ ૨૩ ।
सुरेंद्रः प्राप्ततारुण्य - मथोद्वाहयितुं सुतं ॥
उत्तमा कतमा कन्या । योग्यास्येति व्यचारत् || २४ ।। અ:—હવે યુવાવસ્થા પામેલા પુત્રને પરણાવવાને તેનામાટે કઇ કન્યા યાગ્ય છે એમ સુરેંદ્રદત્તશેઠે વિચાયુ. ૫ ર૪ u
करपीडनतो विभ्यत् । करं पीडनतो यथा ॥
धमिलो जनकस्यांही | प्रणम्येति व्यजिज्ञपत् ॥ २५ ॥ અ:—જેમ હાથને પીલવાથી ડરે તેમ વિવાહથી બીતા સ્મિલ પિતાને ચરણે નમીને વિનતિ કરવા લાગ્યા કે, ૫ ૫ ૫ विधास्ये न पितर - कर्म शर्मविदारकं ॥ शास्त्रार्थामृततृप्तस्य । प्रयांतु दिवसा मम ।। २६ ॥ અ:—à પિતાજી ! સુખને નાશ કરનારો વિવાહ હું કરીશ નહિ, શાસ્રારૂપી અમૃતથી થયેલી તૃપ્તિપૂર્વક મારા દિવસો વ્યતીત
થવા ઢા. ૫ ૨૬ ।।
भार्याभृत्यादयः पाल्या । वर्ध्या श्रीः संततिश्च मे ॥ इति चिंता कृतोद्वाह - नरस्य सुखशोषिणी ॥। २७ ॥ અ:—જે પુરૂષ વિવાહ કરે છે તેને સુખના નાશ કરનારી એવી ચિંતા થાય છે કે મારે સ્ત્રી ચાકર આદિક પાળવા પડશે, અનેલક્ષ્મી તથા સતિ વધારવી પડશે. ॥ ૨૭૫
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૩ ) कलाकौशलकारुण्य-कवितादिगुणावली ॥ विलीयते ध्रुवं नारी-संगादत्र कथां शृणु ॥ २८ ॥
અર્થ:–વળી સ્ત્રીના સંગથી કલાની કુશલતા દયા તથા કવિપણા આદિક ગુણેની શ્રેણિ ખરેખર નાશ પામે છે, તે માટે અહીં એક દષ્ટાંત સાંભલે ? ૨૮ છે
आसीत्पुरा पुरे भोग-पुरे राजारिमर्दनः । प्रतापाक्रांतदिक्चक्रः । श्रिया शक्र इवापरः ॥ २९ ॥
અર્થ-પૂવે ભેગપુર નામના નગરમાં અરિમર્દનનામે રાજા હતે, તે પોતાના પ્રતાપથી દિચક્ર જીતીને લક્ષ્મીથી બીજા ઇન્દ્ર સરખે શોભતો હતો. એ ૨૯ છે
इतश्च कोऽपि गोपाल-चारयन् धेनुकं वने ॥ सांद्रद्रुमतलासीनः । सहसोल्लासमासदत् ।। ३० ॥
અર્થ –એવામાં કેઈ એક ગોવાળ વનમાં ઘાટાં વૃક્ષનીચે બેસીને ગાયો ચરાવતોથકો એકદમ ઉલ્લાસ પામે. ૩૦ છે
अज्ञानतिमिरभ्रंशे । तस्यापभ्रंशभाषया । उन्मिमील कवित्वाख्यं । ज्योतिराकस्मिकं तदा ॥ ३१ ॥
અર્થ –તે વખતે અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને નાશ થવાથી તેને અપભ્રંશ ભાષામાં અકસ્માત કવિપણાની શક્તિ ઉત્પન્ન થઈ. એ ૩૧ છે
पाशुपाल्यं ततस्त्यक्त्वा । पशुसाम्यकरं नृणां ॥ कलाफलार्थी गोपालो । भूपालस्य सभा ययौ ।। ३२ ।।
અર્થ –પછી માણસને પશુસમાન કરનારૂં પશુપાલપણું તજીને તે ગોવાળ પિતાની કલાનું ફલ મેળવવા માટે રાજાની સભામાં ગયે. એ ડર છે
अर्थैरभिनवैः प्रौढ-कवीनामप्यगोचरे । कृत्वा हृद्यानि पद्यानि । स तुष्टाव धराघवं ॥ ३३ ॥
અથ–મહાકવિઓને પણ અગમ્ય એવા નવીન અર્થોથી મને- . હર કાવ્યો રચીને તે રાજાની સ્તુતિ કરવા લાગે છે ૩૩
चमत्कृतमना भूपाः । स्वांतिके तमतिष्टिपत् ॥ वल्लीषु कल्पवल्लीव । कलासु किल वाकला ॥ ३४ ॥
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૪). અર્થ –ત્યારે રાજાએ મનમાં ચમત્કાર પામીને તેને પોતાની પાસે રાખે, કેમકે વેલડીઓમાં જેમ કલ્પવલ્લો તેમ ક્લાઓમાં વચનલા શ્રેષ્ઠ છે. તે ૩૪ છે
राज्ञा रत्नाकरेणेव । कल्पिताखिलवृत्तिकः ॥ पाल्यमानश्व पित्रेव । सोऽर्थानापन्नवानवान् ।। ३५ ॥
અર્થ–પછી મહાસાગર સરખા રાજાએ તેની સર્વ આજીવિકા કરી આપી, તથા પિતાની પેઠે પાયે, અને તેથી તે પણ નવીન ધનને પ્રાપ્ત થયા. ૩પ છે
स्वैराहारविहारादि-चेष्टासंतुष्टचेतसा ॥ શનિ પંર જાથાના–નિશ તેને તે નિરે રૂ .
અર્થ:–ઇચ્છા મુજબ ભેજન તથા વિહાર આદિકની ચેષ્ટાથી મનમાં આનંદ પામેલે તે કવિ હમેશાં પાંચ ગાથાઓ રચવા લાગ્યો. તે ૩૬ છે
ये महाकवयः शास्त्र-पारीणा: प्रतिभाजुषः ॥ तानवज्ञापदं कुर्वन् । राजारज्यत्तदुक्तिभिः ॥ ३७ ।।
અર્થ:–જે શાસ્ત્રોના પારંગામી તથા બુદ્ધિવાન મહાકવિઓ હતા, તેઓની પણ અવજ્ઞા કરીને રાજા ફક્ત તેની જ વાણુથી ખુશી થવા લાગ્યો. એ ૩૭ છે
ते दध्युरमुना राजा । हहा मूढेन मोहितः ।। यद्वा गोपेन गोपेऽयं । पीयते तत् किमद्भुतं ॥ ३८ ।।
અર્થ:–ત્યારે તે મહાકવિએ વિચારવા લાગ્યા કે અરે ! આ મૂહે તે રાજાને મેહિત કર્યો ! અથવા ગોપાલથી ( ગોવાળથી) ગોપાલ (રાજા) ખુશી થાય તેમાં શું આશ્ચર્ય છે ! છે ૩૮
सत्काव्येभ्योऽपि भूपानां । पायो नीचोक्तयः प्रियाः ॥ दुवृत्ता दयिता दास्यः । कुलस्त्रीभ्योऽपि कामिनां ॥ ३९ ॥
અર્થ ઉત્તમ કવિએનાં કાવ્યો કરતાં પણ પ્રાયે રાજાઓને નીચના વચનો પ્રિય લાગે છે, કેમકે કામી પુરૂષને કુલીન સ્ત્રીઓ કરતાં દુરાચારી દાસીઓ પ્રિય થઈ પડે છે. ૩૯ છે
राजप्रसादानध्यायः । कलावत्स्व खिलेष्वपि अयमत्र समायातो । दारियं च गृहेषु नः ॥ ४० ॥
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૫ )
અ:—આ તે સર્વ કલાવાનેાપ્રતે રાજાની અકૃષાના અવસર આવ્યે અને તેથી આપણા ઘરમાં તા હવે દરિદ્રપણુ· દાખલ થયું. यद्येतद्विषयं किंचिद् भूभुजोऽस्माभिरुच्यते ॥
पदे निपतति । तत्सर्वे किं प्रकुर्महे ।। ४१ ॥
અ:—વળી આના સંબધમાં જો આપણે રાજાને કઈં કહીએ છીએ તેા તે પણ સઘલું ઈર્ષ્યા તરીકે ગણાય છે, માટે હવે આપણે શુ કરવુ ? ૫ ૪૧ ૫
उपायांतरमासूत्र्य । ततस्ते जगदुर्नृपं ॥
નવઃ ઋવિચં ફેલ | માગૈાસાલિયા || ૪૨ ||
અર્થ:—પછી તેઓએ એક ઉપાય શોધીને રાજાને કહ્યું કે હે સ્વામી!ભાગ્યના ઉદ્ભયથીજ આપને આ નવા કિવ મળેલા છે. ૫ ૪૨ u पशुपालोऽयमित्यस्य । न विधेयावहीलना ||
दधाति पशुपालाख्यं । गिरीशोऽपि न किं हरः ॥ ४३ ॥ અ:—વળી આ પશુપાલ છે એમ વિચારી તેની અવગણના ન કરવી, કેમકે ગિરીશ એવા મહાદેવ પણ શું પશુપાલનું નામ ધારણ કરતા નથી ! ॥ ૪૩ u
अर्थोल्लेखः कवित्वेऽस्य । प्राकृतेऽपि स कश्वन ॥ માર્જ વિષ્યવાઞાના-પિ યો ફેવ તુજેમઃ || ૪૪ || અ:—વળી હે સ્વામી ! આની પ્રાકૃત કવિતામાં પણ કોઇક એવા પ્રકારની અચમત્કૃતિ રહેલી છે કે જે અમારી સંસ્કૃત વાણીમાં પણ આવવી મુશ્કેલ થઇ પડી છે. ૫ ૪૪ ૫
न भाषानियमः कोऽपि । स्तुमः काव्येऽर्थं संगतिं ॥ गौरव्यं गोरसे न्यूने । यद्वा तद्वापि भोजनं ॥ ४५ ॥ અર્થ:—વળી ભાષામાટે કઇ વિચારવાજેવું નથી, ફક્ત કાવ્યની ચમત્કૃતિ અમે વખાણીયે છીયે, કેમકે ગારસ કદાચ ન્યૂન હોય તા પણ સારીરીતે બનાવેલુ ભેાજન આદર કરવાલાયક થાય છે. ૪૫ परमीदृग्गुणोऽप्येष | सति त्वय्यपि नायके ॥
आस्ते वंठ इवैकाकी । तन्मनोऽतिदुनोति नः ॥ ४६ ॥ અર્થ:—પરંતુ આવેા ગુણવાન છતાં અને આપ તેના સ્વામી છતાં તે વાંઢાની પેઠે જે એકાકી રહેલા છે, તેથી અમારૂ મન બહુ
કચવાય છે. ૫ ૪૬ u
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૬) देवाश्व ऋषयश्चैव । मानवाः पशुपक्षिणः ॥ सर्वे द्वंद्वचरा देव । कविरेव किमेककः ॥४७॥ અર્થ –વળી હે સ્વામી! દે ત્રષિઓ મનુષ્ય પશુઓ તથા પક્ષિઓ એ સર્વે દંપતી ધર્મવાળા હોય છે, ત્યારે (આપનો) આ આ કવિ શામાટે એકાકી રહે ? ક૭ છે
उदह्य पुत्रपौत्रादि-वेष्टितोऽनुभविष्यति । यदा कुटुंबितामेष । कीर्युन्मेषस्तदैव ते ॥ ४८ ॥ અર્થ:–માટે તે પરણુને પુત્રપિત્રાદિકના પરિવારવાળો થયેથકે જ્યારે કુટુંબીપણું અનુભવશે ત્યારેજ આપની કીર્તિ ફેલાશે. ૪૮
नृपोऽथ तद्वचः सत्यं । मन्वानो मंवयाचत ॥ વન્ય હાનિ પહ્મા | શકૈ જે નાગ વંધ્યતે | 98 ..
અર્થ –હવે એવી રીતનું તેઓનું વચન સત્ય માનીને રાજાએ (તે કવિ માટે ) કેઈકની સ્વરૂપવાન કન્યાની તુરત માગણી કરી, કેમકે અહીં ઠગોથી કેણ વંચિત થતો નથી ? કહે છે
कन्यामवश्यमुद्वाह्यां । सोऽपि तस्मै ददौ मुदा ।। વૈવાહિમવન ભૂમી-તિઃ જ ર | જ ||
અર્થ—કન્યાને તે અવશ્ય પરણાવવી જ જોઈએ (એમ વિચારીને ) તેણે પણ હર્ષથી તે કવિને કન્યા આપી, કેમકે વહેવાઈ થતા રાજા કેને રૂચે નહિ ? કે ૫૦ છે
कविर्भूमिभुजा क्लस-पाणिग्रहणमंगलः ॥ વપરાય તદ્દા–દે પૃથતિઃ || ૧ |.
અર્થ–પછી રાજાએ પરણાવ્યાબાદ તે કવિ પત્નિને લઈ રાજાએ આપેલા ઘરમાં જુદે રહ્યો. આ ૫૧ છે
રથ તૈરું છુ રાઇ 1 રાતીચારિમિતા ! व्यदार्यत कुठारीभि-रिव तस्य हृदन्वहं ।। ५२ ॥ અર્થ –પછી આજે તેલ નથી, આજે ઘી નથી, ઈત્યાદિ કુહાડી સરખાં વચનથી તે હંમેશાં તેનું હદય વિદારવા લાગી. છે પર છે
उदरिण्यामथो तस्यां । भाविखव्ययशंकया ॥ स ममज निरालंबं । चिंतावादी कवीश्वरः ॥५३॥
અર્થ–પછી જ્યારે તે ગર્ભવતી થઇ ત્યારે તે થનારા ધનના ખરચની શંકાથી તે કવીશ્વર નિરાધાર થઇને ચિતારૂપી સમુદ્રમાં ડખે. ૫૩
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૭ ) तन्वंगीतनयग्रास-वास:संसाधनं धनं ॥ ध्यायतस्तस्य गलितं । कवित्वकलया क्रमात् ॥ ५४ ॥
અર્થ – સ્ત્રી તથા પુત્રના ભેજન તથા કપડાંના સાધનરૂપ ધનનું જ ધ્યાન ધરતાં થકાં અનુક્રમે તેની કવિત્વશક્તિ ઘટતી ગઈ. ૫૪
आस्तां पंचशती तस्या-न्यदा गाथे उभे अपि ।। કારતાં ચિંતાશા#ત ા રૂવાતમની | પદ્ધ છે
અર્થ—અને તેથી તેની પાંચસો ગાથાઓ તે એક બાજુ રહી, પરંતુ બે ગાથા પણ જાણે ચિંતારૂપી પત્થરથી દબાઈ ગઈ હેય નહિ તેમ ( તેના મુખથી ) પ્રકટ થઈ શકી નહિ. એ પપ છે
અછાજ્ઞા લી–મારું શું શશાંવત છે. तमन्यदा नृपोऽपाक्षीद् । भोः किमेतदजायत ।। ५६ ॥
અથ–એવી રીતે અમાવાસ્યાના ચંદ્રની પેઠે તેનું બુદ્ધિરૂપી તેજ નષ્ટ થવાથી અને કવિત્વલાને ક્ષય થવાથી રાજાએ તેને એક દિવસ પુછયું કે અરે કવીશ્વર! આ તને શું થઈ ગયું ? કે ૫૬ છે
त्वं सदाशुकविर्भूत्वा । मञ्चेत:पंजरे स्थितः ॥ काकायसे किमद्याथ । श्लोकमेकं पपाठ सः ।। ५७ ॥
અર્થ:–નું તે ( હમણાસુધી ) શીઘ્રકવિ ( શુકરૂપ ) થઈને હમેશાં મારા ચિતરૂપી પાંજરામાં રહ્યો હતો, ત્યારે આજે આમ કાકસરખે કેમ જણાય છે ? ત્યારે તે કવિ એક લેક બેલ્યો કે, ૫૭ ૧
अनंता गृहचिंतेयं । तोयराशिसमा नृप । - यदेकया स्त्रिया नष्टा । गाथापंचशतीं मम ॥ ५८ ॥
અર્થ:–હે રાજન ! ઘરસંબંધી આ અનંતી ચિંતા મહાસાગર સમાન છે, કેમકે ફક્ત એક સ્ત્રી પરણવાથી મારી પાંચસો ગાથાઓ નાશ પામી છે. ૫૮ |
एवं तात कलाभंग-मंगनाभ्यो विदन्नपि ।। पाणिग्रहणपर्याये । पाशे पत्स्याम्यहं कथं ॥ ५९ ॥
અર્થ –એવી રીતે હે પિતાજી સ્ત્રીઓથી થતો કલાઓને વિનાશ જાણતા છતા વિવાહ નામના પાશમાં હું શા માટે પડું ? એ ૫૯ છે
सुरेंद्रोऽथालपत्पित्रो--रेवं दुर्वाक्यपशुभिः । વાશrછતા વિશે | વા નો છેત્તર | હ |
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ:–ત્યારે સુરેદ્રદત્તે કહ્યું કે હે વત્સ! એવી રીતનાં દુર્વચને રૂપી કુહાડીઓથી ઘણા કાળથી ઉગેલી માતાપિતાની આશારૂપી વેલડીને ઉખેડી નાખવી એ તને ગ્ય નથી. ૬૦ છે
बध्वालानं विना जात-तारुण्यारण्यचारिणः ॥ જના રૂવ મવંāવાં–ષા ચાકુમકુઠ્ઠ: ૬૨ |
અથ–વળી ઉત્પન્ન થયેલી યુવાવસ્થારૂપી વનમાં ફરનારા પુત્ર સ્ત્રીરૂપી બંધનતંભવિના હાથીઓની પેઠે ન્યાયરૂપી વૃક્ષને ઉખેડી નાખનારા થાય છે. જે ૧ છે
अनभ्यासात् कलानाशे । यद्योषिदोषपोषणं ।।। तत्कोलखादिते क्षेत्रे । महिषीसुतकुट्टनं ।। ६२ ॥
અર્થ:–અભ્યાસ વિના થતા કલાના નાશ માટે જે સ્ત્રીના દે બેલવા તે તે શિયાળાએ ક્ષેત્રનું ભક્ષણ કરવાથી તેને બદલે ) પાડાને મારવા સમાન છે. તે ૬ર છે
कचित्कलाप्रकर्षोऽपि । सुकलत्राद्भवेन्नृणां ॥ વરૂ પૂર્ણિમા ચંદ્રકા જિં પૂછ: છત્ત: || !
અર્થ–વળી કેક વખતે તે ઉત્તમ સ્ત્રીથી પુરૂષની ક્લામાં વૃદ્ધિ પણ થાય છે, જુઓ કે પૂણિમાએ શું ચંદ્રને સંપૂર્ણ કલાવાળે નથી કર્યો ? | ૬૩ છે
नारी मृदुः सुखं निंद्या । निपुणैर्न पुनः पुमान् । हिमो दहति वृताकीं । यथा न तु तथा वटं ॥ १४ ॥
અર્થ –સ્ત્રી જાતેજ કેમલ છે, તેથી પંડિતે તેણીની સુખે નિંદા કરી શકે છે, પરંતુ પુરૂષની કરતા નથી, કેમકે હિમ જેમ રીંગણને બાળી નાખે છે તેમ વડને બાળી શકતો નથી. એ ૬૪ છે
एवं निर्वचनीकृत्य । सुरेंद्रो निजनंदनं ॥ રૂધ્યાનબિતાહષ્કન્યા કુતમથાવત છે હક છે.
અથ:–એવી રીતે પોતાના પુત્રને બોલતે બંધ કરીને સુરેદ્રદત્ત તુરત કેટલાક શાહુકાર પાસે ખીલતી જુવાનીવાળી (તેઓની ) કન્યાઓ માગી. છે ૬પ છે
तेऽपि तत्सौहृदय्येन । कलाभिर्धम्मिलस्य च ॥ શીત: ન્યા-રત સૌમારિને ઘણા
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૯ ) અર્થ: તેઓએ પણ તેની મિત્રાઈથી તથા ઇમ્મિલની કલાઓથી વશ થઇને પોતપોતાની કન્યા તે ભાગ્યવાન ધમ્મિલને આપી. એ ૬૬ છે
धम्मिलोऽपि वयस्यैः स्वै र्बोधयामास तान् रहः ॥ हंहो अहमुढोऽपि । न मोक्ष्ये साधुसंगति ।। ६७ ॥
અર્થ–પરંતુ ઘમ્મિલે પોતાના મિત્ર મારફતે તે શાહુકારને ગુમ રીતે જણાવ્યું કે હું પરણ્યાબાદ પણ મુનિઓને સંગ ત્યજીશ. નહિ. એ ૬૭ છે
विचारपयसां काम-गवीर्वाचो महात्मनां ।। दषयत्यो न मे नार्यो । मार्जाय इव संमताः ॥ ६८ ॥ અર્થ:–વિચારી દૂધની કામધેનુસરખી મહાત્માની વાણીને દૂષિત કરનારી બિલાડી સરખી સ્ત્રીઓને ( પરણવા માટે મારી ) સમતિ નથી. એ ૬૮ છે
वराणां शतमर्हति । कुमार्य इति वादिनः ।। अन्येभ्य इभ्यपुत्रेभ्य-स्ते स्वपुत्रीददुस्ततः ॥ ६९ ॥
અર્થ:- તે સાંભળીને ) કુંવારી કન્યાઓને માટે સેંકડો વર * મળી શકે છે એમ કહી તેઓએ પિતાની પુત્રીઓ બીજા શાહકારેના પુત્રોને આપી. છે ૬૯
अथो पनवमुस्तत्र । पुरेऽभूत् श्रेष्टिकुंजरः ।। अनवच्छिन्नदानेन । प्रीणितार्थिमधुव्रतः ।। ७० ।।
અર્થ:-હવે તે નગરમાં નિરંતર દાનથી ( મદથી ) યાચકે રુપી ભમરાઓને ખુશી કરનારો હાથી સરખો ધનવસુ નામે શેઠ (વસ) હતો. ૭૦ છે
धनदत्ता प्रिया तस्य । प्रियालापैकसारणिः ॥ સારા સન્મતિઃ પુત્રી ! તયારી થશોપતી . ૭૨ અર્થ:–તેને પ્રિય વચનથી એક નહેરસરખી ધનદત્તા નામની ચી હતી, તથા તેઓને ઉત્તમ યશવાળી અને સદ્બુદ્ધિવાળી યશેમતી નામે પુત્રી હતી. ૭૧ છે
पुत्रेभ्योऽपि प्रियतरी । वर्द्धमाना क्रमेण सा ॥ અકિ સમયે વિના / વણા થોપિનોવિતા ૭૨ . ૧૨ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
' અર્થ–પુત્રોથી પણ વધારે વહાલી તથા અનુક્રમે વૃદ્ધિ પામેલી તે યશેમતી યોગ્ય સમયે સ્ત્રીને લાયક કલાઓ શીખી. છે ૭૨ છે
का मे वपुषि हेमामे । विभूषा हेममंडनैः ।। इति सा शास्वती भूषां । गुणरत्नमयीं दधौ ॥ ७३ ॥ અર્થ: મારાં સુવર્ણ સરખાં શરીરમાં સુવર્ણના આભૂષણેની શી જરૂર છે? એમ વિચારીને તેણીએ ગુણેપી રવાલે શાશ્વતું આભૂષણ ધારણ કર્યું. તે ૭૩ .
सा तातं स्माह दत्ताहं । सुरेंद्रांगरुहे त्वया । मयापि खलु भर्तेति । स एव हृदि धारितः ।। ७४ ।।
અર્થ:–તેણુએ પોતાના પિતાને કહ્યું કે હે પિતાજી ! આપે મને સુરેદ્રદત્તશેઠના પુત્ર ધમ્મિલપ્રતે આપેલી છે, અને મેં પણ તેને જ મારા સ્વામી તરીકે હદયમાં ધારણ કર્યો છે. છે ૭૪
ततोऽपरं वरं कंचित् । कुर्वति कामलालसा ॥ सर्वसंपन्नदीशैले । शीले स्यामवकीर्णिनी ॥ ७५ ॥
અથ–માટે હવે કામની ઇચ્છાથી જે હું કદાચ બીજે વર કર્યું તે હું સર્વ સંપદારૂપ નદીને ઉત્પન્ન કરવામાં પર્વતસરખા શીલનો ભંગ કરનારી થાઉં. એ ૭૫ છે
यादृशस्तादृशो वास्तु । पति, धम्मिलः पुनः ॥ सकृत्कन्याः प्रदीयंत । इति न्यायो हि दुस्त्यजः ॥ ७६ ॥
અર્થ:–માટે તે ગમે તે હોય તે પણ મારો પતિ તે ધમિલજ છે, કેમકે કન્યા એકજ વાર અપાય છે, એ નીતિ ત્યજી શકાય તેમ નથી. તે ૭૬
एवं गाढाग्रहां लग्ने । शुभे बहुभिरुत्सवैः ॥ धम्मिलस्तामुपायंस्त । सत्वरं पितुराज्ञया ।। ७७ ॥
અર્થ –એવી રીતે દઢ નિશ્ચયવાળી તે યમતિને શુભ લગ્ન ઘણું મહત્સવથી ધમ્બિલ પિતાની આજ્ઞાથી તુરત પર. ૭૭ છે
स ध्यायंस्तं क्षणं शास्त्र-रसरिक्तमपार्थकं ।। वध्वा हस्तात्तया हस्त-भूषां समार पुस्तकं ।। ७८ ॥
અર્થ:–શાસ્ત્રના રસથી રહિત એવા પરણવાના તે સમયને તે નિરર્થક જતે ગણવા લાગ્યો, તથા સ્ત્રીના હસ્તમેળાપ સમયે તેણે પિતાના હાથના ભષણરૂપ પુસ્તક યાદ કર્યું. ૭૮ છે
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૧ )
कोटिमात्र घनं लेभे । यदसौ करमोचने ॥
1
ददतोऽर्थिषु तत्तस्य । गृहादवग् व्यशीर्यत ॥ ७९ ॥ અર્થ :—વની હસ્તમેાચનસમયે જે ક્રોડાગમે ધન ( શ્વશુર તરફથી) મધ્યું. તે ધન ( માર્ગમાંજ ) તેણે યાચકાને આપી દેવાથી ધેર પહોંચતાં પહેલાંજ ખલાસ થયુ. ૫ ૭૯ ॥
परिणीतोऽप्यसौ साधु-रिव भोगपराङ्मुखः ॥
દુર્ણ વિષાણું ધન્યઃ । જામોષજ્ઞમમન્યત || ૮૦ || અ:— એવી રીતે ) પરણ્યા છતાં પણ તે સાધુનીપેઠે ભાગેાથી વિમુખ થયા, તથા તે ભાગ્યવાન વિષયસુખને ઝેરસમાન માનવા લાગ્યા. II ૮૦ ૫
आहारं षड्रसाधारं । देहस्थित्यर्थमेव सः ॥
પુત્ત તૃપ્તિમાન । અશ્વને ૨ સેઃ પુનઃ ॥ ૮૨ ।। અ:—વળી તે ફકત શરીરને જાળવવા માટે ષડ્રસ કરવા લાગ્યા, અને તૃપ્તિ તા શાસ્ત્રોથીજ પામ્યા, પરંતુ રસેથી નહિ. ॥ ૮૧ ૫
ભાજન
अप्रमादी समादाय । निशीथे खटिकामसौ |
મુત્ત્તત્તવો છાણિજ્ઞાન્ । પ્રયોગસિરીવત્ત || ૮૨ || અર્થ :—વળી મધ્ય રાત્રિએ પણ બિછાનામાંથી ઉઠીને તે પ્રમાદરહિત ખડી લઇને વ્યાકરણના પ્રયાગા સાધવા લાગ્યા. ॥ ૮૨ ૫
पूर्वाधीताः स्मरिष्यामि । गृहीष्ये च नवाः कलाः ॥ કૃતિ નૈચન્દ્રતતેન । વિના યાંતો ન જ્ઞિરે। ૮ ।
અ:—પૂર્વે ભણેલી કલા હું યાદ કરીશ અને નવી ગ્રહુણ કરીશ એવા વિચારમાંજ લીન થઇને તે જતા દિવસાને પણ ન જાણવા લામ્યા. ॥ ૮૩ u
यशोमती पितुर्गेहं । गता तद्भर्तृचेष्टितं ॥
आचष्ट सकलं मातु — गोष्टीयं हि मृगीदृशां ॥ ८४ ॥ અ:—હવે પિતાને ઘેર ગયેલી યશામતીએ ( પેાતાના ) સ્વામીનાં સઘળા વૃત્તાંત ( પેાતાની) માતાને કહ્યો, કેમકે સ્રીઓવચ્ચે આવીજ વાતા થયા કરે છે. ૫૮૪ ૫
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર) सुभद्रायाः पुरोऽभ्येत्य । धनदत्ताप्यमहत ॥ कलाविलासं जामातु-धिक् स्त्रीणां चित्तचापलं ।। ८५ ॥ અર્થ–ત્યારે ધનદત્તાએ સુભદ્રા પાસે આવીને (પિતાના ) જમાઈના કલાભ્યાસની નિંદા કરી, ધિક્કાર છે સ્ત્રીના ચિત્તની ચપલતાને! ૮૫ છે
सुभद्रापि तदुत्क्याति-नेति प्रियमाक्षिपत् ।। मनात्मदृष्टयो नार्यः । किं न कुर्युः परेरिताः ॥ ८६ ।। અર્થ:–તેણના વચનથી સુભદ્રા પણ અતિ ખેદ પામીને પિતાના ભર્તારને ઉપાલંભ દેવા લાગી, કારણકે પરથી પ્રેરાયેલી કાચા મનની સોએ શું નથી કરતી ? ૮૬
प्राप्तोऽपि यौवनं सोऽथ । बालवत्पठनाग्रही ॥ न वेत्ति कंचनाचारं । गृहिणामेष धम्मिलः ॥ ८७ ।।
અર્થ –યુવાન થવા છતાં આપણે આ ધમ્મિલ બાલકની પેઠે અભ્યાસમાં જ લીન થઈને ગૃહસ્થી સંબંધિ કંઇ પણ આચાર જાણતા નથી. એ ૮૭
यस्य नार्थो न वा कामो । न वा प्रणयिपोषणं ।। द्विपदस्य यशोस्तस्य । व्यसनं शास्त्रसंग्रहः ॥ ८८॥
અર્થ:–વળી તે ધન અથવા કામ અથવા પ્રેમીજનના પિષણ સંબંધી કઈ પણ જાણતો નથી, કેવળ બે પગવાળા પશુસરખાં એવા શારોને ( જ્ઞાનને ) સંગ્રહ કરવાનું વ્યસન લાગ્યું છે. જે ૮૮
न्यवहारपरिज्ञान-मंतरेण पुमान्ननु । पठितोऽपि भवेन्मूर्खः । प्रियश्रोत्रियविमवत् ॥ ८९ ॥ અર્થવ્યવહાર જાણ્યાવિના ભણેલે પુરૂષ પણ વેદીયા બ્રાહ્મણની પેઠે મૂખ રહે છે. તે ૮૯ છે
વેપારિતો િા ાાન ગુમન્વë I હર કિં વનવણી પુગ્ય થા વૈભોપાટ | ૨૦ |
અર્થ– જો તમારે પુત્રને હમેશાં શાસ્ત્રો ભણાવવાની જ ઈચ્છા હતી તે પછી ફેકટ ધનવની પુત્રી સાથે શામાટે વેર વસાવ્યું ?
गोष्टी त्याजय निःक्षीण-कर्मणा विदुषां ततः ।। भर संगमयानंग-निष्टैर्ललितगोष्टिकैः ॥ ९१ ॥
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) અર્થ માટે હવે કર્મહિત મુનિઓની સેબત તેને છોડાવે, અને કામવિલાસ જાણનાર વ્યભિચારિઓની સેબત કરો ? હા .
अतुच्छ : स्वच्छहृदयो । दीर्घदर्शिमतिस्ततः॥ સુકો વાયપરા–રોષતતાજ તો ૨૨ છે.
અર્થ:–હવે એવી રીતે ક્રોધથી તપેલી પ્રિયાને ગંભીર નિર્મલ મનવાળો તથા દીધદશી બુદ્ધિવાળે સુરેંદ્રદત્ત ( નીચે મુજબ ) વચનરૂપી અમૃતથી સિંચવા લાગ્યો. પે ટર છે
प्रिये मुग्धासि शांतोऽस्य । कामो नोपेत्य दीप्यते ॥ को नाम दंडाघातेन । शयितं बोधयत्यहिं ॥ ९३ ।।
અર્થ:–હે પ્રિયા ! તું તો મુગ્ધ છે, તેનો કામ શાત પડેલો છે તેને છ છે ફાયદાકારક નથી. કેમકે સુતેલા સપને લાકડી મારી કેણ જગાડે ? | ૯૩
अशिक्षिता अपि नृणां । प्रादुःषति कुबुद्धयः ॥ सुशिक्षिता अपि नृणां । प्रच्यवंते शुभाः क्रियाः ॥ ९४ ॥
અર્થ:–મનુષ્યોને દબુદ્ધિએ તો શિખવ્યાવિના પણ પ્રકટ થાય છે, પરંતુ શુભ કાર્યો તો શિખાવ્યા છતાં પણ નષ્ટ થાય છે. જે ૯૪ .
प्रकृत्या निम्नगं वारि । प्रकृत्या चंचलः कपिः ।। મયંતિ વિષયાણarદા પ્રવ શરિર || ૨ | અર્થ:-જલ સ્વભાવથી જ નીચે જનારું છે, તથા વાનર પણ સ્વભાવથી જ ચપલ હોય છે. તેમ પ્રાણીઓ પણ સ્વભાવથીજ વિષયોમાં આસકત થાય છે. જે ૯૫ છે
श्यामताभिमता देहे । पांडुजन्मा न गौरता ॥ તમા સર્વોત્તમં ા ન પીનાં મહઃ || ૧૧ /
અર્થ:—શરીરે શ્યામપણું સારું છે, પરંતુ કેઢથી થયેલું ગેરપણું સારું નથી, વળી અંધકારને સવથી હું સારે માનું છું, પરંતુ આગ લગાડીને પ્રકાશ કર સારો નથી. ૯૬
ग्रामेऽभिरामं शून्यत्वं । न वासतस्करैः कृतः ॥ बरं मोरध्यं न वैदग्ध्यं । कुसंसर्गसमुद्भवं ॥ ९७ ॥
અથ–ગામમાં ઉજડપણું સારું, પરંતુ તેમાં તસ્કરોએ કરેલ નિવાસ કરે નહિ, એવી રીતે મુગ્ધપણું સારું છે, પરંતુ કુસંગથી ઉત્પન્ન થયેલી ચતુરાઈ સારી નથી. જે ૯૭ .
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૪)
यौवने नीचसंसर्गात् । कालुष्यं निर्मले कुले ॥
કે જે નો નનયંતિÇ | ટે યંજીવા હજ્જ ॥ ૬૮ ||
અર્થ :વળી વજ્રમાં જેમ કાદવના અંશા, તેમ યુવાવસ્થામાં નીચની સેાબતથી કયા કયા માણસા ( પેાતાના ) નિર્માલ કુલમાં કલંક લગાડતા નથી ? । ૯૮ ૫
त्रिदोषगहनस्यास्य । प्रतीकारो विकारिणः || જો નામ સુશ્રુતામ્યો | યૌવનયામય૫ ૨ || ૧૦ || અર્થ :—વિદ્યાષવાળા ( સન્નિપાતવાળા ) અને આ યાવનરુપી રેગને ઉત્તમ શાસ્ત્રવિના ( મુશ્રુત રાાસવિના ) બીજા કયા ઇલાજ છે ? ૫ ૯૯ u
વિકાર કરનારા નામના વૈદ્યક
मोहावर्त्तममानमानमकरं रागोर्मिसंवर्मितं । तृष्णावेगमनंगसंगसलिलं पापौघपंकाकुलं ॥ ये कापि स्खलिता न यौवनसरित्पूरं तरंतो महासत्वास्ते खलु तारकाः किमितरैर्बंध्यावतारैर्नरैः ॥ १ ॥
અર્થ :—માહુરૂપી ભમરીવાળા, અતિ અહંકારરુપી મગરવાળા, રાગરૂપી મેાજા’આથી ભરેલા, તૃષ્ણારૂપી વેગવાળા, કામસંગરુપી પાણીવાળા તથા પાયાના સમૂહુરૂપી કીચડવાલા યાવનરુપી નદીના પૂરને તરનારા જે મહા વીર્યવાન માણસા ક્યાંય પણ સ્ખલના પામ્યા નથી તેજ ખરેખરા તારનારા છે, તે શિવાયના ફેક્ટ જન્મેલા પુરૂષો શું કામના છે ? ।। ૧ ।
तत्वं तस्वशेक्षस्व | मुंच मुंच कदाग्रहं || भाग्यैर्नस्तनुजः शास्त्र — ध्यानेऽधीयत यौवने ।। २ ।। અઃ—માટે ( હે પ્રિયે ! ) તું તત્વદૃષ્ટિથી જો ? અને કદાગ્રહ છાડી દે ! ભાગ્યેાથીજ આપણા આ પુત્ર યુવાવસ્થામાં પણ શાકધ્યાનમાં જોડાયા છે. ॥ ૨ ॥
सेनेत्युक्तापि तत्याज । सा यदा न कहाग्रहं ॥ श्रेष्टी तदाहयामास । सद्यो ललितगोष्टिकान् ॥ ३ ॥ અ:—એવી રીતે તેણે કહ્યા છતાં પણ જ્યારે તેણીએ કદામહુ ત્યજ્યા નહિ ત્યારે શેઠે તુરત વ્યભિચારી પુરુષોને એલાવ્યા. ॥૩॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૫ )
नारीनुन्नो न कुरुते । किमनात्मवशो नरः ||
वात्येरितो दहत्यत्र । पावकः पावनं वनं ॥ ४ ॥ અર્થ : સીએ પ્રેરેલા પુરુષ પરાધીન થને શું નથી કરતા. કેમકે આ જગતમાં વાયુએ પ્રેરેલા અગ્નિ પવિત્ર વનને પણ ખાળી નાખે છે. ૫ ૪ ૫
तैराहान क्षणायातै - रंगजं संयमय्य सः ॥
श्रेष्टीत प्रीतये पत्न्या । मनोबाह्यमवोचत ॥ ५ ॥
અર્થ : ખેલાવતી વખતેજ આપેલા તે વ્યભિચારીસાથે પેાતાના પુત્રને જોડીને શેઠે મન નહિ છતાં પણ સ્રીને રાજી રાખવામાટે તેને કહ્યું કે, ॥ ૫ ॥
अर्पितोऽस्त्येष युष्माकं । क्रियतां कामतत्ववित् । पूरके मयि भेतव्यं । न द्रव्यव्ययतः कचित् ।। ६ ।। અર્થ:—આજથી આ ( અમારો પુત્ર ) તમાને સોંપ્યા છે, તેને તમારે કામરેથ્રામાં પ્રવીણ કરવા; વળી હું તમાને દ્રવ્ય પૂરૂ′ પાડીશ, માટે ક્યાંય પણ ખરચથી તમારે ડરવુ' નહિ. ॥ ૐ u
તતતે ભૂતનાટ્યાત્િ—શાણાઃ સ્વૈરવિહારિનઃ ||
समं तेन चिरं तीर्थ - भूमीरिव सिषेविरे ॥ ७ ॥
અર્થ:—પછી તે વ્યભિચારી મિત્રો પેાતાની ઇચ્છાનુજમ્મ ધમ્મિલને સાથે લેઇને જુગારખાનાં તથા નાટકશાળા આદિકાને તીર્થભૂમીની પેઠે ખૂબ સેવવા લાગ્યા. ૫ ૭ ૫
अगम्यां भूरिमायानां । व्यक्तमुक्ताफलागमां ॥ સાપુરાાં પુન: સૂરે । નદુ: સિંહનુઽમિત્ર || ૮ || અર્થ:—અતિ કપરીઆને ( શિયાળાને ) અગમ્ય તથા પ્રકટરીતે માક્ષલના ( મુકતાલના ) લાભવાળી સિહગુફાસરખી સાધુએની ધ શાલાને તા તેઓએ દૂર છેાડી. ૫ ૮ u
धमिलो मृगवन्मुग्धः । कृष्णसारैरिवाग्रगैः ॥
यत्र यत्र च नीतस्तै - स्तत्र तत्रानुगोऽगमत् ॥ ९ ॥ અર્થ :—કૃષ્ણસારો જેમ હિરણને તેમ અગાડી ચાલનારા તે વ્યભિચારી મિત્રા જ્યાં જ્યાં તે મુખ્ય સ્મિલને લેઇ જતા ત્યાં ત્યાં તેની પાછળ જવા લાગ્યા. ॥ ૯॥
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
निन्ये सेोऽन्येधुरुधानं । तैर्नष्टतपनातपं ॥ ચત્ર છે . તમઠ શીતિ નિર્માં ૨૦ ||
અર્થ–પછી એક દિવસે તેઓ નષ્ટ થયેલ છે. સૂર્યને તાપ જ્યાં એવા એક બગીચામાં તેને લઈ ગયા, કે જે બગીચે ઘાટાં વૃક્ષોથી છવાયેલ હોવાથી ત્યાં અંધકાર તે નિર્ભયપણે કીડા કરી રહ્યો. હતો. ૧૦
लतानां लास्यलीलायां । गायना यत्र षट्पदाः॥ नाट्याचारत्वमातेने । मंद मंदं स्फुरन्मरुत् ॥ ११॥
અર્થ:વળી ત્યાં વેલડી નાચતી હતી, તથા ભમરાઓ ગાયન કરી રહ્યા હતા, તથા મંદ મંદ વાતે વાયુ નાટ્યાચાર્યનું કાર્ય કરતો હતો. તે ૧૧ છે
विकस्वरसरोजास्यै-रुत्पश्या यत्र दीर्घिकाः ॥ जडाशया अपि भीति-प्रदा गोपांगना इव ॥ १२ ॥
અર્થ –તેમજ જ્યાં વિકસ્વર કમલોપી મુખેથી ચુ જેનારી વાવડીઓ જલાશય ( જડ આશયવાળી ) છતાં ગોપીઓની પેઠે આનંદ આપતી હતી. જે ૧ર છે
त्वमत्रोचिनु पुष्पाणि । हंसलीलां जले भज || मित्रेष्विति ब्रुवाणेषु । धम्मिलेनाभ्यधीयत ॥ १३ ॥
અર્થ:–અહીં ધમ્મિલને તે મિત્રોએ કહ્યું કે તું અહીં પુષ્પ એકઠાં કરી તથા જલમાં હંસની પેઠે ક્રીડા કરે ત્યારે ધમ્બિલે કહ્યું કે,
अतो न वः स्वयं प्रज्ञा । न वा गीतार्थसंगतिः ॥ ચાં નિરાશા અણુતાગમમાપિર્ત ૪ અથ:–અરે ! આથી તો એમ જણાય છે કે તમને સ્વાભાવિક અકકલજ નથી, અથવા તમને ગીતાર્થોને સંગ થયો નથી, કે જેથી આવી રીતે પ્રગટપણે તમો નિથ થાઓ છે, સિદ્ધાંતનું વચન સાંભળે ? ૧૪
भूर्जलं ज्वलनो वायु-स्तरवश्वेति पंचधा ।।
भवत्येकेंद्रिया जीवा-स्ते ह्यसंख्या दृगध्वगाः ॥ १५ ॥ - અર્થ-પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ, એ પાંચ પ્રકારના એકેંદ્રિય જ છે, અને તે અસંખ્યાતા દૃષ્ટિગોચર થાય છે. ૧૫
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
यजराजर्जरो यूना । दृढमुष्ट्या हतोश्नुते ।। कष्टं संघटनेनापि । तस्मादेकेंद्रियोऽधिकं ।। १६ ।।
અર્થ –વળી એક યુવાન માણસે જોરથી મુકે મારવાથી અતિ વૃદ્ધ માણસ જે કષ્ટ ભેગવે છે, તેથી પણ અધિક કષ્ટ ફક્ત સંઘટનથી પણ એકેદ્રિય જીવને સહન કરવું પડે છે. જે ૧૬ છે
अनर्थदंडं जानानः । को धीमानंतकांतिकं ॥ नयत्येतावतो जंतून् । नमंतून केलिकौतुकैः ॥ १७ ॥
અર્થ – (માટે એવી રીતે ) અનર્થદંડને જાણનારે કયે બુદ્ધિવાન માણસ એટલા બધા નિરપરાધી પ્રાણુઓને ફક્ત કીડાના કૌતુકથી મારે ? ૧૭ છે
एवं प्राक्तनसंस्कारा-नुगिरंतं निरोक्ष्य तं ॥ તે સર્વે તુમુઢોરાર–તતા વમ?િ || ૮ |
અર્થ-એવી રીતે તેને પૂર્વના સંસ્કાર ઉચારતા જોઇને તેઓ સઘળા કેલાહપૂર્વક તાલીએ દેઈને બોલી ઉઠયા કે, જે ૧૮
वामपंचममुं मुंच । वंचितः सर्वथासि रे ॥ विमुग्धः साधुधुत्त॑स्त्व-मसकल्पनयाऽनया ॥ १९ ॥ અર્થ:–અરે ! આ સઘળી વાત તું છોડી દે, ખરેખર તને મુગ્ધને આવી આવી જુઠી કલ્પનાથી ધૂત સાધુઓએ બિલકુલ ગેલે છે.
पृथ्व्यप्तजोमरुद्रा । जोवान् श्रद्दध्महे कथं ॥ પ્રત્યક્ષાવિ પાનાના-નાસ્થાન મyswવત | ૨૦ ||
અર્થ:–વળી પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ તથા વનસ્પતિના છે. કે જે પ્રત્યક્ષ આદિક પ્રમાણેને અગોચર છે, તેઓની આકાશપુષ્યની પેઠે અમે કેમ શ્રદ્ધા કરીયે ? A ર૦ છે
gmોશાવીહા–ાત્રીનાટ્યતા છે हास्यं कौतुकिता चेति । यौवनद्रोः फलावली ॥ २१ ॥
અર્થ:–વળી પુષ્પ એકઠાં કરવાં, જલક્રીડા, હીંચળા, સ્ત્રી, નાટક, ગીત, હાસ્ય તથા કૌતુક એ યૌવનસ્પી વૃક્ષની ફલશ્રેણિ છે.
पुरःस्था यद्वयं कुर्म । कर्म कार्य त्वयापि तत् ॥ मार्गे बहुजनक्षुण्णे । चरतः का तव क्षतिः ॥ २२ ॥ ૧૩ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૮) અર્થ માટે અગાડી રહીને અમે જે કાર્ય કરીયે તે તારે પણ કરવું, કેમકે જે માગે ઘણું માણસ ચાલે ત્યાં ચાલવામાં તને શું નુકશાન છે ? રર
ફતિ તૈઃ શેરિત પૂર્વા સર્વ ર ફવિક્રતઃ | अनश्यत्तस्य शंकापि । काले वीते च पापतः ॥ २३ ॥ અર્થ_એવી રીતે તેઓએ પ્રેર્યાથી પ્રથમ તે તે શંકાસહિત સઘલું કરવા લાગ્યા, પરંતુ વખત જાતે તેની પાપની શંકા પણ દૂર થઇ. . ૨૩ છે
सुबुद्धिर्वह्यते दुःखं । मुखं च भ्रश्यते जनैः ॥ કરતઃ લૌનિર્વાન–સંવ નિ ૨૪
અર્થ–બુદ્ધિવાન માણસને સારે રસ્તે ચડાવવામાં જરા કટ પડે છે, પરંતુ તેને સારે રસ્તેથી પાડ સહેલો છે. અહીં એક મહેTલને બનાવવાનું દૃષ્ટાંત જાણી લેવું ર૪ છે
इतश्च निश्चितानंग-रंगभूरिति नागरैः ॥ वसंततिलकेत्यासीत् । पुरे तत्र पणांगना ॥ २५ ॥
અર્થ:–હવે તે નગરમાં એક વસંતતિલકા નામની વારાંગના રહેતી હતી, કે જેણીને નગરના લેકા કામદેવની ભૂમિસરખી જાણતા હતા. ૨૫ છે
लावण्याब्धौ यदंगे दृग-द्रोणी यूनां तरंत्यपि ॥ पारं न प्राप वक्षोज--गिरावास्फालितांतरा ॥ २६ ॥
અર્થ:–લાવણના મહાસાગરસરખા તેણીના શરીરમાં યુવાન પુરૂષની દષ્ટિરૂપી હેડી તરતાં છતાં પણ વચ્ચે તેણુના સ્તનરૂપી ખરાબાપર અથડાવાથી કિનારે પહોંચી શકતી નહતી. રદ છે
करौष्टपल्लवा हास्य-पुष्पा स्तनफलान्विता ।। થઇ રહી છd પાત્રા-ડાંગતા િસુt ૨૭ |
અર્થ:-હાથ અને હેડરૂપી પદ્ધવાળી, હાસ્યરૂપી પુષ્પવાળી તથા સ્તનરૂપી ફલેવાની એવી જેણુને વિધાત્રાએ પુરૂષના કામદેવરૂપી તાપને નાશ કરનારી વેલડી સરખી બનાવી હતી. જે ૨૭
हरिण्मयानि सौभाग्य-जुषा यदेहयष्टिना ॥ भूषणान्यपि भुष्यत्वं । निन्थिरे निजसंगमे ॥ २८ ॥
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ-જેણીના સાભાગ્યવાન શરીરે પિતાના સંગથી (ઉલટ) સુવર્ણના આભૂષણેને પણ ભાવ્યાં હતાં. તે ૨૮ છે
अभ्यस्याभ्यस्य सा नाट्य-कलाकोटिमुपागता ।। सभा भूमिभुजो भेजे । ज्ञापितुं सकलाः कलाः ॥ २९ ॥ અર્થ:–અભ્યાસ કરી કરીને નૃત્યકલાની ટોચે પહોંચેલી તે વારાંગને પોતાની સર્વ કલા દેખાડવા માટે રાજસભામાં ગઈ. . ૨૯ નાચતૂહરોત્તા–નાસ્તત્ર ઋક્ષાઃ |
g: iા યુવાન ! તેડપિ સર્વે સમઝાડ | ૨૦ |
અર્થ:-નૃત્યનું કુતૂહલ જોવા માટે ઉત્સુક મનવાળા લાખેગમે નગરના લેકે ત્યાં આવ્યા, તથા ધમિલસહિત તે સઘળા યુવાનીઆએ પણ ત્યાં આવ્યા. એ ૩૦ છે
कला परीक्षितुं स्वस्या । विज्ञप्तो नृपतिस्तया ।। परीक्षानिपुणं कंचित् । पौरलोकानयाचत ॥ ३१ ॥
અથ–પછી પિતાની કલાની પરીક્ષા કરવા માટે તેણુએ વિનવેલા રાજાએ નગરના લોકો પાસે માગણી કરી કે તમારામાંના કેઈક નિપુણ માણસે આની પરીક્ષા કરવી. . ૩૧ છે
सदसद्भावभेदज्ञो-ऽस्मासु पक्षिषु हंसवत् ॥ एक एवायमस्तीति । तै राज्ञोऽदर्शि धम्मिलः ॥ ३२ ॥ અર્થ:-પક્ષિઓમાં જેમ હંસ તેમ સત્યાસત્ય ભેદને જાણનારે અમારામાં આ એકજ છે, એમ કહી તેઓએ ધમિલને દેખાડશે.
पौरचक्रे पुरश्चक्रे । तमेवाथ नरेश्वरः ।। वंद्यो ोककलोऽपींदुः। किं पुनः स कलानिधिः ॥ ३३ ॥
અર્થ:–ત્યારે રાજાએ પણ નાગરિકેના સમહમાંથી તેનેજ અ-- ગાડી કર્યો, કેમકે જ્યારે એક કલાવાળે ચંદ્ર પણ નમવાલાયક છે, ત્યારે કલાઓના ભંડાર સરખા તે ધમ્મિલનું તો કહેવું જ શું ?. ૩૩
धम्मिले साक्षिणि क्षोणी-भुजः सदसि सा क्षणात् ।। कत्तु रंभेव जंभारे–रारेमे नाट्यमद्भुतं ॥ ३४ ॥
અર્થ:-હવે ધમ્મિલ સાક્ષિ હેતે છતે ઇંદ્રની સભામાં જેમ રંભા તેમ રાજાની સભામાં તેણીએ તુરત આશ્ચર્યકારક નૃત્ય કરવા માંડયું
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) चक्षुश्चषकाचांतोऽपि । यत्र न त्रुटितो रसः ॥ पश्यंस्तन्नृत्यमाश्चर्यान् । मूर्द्धनं धम्मिलोऽधुनोत् ॥ ३५ ॥
અર્થ– પી પ્યાલાઓથી પીધા છતાં પણ જેને રસ ખૂટયો નહિ, એવું તે નત્ય જોઇને ધમ્મિલે આશ્ચર્યથી પિતાનું મસ્તક ધુણાવ્યું. ૩૫ છે
तं चमत्कृतमालोक्य । कलावंतमिलापतिः ।। धनराशि ददौ तस्यै । केलिशैलसमं श्रियः ॥ ३६॥
અર્થ –એવી રીતે તે કલાવાન શ્મિલને આશ્ચર્ય પામેલા જાણીને રાજાએ તેણીને લક્ષ્મીને ક્રીડા કરવાના પર્વતસર ધનને ઢગલે આપે. એ ૩૬ છે
धीमतोऽस्यैव सांनिध्या-ल्लब्धं धनमियन्मया ।। इति सा धम्मिले प्रेम-सर्वस्वं तत्मभृत्यधात् ॥ ३७ ॥
અર્થ:–આ બુદ્ધિવાન પુરૂષના સહાયથીજ મને આટલું બધું ધન મહ્યું છે, એમ વિચારીને તે ત્યારથી ધમ્મિલપ્રતે પોતાને સર્વ પ્રેમ ધારણ કરવા લાગી. ૩૭ છે
अथ मन्मथकेलिना-मोऽयमिति धम्मिलः ॥ રીતઃ ઘનનાવીથી વયરિચમાવત | ૨૦ ||
અર્થ –હવે આ કામક્રીડાને લાયક છે, એમ વિચારીને તેના મિત્રે તેને વેશ્યાઓના પાડામાં લઈ ગયા, ત્યારે ધમ્મિલે તેઓને કહ્યું કે, છે ૩૮ છે
तन्वंग्यश्च भुजंग्यश्व । तुल्याः साधुभिरूचिरे ॥ इमा विशेषतो वेश्याः । शुभलेश्यानिशुभिकाः ॥ ३९ ॥
અથ–સ્ત્રીઓ અને નાગણે બને સાધુઓએ તુલ્ય કહેલી છે, તેમાં પણ વિશેષે કરીને વેશ્યાઓ તો શુભ લેશ્યાઓને નાશ કરનારી છે. ૩૦ છે
નનિ જગન્નાપાર–યુવસંપત્તિવા | સર્વત પર્વતમાાં કુર્ણ વતિ નિt ૪૦ ||
અર્થ:–વેશ્યાઓ કિચિત માત્ર સુખસંપત્તિ આપનારી છે, પરંતુ તેના રાગીઓને તે ચારે બાજુથી પર્વત જેવડું દુઃખ આપે છે. ૪૦ છે
अन्यो हृदि वचस्यन्य-श्चान्य एव पुमान् दृशि ॥ હવે ચાલ વિશે . સ્તઃ સુમિતિ / કર .
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૧ ). અર્થ:–જેણુના હદયમાં અન્ય, વચનમાં તેથી અન્ય, અને, આંખમાં વળી તેથી પણ અન્ય પુરુષ રહેલો છે, એમ જેનાં શરીરમાં પણ વિરોધ ભરેલે છે, તેથી સુખની કેણ ઇચ્છા કરે ? ૪૧
क्लीवो भटोऽपि निःश्रीकः । श्रीमानप्यत्र जायते ॥ मध्ये पुरमिदं चौर-स्थान राजापि नावति ॥ ४२ ॥
અર્થ:–વળી આ વેશ્યાના પાડામાં ( આવીને ) સુભટ પણ વિકારી મનવાળે થાય છે, તથા ઘનવાન પણ નિધન થાય છે, એવી રીતે નગરના મધ્ય ભાગમાં રહેલા આ ચોરનાં સ્થાનનું રાજા પણ રક્ષણ કરી શકતો નથી. ૪ર !
નોચિત સર્વારિત્રાણ-પત્ર થાતું મનાવ तन्मुच्यतामिदं मंक्षु । स्थानमन्यत्र गम्यतां ।। ४३ ॥
અર્થ:–અહીં ઉત્તમ આચરણવાળા મનુષે જરા પણ રહેવું યોગ્ય નથી, માટે આ સ્થાન જલદી તજીને આપણે અન્ય જગાએ ચાલે ? કરે છે
धम्मिलेऽभिदधत्येवं । तेऽवज्ञापूर्वमभ्यधुः ।। रे रे कदाग्रहग्रस्त । कस्तवायं मतिभ्रमः ॥ ४४ ॥
અર્થ –ધમ્મિલે એમ કહ્યું છતે તેઓએ તેની અવજ્ઞા કરીને કહ્યું કે અરે કદાગ્રહી આ તારી બુદ્ધિ કેમ ફરી ગઈ છે ! ૪૪
एता असारसंसार-जंगलाध्वनिचारिणः ॥ મુવયંતિ વનાર દgn I fમgોમ વિજ ફર ૪૬
અર્થ: આ વેશ્યાઓ તો અસાર સંસારપી જંગલના માર્ગમાં ચાલનારા મનુષ્યને નજરે પડેલી મીઠા પાણીની કુઇસરખી છે. ૪૫
स्वभर्तर्येव मुखदाः । श्रूयंते हि कुलस्त्रियः ॥ मन्ये धन्या इमा एव । या विश्वोपकृतिक्षमाः ॥ ४६ ॥
અર્થ-કલીન સ્ત્રીઓ તો ફક્ત પોતાના ભર્તારને જ સુખ આપનારી છે, પરંતુ હું તો આ વેશ્યાઓને જ ધન્ય માનું છું, કે જેઓ સમસ્ત પુરૂષોપર ઉપકાર કરી શકે છે. ૪૬ છે
इत्युक्तिभिः समुल्लास्य । लास्यस्थानं मनोऽभुवः॥ वसंततिलकायास्ते । निन्यिरे धाम धम्मिलं ॥४७॥
અર્થ –એવી રીતના વચનથી ધમિલને ઉશ્કેરીને તેઓ કામદેવને નૃત્ય કરવાનાં સ્થાન સરખા વસંતતિલકાને ઘેર લઈ ગયા. ૪૭
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) મારને સમારીના | પથતિ મુહુર્ણ : रुपाधिदैवतं साथ । तैः सहास्यमभाष्यत ॥ ४८॥ અર્થ –ત્યાં સિંહાસન પર બેઠેલી તથા દેવાંગનાથી પણ અધિક ૫વાળી અને દર્પણમાં પોતાનું મુખ જતી એવી તે વસંતતિલકાને તેઓએ હાસ્યસહિત કહ્યું કે છે ૪૮ છે
મદ્ર સુદ્રમુખ પાતર પુષ્ય પુરાતનૈઃ | साक्षानिधिरिवाराध्यो । धम्मिलो निर्भरं त्वया ॥ ४९ ।। .
અર્થ –હે ભદ્ર! તારે પૂર્વનાં પુણોથી આ સરેદ્રદત્તશેઠને પુત્ર ધમ્મિલ તારે ત્યાં આવેલ છે, તેને તારે સાક્ષાત નિધાનની પેઠે ખુબ સેવવો. તે ૪૯ છે
तस्यै समर्प्य तं वीरा । वारीक्षिप्तगजा इव ॥ व्यावर्तत पयस्यास्ते । फलितस्वपरिश्रमाः ॥ ५० ॥
અર્થ –હવે જેમ હાથીને ખાડામાં નાખે તેમ તેણુને ધમ્મિલને સેંપીને તે મિત્રો પોતાનો પરિશ્રમ સફલ થયેલો માનીને ત્યાંથી પાછા ગયા. ૫૦ છે
अनन्यभेदमप्यस्या । हृदयं वज्ररत्नवत् ।। सूचीमुखसखप्रज्ञः । स भीत्वा लीलयाविशत् ।। ५१ ।।
અર્થ:- હવે અન્યથી ન ભેદી શકાય એવાં પણ તેણુના વજસરખાં હદયને ક્રીડામાત્રામાં ભેદીને કુશાગ્રબુદ્ધિવાળો તે ધમ્મિલ તેમાં દાખલ થયે. . પ૧ છે.
सापि तं मधुरालापै-रालापीच्चारुलोचना ॥ चित्तचौरगिरी यस्पा-त्ता एवोत्पत्तिभूमयः ॥५२॥
અર્થ: પછી મનોહર નેત્રોવાળી તેણીએ તેને મિષ્ટવચનથી બેલા, કેમકે ચિત્તને ચેરનારાં વચનોની ઉત્પત્તિનાં સ્થાનકરૂપ તે વેશ્યાઓ છે. આ પર છે
स्वागतं स्वागतं पाण-प्रिय पादोऽवधार्यतां ।। महान् मयि प्रसादोऽयं । श्रयतामिदमासनं ॥ ५३॥ અર્થ:–હે પ્રાણપ્રિય ! આપ ભલે પધાર્યા, અહી આપને ચરણન્યાસ કરે ? આજે આપે મારા પર ઘણુ કૃપા કરી છે, આ આસન પર બીરાજે. પ૩ છે
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૩) कल्पं विना सिद्धरसः । सेवधिः शासनं विना ।। पुष्पं विना फलं लेभे । सहसाद्य त्वदागमे ।। ५४ ।।
અર્થ: આજે આપના પધારવાથી મને અચાનક કલ્પવિના સિદ્ધરસ મલ્ય, કેઈના કહેવાવિના નિધાન મલ્યું, તથા પુષ્પવિના ફલ મહ્યું છે. આ પ૪
कलापरीक्षणेऽभूस्त्वं । प्रियो मे नृपसंसदि ॥ इमं गेहमिदं देहं । तन्नीतिज्ञ कृतार्थय ।। ५५ ॥
અર્થ: રાજસભામાં મારી કલાની પરીક્ષા સમયે આ૫ મને પ્રિય થઈ પડયા છે, માટે હે નીતિજ્ઞ ! આપ આ મારું ઘર અને શરીર કૃતાર્થ કરો? . પપ .
सौभागिनेय नेयत्या-नया यदि तिष्टसि ।। तत्प्रयास्यसि मे हत्या-पापपंकस्य पात्रतां ॥५६ ॥ અર્થ-વળી હે સૌભાગ્યવાન મારી આટલી પ્રાર્થનાથી પણ જો આપ નહિ રહે તે હું જે આપઘાત કરીશ તે પાપરૂપી કાદવના આપને છાંટા ઉડશે. છે ૫૬ છે
नवाधिकारिभिस्तस्या । वचनैस्तन्मनः स्थिताः ॥ निरवास्यंत ते साधू-पदेशाः प्राग्नियोगिनः ॥५७ ।।
અર્થ:–એવી રીતે તેણુના વચનેપી નવા અધિકારીઓએ તેના મનમાં રહેલા સાધુઓના ઉપદેશરૂપી પૂર્વના અધિકારીઓને દૂર કર્યા. ૫૭
यातायात पुरा पौरा-चक्रुस्तन्मंदिरे न के ॥ स्थिरलम इवायातः । सौरेंद्रिन पुनर्ययौ ॥ ५८ ।।
અર્થ:–પૂર્વે તેણીને ઘેર ક્યા પુરૂ ન આવતા તથા પાછા જતા? પરંતુ આ ધમ્મિલ તે જાણે સ્થિરલગ્નમાં આવ્યું હેય નહિ તેમ ત્યાંથી પાછો વલ્યો નહિ. જે ૫૦ છે
एतदाकर्ण्य मित्रेभ्यः । सुभद्रा मुमुदेतरां ॥ दृष्ट्वा मोदं सधर्मिण्याः । सुरेंद्रोऽप्यन्वमोदत ॥ ५९ ॥
અર્થ:-હવે તે મિત્રો પાસેથી તે વૃતાંત સાંભળીને સુભદ્રા અત્યંત હર્ષ પામી, તથા પોતાની સ્ત્રીના હર્ષ જોઇને સુરેદ્ર પણ તેનું અનુમોદન કરવા લાગ્યો. તે પ૯ છે
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૪) स्वस्थानगाया वेश्यायाः । सुरेंद्रः प्राहिणोदय ॥ अधमर्णीव दीनारा-ष्टसहस्रं दिने दिने ॥ ६ ॥
અર્થહવે તે સુરેદ્રદત્ત જાણે તે વેશ્યાને કરજદાર હેય નહિ તેમ તેણીને ઘેર બેઠાંજ રોજે રોજ આઠ હજાર સેનામહેર એકલી આપતા હતો. 1 ૬૦ છે
घेवराई घृतं गव्यं । भस्मनीव मया हहा ।। લુણાત્રે ચાguથક્ષેત્રાવિતં ઘi | ૨૨ .
અર્થ:–અરેરે ! ઘેવર બનાવવાલાયક ગાયનું ઘી જેમ રાખમાં તેમ ન્યાયપૂર્વક પુણ્યક્ષેત્રમાં વાપરવાલાયક ધન હું કુપાત્રને આપુ છું,
परं करोमि किं नारी-बाग्दाक्षिण्यनियंत्रितः ॥ सुवृत्तोऽपि गले बद्धः । स्त्रीभिः क्षिप्तोऽवटे घटः ॥ ६२ ॥
અર્થ:પરંતુ શું કરું કે સ્ત્રીના વચનની દાક્ષિણ્યતાથી બંધાચેલો છું, કેમકે ઉત્તમ ગોળાકાર ઘડાને પણ સ્ત્રીએ ગળામાં (દર) બાંધીને કુવામાં ઉતારે છે. તે દર
एवं चिंतयतस्तस्य । पस्पंदे वाममीक्षणं ॥ વીતો છે જ પુત્રોડ્યા સંતેહુનિનાય : |//
અર્થ_એમ વિચારતાં થકાં તેની ડાબી આંખ ફરકી અને તેથી તેણે વિચાર્યું કે હવે મારા જીવતાં આ પુત્રને મને મેલાપ થે નથી. ૬૩ છે
स्नानभोज्यादिभक्त्याथ | सा तथा तमरंजयत् ॥ न मातरं न पितरं । न बंधून स यथास्मरत् ॥ ६४ ॥
અર્થ: હવે ચાન તથા ભેજન આદિકની ભક્તિથી તે વેશ્યા તે ધમિલને એ ખુશી કરવા લાગી કે જેથી તેને માતા પિતા કે બંધુએ પણ યાદ આવ્યા નહિ. ૬૪
स्वं स्वं मनःपणं कृत्वा । कदाचित्तौ परस्परं ।। મુવનસંવાદ / લરિણાશૈલીશ્વર ( ૧૬ . - અર્થ:–પછી કઈક સમયે તેઓ બન્ને પોતપોતાના મનની શરત કરીને પરસ્પર હર્ષપી કંદના બીજસરખા સેગઠાં પાંસાઓથી રમતા હતા. ! ૬૫ છે
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૫) आदौ मृदु ततो मध्यं । ततस्तारं कदाचन ॥ तौ गायंतावशोभिष्टां । किं न किन्नरयुग्मवत् ॥ ६६ ॥ અર્થ:-વળી પ્રથમ ધીરે પછી મધ્યમ રીતે તથા પછી ઉચે સ્વરે ગાતા એવા તેઓ બ શું કિન્નરની જોડીની પેઠે ભતાં નહેતાં? ૬૬ છે
प्रश्नोत्तरैः प्रहलाभिः । समस्याभिर्वदावदैः ।। कदाचिदनुचक्राते । गीपतिं च गिरं च तौ ।। ६७ ॥
અર્થ –વળી કઈ વખતે પ્રશ્નોત્તર હરીયાલી સમસ્યા તથા વાદવિવાદથી તેઓ બન્ને બૃહસ્પતિ તથા સરસ્વતીનું અનુકરણ કરતા હતા. ૫ ૬૭ છે
यः पूर्व कामिनीनाम-श्रवणेनाप्यखियत ।। वेश्यावश्योऽभवत्सोऽपि । धिग्धिगिंद्रियचापलं ॥ ६८ ॥ અર્થ: જે ધમ્મિલ પૂર્વે સ્ત્રીનું ફક્ત નામ સાંભળવાથી પણ કંટાળતું હતું, તે પણ વેશ્યાને વશ થઈ ગયો, માટે ધિક્કાર છે ઇંદિએની ચપલતાને. એ ૬૮ છે
यो नाभुंक्त पुरा पित्रो-रमणम्य क्रमांबुजे । તરસ્કૃદ્ધિ નાક્ષી– ધિક્ રમfri | ૨
અર્થ:-જે પૂ. માતપિતાના ચરણકમલને નમ્યાવિના ભેજન પણું કરતો નહિ, તે આ આજે તેના ખુશી ખબર પણ પૂછતો નથી, માટે ધિક્કાર છે સ્ત્રી રસને. ૬૯ છે
योऽभूत्माग निर्निमेषाक्षो । मुनीनां मुखवीक्षणे ॥ તન્નાથ શિર વશે ધિામવાતો . ૭૦ .
અથ:–જે પૂર્વે મુનિઓનું મુખ જોવામાં નિમેષરહિત ચક્ષુએવાળે હતો, તેને આજે તે મુનિએનું નામ પણ મસ્તકમાં ફૂલ ઉપજાવનારું લાગે છે, માટે ધિક્કાર છે કામના વિપરીતપણાને. . ૭૦
धर्म्यश्रुतैनवनव-यन्मनः पागवास्यत ॥ तद्रुद्धं गणिकावाक्य-धिग्यौवन विडंबनां ॥ ७१ ॥
અર્થ:–જેના મનમાં પૂર્વે નવા નવાં ધર્મશાસ્ત્રોનાં વચનો વસી રહ્યાં હતાં, તે મન આજે વેશ્યાના લકએ રોધી રાખ્યું, માટે ધિક્કાર છે યૌવનની વિડંબનાને. એ ૭૧ છે ૧૪ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૬ ) જૈઃ સર્ષ વીતિ કાયમૂઠ્ઠિાણા | सोऽमस्त भोगविघ्नाय । तद्गोष्टी धिग्मतिभ्रमं ।। ७२ ॥
અર્થ:–જે મિત્ર સાથે પૂર્વે જરા પણ વિરહ ન સહન થઈ શકે એવી પ્રાતિ હતી, તેની મિત્રાઇને આજે તે પિતાના ભાગોના વિઘરુપ માનવા લાગે, માટે ધિક્કાર છે તેના મતિ ભ્રમને. . ૭ર છે
एवं काले हयारूढ । इव सत्वरगत्वरे ।। तजनन्यन्यदावादी-द्विमुक्ताऽदीनकं धवं ।। ७३ ॥
અર્થ:–એવી રીતે જાણે ઘોડે ચડયો હોય નહિ તેમ કેટલોક સમય ગયાબાદ તેની માતાએ એક દિવસે નિશ્ચિત થઈ બેઠેલા પોતાના ભતરને કહ્યું કે, ૭૩ છે
समर्पितः सुतः खामि-पुण्याय पणस्त्रियः ॥ तदस्तु दूरे दुःप्रापं । तस्य दर्शनमप्यभूत् ।। ७४ ॥
અર્થ:–હે સ્વામી ! જે ચતુરાઈ શીખવવા માટે આપણે પુત્રને વેશ્યાને મેં વે છે, તે ચતુરાઈ તે તેની દૂર રહી, પરંતુ હવે તો તેનું દર્શન પણ દુર્લભ થઈ પડયું. જ છે
बहुभिर्दिवसैरास्य-मपि पुत्रस्य विस्मृतं ॥ हाहा दुःखाग्निना दग्धा । सुभद्राद्यापि जीवति ॥ ७५ ॥
અર્થ:-ઘણું દિવસે વ્યતીત થવાથી હું તો પુત્રનું મુખ પણ વિસરી ગઈ છું, અરેરે ! એવા દુઃખાગ્નિથી બળેલી આ સુભદ્રા હજુ જીવતી બેઠી છે ! છે ૭૫ .
घटी घस्रति घस्रोऽपि । मासत्येषोऽपि वर्षति । वर्षे युगति मे हर्ष । पुत्रालोकोद्भवं विना ॥ ७६॥
અર્થ–પુત્રને જેવાથી ઉત્પન્ન થયેલા હર્ષવિના મને એક ઘડી એક દિવસ જેવી લાગે છે, અને દિવસ મહિના જેવો લાગે છે, અને મહિનો પણ વર્ષ જેવો લાગે છે, અને વર્ષ એક યુગ જેવડું થઈ પડેલું છે. ૭૬ છે
चेन्मामिच्छसि जीवंतीं । तदा तनयमानय ॥ અન્યથા જે શિયાળાને તિતિ ધૃતા શપ || ૭૭ ||
અર્થ –હવે હે સ્વામી ! જો આપ મને જીવતી જેવાને ઇચ્છતા હેતે પુત્રને લાવે ? નહિંતર મારા આ વહાલા પ્રાણુ ઝાલી રાખ્યાથી પણ રહેવાના નથી. જે ૭૭ છે
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૭) जाननपि धियां धाम । सुरेंद्रस्तदनागमं ॥ જૈપણુતં મૃત્યાના સઃ પરચા સમાધ ! ૭૮ |
અર્થ:–ત્યારે તે બુદ્ધિવાન સુરેંદ્રદત્ત વિચાર્યું કે હવે તે ધમ્મિલ પાછો તે આવવાનો નથી, તે પણ તેણે પિતાની સ્ત્રીના મનના સમાધાન માટે સુરત નોકોને પોતાના પુત્ર પાસે મોકલ્યા. જે ૭૮
गतास्ते वेश्म वेश्याया। एवं धम्मिलमूचिरे ॥ वत्स वत्सलमाता ते । सकृद्दर्शनमिच्छति ॥ ७९ ॥
અર્થ –તેઓએ વેશ્યાને ઘેર જઈ ધમ્મિલને કહ્યું કે હે વત્સ! તારી પ્રેમાળ માતા તને એકવાર જેવાને ઈચ્છે છે. એ ૭૦ છે
जातोऽप्यजातवन्मातु-स्त्वं जातोऽसि गुणाकर ॥ यत्तुल्यं त्वदनालोक-दुःखमद्यापि पूर्ववत् ॥ ८० ।।
અર્થ:–વળી હે ગુણવાન ! તું જમ્યા છતાં પણ તારી માતાને તે અજમ્યા જેવો છું, કેમકે તને નહિ જોવાનું તેણુનું દુઃખ તો હજુ પણ પૂર્વની પેઠે સરખું જ રહ્યું છે. જે ૮૦ છે
गतागतं जगत्यत्र । ऋतवः षट् प्रकुर्वते ।। अंगे ग्रीष्मो दृशोर्वर्षा । मातुस्ते ध्रुवतां ययुः ॥ ८१ ॥
અર્થ:–આ જગતમાં છ ઋતુઓ ગમનાગમન કરે છે, પરંતુ તારી માતાના શરીરમાં તો ઉનાળે અને આંખોમાં વર્ષાઋતુ નિશ્ચલ રહેલા છે.
तदेहि देहि सौहित्यं । मातुरातुरयोदशोः ॥ जिनानामपि यन्मान्या । माता दुःकरकारिणी ।। ८२ ॥
અર્થ:–માટે તું ચાલ અને તારી આતુર માતાની આંખોને ઠંડક આપ ? કેમકે જિનેશ્વર પ્રભુને પણ માતા માનનીક છે, કારણ કે તે પુત્ર માટે ઘણું કષ્ટ સહન કરનારી છે. જે ૮૨
महीनिहितहक्सोऽथ । प्रत्यूचे तानपत्रपः ।। इहस्थस्यैव मे पित्रोः । प्रणामं कथयेत भोः ॥ ८३ ॥
અર્થ:–ત્યારે જમીનતરફ દષ્ટિ કરીને તે નિર્લજ્જ ધમ્બિલે કહ્યું કે, મારા માતાપિતાને તમારે કહેવું કે હું અહીં બેઠેજ આપને નમસ્કાર કરું છું. ૮૩ છે ... मयेदं निर्वृतिस्थानं । प्राप्तं पुण्यप्रसादतः ।।
ततः किं वलितः कोऽपि । यहालयति मामितः ॥ ८४ ॥
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૮) અર્થ:-વળી પુણ્ય ગેજ મને આ નિવૃત્તિનું સ્થાન મહ્યું છે, તેમ તેવાં નિવૃત્તિસ્થાનથી શું કઈ પાછા વળે છે? કે જે મને અહીં તે પાછો વાળવાને પ્રયત્ન કરે છે ! એ ૮૪
माता प्रिया भवेद् बाल्ये । प्रियेयं यौवने पुनः ।। વિતતિ વયોવથા–ત્યાં જ વિજિનાઃ | ૮ | અર્થ:–માતા તો બાલ્યાવસ્થામાં પ્રિય હોય છે, પરંતુ યૌવનાવસ્થામાં તે સ્ત્રી પ્રિય થઈ પડે છે, માટે વિવેકી પુરૂષ ઉમરગ્ય વ્યવસ્થામાં દોરફાર કરતા નથી. તે ૮૫ |
ततो निवृत्य भृत्यास्तत्-प्रणामं जनकवियोः ।
Tદ સાતસ્કૃદ્ધિ-નિવેદનપુરરસ | ૮ | અ પછી તે નકરોએ ત્યાંથી પાછા ફરીને ધમ્મિલના માતપિતાને તેના સર્વ સમાચાર કહીને તેણે ( ત્યાં બેઠાજ કરેલો) નમ: સ્કાર કહ્યો. ૮૬
दुर्दर्श दर्शसंपृक्तं । बुध्ध्वा विधुमिवांगजं ॥ सुभद्रां रुदती मुक्त-कंठं श्रेष्टी न्यवारयत् ।। ८७ ॥
અર્થઅમાવાસ્યાના ચંદ્રની પેઠે પુત્રને દુર્દશ જાણીને મેટેથી રડતી સુભદ્રાને શેઠે નિવારી. . ૮૭ ,
वद कल्याणि कोऽयं ते । विषादः परुषावहः ।। अमृक्पललशोषार्थ-मकांडे समुपस्थितः ॥ ८८ ॥
અર્થ –વળી તે બોલ્યો કે હું કલ્યાણિ ! આ અચાનક ધિરમાંસને શેષનારો અતિશય ખેદ તને શું પ્રાપ્ત થયો છે ? A ૮૮ છે.
स्वतो वा परतो वापि । यस्य नास्ति विवेकदृक् ।। अस्तोकतोयकूपांतः । पातस्तस्य न चित्रकृत् ॥ ८९॥
અર્થ–પિતાની મેળે અથવા પરથી જેને વિવેકદ્રષ્ટિ નથી, તે ઊંડા જલવાળા કુવામાં પડે તેમાં શું નવાઇ છે ? ૮૯
उपवेश्यं स्वयं प्रेष्य । पुत्रं भूयो दिदृक्षसे ॥ શરો નથતિ જ્ઞાન ! ગિની પૂમિની | ૨૦ | અર્થ–વળી તું પોતે પુત્રને વેશ્યા પાસે મેકલીને ફરીને તેને જોવાની ઇચ્છા કરે છે ! અહા ! પિષ માસની રાત્રિ સરખી સ્ત્રી જાડયથી ( મૂર્ખાઈથી ) વર્તે છે. ll ૯૦ છે
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૯ ) जालान्मुच्येत मीनोऽपि । वीतंसायाति पक्ष्यपि ॥ गजोऽपि गच्छत्यालानात् । स्त्रीपाशान्न पुनर्नरः ।। ११ ।। અર્થ:–મસ્ય પણુ જાલમાંથી મૂકાય છે, પક્ષી પણ પાશમાંથી છુટી જાય છે, તથા હાથી પણતેના બંધસ્તંભથી છુટી જાય છે, પરંતુ પુરૂષ સ્ત્રીના પાશથી છુટી શક્તો નથી. ૯૧ છે
पित्रादिषु प्ररूढस्य । स्नेहस्यापि न दुर्घटं ॥ धान्यवद्दलनं यत्र । स्त्रीघरट्टः न नूतनः ॥ ९२ ॥
અર્થ:–જ્યાં સ્ત્રી પી આશ્ચર્યજનક ઘટી રહેલી છે, ત્યાં માતપિતાદિકમાં ઉત્પન્ન થયેલા સ્નેહનું પણ ધાન્યની પેઠે દળાવું કઈ અસંભવિત નથી. છે હર !
यत्कर्माऽदीर्घदृश्वानः । कुर्वति कुमतीरिताः ॥ कालेऽनुशेरते तेन । तेऽनिशं स इव द्विजः ॥ १३ ॥ तथाहि
અર્થ –જે માણસો કુમતિથી પ્રેરાઈને દીર્ઘદ્રષ્ટિ પહોંચાડયાવિના કાર્ય કરે છે, તેને પાછળથી બ્રાહ્મણની પેઠે હમેશાં પશ્ચાત્તાપમાં પડે છે. તે બ્રાહ્મણનું દષ્ટાંત કહે છે – વોટ્ટારિવેશમૂત્ા મૂવર શોમિમાા बाल्ये त्यक्तः पितृभ्यां यो । दारियेणादृतः पुनः ॥ ९४ ।। અર્થ –કલ્લાકનામે ગામમાં સોમિલ નામે એક બ્રાહ્મણ રહેતો હતા, પરંતુ બાલ્યપણુમાં જ્યારે માતાપિતાએ તેને તજી દીધો, ત્યારે દરિદ્રતાએ પાછો તેને ગ્રહણ કર્યો. જ છે
संचिकाय धनं किंचि-द्याचं याचं जनानसौ ॥ दारकर्म च निर्माय । भेजे स्नातकतामपि ॥ ९५ ॥ અર્થ–પછી તેણે લોકો પાસે ભીખ માગી માગીને કઈક ધન એકઠું કર્યું, તથા પછી તે પરણીને ગૃહસ્થપણામાં પડ્યો. એ ઉપા
पुत्रपौत्रादिविस्तारं । तारं पाप क्रमेण सः॥ बीजेऽल्पेऽपि कियान् जातो । वटवृक्षस्य डंबरः ॥ ९६ ॥ અર્થ-પછી અનુક્રમે તેને પુત્રપૌત્રાદિકનો ઘણે પરિવાર થયો જુઓ કે સ્વલ્પ બીજમાંથી પણ વડનો કેવડ વિસ્તાર થાય છે ? uદ્દા
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૦ ) कदाचिचिंतयामास । निशांते स निशातीमा तावन्मनाग्मया लब्ध-मधनेनाधुना धनं ।। ९७ ॥
અર્થ:–એક દિવસે તે બુદ્ધિવાન બ્રાહ્મણ પરોઢીયે વિચારવા લાછે કે, અરે! મને નિર્ધનને હવે કંઇક વન પણ મહ્યું છે, ૭ છે
बीक्षितानेकदुःखस्य । न मे कृपणतोचिता ॥ को वेत्ति विद्युदुद्योत-चंचलायाः श्रियो गति ।। ९८ ॥
અથ:–મેં ઘણું ઘણું દુઃખ સહન કર્યા છે, માટે હવે મારે લેભ કરે ઉચિત નથી, કેમકે વિજળીના ચમકારા સરખી ચંચલ લક્ષ્મીની ગતિ કેણ જાણી શકે? ૮
कारयिष्ये सरः स्वल्पं । तदल्पविभवोऽप्यहं ॥ पश्चादपि जनो येन । जानी ते नाम मामकं ॥ ९९ ॥
અર્થ માટે સ્વલ્પ ધન છતાં પણ હું એક તળાવ બનાવીશ, કે જેથી પાછળથી પણ લોકે મારું નામ જાણી શકે છે તે છે
अथो किंचिद्धनबलात् । किंचिद्वपुरुपक्रमात् ॥ स विभाव्य भुवं भव्यां । तडागं निरपीपदत् ।। ७०० ॥
અર્થ–પછી તેણે સારી જમીન જઈને કઈક ધનલથી તથા કઈક શરીરબલથી ત્યાં એક તળાવ બનાવ્યું. એ ૭૦૦ છે
समये ग्रीष्मभीष्मत्व-चारिणा मेघवारिणा ॥ સત્ર મનોરતા -ગાસિકાંતળપૂરિ તર I ?
અર્થ–પછી વર્ષાકાળમાં ઉનાળાની ભયંકરતાને વારનારા વરસાદના જલથી તેના મનોરથ સાથે તે તળાવ છેક પાળની કિનારી સુધી ભરાઈ ગયું. ૧ છે
छाया छायाद्रुमैरेव । वारिपूर्णेऽपि पल्वले ॥ दृष्टिः स्पष्टापि शोभेत । किमु भ्रू वल्लरी विना ॥ २ ॥ અર્થજલથી ભરેલા તળાવમાં પણ છાયાવાળા વૃક્ષોથીજ છાયા થઈ શકે છે, કેમકે એકલી આંખ ભમરવિના કઈ શેભે? ૨
इत्यसौ कुंदमाकंद-मुख्यान वृक्षारोपयत् ।। उत्पालौ पालितास्तेन । ते निजांगा इवाभवन् ॥३॥
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૧ )
અઃ—એમ વિચારીને તેણે તે તળાવને કિનારે ડાલર્ આંખાઆદિક વૃક્ષા રોપ્યાં, તથા તેઓનું રક્ષણ કર્યાથી તેએ પેાતાના અગનીપેઠે ઉછરી આવ્યાં. ॥ ૩ ॥
विधाप्य स्वोचित देव - कुलमाराममंडनं ॥ - ॥ સ તત્રામિæàવશ્ય | મતિમાં સમતિoવત્ । ૪ ।।
અ:—પછી ત્યાં તે ગીચાને શેાભાવનારૂ‘ એક દેવમંદિર પાતાની શક્તિ મુજબ કરાવીને તેમાં તેણે પેાતાના અભિન્ન દેવની મૂર્તિ સ્થાપન કરી. ૫ ૪ ૫
प्रतिवत्सर मे कैकं । तत्पुरः स द्विजब्रुवः ॥ अकल्पयदजं हेतु — मबलं बलिकर्मणे ।। ५ ।।
અઃ—પછી તે કહેવાતા બ્રાહ્મણ તે દેવનીપાસે દર વર્ષે એક નિલ બકરાને મારીને બિલદાન કરવા લાગ્યા. ॥ ૫ ॥
पापाधिकरणं धर्म-मिषादेवं भव सः ।। -મિષાયેનું પ્રવર્ત્ય ||
નમાર પરમાં પ્રીતિ।. ૩ મિથ્યાદરાં હ્રવા // ફ્ ॥
અ:—એવી રીતે ધર્મને બહાને તે પાષારંભનું કાર્ય કરીને અત્યંત ખુશી થવા લાગ્યા, કેમકે મિથ્યાદષ્ટિએને યા તે કયાંથી હોય?
पुत्रेषूपदिशंश्छाग-बलिं स मरणक्षणे ॥
विपद्य सद्यस्तध्यान - वशः पशुगतिं गतः ॥ ७ ॥
અર્થ:—પછી મરણસમયે તે પેાતાના પુત્રાને મકરાના લિદાનને ઉપદેશ દેઇ મરીને તુરત તેજ ધ્યાનને લીધે તે તિય ચગતિમાં ગયા.
तस्मिन्नुपरते तस्य । तनयाः प्रतिवत्सरं ।। पूर्ववनिः कृपास्तत्रै— कैकमालेभिरे पशुं ।। ८ ।।
અર્થ:—હવે તેના મૃત્યુબાદ તે પુત્રા દર વર્ષે પૂર્વનીપેઠે નિય થઇને ત્યાં એકેક પશુને મારવા લગ્યા. ।। ૮ ।
स एव पितृजीवाजो - Sन्यदा तैः पशुवाटके || ददृशेऽविमरीसेन । मत्तोऽयमिति चाददें ॥ ९॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૨ ) અર્થ:–પછી એક દિવસે બકરા૫ થયેલ તેજ પોતાના પિતાને જીવ તેઓએ પશુઓના વાડામાં છે ત્યારે ગાડરનું દૂધ પી પીને પુષ્ટ થયેલ આ બકરો ઠીક છે, એમ વિચારીને તેઓએ તે લીધે.
अथ स्वभवनं पश्यं–श्चिरं परिचितं पुरा ॥ प्राग्जन्मनः स सस्मार । भाविमृत्योर्षिभाय च ॥ १० ॥
અર્થ –હવે તે બકરો પૂર્વે ઘણે કાળ ભેગવેલા પિતાના ઘરને જોઈને પૂર્વ જન્મ યાદ કરવા લાગ્યો, તથા ( પિતાનાં ) થનારાં મૃત્યુથી ડરવા લાગ્યું. ૧૦ છે
अथावधिदिने प्राप्ते । करुणारसजंगलैः ।। क्रूरैकैरिवोल्लुंठ-बटुभिर्वेष्ट्यतेस सः ॥ ११ ॥
અર્થ–પછી જ્યારે નિર્ણય કરેલ દિવસ આવ્યા ત્યારે નિય તથા નૂર વરૂસરખા તે ઉદ્ઘઠ બ્રાહ્મણેએ તેને ઘેર્યો. ૧૧ છે
वाद्यानि वैदिकोद्गारा । गौरीणां कलगीतयः ॥ नास्य शुष्कतृणास्वाद-स्यापि तुल्यामदुर्मुदं १२ ॥ અર્થ –તે વખતે વાગતાં વાજિત્રા, વેદના ધ્વનિ, તથા સ્ત્રીઓનાં મનહર ગીત તે બકરાને સુકા ઘાસના સ્વાદ સરખો હર્ષ પણ ન દેવા લાગ્યાં. ૧૨ છે
कथंचिद् बालबटुभिः । क्रम्यमाणः पदात्पदं ॥ . छगलः स गले बध्ध्वा । ग्रामाद्वहिरनीयत ॥ १३ ।।
અર્થ–બ્રાહ્મણના બાલકથી કેટલીક મહેનતે પગલે ચલાવાતા તે બકરાને ગળે બાંધીને ગામની બહાર લઈ ગયા. મે ૧૩ છે
द्विजानुद्वेजयंतं तं । कुर्वतं बर्करावं ॥ वीक्ष्य वृक्षतलासीनः । साधुः कोऽप्येवमूचिवान् ॥ १४ ॥
અર્થ –એવી રીતે બ્રાહ્મણને કંટાળો આપતા તથા દીન સ્વરથી પિકાર કરતા તે બકરાને જોઈને ત્યાં વૃક્ષનીચે બેઠેલા કેઇક સાધુએ કહ્યું કે, મેં ૧૪ છે
स्वयमेव कृतं सरस्त्वया । तरवश्व स्वयमेव रोपिताः ।। विधृतः स्वकृत्योपयाचिते । छगल त्वं विविधीति रौषि किं ॥
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૩ )
અ:—હે મકરા તે પાતેજ તળાવ મનાવ્યું છે, અને વૃક્ષા પણ તે પાતેજ રોપ્યાં છે, તેમ તે પાતે કરેલી માનતામાંજ તું પકડાયા છે, માટે તું એ એ કરતા શામાટે રડે છે ? । ૧૫ ।
एवं मुनिनरेंद्रस्य । श्रुत्वा वाग्मंत्रमुत्तमं ॥
અનન્યભંતુ મેશ્ય | તુટ્યું વિમિનૌરનું ॥ ૬ ॥
અર્થ:—એવી રીતે તે મુનિરાજના વચનરૂપી ઉત્તમ મંત્ર સાંભલીને સર્પના ઝેરનીપેઠે તે મકરાનું દુ:ખ તુરત નાશ પામ્યું. ।। ૧૪ । अथ सांतव्यथं मेष – मशब्दं मंक्षु चारिणं ॥ विलोक्य विस्मिता विप्रा । अप्राक्षुर्मुनिपुंगवं ॥ १७ ॥
અ:—હવે તે મકરાને દુ:ખહિત કઇં પણ રાવિના જલદી ચાલતા જોઇને આશ્ચય પામેલા બ્રાહ્મણેાએ મુનિને પૂછ્યું કે, "રંગા किमभाणि त्वया भिक्षेा । येनायं निर्वृतः पशुः ।
इति तैर्भाषितोऽभाणी - न्मुनिस्तामेव गीतिकां ।। १८ ।। ૨૮ અર્થ:—હૈ ભિક્ષુ ! તેં શું કહ્યું કે જેથી આપશુ શાંત થઈ ગયા ? એવી રીતે તેઓએ પૂછવાથી મુનિએ તેજ કાવ્ય કહ્યો. ॥ ૧૮ ૫
विद्मस्त्वदुक्तभावार्थ । वयं नोत्तानबुद्धयः ॥
T
इति विप्रैर्मुनिः प्रोक्त – इछागस्य प्राग्भवं जगौ ॥ १९ ॥ અ:—અમે આછી બુદ્ધિવાળા તમારાં વચનને ભાવાર્થ સમજી શકતા નથી, એવી રીતે બ્રાહ્મણાએ કહેવાથી મુનિએ બકરાના પૂર્વભવ કહ્યો. ॥ ૧૯ ૩
ततो जातिमदाध्मात — कोपाः सर्वेऽपि वाडवाः ||
ધાડવાનિવલુડવાજા-સુગુતં તઃÐÁ | ૨૦ ||
અ:—ત્યારે જાતિમઢથી ક્રોધાતુર થયેલા તે સર્વે બ્રાહ્મણા વડવાગ્રિનીપેઠે જાજ્વલ્યમાન થઇને તપથી દુખલ થયેલા તે મુનિત્રતે કેપ
કરવા લાગ્યા. ૫ ૨૦ ॥
किमेवं भाषसे भिक्षो । वातकीवासमंजसं ॥ મેળેાયમઃ પુનઃ ॥ ૨૨ !!
પિતા નઃ સમૂહે
અર્થ:—અરે ભિક્ષુ! તું વાએલની માફ્ક આવું જીરૂં શામાટે એલે છે? અમારે પિતા તે દેવલાકમાં દેવ થયા છે, આ બકરો તા કાઈક બીજો છે. ૫ ૨૧ ॥
૧૫ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૪ ) यः स्वमंत्रबलाकान् । नाकं निन्ये पशूनपि ।। दुर्गतिं वदतस्तस्य । जिहा ते शटिता न किं ॥ २२ ॥ અર્થ:-વળી હભિલુ! જે અમારા પિતાએ પોતાના મંત્રબલથી અનેક પશુઓને દેવલોકમાં પહોંચાડ્યા છે, તેની દુર્ગતિ કહેતાં તારી જીભ સડી કેમ ન ગઈ? ૨૨ છે
ऊचे सुधामुचं वाचं । वाचंयमशिरोमणिः ॥ अहो द्विजा अजानद्भिः । किं वृथैवं प्रजलप्यते ॥ २३ ॥
અર્થ –ત્યારે તે મુનિરાજ અમૃતસરખી વાણી બોલ્યા કે અહો બ્રાહ્મણે! અજ્ઞાનને લીધે તમારે ફોકટ શામાટે એમ કહેવું પડે છે?
यतयो जीवितांतेऽपि । भाषते न मृषा ततः ।। स्वस्थाः स्थः संशयं मेष । एष एवापनेष्यति ॥ २४ ॥
અર્થ:-મુનિએ જીવ જાય તે પણ જુડું બેલે નહિ, માટે જે તમે ધીરા થશે તે આ બકરો જ તમારો સંશય દુર કરશે. એ ર૪
अयं जातिस्मरश्छागः । क्रियतां मुक्तबंधनः ॥ नीतः स्वं सदनं गुप्तं । धनं वो दर्शयिष्यति ॥ २५ ॥
અર્થ:–આ બકરાને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું છે, માટે તેને બંધનરહિત કરી પોતાને ઘેર લઈ જવાથી તે પોતે ગેપવેલું ધન તમને દેખાડશે. . ર૫ છે
ततस्तैर्विस्मितैर्निन्ये । विबंधः स्वं गृहं छगः ॥
अदर्शयत् खुरापातै-र्धरांतर्निहितं धनं ॥ २६ ॥ અ ત્યારે તેઓ આશ્ચર્ય પામીને તેને બંધનરહિત કરી પિતાને ઘેર લઈ ગયા. તથા ત્યાં તેણે પિતાની ખરીથી બદીને જમીનમાં દાટેલું ધન દેખાડયું. એ ર૬ છે
अजाद् द्विजातयो जैने । मते जातप्रतीतयः॥ एत्य साधु स्वापराधं । क्षमयामासुराशु ते ॥ ३७ ॥
અર્થ એવી રીતનાં બકરાના આચરણથી જૈનધર્મમાં પ્રતીતિવાળ થયેલા તે બાહ્મણે તુરત તે મુનિ પાસે આવીને પોતાને અપરાધ ખમાવવા લાગ્યા. ૨૭ છે
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૫) मुनि नखनिर्मत्वा । भाविनस्तानुपासकान् ॥ न्यवेदयद्दयाधर्म-गन्यतीर्थिदुरासदं ॥ २८ ॥
અર્થ-જ્ઞાનની ખાણુસરખા તે મુનિએ પણ તેઓને શ્રાવકે થનારા જાણુને અન્યતીર્થીઓને દુર્લભ એ દયાધર્મ તેઓ પાસે નિવેદન કર્યો. . ૨૮
भो भोः केलिपियाः केऽपि । कारयंति वधं सुराः ॥ केलिमात्रं भवेत्तेषा-मन्येषां जीवितत्रुटिः ॥ ॥ २९ ॥
અર્થ—અરે કેટલાક ગમ્મતી દેવે જીવહિંસા કરાવે છે, તેમાં તેઓને તે ફક્ત ગમ્મત મળે છે, પરંતુ અન્યના જીવિતને વિનારા થાય છે. જે ૨૯ છે
वेदोक्तोऽपि भवेज्जीव-वधः पापनिबंधनं ॥ अंभोदादपि संभूता । दहति चपला न किं ॥३०॥
અર્થ:–વેદમાં કહેલી જીવહિંસા પણ પાપના કારણરુપ થાય છે, કેમકે વાદળાંમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી વીજળી પણ શું બાળતી નથી?
नीरागाः स्वर्गतौ छागा । हूयंते श्रोत्रियैर्यथा ।। प्रियवर्ग तथा विप्र-कुलं किं ते न जुह्वति ॥ ३१ ॥
અર્થ-સ્વર્ગમાં મોકલવા માટે જેમ તે વેદીયા બ્રાહ્મણે નિરપરાધી બકરાઓને ( અગ્નિમાં ) હેમે છે, તેમ સ્વર્ગાભિલાષી બ્રાહ્મણૂકુલને તેઓ શામાટે હેમતા નથી? ૩૧ છે
आत्मानं जुहुयुश्चेत्ते । तत्पश्चादकुतो भयं ॥ तृणाश्यपि छागकुलं । भुक्ते स्वर्गाधिकं सुखं ॥ ३२ ॥
અથવળી જે તેઓ પિતાનેજ (અગ્નિમાં) હમીદે તે પછી તેઓને કોઇને પણ ભય રહે નહિ અને ઘાસ ખાનારૂં બકરાનું કુલ પણ સ્વર્ગથી અધિક સુખ ભોગવે. ૩ર છે
वधं विदधते येऽत्र । वैधेया धर्महेतवे ॥ તૈrvમાર વર્ષતિ . વિદ્ધચિવ વ રૂ I
અથર–જે નીચ પુરૂષે અહીં ધર્મને બહાને વધ કરે છે, તેઓ અગારાનો વરસાદ વરસાવી વનને વધારવાની ઈચ્છા કરે છે. ૩૩ .
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૬ )
મિથ્થાવલૢાજુજિતા-શુંમાઃ સંવરગં છે
निपीय साधोरित्युक्ति-सुधां मुमुदिरे द्विजा ॥ ३४ ॥
અ:—આ સંસારરૂપી જ ગલમાં મિથ્યાત્વરુપી લૂથી વ્યાકુલ થયેલા તે બ્રાહ્મણા સાધુનુ' એવી રીતનુ વાણીરૂપી અમૃત પીને
અત્યંત આનંદ પામ્યા. ૫ ૩૪ ૫
अयाभयं ददुर्विधाः । प्रपनजिनशासनाः ॥
ન જેમનું ઇનસાય | સર્વેષાવિ નિાં ॥ ૨૯ ||
અ:—પછી તે બ્રાહ્મણ્ણાએ જૈનધમ અગીકાર કરીને કેવલ તે કરાને નહિ, પણ સર્વ પ્રાણીઓને અભયદાન આપ્યું. ॥ ૩૫ ૫ अनत्ये सद्विज इव । स्वकृतेनैव कर्मणा । संप्रत्यनुशयाना त्वं । कमवष्टंभमाप्स्यसि ॥ ३६ ॥
અઈઃ—એવી રીતે હે પ્રિયે ! જેમ મકરો થયેલા તે બ્રાહ્મણ તેમ પાતેજ કરેલાં કાર્યથી હવે પશ્ચાતાપ કરવાથી તને કોણ આલમનરુપ થશે ? ૫ ૩૬ ॥
विधाय रभसा कार्यं । यदेतदनुशोचनं ॥
भद्रे भद्राकृते मूर्ध्न । तन्मुहूर्तविवेचनं ॥ ३७ ॥
અ:—માટે એવી રીતે હે ભદ્રે ! સાહસ કાય કરીને પછી જે પશ્ચાતાપ કરવા તે માથું મુંડાવ્યાબાદ મુહૂર્ત પૂછવા જેવુ' છે. । ૩૭ । साथ प्रोचे शुचा रुद्ध - कंठा कुंठाक्षरां गिरं ॥ માળેશ મા શતે ક્ષાર । ક્ષેન્સીમાંવિયોન્તિમિઃ ॥ ૩૮ ||
અર્થ:—હવે શાકથી કંઠ રુધાવાથી સુભદ્રાએ લથડતાં વચનથી કહ્યું કે હે સ્વામી ! આપ આવાં મ લેનારાં વચને મેલીને ઘા ઉપર ખાર નાખેા નહિ. ॥ ૩૮ ૫
हिताहितविमर्शोऽयं । केवलं दुर्यशश्छिदे ||
1
फलति प्राक्कृतान्येव । कर्माण्यत्र शरीरिणां ॥ ३९ ॥
અવની હિત અહિતનેા આ વિચાર કેવલ અયશના નાશ
કરનાર છે, માકી તા અહીં માણીએના પૂર્વે કરેલાં કર્યાંજ ફળે છે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) विचारपूर्व कुर्वतु । कार्यमार्यधियो जनाः ॥
दैवमेवानुवर्तते । फलकाले तु सिद्धयः ॥ ४० ॥
અર્થ–બુદ્ધિવાન માણસ ભલે વિચારપૂર્વક કાર્ય કરે, પરંતુ ફલસમયે કાર્યની સિદ્ધિ તે કમને અનુસારે જ થાય છે. તે જ છે
दैवायत्ताः श्रियः सर्वा । नूनं गौणो गुणाग्रहः ॥
વંતા પવિતા જ શ્વશુળરતા ? અર્થ:–સર્વ સંપદાએ દેવને આધીન છે, ગુણેનું ગ્રહણ તે તેમાં ખરેખર ગૌણરૂપ છે, વણકરે છે કે હમેશાં ગુણેમાંજ ( તંતુએમાંજ ) રક્ત છે, છતાં તેઓ ખાડામાં પડેલા છે. જે ૪૧ છે
व्यवहारविदे सूनोयन्मया कर्म निर्ममे ॥ तदभूदंगदाहाय । घिगिमा वामता विधेः । ४२ ॥
અથ–પુરને દુનિયાના વ્યવહારથી વાકેફ થવા માટે મેં જે કાર્ય કર્યું, તે ઉલટું (મારાં ) શરીરને બાળનારૂં થયું, માટે વિધાતાના આ વિપરીતપણને ધિક્કાર છે. જે કર છે - દશા વારા છેલ્લા-પૂર્વી છાપ૯ છે.
સોડવ સ્ત્રીત્રાવિત રિા ધાતુ રૂવ દિવસ | કરૂ II
અર્થ –જે શાસ્ત્રોને પારંગામી, નર પહોંચાડી કાર્ય કરનાર તથા કલાવાન છે, તે પણ બ્રાહ્મણની પેઠે વિધાતાની ચેષ્ટાને જાણી શક્તો નથી. મેં ૪૩ છે તથાપિ
पदे पदे स्फुरदप्र–स्थपुटीकृतभूरिति ॥
दुर्भिक्षरक्षसो दुर्गो । देशोऽस्ति मगधाभिधः ॥ ४४ ।। તે બ્રાહ્મણનું ઉદાહરણ કહે છે
અથ–પગલે પગલે ફાલેલાં ખેતરેથી જ્યાં જમીન ઢંકાઈ ગર ચેલી છે, તથા જ્યાં દુષ્કાળપી રાક્ષસ આવી શકતા નથી એ મગધનામે દેશ છે. તે ૪૪
तत्र ग्रामोऽभिरामोऽस्ति । सुग्राम इति विश्रुतः ॥ શાસ્ત્રવવી – પુષુત ચાના | છ |
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૮ )
અ:—ત્યાં સુગ્રામ નામે એક પ્રખ્યાત અને નેહર ગામ છે, ત્યાં રહેનારા માણસા શાક અનાજ તથા જલથી સુખી થયાથકા રાહેરના લાકોને પણ પાતાથી હલકા ગણતા હતા. ॥ ૪૫ ૫ ऋद्धेऽपि तत्र फलिते । तैलिनि तिलपिंजवत् ॥
દ્વિનો ટ્ૌથ્થરનોત-વૈશ્રીમત્તિજીવ: | ૪૬ If અઃ—એવી રીતે તે ગામ સમૃદ્ધિવાલુ તથા ફળેલું હતું, છતાં પણ ત્યાં તૈલીનું શરીર જેમ તલના કણાથી તેમ દારિચરુપી રજથી જેના શરીરની શાભા નષ્ટ થયેલી છે, એવા એક શિવ નામે બ્રાહ્મણ વસતા હતા. ॥ ૪ ॥
मुक्त्वा दारिद्र्यमेकं स । नासीत् कस्यापि वल्लभः ॥ आसीन्न तस्य सत्तायां । किंचिदन्यत्क्षुधं विना ॥ ४७ ॥
અ:—એક દારિદ્ર શિવાય તે કાઇને પણ વલ્લભ નહેાતા, અને તેની માલિકીમાં પણ ભૂખશિવાય બીજું કંઇ પણ નહેતું. ૫૪૭ ૫ ब्राह्मण्यं ग्राहितः पिता । सोमदेवोऽस्य नंदनः ॥
આપતું હરેરવાયા | સોમજીમાં ૬ નલિની | ૪૮ ૦ અ:—પિતાએ જનાઇ આપેલા તેના સામદેવ નામે પુત્ર હતા, તથા અત્યંત રૂપવાળી સામરામાં નામની તેની પુત્રી હતી. ૪૫ बाल्य एव तयोर्माता । जाता प्रेताधिवातिथिः ॥
प्रायो ददाति दारिद्र्यं । सर्वासामापदां पदं ॥ ४९ ॥ અર્થ:—બાલ્યાવસ્થામાંજ તેઓની માતા મૃત્યુ પામી હતી, કારણકે પ્રાયે' કરીને દરિદ્રષણ સ આપદા આપે છે. ૫ ૪૯ ૫ अस्या स्थाने न किं मामे- वाहरन्महिषध्वजः ॥ दुःखादिति वदन् विप्रः । कथंचित्ताववर्धयत् ॥ ५० ॥ Į અર્થ :—અરે ! આ મારી સ્મ્રુતિ બદલે યમ મને કાં ન લેઇ ગયા ! એવી રીતે દુ:ખથી ખખડતા તે બ્રાહ્મણે કેટલીક મહેનતે તે બન્ને માળકાને મહેાટા કર્યાં. ॥ ૫૦ ૫
किं भजामि वनं यामि । दूरं खानिं खष्णामि वा ॥
एवं धनाशयानल्पान् । विकल्पान् विततान सः ॥ ५१ ॥
અ: શું હું વનમાં જા? કે દૂર જઇ ક્યાંય ખાણ ખાતુ? એવી રીતે ધનની આશાથી તે અનેક વિકલા કરવા લાગ્યા. ૫ ૫૧ ૫
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૯ )
दारुभारमुपानेतु - मन्नपाकाय सोऽन्यदा ||
વનું નામ ન ગ્રામ—-મિયમપત્રા || હર
અર્થ:—એક વખતે તે સાઇમાટે લાકડાના ભારા લેવાને વનમાં ગયા, કેમકે ગામડીયાએને આવું કાય કરવામાં કઈં શરમ થતી નથી. ૫ પર ॥
बने वनेचरेणेव ददृशे भ्रमतामुना ||
યોની યો નયતે નાન્ના | રસજ્ઞ કૃતિ વિશ્રુતઃ | ૐ ||
અ:—ત્યાં પશુનીપેઠે વનમાં ભમતાંધકાં તેણે એક યાગીને જોયા, કે જે રસ જાણનાર યાગીતા નામથી પ્રસિદ્ધ હતા. ૫ ૫૩ ૫ मन्येऽस्य दर्शनादेव | द्रुतं दारिद्र्यमुद्रा || હત્યાનાËવિષ્ટ ! મૂત્વા ઢુંડાયિતઃ સ તે ॥૧૪ ॥
અર્થ:—ડું ધારૂં છું કે આના દર્શનથીજ મારૂ દારિચ તા ચણુ થઇ ગયું, એવી રીતે આનંદના આવેશથી તેણે જમીનપર લાંબા પડીને તેને વન કર્યુ. ૫ ૫૪ ૫
अचिराद्वत्स भूयास्त्वं । श्रीमानित्युज्जगार सः || તારાવીયો યુથૈ । વારિયારામિવાશિવં || ૬૬ ||
મ:—ત્યારે તે યાગીએ પણ તેની આશારુપી વેલડીને પાયવામાં જલધારાસરખી મેાડેથી એવી આશીષ આપી કે હે વત્સ ! તું જલદી ધનવાન થા ? ॥ ૫૫ ॥
आस्तां श्रीस्त्वयि संतुष्टे । सकला अपि सिद्धयः स्वयंवरा इवैष्यंति । मामित्युचे द्विजोऽपि तं ॥ ५६ ॥
અર્થ:—ત્યારે તે બ્રાહ્મણે પણ કહ્યું કે, હે યોગીરાજ ! ૫ાપની કૃપાથી લક્ષ્મી તે એક બાજુ રહી, પરંતુ સર્વ સિદ્ધિએ સ્વયંવરાનીપેઠે મારીપાસે આવશે. ! ૫૬ ॥
स ततः सततं भक्तिं । व्यधादवितथां तथा ॥
शरदीव सरः प्राप । प्रसत्तिं योगिराट् यथा ॥ ५७ ॥
અર્થ:—પછી તે બ્રાહ્મણ તે યોગીરાજની હંમેશાં એવી તેા ખરા દિલથી ભક્તિ કરવા લાગ્યા કે શરદ ઋતુમાં જેમ તળાવ તેમ તે ચેગીરાજ પણ ખુશ થઇ ગયા. ॥ ૫૭ in
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૦)
आनिन्ये माहिषं पुच्छं | सुस्नातः स तदाज्ञया ॥
शौचवादो भिया नश्यत्युत्थिते लोभरक्षसि ।। ५८ ।। અર્થ:—પછી તે ચેગીની આજ્ઞાથી સાન કરીને પાડાનુ પુછ્યુ લેઇ આવ્યા, કેમકે લાલપી રાક્ષસ જ્યારે ઉભા થાય ત્યારે પવિત્રપણાની વાત તેા ભયથી નાશીજ જાય છે. ૫ ૧૮ ૫ स्वयं कुर्वंस्तपस्वीव । रसत्यागं रसाशया ॥
स भिक्षालन्धतैलेन । पुच्छं चिरमभावयत् ।। ५९ ॥ અર્થ:—વળી પાતે સિદ્ધરસની આશાથી તપસ્વીનીપેઠે સ રસના ત્યાગ કરીને ભીખ માગી મેળવેલાં તેલથી તે પાડાનુ પુછ્યુ હંમેશા ભીંજાવવા લાગ્યા. ૫ ૫૯ ૫
आगच्छ वत्स श्रीवत्स - मित्र श्रीमच्छिरोमणि ॥
यथा मंक्षु करोमि त्वा-मिति वर्षन् वचोऽमृतं ॥ ६० ॥ અ:—હે વત્સ ! હવે તું ચાલ કે જેથી તને વિષ્ણુનીપેઠે જલદી શ્રીમંતાના શિરોમણિ બનાવુ, એવીરીતે વચનામૃતને વરસતેાથકા ! ૬૦ ॥
पुस्तकेन करस्थेन । सूचिताशेषपद्धतिः ॥
સજ્જ તેનામાં કામન્ । કાવ યાન્તિ નિરિપુરઃ || ૬ | સુખં || અર્થ:—તથા હાથમાં રહેલાં 'પુસ્તકથી દેખાડેલ છે સઘળી વિધિ જેણે એવા તે ચેાગી તે બ્રાહ્મણને સાથે લેને વનમાં ચાલતાથકા એક પર્વ તપાસે આવી પહોંચ્યા. !! ૬૧ ॥
सचिरं संचरन्नद्रि - - द्रोणीषु द्रविणाया || દધિષ્ઠિતને રદક્ષાદ્રિમર્ ક્રિન !! ૬૨ ||
અ:—હવે ધનની આશાથી પર્વતની મેખલાઓમાં ઘણા કાળ ભ્રમવાથી તે બ્રાહ્મણ પત્થરના ઘસારાવડે કરીને સિંધરના ઝાવાળા પતજેવા થા. ॥ ૬ ॥
स्फुटस्फारस्फटाटोप - फणिफूत्कारदारुणं ॥
अस्थिरस्थपुटस्थूल - प्रस्थस्थलदुराक्रमं ।। ६३ ।
અર્થ:—પ્રગટરીતે વિસ્તારેલ છે ફણાના આટાપ જેઓએ એવા સર્પાના ફુંફાડાથી ભયંકર લાગતા, તથા અસ્થિર ઢગલાસરખા મહેાટા પથ્થરવાળી જમીનથી દુ:ખે એલંગી શકાય એવા ॥ ૬૩ u
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૧ ) भानुभीततमःस्तोम–स्थानप्रदमविक्षतां ॥ અગ્રવ પુર્ણ વાર–વદિવાઘ ત | ક | છે
અર્થ:–તથા સૂર્યથી ભરેલા અંધકારના સમૂહને નિવાસસ્થાન આપનાર નરકના.મુખસરખા એક ભયરા પાસે આવીને તેઓ બન્ને મુશ્કેલીથી તેમાં પેઠા. એ ૬૪ છે
खिग्धमाहिषपुच्छाग्र-जाग्रज्ज्वलनतेजसा ॥ किंचित् प्रपंचिताध्वानो । लेभाते रसकूपिकां ॥ ६५ ॥
અથ–તેલમાં ભીંજવેલા પાડાના પુંછડાને છેડે સળગાવેલા દીપકના તેજથી કઇંક માર્ગ જોતાથકા તેઓ બન્ને એક રસકૂપિકા પાસે આવ્યા. તે ૬પ છે
योगिना दर्शितं तत्र । प्रासादं पाविशद् द्विजः ।। निधूमवर्तिदीपाय-माननानामणीमयं ।। ६६ ।।
અર્થ –ત્યાં યોગીએ દેખાડેલા અને ધૂમાડા તથા વાટવિનાના દીપકલ્પ થયેલ છે વિવિધ પ્રકારના મણિઓ જેમાં એવા એક મંદિરમાં તે બ્રાહ્મણ દાખલ થયો. એ ૬૬ છે
योग्यूचे भो इमां देवीं । विद्धि सिद्धरसेश्वरीं ।। __एता प्रसाद्य सद्यस्त्वं । हेमाहे रसमाप्नुहि ।। ६७ ।।
અર્થ:–પછી યેગીએ તેને કહ્યું કે હે દ્વિજ આ દેવીને તું સિદ્ધરસની માલિક જાણજે, તેણીને ખુશ કરવાથી તેને સુવર્ણ યોગ્ય રસ , જલદી મળશે. ૬૭ છે
सोऽपि सन्निहिताराम-पुष्पैरभ्यर्च्य देवता ॥ पुरो बद्धांजलि काव्य-नव्यैरस्तुत तन्मनाः ॥ ६८ ॥
અર્થ–પછી તે બ્રાહ્મણ પણ નજદીક રહેલા બગીચાના પુષ્પોથી તે દેવીને પૂજીને તથા તેની પાસે હાથ જોડીને તલ્લીન થઇને નવાં કાવ્યો વડે સ્તુતિ કરવા લાગ્યો. ૬૮ છે
मुरी परीक्षितुं तस्य । भक्ति भक्तेषु वत्सला ॥ वत्स तुष्टास्सि किंचित्वं । पात्रं धेहीत्यवोचत ॥ ६९ ॥
અથ:–તે વખતે પોતાના ભક્તોuતે વત્સલ એવી તે દેવી તેની ભક્તિની પરીક્ષા કરવા માટે બોલી કે હે વત્સ ! હું તારા પ્રતે તુષ્ટમાન થઇ છું, માટે તું કઇંક પાત્ર ધર ? છે ૬૯
૧૬ સૂર્યોદય પ્રેસ–જામનગર.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ) तेन प्रसारिते वस्त्रां-चले चंचलचेतसा ॥ सा तत्कोपानिहव्याभं । यवमुष्टिं निचिक्षिपे ॥ ७० ॥
અર્થ:–ત્યારે તે બ્રાહ્મણે વ્યાકુલ મનથી વસ્ત્રને છેડો પાથર્યો, અને દેવીએ પણ તેના ક્રોધાગ્નિમાં વૃતસરખા યેવો મુઠી ભરીને તેમાં નાખ્યા. એ ૭૦ છે
यवावलोकनाजात-कोपो जातिगुणाद् द्विजः ॥ दध्यौ देव्या अहो दानं । तोषिताया नवैः स्तवैः ॥ ७१ ॥
અથ:-વોને જઇ પોતાના જાતિસ્વભાવથી કોધાતુર થયેલા તે બ્રાહ્મણે વિચાર્યું કે અહો ! નવાં સ્તોત્રથી ખુશ થયેલી આ દેવીનું દાન તે જુએ !! ૭૧
वणिग्मात्रेऽपि संतुष्टे । लभ्यते खलु भोजनं ।। यवमुष्टिं ददौ देवी । निर्विवेकं हि वैभवं ।। ७२ ॥
અર્થ:-વણિક જેવો પણ જે સંતુષ્ટ થાય તે પણ ભેજન મલે છે, અને આ દેવીએ મને મુઠી ભરી યવ આયા ! માટે વૈભવ ખરેખર વિવેક વિનાને છે. જે ૭૨ છે
यदर्थ घृष्टगात्रोऽस्मि । तस्य दानं यदीदृशं ।। તાણા વિ દ્રવ્ય સેવતા વર્ધતા ફર | ૭ ||
અર્થ –જેને માટે મારું શરીર આખું ઘસાઈ ગયું, તેણીનું દાન જ્યારે આવું છે ત્યારે દે તે ડુંગરની માફક દૂરથી જ રળીયામણા છે.
वरं भिक्षैव सा पात्रं । शालिना पूर्यते यया । દુરારાધ્યા: વરાછા / જ પુનવિયોનઃ || ૭૪ |
અર્થ:–માટે આના કરતાં તો તે ભીખજ સારી છે, કે જે વડે ભાજન તે ભાતથી ભરાય, પરંતુ જે દુ:ખે આરાધી શકાય અને સ્વ૫ ફલ આપે એવી દેવજાતિ કઈ ઉપયોગની નથી. ૭૪
गृहं दूरे भुवि स्वापो । यवान्नं खलु दुर्जरं ।।। तदेते रूक्षविरसा । भोक्तुमत्रोचिता न मे ॥ ७५ ॥ ..
અર્થ:–અહિં તે આટલો વખત ઘર દૂર ત્યજ્ય, યે પથારી કરી, અને દુ:ખે પચી શકે તેવું યવાન્નનું ભક્ષણ કર્યું, પરંતુ હવે
આ લુખું અને રસ વિનાનું ખાઈ અહિં બેસી રહેવું મને ઠીક લાગતું નથી. તે ૭પ છે
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૩ )
इति ध्यात्वा यवान् देवीं - प्रति क्षिप्त्वाभ्यधत्त सः ॥ ર્યો: જોશે ગૃહિામૂ—શિવે મિક્ષતામ્ ॥ ૭૬ I અર્થ:—એમ વિચારી તે યવાને ઢવી તરફ ફેંકીને તે ખેલ્યા કે, રાંડ દરિદ્ર ! આ તારા જવને તારા ભંડારમાં ડાટી રાખજે કે જેથી કાળ દુકાળે તને ખાવાને કામ લાગશે. ૫ of u
:ઢિનવધાનિ—ટ્વી રોપાળવિ તું
નિવિક્ષેપન ગોરું | યંત્રવાહી દૂરતઃ। ૯૭ !
અ:—હવે ક્રોધાતુર થયેલી તે દૈવીને તે દરિદ્રી બ્રાહ્મણને મારી નાખવાની જો કે ઇચ્છા ન થઇ તેા પણ ગાણવાળે જેમ પથ્થરના ગાળાને તેમ તેણીએ તેને દૂર ફેંકી દીધા. ॥ ૭૭ u
उन्मीलिते क्षणस्तत्र | क्षणं पश्यन्नितस्ततः ॥
न प्रासादं न देवीं च । न च योगिनमैक्षत ॥ ७८ ॥
અર્થ:—પછી ત્યાં તે આંખ ઉઘાડીને જેવા આમ તેમ જુએ છે તો મદિર દૈવી કે યોગી તેમાંનું કઇં પણ તેણે દીઠું નહિ. ॥ 2 ॥
आ' किमेतदिति ध्यान-विधुरः स निरैक्षत ||
कतिचित्सिचये लग्नां - स्तीक्ष्णप्रांतान् हिरण्मयान् ॥ ७९ ॥ અ:—અરે ! આ શું થઇ ગયું ! એમ વિચારથીજ ગભરાચેલા તે બ્રાહ્મણે પેાતાના વશ્વને છેડે વળગેલા કેટલાક તીક્ષ્ણ અણીદાર સુવર્ણના યવેા જાયા. ૫ ૭૯ ૫
हैमा एवाभवते । यवाः श्रीवल्लिपल्लवाः ॥
सामान्ययववद् दृष्टा । हा मया दिव्यमायया ॥ ८० ॥ અથ:—અરે ! આ તેા લક્ષ્મીરુપી વેલડીના ધ્રુવસરખા સેનાના યુવા હતા ! પરંતુ દિવ્ય માયાથી મેં મુખે તેને સામાન્ય વાજેવા જોયા ! | ૮૦ ॥
क्रोधधूमांधिताक्ष- नाभविष्यमहं तदा ॥
સરાવતાન્યા સાદ્રાસ—દ્દાયાં વતા રસું ॥ ૮૨ || અઃ—અરે ! તે વખતે જો હું ક્રોધરુપી ધૂમાડાથી આંધળા થયા ન હેાત તેા તે ઉદાર દેવીમને દાસ્યપણાના નાશ કરનારા સિદ્ધ
રસ આપત. ॥ ૮૧ ॥
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૪). आत्मैव यदि मे वैरी । तदलं परिदेवनैः ॥ इति ध्यायन् वृथोपायः । सोऽचालीदेकया दिशा ।। ८२ ॥
અર્થ:-વળી હું પોતે જ પોતાને જ્યારે વૈરી થયે ત્યારે હવે ખેદ કરવાથી સર્યું, એમ વિચારી વૃથા પ્રયત્નવાળે તે બ્રાહ્મણ એક દિશાતરફ ચાલે. છે ૮૨
જા જાતા ફરતૈ ર્વતઃ | द्विजः स जीवितोद्विग्नो । जगाहे गहनं चिरं ।। ८३ ॥
અર્થ –ત્યાં તે વનચર પશુઓ મારફતે પિતાના મરણને ઇચ્છવા લાગે, પરંતુ તેઓ પણ તેને મળ્યાં નહિ. એવી રીતે જીવવાથી કંટાળેલે તે બ્રાહ્મણ ઘણે વખત વનમાં ભટક્યો. ૮૩ છે
अदूरे ध्वानेतं नृणां । श्रुत्वा तत्र जगाम सः ।। कुद्दालशालिनः खानि । खनतस्तान् ददर्श च ।। ८४ ॥
અર્થ:–એવામાં નજીકમાં માણસોને શબ્દ સાંભળીને તે ત્યાં ગયે, તથા ત્યાં તેણે તે માણસને કેદાળીઓથી ખાણ ખેદતા જોયા.
क्षोणीखननसंरंभो । भोः किमेवं विर्धायते ॥ पृष्टास्तेनेति ते प्रोचुः । शृणु वैदेशिकोऽसि यत् ॥ ८५ ।। . અર્થ –તમે આ જમીન ખોદવાનું આવું કામ શા માટે કરે છે? એવી રીતે તેણે પૂછવાથી તેઓએ કહ્યું કે તું કેઈક પરદેશી લાગે છે, માટે સાંભળ ? . ૮૫
एष निःशेषदारिद्रय-द्रोहणो रोहणो गिरिः ॥ विप वप्रतटी सेय-ममेयमणिजन्मभूः ॥८६॥
અર્થ:–આ સર્વ દારિને નાશ કરનારે રેહણાચલ પર્વત છે, અને અગણિત મણિઓને પેદા કરનારી આ તેની મેખલા છે. આ ૮૬ છે
खनित्वेमा समासाद्य । रत्नराशि महद्युति ॥ दारिद्रयस्योदकं दास्या-महे निजगृहे गताः ॥ ८७ ॥
અર્થ:– આ ભૂમિ ખાદીને તેમાંથી મહાતેજસ્વી રત્નોનો સમૂહ મેળવીને અમે અમારે ઘેર જઈ દારિત્ર્યને જલાંજલિ દેઇશું. ૮૭
अथाप्तक्षोभलोभाब्धि-कल्लोलांदोलिताशया ॥ संजग्राह खनित्राद्यं । स हैमयवविक्रयात् ।। ८८ ॥
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫). અર્થ:-હવે લેભ પામેલા લેભરૂપી સમુદ્રના મોજાઓથી પ્રેરાચેલી આશાવર્ડ કરીને તે બ્રાહ્મણે તે સુવર્ણય વહેચીને કેદાળની આદિક ગ્રહણ કર્યું. ૮૮ છે
खानि खनन्ननिर्वेद-माददे स बहून् मणीन् ।।
कर्करत्यागतः साधु-र्दोषत्यागाद्गुणानिव ।। ८९ ॥ અર્થ:–પછી થાક્યા વિના ખાણ બેદીને મુનિ જેમ દોષાને તજી ગુણેને ગ્રહણ કરે, તેમ તેણે કાંકરા તજીને ઘણા મણિ ગ્રહણ કર્યા. તે ૮૯
काले केलितरत्नौघो । हर्षझल्लरिझात्कृतैः ॥ આશાન મનોજે નયન ઘવ દ્વિગઃ || ૧૦ ||
અર્થ–પછી કેટલેક વખતે તેને સમૂહ એકઠો કરીને હર્ષરૂપી ઝાલરના ઝંકારાઓથી પિતાની મનપીરંગભૂમીમાં આશાપી નટીને નચાવતોથકે તે બ્રાહ્મણ ત્યાંથી (ઘરતરફ ) વા. ૯૦ છે
अन्येऽपि खनकाः केऽपि । मार्गोपद्रवभीरवः ॥ દ્રિવ: ક્ષત્ર માન્યઃ સ્થા–હિતિ સંગષિમુના | S? |
અર્થ:–બ્રાહ્મણ સર્વ જગાએ માતની હેય, એમ વિચારી માર્ગમાં ( ચેરઆદિકના ) ઉપદ્રવથી ડરનારા બીજા કેટલાક દિનારાઓ પણ તેની સાથે ચાલ્યા. ' કા છે
तेऽन्योऽन्यवंचने गाढ-गृहीतशपथाः पथा ।। ऋजुणा त्वरितं चेरु-चोपोत्तीर्णाः शरा इव ॥ ९२ ॥
અર્થ: પરસ્પર એક બીજાને નહિ ઠગવામાટે આકરા સેગન લઇને તેઓ ધનુષપરથી ફેંકાયેલાં બાણની પેઠે ઝડપથી સીધે માર્ગે ચાલવા લાગ્યા. મેં હર
तेषां निशि विनिद्राणां । विश्रांत्यै कापि तस्थुषां ।। दत्वा मूर्ध्नि मणिग्रंथि । स्वधानीवास्वपीद् द्विजः ॥ ९३ ॥
અર્થ:–પછી વિશ્રામ માટે કોઇક જગાએ રહેલા તેઓ સર્વે - ત્રિએ જ્યારે જાગતા હતા ત્યારે તે બ્રાહ્મણ તે મસ્તક નીચે તે મણિએની પોટલી મૂકીને જેમ પોતાના ઘરમાં તેમ ત્યાં સુઈ રહ્યો. ૯૩
निद्रामुद्रितनेत्रेऽस्मि-बकस्मादैत्य कुंजतः ॥ रत्नग्रंथि कपिः कोऽपि । जहे मोदकलीलया ॥ ९४ ॥
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) અર્થ–પછી જ્યારે નિદ્રાથી તેની આંખ મીચાઈ ગઈ ત્યારે અકસ્માત ઝાડીમાંથી કેઈક વાનરે આવી લાડુનપેઠે તેની તે રત્નોની પિટલી ઉપાડી લીધી. એ ર૪ છે
मुष्टोऽस्मि ग्रंथिमादाय । यात्यसौ वानरो वनं ॥ वयस्या मुंचत स्वापं । समुत्तिष्टत धावत ॥ ९५ ॥ पूत्कुर्वतीति विप्रे ते-ऽधावल्लगुडपाणयः ॥ ન બાપુનાં ને શ્રી મીનમિયોધો | ૨૬ | ગુi |
અધ:-( એવામાં જાગી ઉઠેલે ) તે બ્રાહ્મણ પોકાર કરવા લાગ્યું કે, અરે હું તે લુંટાયો, મારી પોટલી લઇને આ વાનર વનમાં નાશી જાય છે, માટે હે મિત્રો! તમે નિકા છોડે ? ઉઠે અને દોડે ?
અર્થ:–ત્યારે તેઓ પણ હાથમાં લાકડીઓ લેઇને દોડ્યા, પરંતુ સમુદ્રમાં જેમ મત્સ્ય તેમ ઝાડીમાં ભરાઈ બેઠેલો તે વાનર તેઓને મલ્યો નહિ. ૯૬ છે
વાત નિશાનંદના તં થr પરે ! અvaહત્તેિમિ | કિં મતિયવોવન ૧૭ |
અર્થ:–પછી રડતા તથા શેકાતુર થયેલા તે બ્રાહ્મણને તે બીજા પંથીઓ સમજાવવા લાગ્યા કે, આવી રીતે વનમાં વિલાપ કરવાથી હવે શું વળવાનું છે? ૯૭ છે
सर्वथा भाग्यहीनाना-मात्मानं मानयन धुरि ।। हत्याकारीव स म्लान-मुखः स्वमगमद् गृहं ॥ ९८ ॥
અર્થ–પછી પિતાને તદ્દન ભાગ્યહીને શિરોમણિ માનતેથકે તે બ્રાહ્મણ ખુનીની પેઠે ઝાંખા મુખવાળે થયો થકો પોતાને ઘેર ગયે.
हस्तायातस्वनाशेन । घातेनेव यमस्य सः ॥ दोद्यमानोऽनुदिनं । व्यधात्तत्रापि रोदनं ॥ ९९ ॥
અર્થ:–તથા ત્યાં પણ તે હાથ આવેલાં ધનના નાશથી જાણે યમે પોતાને મારી નાખ્યો હોય નહિ તેમ હમેશાં દુભાતે થશે ૨ડવા લાગ્યો. એ ૯૯ છે
ग्रामाधिपस्ततस्तस्मै । शालेयं कृपया ददौ ॥ धेनुं च रोहिणी नाम्ना । परार्था हि सतां श्रियः ।। ८०० ॥
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૭) અર્થ:–ત્યારે તે ગામના ઠાકરે તેને ( દુ:ખી જોઇને ) એક ખેતર આપ્યું તથા એક રોહિણી નામની ગાય આપી, કેમકે સજનેની લક્ષ્મી પપકાર માટે હોય છે. મેં ૮૦૦ છે
અઘરા વનાવાદ–-દાદિ ઘનાખે છે वन विप्रो नवौढि-शाली शालीनुवाप सः ॥ १ ॥
અર્થ:–એવામાં વનના દાવાનલને નાશ કરનારે જ્યારે વરસાદ આવ્યો ત્યારે નવી આબાદીથી ખુશ થએલા તે બ્રાહ્મણે તે ખેતરમાં ડાંગર વાવી. ૧ છે
इतश्चासादिते व्योम-मणिग्रहणपर्वणि ॥ धनलाभाशया सर्वे । माद्यंतिम द्विजातयः ॥ २ ॥ અર્થ એવામાં સૂર્યગ્રહણનું પર્વ આવ્યાથી ધનપ્રાપ્તિની આશાથી સર્વ બ્રાહ્મણે હર્ષ ઘેલા બની ગયા. ૨
शालिविपच्यते याव-त्तावत्पर्वणि पूषणः ।। गत्वा ग्रामांतरं कचि-द्विभवं संचिनोम्यहं ॥ ३
અર્થ:–જેટલામાં આ ડાગર પાકે તેટલામાં આ સૂર્યગ્રહણના પર્વમાં કેઈક ગામ જઇને થોડુંક ધન એકઠું કરું, ને ૩ છે
ध्यात्वेति रक्ष्यं शालयं । पाल्येयं गुर्विणी च गौः ॥ युवाभ्याभिति पुत्रौ सो-ऽनुशिष्य प्रास्थित द्विजः ।। ४ ॥
અર્થ_એમ વિચારી તે બ્રાહ્મણ તમારે આ ડાંગરના ખેતરનું રક્ષણ કરવું તથા આ ગર્ભિણી ગાયને પણ પાળવી, એમ પોતાના બે સંતાનને શિખામણ આપી ત્યાંથી ચાલતો થયો. એ જ છે
द्विजे दूरं गते तस्मिन् । दारिद्रय इव देहिनि ।। श्रियमिच्छत्कलापात्रं । तत्रागानटपेटकं ॥ ५ ॥
અર્થ:–મૂર્તિવંત દારિત્ર્યની પેઠે તે બ્રાહ્મણ જેટલામાં દૂર ગયે તેટલામાં ધનની ઇચ્છાવાળું અને કલાવંત એવું એક નાનું ટોળું તે ગામમાં આવ્યું. જે ૫ છે
नटैः स्वकलया तत्र । तथारंजि चिरं जनः ।। स्वयं स्पृहाधिकं तेभ्यो । यथा वित्तमदत्त सः ॥ ६ ॥ અર્થ:–તે નએ પિતાની કળાથી ત્યાંના લેકેને એવા તો ખુશી કર્યા કે જેથી તેઓએ તેઓને પોતાની મેળેજ ઈચ્છાથી પણ અધિક ધન આપ્યું. | ૬ |
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ )
सोमदेवस्तदालोक्य | व्यमृशस्कृश धीर्हदि ।
ગદ્દો હમાં જા શીદા / ગઢો હોજ, જામિયક || ૭ || અ:—તે જોઇને તુચ્છસ્મુધ્ધિ સામદેવ મનમાં વિચારવા લાગ્યા કે, અહે। આ નાની કેવી કલા છે ! તથા લેાકા પણ કલાને ચાહુ
નારા છે. ૫ ૭ u
कापि किंचिन्न लभते । याचमानोऽपि मे पिता ।।
याश्चां विना हामी प्रापु -- रापत्तापहरं धनं ॥ ८ ॥ અ:—અને મારા બાપ તે ભીખી ભીખીને થાકયા, તે પણ તેને કયાંય કઈં મળતું નથી, અને આ નટાને તેા માગ્યાવિનાજ દારિદ્રચપી તાપને હરનારૂં ધન મળી ગયું ! ૫ ૮ ૫
धिग् ब्राह्मण्यं शुक्लवृन्या । कर्णपंचकपूरकं ।। વિદ્યાયાનામ્યવિ રૃથા | ઢંઢશોષ રા િષિજ્ || ફ્
અ:—માટે આ બ્રાહ્મણપણાનેજ વિકાર છે, કે જેમાં ભીખ માગીને ઉદરપૂર્ણ કરવી પડે છે, તેમજ વિદ્યાશાળાઓ પણ ફાટ કશાષ કરનારી છે, માટે તેને પણ ધિક્કાર છે, ॥ ૯॥
साम्यमेति श्रिया हीनो । नरो निर्वाणवहिना ||
यथा तथा वा श्रीरय । जातिकर्मकुलैरलं ॥ १० ॥ અર્થ :—નિર્ધન માણસ ઠરી ગયેલા અગ્નિસરખા એટલે રાખના મેળમાં છે, માટે ગમે તેમ કરીને પણ ધન મેળવવુ, તે માટે જાત ક કે કુલની પરવા કરવાની નથી. ॥ ૧૦ ॥
पद्मस्य पंकयोनित्वं । गोपालवं मुरद्विषः
જજિતં નિયોરુમી—વતઃ હોત્ર વિશાતિ । ? || અ:—લક્ષ્મીવાન કમળના કાદવથી થયેલા જન્મને, વિષ્ણુના ગાવાળીયાપણાને તથા ચંદ્રના કલકીપણાને કાણુ અહિં વાવી શકે છે ? ।। ૧૧ ।
=
निश्चित्येति कुलाशंका – मपास्य मिलतिस्म सः ॥ नटानां धनलोभेन । स हि नामांतरं मधु ॥ १२ ॥ અર્થ:—એમ નિશ્ચય કરીને કુલાચારની શકા છેાડીને તે સેમદેવ તા ધનના લાભથી તે નટા સાથે મળી ગયા, કેમકે તે ધન નામશેર બધલાર સરખું છે. । ૧૨ ।
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ) यूनैकेन खसारेण । स्वसा तस्य स्वसात्कृता ।।
૪ કરિો વદ્દીવા-વિરામે પધારયા ! રૂ . અથર–તેની બહેન સોમશર્માને કેઈક ધનવાન યુવાને પોતાને સ્વાધીન કરી, તથા સારી રીતે સીંચાયેલી વેલડી જેમ ફળને તેમ તેણીએ ગર્ભ ધારણ કર્યો. તે ૧૩ છે
ઉતાર: શાહિક સર્વતાવિત | ૨૪ ||
અર્થ:–વળી કેઈએ પણ નહિ શેધ્યાથી કામના સમૂહથી જેમ જીવ તેમ તે ફાલેલું ડાંગરનું સઘળું ખેતર ઘાસથી છવાઈ ગયું. ૧૪
अचिरादेव वल्लीव । पालन पोषणं विना ॥ व्यशुष्यद्रोहिणी धेनु-रपि दृष्टफलमेदया ॥ १५ ॥
અર્થ તુરતમાં વીયાનારી રેહીણુ ગાય પણ પાલનપષણવિના વેલડીની પેઠે તુરત સૂકાઈ ગઈ. ૧૫
પાવન થા–ાતો વિશે નિષિત છે . गृहमेकांतं नि:क्रांत-पात्रनाटकसंनिभं ॥ १६ ॥ અર્થ–પછી ડુંક ઘન મેળવી ઘેર આવેલા તે બ્રાહ્મણે જેમાંથી પાત્રો ચાલ્યા ગયાં છે એવી નાટકશાળાસરખું ઉજડ પડેલું પોતાનું ઘર જોયું. ૫ ૧૬ !
किमकस्मादिदं जात-मिति संभ्रांतचेतसः ॥ તજી ડસ્રિોત–રા શોઝમત્રવર ?૭ |
અર્થ:–અરે ! આ અચાનક શું થઈ ગયું ! એવી રીતે મનમાં ગભરાટ પામેલા તે બ્રાહ્મણને કેઈએ તેનું સઘળું સ્વરૂપ જણાવનારે એક ગ્લાક કહ્યો કે, . ૧૭
सोमदेवो नटो जातः । सोमशर्मा च गुर्विणी॥ .. शालिवप्रस्तृणैश्छन्नो । न प्रसूता च रोहिणी ॥ १८ ॥ અર્થ –સેમદેવ તો નટ થઈ ગયા અને સોમશર્મા ગર્ભવતી છે, ડાંગરનું ખેતર ઘાસથી છવાઈ ગયું છે, અને હીણુ ગાય વીયાઈ નથી. ૧૮ છે ,
૧૭ સૂર્યોદય પ્રેસ જામનગર
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૦) तत् श्रुत्वा जन्मतः स्वीय-वृत्तस्मरणदुर्मनाः ॥ વારા સાનિ થતું વન કરવાહવિ . ૧૨ /
અથર–તે સાંભળી છેક જન્મથી પિતાની સ્થિતિ યાદ આવવાથી તે શિવ બ્રાહ્મણ મનમાં ઘણેજ ખેદ પામી ઘરમાં નહિ રહી શકવાથી વનમાં જઈ રડવા લાગ્યો. મે ૧૯ છે . ઘણાનવને સુરવ–સ વી સંજ્ઞા |
ऋषिः कोऽपि किमेवं भो । रोदिषीति तमालपत् ॥ २० ॥
અર્થ –એવી રીતે અત્યંત શેકાતુર ચહેરાવાળા તથા દુઃખના ઘરસરખા તે બ્રાહ્મણને ત્યાં જઈને કેઈક મુનિએ કહ્યું કે, અરે તું રામાટે રેડે છે ? ૨૦ .
स्ववृत्तेऽभिहिते विप्रेणाधिव्याधिमहौषधीं ॥ વાર મુનિદ્રા મા રોકીદિ ધીત | ૨૨ | અર્થ–ત્યારે તે બ્રાહ્મણે પિતાનું વૃતાંત કહ્યાબાદ મુનિ તેની આધિવ્યાધિ દૂર કરવાને મહાન ઔષધિસરખી વાણી બોલ્યા કે, હે ભદ્ર ! તું રડ નહિ અને શૈર્ય રાખ? ર૧ છે
कस्य लक्ष्मी सुताः कस्य । कस्य वेश्मेति चिंतय ॥ तदेति याति चात्माय-मेक एव भवाद्भवं ॥ २२ ॥
અથર–કેની લક્ષ્મી? કોના પુત્રો ? અને કેનું ઘર ? એ સઘઉં તે વિચાર ? આ આત્મા તો એજ એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં જાય છે. જે ૨૨ ૫
स्वदृविकूणनाद्वयोनि । द्विचंद्री वीक्ष्यते यथा ॥ तत्तत्साम्यं दधत्यात्मा । स्वमनः कल्पनात्तथा ॥ २३ ॥
અર્થા–પિતાની આંખે સંકોચવાથી આકાશમાં જેમ બે ચંદ્રો દેખાય છે, તેમ પિતાના મનની કલ્પનાથી આત્મા તે તે તુલ્યપણુને ધારણ કરે છે. જે ૨૩ છે
विना जिनाधिपं सर्व-गिनः स्वार्थैकवल्लभाः ॥ यस्तेषु प्रेमसंकल्पः । स कल्पदुभ्रमः स्नुहो ।। २४ ॥ અથર–જિનેશ્વરવિના સર્વે પ્રાણુઓ ફક્ત સ્વાર્થ માંજ લીન
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૧ ). થયેલા છે, માટે તેમાં જે પ્રેમને સંકલ્પ કરવો તે ઘરમાં કપ વૃક્ષની ભ્રાંતિ કરવા જેવું છે. એ ર૪ છે
स्वमित्यागृहणते काम-ग्रहिला महिलादि यत् ॥ નજીવાંતર
કૃ ત્ય રીવ તત્ર તુ / ર૯ | અર્થ –આ મારૂં છે એમ વિચારીને કામાતુર પુરૂષો સ્ત્રીઆદિકને જે ગ્રહણ કરે છે, તે ભવાંતરમાં જાતા થકા સ્વેચ્છાચારીની પેઠે રજા પણ લેતા નથી. તે ૨૫ છે
धिगात्माकर्ष कुर्वेऽहं । कर्तास्मीदमितीच्छया ॥ धत्ते त्रैकालिकी व्याप्ति । विधेर्वाम्यं विदन्नपि ॥ २६ ॥
અથ –ધિકાર છે કે આત્મા વિધાતાનું વિપરીતપણું જાણ્યા છતાં એમ માને છે કે મેં આ કર્યું, હું કરું છું તથા હું કરીશ એવી ઈચ્છાથી તે ત્રિકાલવાળી વ્યાપ્તિ ધારણ કરે છે. તે રદ છે
दाक्ष्यं दर्शयतां धत्ता । धियं घाना विचेष्टतां ॥ બાપુન રે યતિ જૈવમેઘ કમાન | ૨૭ | તાહિ
અર્થ:–ભલે માણસ ડહાપણ દેખાડે, બુદ્ધિ ધારણ કરે, તથા પ્રતાપપૂર્વક ચેષ્ટા કરે, તે પણ ફલસમયે તે દેવજ પ્રમાણભૂત થાય છે. છે ર૭ છે તેમાટે ઉદાહરણ કહે છે. विंध्याटवीषु गौरांगो। व्यहार्षीत्कोऽपि कुंजरः॥
નારણપરીવા-સ્તર વયન મુહં . ૨૮ છે. અર્થ:–વિધ્યાચલના વનમાં કેઇક વેત શરીરવાળે તથા પૃથ્વી પર પડેલાં વૃક્ષના જીણું પગેના સમૂહનું બીછાનું કરી સુખે રહેનારે હાથી વસતે હતો. ૨૮ છે
कपोलपालिमालीना । यस्य भुंगाः सहस्रशः॥ रेजिरेऽजस्रं संवाहि-दानांभोबुबुदा इव ॥ २१ ॥
અર્થ –તેના ગંડસ્થલપર ચેટેલા હજારો ગમે ભમરા હમેશાં ઝરનારા મદપી જાના જાણે પરપોટા હેય નહિ તેમ શોભતા હતા.
निशांते जाग्रता येनो-दस्तो हस्तो वनेचरैः॥ दृष्टो नभस्तरोस्तारा-पुष्पाण्याप्तुमिवोचितः ॥ ३० ॥ અર્થ–પરેઢીએ જાગેલા એવા તે હાથીએ પિતાની ઉચી કરેલી
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩ર ) સુંઢ જાણે આકાશરૂપી વૃક્ષના તારાક્ષી પુષ્યાને લેવા માટે ધારણ કરી હોય નહિ તેમ શેભતી હતી. ૩૦
कुंभांतर्यस्य यो मुक्ता-धनं कृपणवद्वहन् । भाग्याधिकस्य कस्यापि । कृते वाहिका गतः ॥ ३१॥ અર્થ –વળી તે કૃપણની પેઠે કુંભસ્થલની અંદર તીરૂપી ધનને ધારણ કરતો થકે કેઈક ભાગ્યવાનના વાહનપણને પ્રાપ્ત થયો હતો.
किमयं पादपः फुल्लः । किं वा सौधं वनश्रियः॥ यं स्थानस्थं निरीक्ष्येति । क्षणं मूढाः खगा अपि ॥ ३२ ॥
અર્થ –તેને કઇ જગોએ ઉભેલો જોઈને શું આ કઈ વૃક્ષ પ્રફલિત થયું છે ! અથવા આ વનલક્ષ્મીને મહેલ છે ? એમ વિચારી વિદ્યાધરે (પક્ષિઓ) પણ મૂઢ થઈ જતા હતા. ૩ર છે
सोऽन्यदांतनंद कुंजा-चिखेलिपुरहर्मुखे ॥
રાતિઃ સૌધા-વિર શ્રીમાન વિનિયથી ૨૨ છે. ' અર્થ–એક દિવસે પરેઢીએ તે નદીની અંદર કીડા કરવાની ઇચ્છાથી ધનવાન જેમ પિતાના મહેલમાંથી તેમ ધીમી ગતિથી ઝાડીમાંથી બહાર નિકલ્ય. ૩૩
इतश्च कश्चन व्याध-श्वापारोपितसायकः॥ . તત્રાના સ્વામ-દૂન્યવકાસ |
અર્થ-એવામાં ધનુષ્યપર બાણ ચડાવીને કેક પારાધી પોતાના ગામમાંથી ત્યાં વનવાસી પશુઓને મારવાની ઇચ્છાથી આવ્યો. ૩૪
सोऽहृष्यद्वीक्ष्य खेलंतं । सिंधुरं सिंधुरोधसि ॥ दिष्टया दृष्टिपथं प्राप्तो । ममायं शकुनेरितः ॥ ३५ ॥ અન્તે ત્યાં નદીકિનારે તે હાથીને ક્રીડા કરતો જોઈને ખુશીથી વિચારવા લાગ્યું કે અહો ! આજ તે સારું થયું કે શુભ શકુનને પ્રતાપે મને આ હાથી નજરે પડે છે. જે ૩પ છે
हतेऽस्मिन् भद्रजातीये । मुक्तालाभो मम ध्रुवः ।।
થો માથમાણ્યશ્મી-ઘાવતા સ્વયંવર II રૂ6 | અર્થ – ખરેખર આ ભદ્રજાતિના હાથીને મારવાથી મને મોતી
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૩ ) ઓને લાભ થશે, અહો ! આજે તે ભાગ્યને લીધે મને લક્ષ્મી પિતાની મેળેજ વરવા આવેલી છે. જે ૩૬ છે - ધ્યાતિ ઇત્તોડણી | વિષારં સંઘે શર
स घद्रिरिव दुर्भेदो-ऽनल्पैरप्यपरैः शरैः।। ३७ ।।
અ–એમ વિચારીને હાથચાલાકીથી તેણે ઝેરી બાણ સાંધ્યું, કેમકે તે હાથી પર્વતની માફક બીજું ઘણું બાવડે કરીને પણ મરી શકે તે નહોતે. ૩૭ છે
विहितालीढसंस्थानः । स यत्नान्मुमुचे शरं ॥
अपश्यन्निभदृष्टित्वात् । पादपृष्टस्थितं बिलं ॥ ३८ ॥ અ પછી તેણે સ્થિર થઈને યત્નપૂર્વક બાણ માર્યું, પરંતુ તે વખતે તેની દૃષ્ટિ હાથી તરફ હેવાથી પગ પાછળ રહેલું બિલ તેણે જોયું નહિ. ૩૮ છે
પિપાસુ વિનં રાત-ર્વિછાતવાણો વિનિત તે વંશ જ હિંસાઃ યુ રવજીવરછત્રાતિના રૂ8 |
અર્થ:–એવામાં પ્રભાતે પવન પીવાની ઇચ્છાથી તે સર્ષ બિલમાંથી બહાર નિક, અને તેને ડસ્પે, કેમકે હિંસક પ્રાણુઓ ખલની પેઠે છલથી ઘાત કરનારા હોય છે. ૩૯ છે
विद्धो व्याधेषुणा नागो । नगश्छिन्न इवापतत् ॥ व्याधोऽपि फणिना दष्टः । प्राणैस्त्यक्तावुभावपि ॥ ४० ॥
અર્થ: હવે તે પારાધીના બાણથી વીંધાયેલ તે હાથી કપાયેલા પર્વતની પેઠે પડ, અને સાપે ડંખેલો તે પારાધી પણ પડયો, અને તેઓ બન્ને પ્રાણરહિત થયા. કે ૪૦ છે
व्याधेन पतता पृथ्व्यां । विषव्याकुलवर्मणा ॥ क्षुण्णः शिलातलेनेव । सद्यः सर्पो व्यपधत ॥ ४१ ॥
અર્થ:–વિષથી વ્યાકુલ શરીરવાળા તથા શિલાનીપેડે પૃથ્વી પર પડતા તે પારાધિએ ચગદલે સર્ષ પણ તુરત મરણ પામે. ૧ છે
कोऽपि विद्याधरो न्योन्ना । वजन वीक्ष्य तदद्भुतं ॥ मूर्धानं धृनयामास । श्लोकमैक पपाठ च ॥ ४२ ॥
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૪)
અ:—તે વખતે આકાશમાર્ગે ચાલતા કાઇક વિદ્યાધર તે આશ્ચ જોઇને પેાતાનું મસ્તક ધુણાવી એક શ્લાક ખેલ્યા કે, ૫ ૪૨ ॥ अभूदिभस्य हृद्यन्य — द्वयाधस्यान्यत्पुनर्हृदि ॥
अहेश्वान्यद्विधिस्त्वन्ध — देव चक्रे तदस्य धिक् ॥ ४३ ॥ અ:—હાથીના મનમાં કઇં હતું, અને પારાધિના હૃદયમાં વળી તેથી બીજી જ હતું, સર્પના હૃદયમાં તેથી પણ અન્ય હતુ. અને વિધાતાએ તેા વળી તેથી પણ ઉલટુંજ કરી દીધું. માટે તેને ધિક્કાર છે. उदंतं दंतिनः श्रुत्वा । सौम्य धर्मे मतिं कुरु ॥
विधातुर्विश्ववै लोभ्यं । विद्वन् किमनुतप्यसे ॥ ४४ ॥ અર્થ:—માટે હે સામ્યદ્વિજ ! એવી રીતનું હાથીનું વૃત્તાંત સાંભલીને તું ધર્માંમાં બુદ્ધિ કર ? વલી હે વિદ્વાન ! વિધાતાનું તે ( જગતમાં ) વિપરીત આચરણ છે, માટે તું શામાટે ખેદ કરે છે ? चेतितो मुनिना चेति । शिवः श्रीस्त्रीपराङ्मुखः ॥ आददे चरणं युक्तं । तद्बलेन ययौ शिवं ॥ ४५ ॥
અર્થ:—એવી રીતે મુનિએ પ્રતિબેાધ આપ્યાથી લક્ષ્મી અને સ્ત્રીથી વિરક્ત થયેલા તે બ્રાહ્મણે ચરણ એટલે ચારિત્ર લીધું.. અને તેના બલથી તે માણે ગયા એ ચુક્તજ છે. ૫ ૪૫ ૫
1
आकर्ण्य शिवविप्रस्य । प्राणनाथ कथामिमां ॥ विद्धि देवस्य वैवश्यं । दुर्बोधं बुधियामपि ।। ४६ । અર્થઃ—માટે હે પ્રાણનાથ આ શિવ બ્રાહ્મણની કથા સાંભળીને બુદ્ધિવાનેાને પણ અગમ્ય એવુ આપે કનું વિપરીતણું જાણવુ दंपती एवमन्योऽन्य कथाव्याजेन संततं ॥
તૌ શિષન મનોકુલવું । નિવાસયતાં મહિઃ || ૧૭ || અર્થ:—એવી રીતે તે દ્રુપતી હંમેશાં પરસ્પર કથાના મિષથી પેાતાના મનનુ દુ:ખ થાડુ થાડુ' મહાર કહેાડવા લાગ્યા. ૫ ૪૭ ॥ करोति यद् घुणः काष्टे | दुर्गात्रो यच्च विटे || સ્વમાત્રસારે સફેદે | પુત્રપુરસું ચાર તત્ ॥ ૪૮ । અર્થ:—કાષ્ટની અંદર રહેલા ણ જે કાર્ય કરે, તથા ચીભડામાં રહેલા કીડા જે કામ કરે, તેવુ કામચ માત્રસારવાળાં તેઓનાં શરી. રમાં પુત્રસધિ દુ:ખે કર્યું. ॥ ૪૮ u
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૫) नित्यपीडाप्रदात्पुत्र-वियोगात्क्षणिकव्यथं ॥ दारुणं बहुमेनाते । दारणं क्रकचेन तौ ॥ ४९ ॥
અર્થ –હમેશાં પીડા આપનારા પુત્રના વિયોગ કરતાં ક્ષણિક દુ:ખવાલું અને ભયંકર એવું પોતાને કરવતથી કપાવું તેઓ સારૂં માનવા લાગ્યા. કે ૪૯ છે
दीप्ते विरसचित्याया-मपत्यविरहानले ॥ तयोः शुष्केण वपुषा । विदधे कार्यमेध्मनः ॥ ५० ॥
અર્થ–બેચેનીસ્પી ચિતામાં પુત્રવિરહપી અગ્નિ બળતે છતે તેઓનાં શુષ્ક શરીરે બળતણનું કાર્ય કર્યું. ૫૦ છે
नित्यावेव तटिनी । स्फुटनालेव कूपिका ॥
શુકાવા સàવામૂલ્. દિવાનૈયોdયો. ૧૨ / અર્થ – દુઃખથી પીડાયેલા એવા તેઓ બન્નેનાં નેત્રો હમેશ વહેનારી નદીની પેઠે, તથા કુટેલી સરવાણુવાળી કુઈની પેઠે હમેશાં આંસુએને ઝરનારાં થયાં. ૫૧ છે
गत्यागत्यादिकं कर्म । यद्वयधर्ता तदादि तौ ॥ तत्सर्वं पूर्वसंस्कारा-न तु चैतन्यपाटवात् ॥ ५२ ॥
અર્થ:–વલી ત્યારથી તે બન્ને જે ગમનાગમનાદિકનું કાર્ય કરતા હતા, તે સઘળું તેઓ પૂર્વના સંસ્કારથીજ કરતા હતા, પરંતુ સાવધ મનથી કરતા નહેતા. | પર છે
तावधारयतां प्राणा-नपि दुःखकदर्थितान् ॥ શાપુરાવો ના ન તુ કવિતwયા . વરૂ I
અર્થા–વળી તેઓ દુઃખથી કંટાળેલા ( પોતાના ) પ્રાણેને પણ ફક્ત આયુકર્મના ઉપધથીજ ધારણ કરતા હતા, પરંતુ જીવવાની અભિલાષાથી ધારણ કરતા નહતા. પડે છે
एहि देहि देहि सौ-हित्यं वत्सल धम्मिल ॥ स्वमेऽपीति प्रलपंतौ । तौ व्यनिद्रयता न कं ॥ ५४ ॥
અર્થ: હે પુત્ર ધમ્મિલ તું આવ આવ ? અને અમને "આનંદ આપ ? એવી રીતે સ્વસામાં પણ બબડતા એવા તેઓ બન્ને કેને નિદ્વારહિત ન કરવા લાગ્યા ? ૫૪ છે
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૬) एवं काले व्रजत्यात्मा । तयोः कायममुचत ।। को वा सोपप्लवं स्थानं । न मुंचति सचेतनः ॥ ५५॥
અર્થ –એવી રીતે કેટલે કાલે વીત્યા બાદ તેઓના આત્માએ શરીર ત્યજ્યું, કેમકે કયો બુદ્ધિવાન માણસ ઉપકવવાલું સ્થાન છોડતો નથી ? . પપ છે
विपन्नयोः श्वशुरयो-गते परिजनेऽखिले ॥ गेहगहर एकैच । सिंहीवास्थायशोमतिः ॥ ५६ ॥
અર્થ –એવી રીતે સાસુસસરાના મરણ બાદ સઘળે પરિવાર પણ ચાલ્યો જવાથી યશેમતી પિતાને તે ઘરપી ગુફામાં સિંહણની પેઠે એકલી જ રહેવા લાગી. એ પદ છે
निरुद्धय बाढं हृदय-वार्या मीनध्वजं गजं ॥ ___सा भर्तृशय्यामर्यादा । वार्धिवेलेव नाभिनत् ॥ ५७ ॥
અર્થ વળી તેણીએ પોતાના હદયરૂપી સાંકળમાં કામદેવરૂપી હાથીને દઢ બાંધીને ભર્તારની શયાની મર્યાદા સમુદ્રની વીરની પેઠે લેપી નહિ. એ ૫૭ છે
सवितर्यस्तमाप्तेऽपि । धम्पिलस्तां न कामिनीं ॥ મૂશે સુશામપિ નહી . રણ મા ફુવાગિની ! ૧૮ છે. અર્થ –હવે એવી રીતે માબાપરૂપી સૂર્ય આથમ્યા પછી પણ રસલુપ ભમરે જેમ કમલિનીને તેમ અત્યંત ભગવેલી એવી પણ તે ગણિકાને તે ધમ્મિલે તજી નહિ. ૫૮ છે
कलाकेलिकलाकेलि-कीलितस्य पणस्त्रिया ॥
आहरैतनवत्तस्या-ऽतीये द्वादशवत्सरी ॥ ५९॥ " અર્થ:–વેશ્યાએ પિતાની મનોહર ક્રિીડાવાળી કલાની કડાથી વશ કરેલા તે ધમ્મિલના બાર વર્ષે એક દિવસની પેઠે વ્યતીત થયાં.
पणस्त्रिया प्रणाल्येवा-कृष्यमाणं शनैः शनैः॥ कुंडस्येव पयस्तस्य । धनमक्षीयताखिलं ॥ ६० ॥
પથર–નહેરસરખી વેશ્યાએ ધીમે ધીમે ખેંચી લીધેલું તેનું સઘલું ધન કુંડના જલની પેઠે ખૂટી ગયું. ૬૦ છે
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૭ ). धने प्राग्वदनायाति । धनायंत्यथ कुहिनी ॥ . अनुशिष्य निजां चेटीं । प्रैषीद्धम्मिलधामनि ॥ ११ ॥ અથ –હવે પૂર્વની પેઠે ધન ન આવવાથી ધનને ઇચ્છતી કુટણુએ પોતાની દાસીને શિખાવીને બસ્મિલને ઘેર મોકલી. ૬૧ છે
इषुवद्धर्मनिर्मुक्ता । स्वलक्षेच्छुः क्षणाद्ययौ ॥ दरे तद्धामनि घना-श्रयवीथीमतीत्य सा ॥ ६२ ।।
અર્થ–બાણની પેઠે ન્યાયથી (ધનુષથી) રહિત થયેલી તથા પિતાનાજ લક્ષ્યના ઇચ્છાવાળી (લાખેગમેધનની ઈચ્છાવાળી)તે દાસી ઘણા ઘરેવાળી શેરી (ઘણું આશ્રયવાળી સુભટશ્રેણિ ) એલંગીને સુધિ સ્મિલને ઘેર ગઈ. એ દુર છે कचित् खरैः खुरैः क्षुण्णं । प्रवरैपिनीमिव ॥ વાઘાં વિરહાનિ | વેવિતા | હર |
અર્થ –ત્યાં કેઇક જગાએ મોટા ખરોએ પિતાની ખરીઓથી ઉકરડાની પેઠે ખોદેલું, તથા ક્યાંક વડની પેઠે દેલાયમાન થતી વેલડીએના સમૂહથી વીંટાયેલું, ૬૩ છે
कचिन्मध्योद्ताश्वच्छ-मूलप्रभृष्टभित्तिकं ॥ कापि शुभ्रसुधास्थाने । लूतापुटकपूरितं ॥ ६४ ॥ અર્થ તથા ક્યાંક વચ્ચે ઉગેલા પાપળાના મૂળીયાએથી પડો ગયેલી ભીંતવાલું, તથા કયાંક સફેદ ચુનાને ઠેકાણે કરોળીયાઓના પડાથી ભરેલું છે. ૬૪
वजदंतकुलैः क्लृप्त-मुरंगभिव सर्वतः ॥ लालाजालेन लूताभि-रिव प्रकृततानकं ॥ ६५ ॥ અથ:–તથા સર્વ જગેએ ઉદરના સમૂહાએ જાણે સુરંગોવાલું કર્યું હેય નહિ તેવું, તથા કોળીઆઓએ પોતાની લાળના જાળાંથી જાણે તાણાવાણાવાલું કર્યું હેય નહિ તેવું, ૬પ છે
विजनं वनवन्मौलि-परूढतृणमद्रिवत् ।। मूोक्तिवदसंस्कारं । निःश्रीकं क्षीणदेहवत् ।। ६६॥ અર્થ:–વનની પેઠે ઉજડ, પર્વતની પેઠે જેનાપર ઘાસ ઉગી નીકળેલું છે એવું, તથા મુખના વચનની પેઠે સંસ્કારવિનાનું એટલે કે ખાડાખડબાવાલું, ક્ષીણ થયેલાં શરીરની પેઠે શોભાવિનાનું, દાદા - - ૧૮ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૮) श्यामीभूतसुधालेपं । पतवारं श्लथाररि ॥
परितोऽवस्कराकीण । तदासी प्रविवेश सा ॥पंचमिः कुलकं ॥ ' અર્થ:કાળે પડી ગયેલ છે ચુનાને લેપ જેમાં એવું, પડવાની અણી પર છે દ્વાર જેનું એવું. ઢીલી થઇ ગયેલ છે અર્ગલા જેની એવું, ચારે બાજુ કચરાથી ભરેલું, એવાં તે ધમ્મિલના ઘરમાં તે દાસીએ પ્રવેશ કર્યો. એ ૬૭ |
तत्राल्पाभरणां किंचि-ल्लूनपुष्पा लतामिव ॥ - કાનાતનું પાત્ર-રાશિ મિત્ર છે ૬૮ |
અર્થ:–ત્યાં તેણીએ ડાંક ચુંટાયેલાં પુષ્પવાલી લતાની પેઠે સ્વપ આભૂષણવાળી તથા પ્રભાતકાળની સંધ્યા સમયે ચંદ્રની કળાની પેઠે જરા પ્લાન શરીરવાળી છે ૬૮ છે
एकांते स्वामिनो नाम । जपंती योगिनीमिव ।। શાસ્ત્રીનવ શુદ્ધ | સા સુરો શોતી | દશા
અર્થ –તથા ગિનીની પેઠે એકાંતે પોતાના સ્વામીનું નામ જનારી, અને સિંહણની પેઠે અત્યંત સાવધપણે રહેલી એવી યશેમતીને દીઠી છે ૬૯ છે
तां दशा समनस्तस्या । अपि वीक्ष्य दरिद्रतां ॥ निश्चिकाय तथाप्येषा । धृत्वा धाष्टयमवोचत ॥ ७० ॥
અર્થ –ઘરની તથા યશોમતીની તે અવસ્થા જોઇને તેણીએ નિશ્ચય કર્યો કે અહિં તે હવે કેવલ કંગાલપણું જ છે, તોપણ ધિષ્ઠાઈ ધારણ કરીને કહ્યું કે, જે ૭૦ છે
मां चंद्रवदने चंद्र-वदनेककलालयः॥ तवोदंतं धनं चाप्तुं । प्राहिणो देह धम्मिलः ॥ ७१ ॥
અર્થ–હે ચંદ્રમુખી! ચંદ્રની પેઠે અનેક કલાવાળા ઘામ્બલે મને અહિં તારા સમાચાર તથા ધન લેવા માટે મોકલી છે. ૭૧ છે
प्रेषिताप्यतया तत्र | सा धम्मिलमुदारहत् ॥ ही वेश्यानामलीकोक्तेः । कासिका दासिका अपि ।। ७२ ।।
અર્થ-જો કે તેણે કુટણુએ મોકલી હતી, તે પણ તેણીએ ધમ્પિલનું નામ આપ્યું ! અરેરે ! વેશ્યાઓની દાસીઓ પણ જુઠા વચના રેગવાળી હોય છે. તે ૭૨ છે
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
( ૧૩૯ ) भर्त्तर्नाम्ना श्रुतेनापि । चंचद्रोमांचकंचुका ॥ अवदस्मदोत्फुल्ल – नेत्रांभोजा यशोमती ॥ ७३ ॥ અ:—ભર્તારનું નામ સાંભલવાથી પણ જેણીના રોમાંચ ખડાં થયેલાં છે એવી તથા હુ થી પ્રફુલ્લિત નેત્રકમલવાળી યોામતી ખાલી કે, ૫ ૭૩ ॥
अहो महोत्सवः पुण्यै - रद्य जागरितं मम ॥
यदाकर्ण्यत जीवंत्या | स्वामिनाम श्रवः सुधा ॥ ७४ ॥
અર્થ:—અહે! આજે તે મારે મહેાત્સવ થયા છે, તથા આજે મારાં પુછ્યા જાગ્યાં છે, કે જેથી આજે જીવતાં થકાં મેં કહ્યુ`ને અમૃત સરખું સ્વામીનું નામ સાંભળ્યું. ॥ ૭૪ ॥
कचित्कुशलवानस्ति । प्रियः स प्रियदर्शने ॥
તજામમંત્રમા—મમાવજ્રા, કુંતા ! ૭૧ ||
અર્થ:—વળી હે પ્રિય દાનવાળી ! મારા તે સ્વામિનાથ કુશલ તા છે? વળી તેમના નામરૂપી મંત્રના સરણથી મને પણ અકુશલ ક્યાંથીજ હાય? ૫ ૭૫ li
धनमानययां चक्रे । यद्भर्त्ता भर्तृदारिके ॥
ગાજ્ઞા મંગલપર્વેદ | મૂર્ત્તિ સારોવિતા મયા || ૭૬ || અ:—વળી હું સપત્નિ! મારા સ્વામીએ જે ધન મગાવ્યું તે તેમની આજ્ઞા મેં મંગલિક દુર્ગાની પેઠે માથે ચડાવી છે. ૫ ૭૬ ॥
पुनः किं वच्मि निःपुण्या । यत्तादृक् श्वसुरो हितः ॥ सापि श्वश्रममाभाग्या- दध्यासातां परं भवं ॥ ७७ ॥
અર્થ :—વળી હું પુણ્યવિનાની તને શું કહું ? જે મારા હિતેચ્છુ સસરા હતા તે, તથા તે મારી સાસુ, તે બન્ને મારાં અભાગ્યથી પર. લાક પામ્યા છે. ૫ ૭૭ ॥
गतः परिजनः सर्वः । क्षीणं च प्राक्तनं धनं ॥
मरुभूमाविव मयि । कुतस्तत्कमलोदयः ॥ ७८ ॥
અર્થ :—સઘળા પરિવાર પણ ચાલ્યા ગયા, તેમજ પૂર્વનું બન પણ નષ્ટ થયુ, અને મરુભૂમીજેવી જે હું તેનાવિષે હુવે લક્ષ્મીના ( કમલાના ) ઉદય ક્યાંથી હાય ! u ૭૮ ॥
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૦ ) तुभ्यमद्यानवद्योगि। यद्दद्यामल्पमेव तत् || यज्जीवितेशसंदेशः । स्वर्णकोट्यापि दुर्लभः ।। ७९ ।।
અર્થ:—વળી હે અનવદ્ય શરીરવાળી ! હું તને જે કઇં આપું ું તે સ્વલ્પજ છે, કેમકે મારા પ્રાણનાથના સદેશા ક્રોડા સેનામહેારાથી પણ દુર્લભ છે. ! ૭૯ ૫
इमां भर्त्रा विना भार करीं भूषां गृहाण तत् ॥
મમાંને ચીરુમેન્દ્ર । મૂશળ સ્વાદત્રિમ | ૮૦ || અર્થ :—માટે ભર્તાવિના ગઢ ભાર કરનારાં મારાં આ આભૂષણાને તું ગ્રહણ કર ! મારાં શરીરપર ફક્ત એક શીલરુપી સ્વાભાવિક ભૂષણજ ઠીક છે. ॥ ૮૦ u
इत्युक्त्वा निःखनं बाला । रुदती भूषणानि सा || देहाद मात्फलानीव | स्वहस्तेनोदतारयत् ।। ८१ ॥ અર્થ:—એમ કહીને શબ્દહિત રડતી એવી તે યશામતીએ વૃક્ષપરથી જેમ ફ્લા તેમ . પાતાને હાથે શરીરપરથી તે આભૂષણ ઉતાર્યાં. ॥ ૮૧ ૫
હસી નગ્રાદ તરી—રિશીનનિમિતા !!
તાનિ હતેન ન હતા—ડામીયા ૬ ૨ મુળયા | ૮૨ || અર્થ:—તેણીના આચરણથી વિસ્મય પામેલી તે દાસીએ હ્રદયથી નહિં પરંતુ હાથથી, તેમજ લાભથી નહુ પરંતુ કુંટણીના ડરથી તે આભૂષણા લીધાં. ॥ ૮૨ u
तामनुज्ञाप्य निःशेष— योषिजातियशस्करीं ॥
જીહાળતપ્રતોડનુંવત્ । કુટિન્થા મૂળનિસા || ૮૨ || અર્થ :—સર્વ સ્રીજાતિના યશ કરનારી એવી યોામતીની રજા લેઇને તે દાસીએ ઘેર આવીને તે આભૂષા કુટણીનીપાસે મેલ્યાં. ૧૮૩। સામ્યવતઃ પીતે-ચેશોમસ્યા: થામૃતૈઃ ।।
जस्ती विस्मिता मौलिं । धुनतीति व्यभावयत् ।। ८४ ॥ અર્થ :—તેણીના મુખરૂપી કુવામાંથી પીધેલા યોામતીની થારુપી અમૃતવતૅ કરીને વિસ્મય પામેલીતે ડાકરી કુટણી મસ્તક ધુણા વતીકી વિચારવા લાગી કે, ॥ ૮૪ ૫
---
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) વા વીજાતિ વપૂવામિન્દ રા પિ . सर्वनारीशिरोरत्न । सेयं जीयाद्यशोमती ॥ ८५ ॥
અર્થ –જે આવી અવસ્થાવાલા ભર્તારને પણ પિતાના આભપણથી ખુશ કરે છે એવી તથા સર્વ સ્ત્રીઓમાં મુકુટ સરખી તે આ થશમતી જયવંતી વર્તો. ૮પ છે
कठिनः कश्मलो यस्याः । प्रेमहेम परीक्षितु ॥ कषपट्टायते भर्ता । सेयं जीयाद्यशोमती ॥ ८६॥
અર્થ-જેણીના પ્રેમરૂપી સુવર્ણની પરીક્ષા કરવા માટે કઠીન અને શ્યામ ભર્તાર કસોટીસરખે થયેલ છે તે આ યશેમતી જયવંતી વર્તે છે ૮૬ છે
मृन्मण्यो: सरमासिंह्योः। कुबलीरंभयोरिव ॥ गुर्वी भिन्मम यस्याश्च । सेयं जीयाद्यशोमती ।। ८७ ॥
અર્થ:-માટી અને મણી, કુતરી અને સિંહણ, તથા થેર અને કેળવચ્ચે જેટલો તફાવત છે તેટલો મારા અને યશેમતીના વચ્ચે તફાવત છે, તે આ યશોમતી જયવંતી વર્તો. ૮૭ છે
शैत्यमग्नौ महो ध्वांते । शमोऽहौ वारि जंगले ॥ स्नेहो भसनि लालिन्यं । पाषाणे कमलं स्थले ।। ८८ ॥ यथा तथा यदाचार-चारिम्णा मम चेतसि ॥ दुर्घटापि दयोदीये । सेयं जीयाद्यशोमती ॥ ८९ ॥ युग्मं ॥
અર્થ –જેમ અશિમાં શીતલતા, અંધકારમાં તેજ, સર્ષમાં શાંત પણું, જંગલમાં પાણી, રાખમાં ચીકાશ, પાષાણુમાં નરમાશ તથા તથા સ્થલપર જેમ કમલ, તે ૮૮ છે
અથ:–તેમ જેણુના આચારની માહુરતાથી મારા મનમાં કદાપિ પણ ન આવે એવી દયા ઉત્પન્ન થઈ છે, તે આ યશેમતી જયવંતી વર્તો. ૮૯ છે
भृशोपभुज्यमानेभ्य-विभवा भोगवत्सटा ॥ सती निर्माल्यमेघा मे । भूषा न स्पृष्टुमर्हति ॥ ९० ॥
અર્થ:–ઘણાં વપરાયેલાં તથા શાહુકારના વમવસરખાં એવા સતીએ નિર્માલ્ય કરેલ આ આભૂષણને સર્પની ફણાની પેઠે મારે સ્પર્શ કરે પણ યુક્ત નથી. એ ૯૦ છે
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪ર ) अथाष्टाग्यूसहस्रेण । स्वदीनारैः समन्वितां ।। भूषां प्रत्यर्पयामास । यशोमत्यै तयैव तां ॥ ९१ ॥
અથ–પછી તે કટણીએ પિતાની એક હજાર ને આઠ સોનામહેર સહિત તે આભૂષણે તે દાસી મારફતેજ યશોમતીને પાછા મોકલાવી આપ્યાં. ૯૧ માં
નાબાતા દિનીશ્રાધ્યા દોરારિ ઘર | વતઃ તાં અમાવસ્યા-મિવ કાદ વાર | ૨૨ .
અર્થ –નજરે પડેલાં એવાં પણ આ આભૂષણ તે કુટણીરૂપી વાઘણે સંધ્યાં પણ નહી, માટે તેને પ્રભાવવાળાં માનીને તેણુએ ગૌરવપૂર્વક પાછાં ગ્રહણ કર્યો. હર છે
अथानागमनं भर्तु-निश्चित्याऽरोदि बालया । हा स्वयीश तटस्थेऽपि । जाता प्रोषितपल्यहं ॥ ९३ ।।
અર્થ:-હવે મારે સ્વામી આવશે નહિ એમ નિશ્ચય કરીને તે બિચારી યશેમતી વિલાપ કરવા લાગી કે હે સ્વામી આપ અહીંજ બેઠા છતા પણ હું ભર્તારવિનાની સ્ત્રી સરખી થઈ છું. ૯૩ છે
सोढः श्वशुरयोर्मृत्युः । सोढः संपत्क्षयो मया ॥ हा सोढव्यः कथं नाथ । यौवने विरहस्तव ॥ ९४ ॥ અર્થ–મેં સાસુ સસરાનું મરણ સહન કર્યું, ધનને વિનાશ સહન કર્યો પરંતુ હે સ્વામી! આ યૌવનવયમાં આપને વિરહ મારે શીરીતે સહન કરે ? . ૯૪ છે
नलिनीव विना नीरं । निराधारा पति विना ॥ एकाकिनी कियत्काल-मबला किल नंदति ॥ ९५॥ અર્થ-જલ વિના કમલિનીની પેઠે પતિ વિના નિરાધાર થયેલી એકલી અબલા કેટલે કાલ નભી શકે? એ ૫
दक्ष दक्षिणहस्तं मे । दत्वा खजनसाक्षिकं ॥ विपर्यस्तोऽसि यद्वाल-मालप्य पुरुषः प्रभुः ॥ ९६ ॥
અર્થ: હે ચતુરસ્વામી! સ્વજનેની સમક્ષ મને પિતાને જમણે હાથ આપીને હવે આપ ફરી બેઠેલા છે ! અથવા આપને હું શું એલ દેઉ ? પુરૂષ માલીક છે. ૯૬ છે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૩ )
अहं तत्राप्युपेत्य त्वा - मनुनीयानये ननु || न चेद्विघ्नं विधत्तेऽसौ । पापा कुलवधू स्थितिः ॥ ९७ ॥
અઃ—વળી આ કુલવધૂની પાપી મર્યાદા જો મને વચ્ચે વિા કારી ન હેાત તે! હું તે વેશ્યાને ઘેર આવીને પણ આપને સમજાવીને પાછા લાવત. ! ૯૭ ૫
नित्यं वससि मच्चित्ते । मम वेत्सि न वेदनां ॥
ममाभाग्यैर्गतं यत्ते । ज्ञानं तन्नाथ मृष्यतां ॥ ९६ ॥
1
અ:—આપ હમેશાં મારા ચિત્તમાં વસેા છે, પરંતુ મારી વેદના જાણતા નથી, કેમકે મારા અભાગ્યેોથી આપતું તે જ્ઞાન પણ નાશ પામેલુ' છે, માટે સ્વામી હવે આપ કંઇક વિચાર કરો ? ૫ ૯૮ u
यशोमती विलप्येति — विक्रीयावासमाशु तं ॥
त्यक्तसंसार सौख्याशा । पितुरावासमासदत् ।। ९९ ।। અઃ—એવી રીતે તે યોામતી વિલાપ કરીને તથા જલદી તે ઘર વેચીને અને સંસારસુખની આશા છેાડીને પેાતાના પિતાને ઘેરે આવી રહી. ૫ કે ૫
अथ बुध्ध्वाsधनं श्रेष्टी - नंदनं स्वसुतां जगौ ॥
शंभली लोभलीनांत: करणा करुणोज्झिता ।। ९०० ।।
=
અર્થ :—હવે શેઠનાં પુત્ર સ્મિલને નિધન થયેલા જાણીને લેાભી મનવાળી તથા નિર્દય ટુટણીએ પાતાની વસંતતિલકાને કહ્યું કે, ૫૯૦૦)
पुत्रि कृत्रिमरागेण । व्यापाराः पणयोषितां |
तत्वं किं तात्विकं प्रेम । धत्से तुच्छेत्र धम्मिले ॥ १ ॥ અ:—હે પુત્રિ ! આપણેા વેશ્યાઓના વ્યાપાર તે કૃત્રિમ રાગવાળા હાય છે, તેા પછી આ તુચ્છ ધમ્મિલપ્રતે તુ આટલો પ્રેમ શા માટે ધારણ કરે છે? ॥ ૧ ॥
कलाकुलीनतारूप-सौभाग्यप्रमुखाः गुणाः ||
धनहीना न शोभते । विसर्पिर्भोजनं यथा ॥ २ ॥ અર્થ.—જેમ ધૃવિનાનું ભેજન તેમ ક્લ, કુલીનપણું, રૂપ તથા સૌભાગ્ય આદિક ગુણા ધન વિના શાસ્રતા નથી. । ૨ ।
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૪) तदकिंचित्करं मुंच । निद्धनत्वेन धम्मिलं ॥ મહાવિવ-ણિar fહ પત્રિાઃ | ૩ | -
અર્થ–માટે હવે નિધનપણથી નિરુપયોગી એવા ધમ્મિલને તું છાડી છે, કેમકે વેશ્યાએ તે મહાકવિની પેઠે ફક્ત એક (અર્થનાજ) ધનનાજ રસવાળી હોય છે. તે ૩.
सदश्रुविचरं श्रुत्वा । वचनं मातुरातुरा ॥ वंसततिलकावादी-दविलव्य वचस्ततः ॥ ४ ॥
અર્થ:–એવી રીતે માતાનું નહિ સાંભળવાલાયક વચન સાંભળીને ખેદ પામેલી વસંતતિલકા બેલા , છે ૪
आसन्ने मरणे मात-वैकल्यं किं तवागतं ॥ દેવીનામપિ કુકમા | રાશિ મામણું છે !
અર્થ:–હે માતા તારૂં મરણ નજીક હોવાથી શું તારી બુદ્ધિ કરી ગઈ છે? કે જેથી દેવીઓને પણ દુર્લભ એવા ધમ્મિલને તજવાનું તું મને કહે છે ! | ૫ |
अयं रूपेण कंदो । विवेकेन बृहस्पतिः ॥ गांभीर्येण पयोराशि-रौदार्येण धनाधनः ॥ ६॥ कलाभिः कौमुदीकांतो । धीरिम्णामरभूधरः ।। प्राप्तः प्राक्सुकृतेनैव । विनागस्त्यागमर्हति ॥ ७ ॥ युग्मं ॥
અર્થ:–આ ધર્મિલ રૂપે કામદેવસર છે, વિવેકમાં બૃહસ્પતિ સમાન છે, ગંભીરતામાં સમુદ્રતુલ્ય છે, તથા ઉદારતામાં વરસાદ સમાન છે. ૬
અર્થ:–કલાઓમાં તે ચંદ્રસર છે, તથા ઘેર્યમાં મેરૂ સરખે છે, વળી તે પૂર્વના પુષ્પોથીજ આપણને પ્રાપ્ત થયો છે, માટે અપરાધ વિના તેનો ત્યાગ કર યુક્ત નથી.
गुणिन्येवानुरज्यंति । गुणज्ञा न धनाश्रये ॥ श्रीवृक्षमलयस्त्यक्त्वा । यांति जाति कृशामपि ॥ ८॥
અર્થ:-ગુણજ્ઞ માણસે ગુણિમાંજ રંજીત થાય છે, પરંતુ ધનવાલમાં થતા નથી, કેમકે ભમરાઓ ચંદનને છોડીને દુર્બલ એવાં પણ જાઈના વૃક્ષ પ્રત્યે જાય છે. તે ૮ છે.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ ) पश्याऽविभवमप्याशु । गुणाढयं रत्नकंबलं ॥ संगृह्णते महीपाला । मातांतस्पृहा न किं ॥९॥
અર્થ વળી હે માતા તું કે અવિભવ એટલે ભાવિનાને (ઘેટાંના ઉનથી બનેલે) એવો પણ ગુણવાળ (તતુઓવાળા) રત્નકંબલને ઇચ્છાપૂર્વક શું રાજાએ તુરત ગ્રહણ કરતા નથી ? છે કે
अदत्त यदसौ वित्तं । किं सिंधर्मिसधर्मणा ॥ શાંતા ન તેને તે તૃorી વાહવાણિશિવાલવી | ૨૦ |
અર્થ:–વળી તેણે જે ધન આપ્યું છે, તે સમુદ્રના મેજ સરખા ધનથી પણ શું તારી વડવાનલની વાલાસરખી તૃષ્ણ નાશ પામી નહિ? મે ૧૦ છે
यदीयतोऽपि द्रव्यस्य । दाता मातर्ययोज्यते ॥ स्वं न श्वानं तदा मन्ये । मनाग्दातुः सदानुगं ॥ ११ ॥
અથ –વળી હે માતા! આટલા બધા ધનના દાતારને પણ જે હું તજી દેઉં તે હું થોડું દેનારની પાછળ પણ હમેશાં જનારા એવા ધાનસરખા પણ મારા આત્માને હું માની શકું નહિ. ૧૧ _इति तद्वचनाधार-धारधोरीकृतोऽमुचत् ॥
વાર્જિનેર–મ શોપવૃNI | ૨૨ . અથક-એવી રીતનાં તેણીનાં વચનને તિરસ્કાર કરનારાં વચનરૂપી તણખાને ક્રોધરુપી અગ્નિવાળી કુટણી છોડવા લાગી. તે ૧૨ છે
अभूदभूतपूर्वस्ते । पुत्रि कोऽयं कदाग्रहः ॥
विचारश्चारुबुद्धीनां । न युक्तो गुरुशासने ॥ १३ ॥ * અર્થ: હે પુત્રિ! અગાઉ કઈ પણ સમયે નહિ થયેલ એ આ તને આજે શું કદાગ્રહ થયે છે? બુદ્ધિવાનોએ વડીલના હુકમમાટે. વિચાર કરો લાયક નથી. તે ૧૩ છે
याः स्वलक्ष्यममुंचत्यः । कुर्वति जनरंजनं ॥ - યોગિનીનાપિવૈતાસાં રેફયાના પ્રેમ સૂપ || ૪ |
અથર–જે પિતાના લક્ષ્યને છોડાવિના લોકોને ખુશી કરે છે, એવી યોગિની સરખી વેશ્યાઓ માટે પ્રેમ એ એક દૂષણ છે. ૧૪.
हीरर्थिनि दया व्याधे । कितवे सत्यसारता ॥ वानरे स्थेम वेश्यायां । प्रेमावश्यं विडंबना ॥ १५ ॥ ૧૯ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૬) અથવાચકને લજા, પારાધિને દયા, ઠગારને સત્ય વાનરને સ્થિરપણું અને વેશ્યાને પ્રેમ એ સઘલુ વિડંબનારુષ એટલે ન ઘટી શકે તેવું છે. જે ૧૫ છે
विधाय तदमुं कंचि-दाढयं मुंच परं नरं ॥ वातीनता हि वेश्यानां । समायः शमिनामिव । १६ ।।
અર્થ–માટે હવે કોઇ બીજા ધનવાન પુરુષને પિતાને સ્વામી કરીને આને તજીદે ? કેમકે મુનિઓની પેઠે વેશ્યાઓનું પણ સમાયરુપ એટલે ધનના સારા લાભમ્પ (સામાયિક૫) વ્રત છે. તે ૧૬ છે
एवमग्न्यस्त्रवन्मत्वा । मातुः संतापकं वचः॥ વસ્ત્ર વાહornત્રામા સંધે સુંદર વાર | ૨૭ |
અર્થ:–એવી રીતના પોતાની માતાના અગ્નિશસ્ત્રની પેઠે સંતાપકારક વચન સાંભલીને, વસંતતિલકા વાસણ સરખું સુંદર વચન બેલી કે, છે ૧૭ છે
यथा विचारः प्राज्ञानां । न युक्तो गुरुशासने । कि प्रपन्नपरित्याग-स्तथा संगतिमंगति ॥ १८ ॥
અર્થ-જેમ બુદ્ધિવાનેએ વડીલના હુકમ માટે વિચાર કરે એગ્ય નથી, તેમ સ્વીકારેલાને ત્યાગ કરે તે વાત પણ શું ઘટી શકે છે ?
पूर्व न क्रियते स्नेहः । क्रियते वा कचियदि ॥ श्रेयास्तदयमूर्णायौ । लाक्षाराग इव ध्रुवः ॥ १९ ॥ અર્થ–પ્રથમ તે સ્નેહજ કર નહિ, અને કદાચિત કરીએ તો તે ઉનના કાપડમાં જેમ મજીઠને રંગ તેમ તે નિશ્ચલ કર તેજ કલ્યાણકારી છે. તે ૧૯ છે
इयद्भिसिरैः प्रेम-प्रासादो योऽत्र निर्ममे ॥ શિક્ષણ
વય વાત જયં | ૨૦ || અર્થ –આટલા દિવસે માં જે મેં આ સ્થિર, સીધો અને ઉચ પ્રેમપી મહેલ ચઢ્યો છે, તેને હું મારે હાથે કેમ પાડું? ર૦
नान्यत्र रमते चेतो । निध्यातैतद्गुणं मम ॥ विश्राम्यति करीरे किं । रसालरसिकः पिकः ॥ २१॥
અર્થ –આ ધમ્મિલના ગુણેનાજ ધ્યાનવાલું મારું ચિત્ત અન્યવિષે ખુશ થાય તેમ નથી, આંબાની રસીક કેયલ શું કથેરપર વિશ્રામ કરશે ? રીતે
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૭ ) मातर्मातः परं वोचः । शोचनीयमिदं वचः ॥
चेत्त्वं चारितवामासि । तर्हि पंथा ममापि सः ॥ २२॥ અર્થ:–માટે હે માતા ! હવેથી તું આવું ચનીય વચન બેલતી નહિ, અને જે તું તેને કહાડી મેલીશ તો મારે પણ તેજ માર્ગ તારે જાણ? ૨૨ છે
સૂયાનેવં જતા વા–સ્તયોર્વિવાનો છે કાર્યો વા નૈરાધા ગ િપક્ષોમપુનઃ || ૨૩ . "
અર્થ:–એવી રીતે વિવાદ કરતાં થકાં તેઓ બન્નેનો ઘણે કાળ ગયે, પરતુ બજેમાંથી એકનો પણ પક્ષ ઉપર નીચે થયો નહિ ૨૩
अन्यदा कुंदसंकाश-रदा सा शरदागमे ।। કુમુક્ષુણંદન . યયારે મારાં મુદ્દા | ૨૪ . '
અર્થ:–પછી એક વખતે શરદઋતુસમયે ઓલરની કળસરખા દાંતવાળી તે વસંતતિલકાએ સેલડી ખાવાની ઈચ્છાથી પિતાની મા પાસે હર્ષથી તેના ટુકડા માગ્યા. ર૪ . .. तया समर्पितैयंत्र-पीडितपांडुपुंडूकैः ॥
किं कूर्चकैः करोम्येभि-रिति सा प्रत्यवोचत ॥ २५॥ ...
અર્થ-ત્યારે તેણુએ યંત્રમાં પીલેલી શ્વેત શેરડી આપી, ત્યારે | વસંતતિલકા બેલી કે આ કુચાઓને હું શું કરું? ૨૫ છે - સાથ અંધાવરકારશાત્ર પૌgવઠ્ઠવા |
રિસાવવા રિજિસ વિથા વિરી મા. ૨૬
અર્થ:–ત્યારે ક્રોધથી કંપતા એલ્ટપલ્લવવાળી તે કુટણુએ પિતાને અવસર મલવાથી કહ્યું કે હે નિ:સાર વસ્તુના આદરવાળી પુત્રિ! તને આ મનગમતું જ મહ્યું છે, માટે ખેદ ન કરી છે ર૬ છે
निःसारो यदि भायं । जातस्ते प्रीतिकारणं ॥ * તત્તવાદ્યપૂષાદ્ય | હેચ નિવારમેર સે | ૨૭ |
અર્થ:- આ સારરહિત ભર્તાર જ્યારે તને પ્રીતિના કારણય થયો છે, ત્યારે વસ્ત્ર, ભેજન તથા આભૂષણ આદિક પણ તને સારરહિતજ દેવું જોઇએ. જે ૨૭ |
सा विज्ञाततदाकूता । वाचमूचे किमंब ते ॥ માં કામ ઐt I pm સંતાપરે ૨૮ |
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
અ:—ત્યારે તેણીના અભિપ્રાય જાણીને વસંતતિલકા એલી કે હે માતા ! શું તારું આંખાવું તેજ નષ્ટ થયું છે? કે જેથી આના છતા ગુણને પણ તું જોતી નથી. ૫ ૨૮ u
अग्रपक्षा । योऽमीभिः किल जायते ||
1
वा सोमलीमसं शोध्धु-मलं कस्तं विनापरः ।। २९ ।। અર્થ:—આ કુચાઓને અગ્નિમાં બાળવાથી તેના જે ખાર થાય છે, તેનાવિના કપડાંને મેલ કોણ કહાડી શકે તેમ છે ? । ર૯ u हेमंते हेमगौरांगी । सा कदाचिदयाचत ।
તિહાનવલાં મુદ્દે હિ થા—મુદ્દત્તા સુવાિ || ૨૦ || અઃ—હેમસરખા ગોર શરીરવાળી તે વસતતિલકાએ હેમતઋતુમાં એક દિવસ પેાતાની માતાપાસે તલ માગ્યા, કેમકે વડીલે આપેલી સુખડી હુકારક થાય છે. ૫ ૫ ૩૦ ૫
खलं समय सा दत्त - पृष्टा पृष्टा तथा रयात् ॥
उच्छृंखला खलापीडं । स्वं चक्रे प्राग्वदुक्तिभिः || ३१ ॥ અ:—ત્યારે તે પણ તેણીને ખેાળ આપીને જેવી પાછી વળી, ત્યારે તેણીએ પુછવાથી તે ઉ‰ખલ ટ્ટિની પૂર્વનીપેઠે વચનેાથી પેાતાના આત્માને ખળસમાન કરવા લાગી. ॥ ૩૧ ॥
1
सा प्रत्यूचे न किं वेत्सि । लभते यद्यमुं खलं ।। સૈરિમી તચોવાના—વ ાયંવિનીયતે ॥ ૨૨ || અર્થ:—ત્યારે વસંતતિલકા એકલી કે, હે માતા! તું જાણતી નથી કે જો આ ખાળ ગાયને આપવામાં આવે તા તે દૂધ દેવામાં મેઘમાળાસરખી નીપજે. ॥ ૩૨ u
यावकं याचितान्येद्यु —स्तया क्रमनखश्रिये ॥ નરચત્ત માનિ । નિયોતિસાનિ સા || TT 9 અર્થ:—વળી એક દિવસે તેણીએ પગના નખારગવા માટે મા માગી ત્યારે તે ડાકરીએ તેણીને નીચેાવેલ રસવાળાં તેનાં ઊતરાં આપ્યાં. ॥ ૩૩ ૫
पृष्टा प्राग्वत् प्रजल्पंती | तयाकाऽवादि निष्ठुरं ॥ માતમેઢાનિચોવા—તેવુ વસમીક્ષસે ॥ ૩૪ ||
અર્થ:—પૂછવાથી નીપેઠે કહેનારી તે કુટણીને વસંતતિલકાએ નિભ્રંછના પૂર્વક કહ્યું કે હે માતા ! તુ કેવળ મૂખ છે, કે આ ફેતરાંમાં તું કેવળ ઢાષાજ જોયા કરે છે. ૫ ૩૪ ૫
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) दीपः क्रियेत यघेत-द्वयो तद्गैरिकोपमं ॥ #નિબવાવા–સ્રોમોજ |રૂપ અર્થ:–જે આ શેતરાંઓની વાટથી દીપક કરવામાં આવે તો ઘરમાં તેજ કરનારે લાલ રંગનો પ્રકાશ થાય. ૩૫
अक्का दध्यौ ध्रुवमियं । धूर्तेनानेन वंचिता ॥ नो चेन्निर्धनमप्येतं । हा कथं धनदीयति ॥ ३५ ॥
અર્થ–ત્યારે તે કુટણીએ વિચાર્યું કે ખરેખર તે પૂર્વે આને ઠગેલી છે, જો એમ ન હોય તો આ નિધન ધમ્મિલને પણ તે કુબેર સમાન કેમ જાણે ? ૩૬ છે
गंडशैल इव स्थूलो । मुधारुध्ध्वा गृहं स्थितः ॥ यया कयाचिद् बुध्ध्येव । निर्वास्योऽबलया मया ॥ ३७॥
અર્થ:–મોટા ખડકની પેઠે આ ફેકટ ઘર રોકીને બેઠો છે, માટે હવે કઈક બુદ્ધિ ચલાવીને મારે આને કહાડી મેલો જોઇયે. . ૩૭
ततो द्रोहविनिद्रोहा-चांतचित्ता सदैव सा ॥ उत्सवच्छमना पान-गोष्टीमारभतान्यदा ॥ ३८ ॥
અર્થ–પછી હમેશાં દ્રોહયુક્ત ખુલ્લાવિચારવાળા મનવાળી તે કુણુએ એક દિવસ ઉત્સવના મિષથી મદ્યપાનની ગેઝીને પ્રારંભ કર્યો.
वसंततिलका चान्यो-ऽपि च पण्यांगनाजनः ॥ दुरुपायविदाऽपायि । तया निःप्रसरं मुरां ॥ ३९ ॥
અર્થ:–તે સમયે દુષ્ટ ઉપાયને જાણનારી તે કુટણીએ વસંતતિલકાને તથા બીજી વેશ્યાઓને પણ ખુબ મદ્યપાન કરાવ્યું. ૩૯
उच्चावचगिरस्ताम्र-कपोला घूर्णितेक्षणाः ॥ प्रमदा मदयामासु-र्न कं पीतमदास्तदा ॥ ४० ॥
અર્થ: તે વખતે મદ્યપાન કરનારી તે સ્ત્રીએ ગલીચ વચને બોલતીથકી લાલ ગંડસ્થલોવાળી તથા ઘેરાયેલી આંખોવાળી થઈ થકી કિને મદેન્મત્ત કરવા ન લાગી? ૪૦ છે
अथायःशूलिकी स्वांते । वचनामृतसारणी ॥ शंभली दंभलीनात्मा-ऽन्वशिषद्धम्मिलं रहः ॥४१॥
અર્થ–મનમાં લોખંડની ગુલીસરખી, તથા વચનમાં અમૃતની નહેરસરખી તે દાંભિક કુટણી ગુમરીતે ધમિલને કહેવા લાગી કે, ૪૧
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૦ )
वत्स नाद्रिय से मयं । वेश्यौकसि वसन्नपि ॥
केयं ते वैदुषी वस्तु - ऽन्यपदोषेऽपि रोषिणः ॥ ४२ ॥ અ:—હે વત્સ ! તુ વેશ્યાને ઘેર રહ્યા હતાં જે મદિરા પીતા નથી, તેા આ નિર્દોષ વસ્તુમાં પણ રોષ કરનારા એવા જેતુ, તેની આ ચતુરાઇ તે કેવા પ્રકારની? ૫ ૪ર ॥
यदागतं वार्द्धविलोडनेन । यदाहतं यादवनायकेन ॥ યદ્યુમ્નને દ્યુતિવદ્ધનં ૬ । તમ્બવમુવઋતિ જો નિષેધ્યું ॥ ૪૬ If અ:—જે આ મદ્ય સમુદ્ર વલાવવાથી મલ્યું છે, તથા જેના યાદવાના સ્વામિ શ્રીકૃષ્ણે પણ આદર કર્યાં છે, વળી જે બળ તથા શરીરની કાંતિ વધારનારું છે, તે મા નિષેધ કરવાને કાણ ઉદ્યમવત થાય ? ૫ ૪૩ ૫
हृदो मृषा शल्यमपैति येन । येन स्वदेहेऽपि ममत्व भंगः आये दरिद्रेऽपि यतः समाधि-बुधा मुधा मद्यमिदं त्यजति ॥ ४४ ॥
અ:—વલી જે મધથી હૃદયનું ખાતુ. શલ્ય નિકલી જાય છેક તથા જેથી પાતાના શરીરની પણ મમતા રહેતી નથી, વલી જેથી તવગર તથા ગરીબ મન્નેને સમાધિ થાય છે, માટે આવા ગુણવાલા સઘને તે પંડિત ફેાકટ તજે છે. ૫ ૪૪ ૫
धत्येके इत्येके | जल्पंत्यन्ये यथा तथा ॥
તથા િદૃઢયોગીવ | 7 શ્રીવઃ હાનિ જીવ્યતિ ॥ ૪૧ I અર્થ :–વલી તે મદ્યપાન કરનાર મનુષ્યને કોઇ નિભ્ર છે છે, કોઇ હુસે છે તથા કોઇ જેમ તેમ ખેલે છે, તેપણ તે અહેાટા યોગીનીપેઠે કેપર પણ ગુસ્સે થતા નથી. ॥ ૪૫ ૫
मधुपा यत्र खेलंति । मधु यत्रोपजायते ॥
સત્રાંબુને વસંતી બી—વિ વિàષ્ટિ નો મધુ ॥ પ્ર૬ ॥ અ:—જ્યાં ભમરાએ ક્રીડા કરે છે, તથા જેમાં મઘ ઉત્પન્ન થાય છે, તે કમલમાં રહેતી લક્ષ્મી પણ મઘને ધિક્કારતી નથી. ૪૬
दशधा कल्पवृक्षाणां । प्रथमे मद्यदायिनः ॥
ચતુર્વંશમ રત્નેછુ । મઘમંતથીયતે ॥ ૪૭ |
અ:દેશ પ્રકારના કલ્પવૃક્ષામાં પણ પહેલા મધ દેનારાં કલ્પન વૃક્ષા છે, તેમ ચૌદ રત્નામાં પણ મદ્ય ગણાય છે. ૫ ૪૭ ૫
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૧ )
દ્વિષઃ સુવું. જંતીમા | મોતિચયઃ ||
બાવળા: વાજાના—મત જ઼ોસ્કૃિતઘ્નના || ૪૮ || અ:—મદ્યપાનથી બળવત થયેલા હાથીએ શત્રુઓને સુખે મારી શકે છે, તથા તેથીજ કિલાલાની દુકાનેાપર ધજાઓ ફરકે છે. ૪૮ तदाशु पर मैरेयं । केयं बही विमर्शना ||
1
निजस्थानोचितं चेष्ट - मानो न खलु निंद्यते ॥ ४९ ॥
અ:—માટે તું જલદી મદ્યપાન કર? શામાટે ઘણુા વિચાર કરવા પડે છે? પાતાના સ્થાને ચિત આચરણ કરનારા કઈં નિંદાત નથી.
इत्युक्तः स तया भ्रष्ट — कुलाचारः सुरां पपौ ॥ यत्रैकं व्यसनं तत्र । संयुज्यंते पराण्यपि ।। ५० ।।
અર્થ:—એવી રીતે તેણીના કહેવાથી ધમ્મિલે પણ કુલાચારથી ભ્રષ્ટ ને મદ્યપાન કર્યું, કેમકે જ્યાં એક વ્યસન હેાય છે ત્યાં બીજા વ્યસને પણ જોડાય છે. ૫ ૫૦ ૫
लुठन्निद्रालुवत्पृथ्व्यां । शिथिलांगो मुमूर्षुवत् ॥
परासुरिव निश्चेष्टः । स मद्येन क्रमात्कृतः ॥ ४१ ॥
અર્થ:—પછી મદ્યપાનથી તે અનુક્રમે નિદ્રાલુની પેઠે જમીનપર લાટવા લાગ્યા, મરનારનીપેઠે શિથિલ અંગવાળા થયા, તથા મરેલાની પેઠે ચેષ્ટારહિત થયા. ॥ ૫૧ ।।
स्त्रीराज्यमिव कुर्बाणे । गाणिक्ये जरतीगिरा ॥ વારે પુર્ં ટોપેડસો | વાસીમિ: - સત્યને ॥ દૂર
અર્થ:—સ્રીરાજ્યનીપેઠે ગણિકાઓના સમૂહ આચરતે છતે તે ડાકરીના વચનથી દાસીઓએ તે ધમ્મલને સંધ્યાસમયે નગરની બહાર ફ્રેંકી દીધા. ॥ પર u
भूपीठे लुठतस्तस्य । सकलामपि शर्वरीं ||
अभूत्मभूतभूच्छाय – मसहिष्णुर्दिनोदयः ॥
અ:—ત્યાં આખી રાત પૃથ્વીપર લેાટતાં થકાં પૃથ્વીના ઘણા છાયાને નહિ સહન કરનારા દિવસના ઉદય થયા. ॥ ૫૩ ૫ तदार्ह तेषु चैत्येषु | मांगल्यः कंबुरध्वनत् ॥ નિશિ મથુરૂં શ્રીધર્મ—મૂળમુષષત્રિય ।। ૧૪ ।।
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ર )
અર્થ:—તે સમયે જિનમદિરામાં રાત્રિએ સુતેલા ધરૂપી રાજાને જાણે જગાડતા હોય નહિ તેમ મંગલિક શખનાદ થવા લાગ્યા. ૫૪ अनुयांती विधुं कांतं । रात्रिस्तारकभूषणा || વશું—મતિ સેઢે પતિવ્રતા ।। ૧ ।
ન માજ
અર્થ:—વળી તે વખતે તારારૂપી આભૂષણેાવાળી રાત્રિરૂપી પતિવ્રતા સ્ત્રી પાતાના સ્વામી ચંદ્રની પાછળ જતીથકી ના કરસ્પર્શને પણ ન રહેન કરવા લાગી. ા પ ા
स्तोककालं ममाभावे । तमसा जग्रसे जगत् || રૂતિ રોમાલિયાઝ—મૂર્તિમત્ત થયો ॥ ૧૬ ॥
અ:—મારી થોડા સમયની ગેરહાજરીમાં અંધકાર આખા જગતને ગળી ગયા, એમ વિચારી જાણે ક્રોધથી હાય નહિ તેમ લાલ મૂર્તિવાળા સૂર્ય ઉદય પામ્યા. ૫ ૫૬ ॥
अथ जागरितः पूष्णा । स्वकरैः कृपयेव सः ॥
સ્વ મૂતિમનોજિત । નિનાશ્વેતિ માવયર્ ॥ ૧૭ || અ:—હવે સૂર્ય જાણે દયાથીજ પેાતાના કિરણાથી જગાડેલા તે સ્મિલ પેાતાને જમીનપરની ઘણી ધુડથી ખરડાએલા જોઇને વિચારવા લાગ્યા કે, ૫ ૫૭ ૫
क तत्सधं क तत्तल्पं । क सा कांता मनोरमा | મમાયમસ્મૃદ્દિવ્ય—-માયામયમિયાલિ。 ॥ ૧૮ ॥
અ:—અરે! તે મહેલ, તે શય્યા તથા મનેહર સ્ત્રી વિગેરે ક્યાં ગયું! આ સઘલું અને દ્વિવ્ય માયાનીપેઠે અદૃશ્ય થઇ ગયુ છે ! ૫૮ किमन्यजन्म किं स्वप्न - मुत मायाथवा भ्रमः ॥
W
यत्तादृशं सुखं भुक्त्वा । लुठन्नस्मि महीतले ।। ५९ ॥ અ:—શું મારા પુનઃજન્મ થયા છે? અથવા શું આ સ્વસ છે? અથવા માયા કે ભ્રમ છે ? કે જે હુ તેવુ સુખ લેાગવીને પૃથ્વીપર્ લાટતા પડયા છું! ! ૫૯ ॥
न मया कोपितः कोऽपि । नयेद्यो मामिमां दशां ॥
नूनं निर्धनतादोषा - जरत्या त्याजितस्तथा ॥ ६० ॥ અર્થ: મે કાઇને ગુસ્સે કર્યો નથી કે જે મને આ દશાએ પહેચાડે, ખરેખર નિ નાના દોષથી મને તે ડાકરીએ ફૂંકાવી દ્વીધા છે. ા ૬૦ ગા
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
ददे यस्यै पराभूतिः । पराभूतिस्ततो मया ॥
मे तदस्याः को दोषो । नाशो दत्तस्य नास्ति यत् ॥६१॥ અર્થ: જેણુને મેં પરાભૂતિ એટલે ઘણું ધન આપ્યું છે, તેણુના તરફથી મને પરાભૂતિ એટલે આ પરાભવ મલ્યો છે, તેમાં તેણુને શું દેવું છે, કેમકે દાનને નાશ નથી, અર્થાત જેવું દેવું તેવું લેવું છે.
परस्परं विरोधिन्यो । यासां चित्तवचःक्रियाः ॥ તાણ રોમાંમિપૂતાણુ વિચંપઃ મણીપુ રાજ | ૨૨ .
અર્થ:–જેના મન વચન અને ક્રિયા પરસ્પર વિરોધવાળાં છે, એવી તે લોભાવે વેશ્યાઓમાં વિધાસ શું કામ છે? છે દર છે ,
एता लूता इवावेष्टय । कृत्रिमप्रेमतंतुभिः ॥ मक्षिकामिव मुंचंति । निःसारीकृत्य पूरुषं ॥ १३ ॥
અર્થ–આ વેશ્યાએ કરેળીયાની પેઠે પુરુષને કપટપ્રેમરૂપી તંદુએથી વીંટીને માખીની પેઠે સારરહિત કરીને તજી દે છે. એ ૬૩
विड्योगे मितिकावद्या । अरक्ता अपि रागदाः ॥ सिचामिव गुणाढ्यानां । सतां ताभिर्न रंजनं ॥ ६४ ॥
અર્થ:-વળી તે વેશ્યા પોતે અરક્ત છતાં વ્યભિચારીઓને રાગ આપનારી છે, પરંતુ તંતુએ વાળ કપડાંની પેઠે ગુણવાનોને તે સાથે રાગ થતો નથી. ૬૪ છે
चेत्कोऽपि वसुधाराभिः । पर्जन्य इव वर्षति ।।
તાઃ ભૂજથી ગાયા તૃતિ તતડહો . પ .. અર્થ –કદાચ કઈ વરસાદની પેઠે વસુધારાથી (ધનથી)વષે તાપણું મટી પત્થરવાળી ભૂમિનીપેડે તે વેશ્યાઓની તૃષ્ણ મટતી નથી.
उत्पनः पौरधौरेय-श्रेष्टिनो निर्मले कुले ॥ अवाप्नोमि हहा सोऽहं । बाह्यस्त्रीभ्यो विडंबनाः ॥६६॥
અર્થઅરી નગરના લેકમાં મુકુટસમાન એવા શેઠના નિર્મલ કુલમાં ઉત્પન્ન થયેલ આ હું આવી રીતે વેશ્યાથી વિડંબના પામું છું!
बाल्येऽपि पंचधात्रीणा-मकस्थो यो व्यवर्द्धिषि ॥ महीपीठे लुठन्नमि । स एवाहमनाथवत् ॥ ६७ ॥
અર્થ–બાલ્યપણુમાં પાંચ ધાત્રીએાના ઓળામાં રહીને જે આ હું વૃદ્ધિ પામે છું, તેજ હું આજે એક કંગાલની પેઠે પૃથ્વી પર લેટયા કરું છું! I ૬૭ છે
૨૦ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૪ )
जैन श्रुतामृतास्वाद - मनुभूयापि पापिनि ॥
I
किं सुरापानव्यसने । रसने गलितासि न ।। ६८ ।। અર્થ: વળી એ પાપણી જિજ્હા! જૈન શાસ્રરૂપી અમૃત સ્વાદ અનુભવ્યા છતાં પણ મદ્યપાન કરતી વેળાએ તું ગળી કેમ ન ગઈ? अस्तं प्रयाति सूरोऽपि । वारुणी संगतो ध्रुवं ॥ ચદં વાચળીયોને । નીર્માણ સમ્રુતં ! ૬૦ અર્થ:—મદ્યના (શ્ચિમ દિશાના ) સંગથી શૂરા મનુષ્ય ( પણ ખરેખર નારા (અસ્ત) પામે છે, પરંતુ હું જે મિદરાના સંગથી પણ હજી જીવતા રહ્યો છું તે આશ્ચર્ય છે ! ૫ ટકા
जाता ये योषिताभिष्टा—स्ने भ्रष्टा एव धर्मतः ॥
विषवल्लीवनं लोनाः । कचिज्जीवंति ते नराः ॥ ७० ॥ અઃ—જે પુરૂષા સ્રીએને ઇષ્ટ થયા તેએ ધથી ભ્રષ્ટ થયા છે, કેમકે વિષવલ્લીના વનમાં ગયેલા કેઇજ પુરૂષો જીવતા રહી શકે છે. ૫ ૭૦ ॥
-
वरं वज्रनिपातेन । शतधा चूर्णितं शिरः ॥
ન તુ નિધર્મનારીવા-વિશ્ર્વાસોષહતું મનઃ॥ ૭૨ ॥
અર્થ :—વજ પડવાથી ચુરેચુરા થયેલુ મસ્તક સારૂં છે, પરંતુ પાપી સ્રીના વચનના વિશ્વાસથી હણાયેલું મન સારૂ નથી. ૫ ૭૧ ૫
धन्यास्ते मुनयो धीराः । शीलसन्नाहशालिनः ॥ યોષાવિશિવા યેાં । દૈર્ય થયંતિ ૬ ।। ૭૨ ॥ અ:—તે ધેય વાન મુનિઓને ધન્ય છે કે જેઓ શીલરૂપી અખતરથી શાલી રહેલા છે, અને તેથી સ્રીના વચનરૂપી માણા તેઓના હૃદયને ભેદી શકતા નથી. u ૭૨ u
ુદિનીય મુકાયા | ચણ્યા શિક્ષામિમાં મન ॥
न पुनर्निपतिष्यामि । वाक्पाशे पणयोषितां ॥ ७३ ॥ અર્થ:—ખરેખર તે કુટણી મારી ગુરૂ થઇ છે, કે જેણીની આ શિક્ષા યાદ કરીને હું ફરીથી વેશ્યાઓના વચનપાામાં પડીશ નહિ
अथ गत्वा गृहं कुर्वे । चितां प्रणयिनामिति || ध्यायन् पुरे प्रविश्यासौ । स्वसौधद्वारमासदत् ॥ ७४ ॥
1
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૫ ) અર્થ-હવે ઘેર જઈને મારા સંબંધિઓની તપાસ કરું, એમ વિચારી નગરનાં જઈ તે પિતાના મહેલને બારણે આવ્યો. ૭૪
किं स्तः सुरेंद्रदत्तश्च । सुभद्रा च शुभास्पदे ॥ तेनेत्युत्कंठया पृष्टः । कश्चिनिश्चितधीजेगौ ॥ ७५ ॥ અર્થ શું અહિં કલ્યાણના સ્થાનસરખા સુરેંદ્રદત્ત અને સુભદ્રા છે? એવી રીતે તેણે ઉત્કંઠાપૂર્વક પૂછયાથી કેક બુદ્ધિવાન માણસે તેને કહ્યું કે, ૭૫
प्रश्नो देशांतरे शांत-वेष वक्त्येष ते स्थिति ॥ जगत्मतीतमप्येत-चेन्न जानासि तच्छृणु ॥ ७६ ॥ અર્થ:–હે શાંતષવાળા! આ તારે પ્રશ્નને તું દેશાતરમાં રહેતો હોય એમ સૂચવે છે. દુનિયામાં પ્રસિદ્ધ એવા આ વૃત્તાંતને જો તું નથી જાણતો તે સાંભળી છે ૭૬
वाईकेऽभूत्सुरेंद्रस्य । सूनुः क्लेशेन धम्मिलः ॥ ययौ स यौवने दैव-वैवश्याद्गणिकागृहं ॥ ७७ ॥
અર્થ:-સુદ્રદત્ત શેઠને તેની વૃદ્ધાવસ્થામાં કેટલેક કષ્ટ એક ધમ્મિલ નામે પુત્ર થયો હતો, પરંતુ કમને યૌવનવયમાં તે વેશ્યાને ઘેર ગયે.૭૭. છે.
तत्रानंगोरगापेत-चेतनः स चिरं स्थितः ॥ पित्राहूतोऽपि नायासीत् । प्राप्तसंयमधीरिव ॥ ७८ ॥
અર્થ-ત્યાં કામદેવરૂપી સર્ષના દંશથી નિક્ષેતન થઇને તે ઘણુ કાળ સુધી રહ્યો, તથા જાણે ચારિત્રની બુદ્ધિવાળે થય હેય નહિ તેમ તેના માતાપિતાએ બોલાવ્યા છતાં પણ તે પાછા આવ્યા નહિ. એ ૭૮ |
विपनौ पितरौ तस्य । व्ययाच निष्टितं धनं ।। ગત વિકીય મેવં તક વિષે વિતા | ૭૧ .
અર્થ–પછી તેના તે માબાપ ગુજરી ગયાં, તથા તેના ખરચથી ધન પણ ખૂટી ગયું, અને તે ઘમિલની સ્ત્રી આ ઘર વેચીને પતાના પિતાને ઘેર ગઈ. ૫ ૭૯ છે
सतोऽसतो वा को वेत्ति शुद्धि तस्याथ पाप्मनः ।। कुलप्रलयकाले हि । भवत्येवंविधाः सुताः ॥ ८० ॥
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૬) અર્થ:–તે દુષ્ટ પુત્ર હવે છે કે નહિ એમ તેની શુદ્ધિ પણ કેણ જાણે છે? વળી કુલના વિનાશસમયે એવા પુત્રો પેદા થાય છે.
અથ પિત્રો અને મૃત્યા–રત્યાત્રિતમાનસ: .. शंपासंपातसंकाशं । वहन् दुःखमचिंतयत् ।। ८१ ।। અર્થ:-હવે પિતાના માતપિતાનું મરણ સાંભળવાથી અત્યંત વ્યાકુલ મનવાળો ધલિ વીજળી પડવાસરખું દુખ ધારણ કરતો થકે વિચારવા લાગ્યો કે છે
खां कीर्तिमपि शृण्वंतो । लजंते केचिदुत्तमाः ॥ स्वामकीर्ति स्वकर्णाभ्यां । शृण्वतोऽपि न मे त्रपा ॥ ८२ ॥
અર્થ –કેટલાક ઉત્તમ મનુષ્યો પિતાની કીતિ સાંભળીને પણ લજજા પામે છે, ત્યારે પિતાનેજ કાને પોતાની અપકીર્તિ સાભળતાં છતાં પણ મને લજજા થતી નથી. ૮૨ છે
થયા તોડા ઘરો કે તનિઘ II दुर्यशः सकलो लोको । धिग् धिग् मां कुलपासनं ।। ८३ ।।
અર્થ –જેમ આ માણસ તેમ બીજા પણ સઘળા લેકે પરોક્ષ મારી અપકીતિ વિસ્તારશે, માટે કુલમાં અંગારાસરખા એવા અને ધિક્કાર છે! ધિક્કાર છે ! ૮૩
आसंसार ध्वनत्येव-मकीर्तिपटहे पटु ॥ ही वज्रहृदयो नोर्ध्व-शोषं शुष्यति धम्मिलः ॥ ८४ ॥
અર્થ –આ સમસ્ત સંસારમાં આવી રીતે મારો અપકીતિને પટહુ વાગતાં છતાં પણ વજસરખાં મનવાળો આ હું ધમ્મિલ અરેરે! ઉભે ઉભે શેષાઈ પણ જતો નથી ! છે ૮૪ છે
पितरौ मे विपेदाते । मद्वियोगेऽपि वत्सलौ । કાર #ટિવું તોપૃચા-નવ જ્ઞાતે રહેં ! ૮૬ | અર્થ:–મારા વહાલા માતપિતા મારા વિયોગથી મૃત્યુ પામ્યા, અને અરે! મારું હૃદય કેવું કઠણ છે કે તેનું મૃત્યુ જાણ્યા છતાં પણ હજુ હું જીવું છું ! ૮૫
मृगनाभिगोच्छित्यै । मौक्तिकं शुक्तिकाभिदे । फलं रंभानिशुंभाय । तथाहं जनकच्छिदे ॥ ८६ ॥
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) અર્થ:–જેમ કસ્તુરી હરણનો નાશ કરે છે, મોતી છીપને નાશ કરે છે, તથા કેળનાં ફલ જેમ કેળને નાશ કરે છે, તેમ મેં પણ મારે માતપિતાનો નાશ કર્યો છે. તે ૮૬ !
मरुदेशं मरालीव । महभागा यशोमती ॥ मां प्राप्य नीरसं नाथं ! न लेभे जातु निर्वति ॥ ८७ ॥
અર્થ:-મરૂદેશ પામીને જેમ હંસણી તેમ મહાભાગ્યવાળી યશોમતી મારા જેવા નીરસ ભર્તારને પામીને કઈ પણ સમયે સુખ પામી નહિ. એ ૮૭ છે
संचिक्ये पूर्वजैर्लक्ष्मी-या कष्टं कणराशिवत् ।। स्वादं स्वादं क्षयं निन्ये । मूषनेकेव सा मया ॥ ८८ ॥
અર્થ:–મારા પૂર્વજોએ કષ્ટથી ધાન્યના ઢગલાની પેઠે જે લક્ષ્મી એકઠી કરી હતી તે મેં ઉદરની પેઠે ખાઈ ખાઈને ખુટાડી. છે ૮૮
यन्मे पित्राश्रितं सिंहे-नेव मंदिरकंदरं ॥ ही तत्र विलसंत्यद्य । केऽप्यन्ये हरवा इव ॥ ८९ ॥
અર્થ:–મારા જે ઘરપી ગુફામાં સિંહસરખા મારા પિતા રહેતા હતા, તે ઘરમાં આજે અરેરે! કઈક ઘુવડપેઠે અન્ય મનુષ્યો વિલસી રહ્યા છે! છે ૮૯
खद्योतो द्युतिमत्सु काचशकलं रत्नेष्वगेषु स्नुही । मेषो योध्धृषु खेचरेषु मशको भारक्षमेषूदिरः ।। प्रेतो नाकिषु गोष्पदं जलधिषु स्थानेषु नाकुयथा । तद्वजातिविडंबनाय विहितो धात्रा मनुष्येष्वहं ।। ९० ॥
અથર–તેજવંતેમાં જેમ ખદ્યોત, રત્નોમાં જેમ કાચનો ટુકડે, વૃક્ષમાં જેમ થેર, સુભટેમાં જેમ ઘેટે, પક્ષિઓમાં જેમ મચ્છર, મજુરામાં જેમ ઉંદર, દેવામાં જેમ પ્રેત, સમુદ્રમાં જેમ ખાબચીઉં તથા મકાનમાં જેમ બિલ તેમ ફક્ત જાતિની નિંદામાટે વિધાતાએ મને મનુષ્યમાં પેશ કર્યો છે. જે ૯૦ છે
केचिजीवंति जीवंतो । म्रियते च मृताः पुनः ॥ મૃતા અવ્ય કીવં–ચરું જીવસૃતઃ પુનઃ છે ?
અર્થ:– કેટલાક જીવતા થકા જીવે છે, અને મુઆબાદ મુએલા છાણાય છે, તથા બીજા કેટલાક મુઆ છતાં પણ આવે છે, અને હું તો જીવતે મુઆજે થયો છું. હ૧ છે
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૮) अतःपरमयुक्ता त-त्कदाशा जीवितस्य मे ॥ ગામમિ પર્યા–માનામઢી | ૨૨ /
અર્થ:–હવેથી મારે જીવવાની ખાટી આશા કરવી તે અયુક્તજ છે, કેમકે અપવાદથી મલીન થયેલા આ પ્રાણેથી હવે સર્યું !૯રા
स्थितोऽसि जीव किं क्लीव । प्राणा व्रजत सत्वरं ॥ प्राणानां मार्गदानाय । भव रे हृदय द्विधा ॥ ९३ ॥
અર્થ:–અરે નીચ જીવ! તું હજુ શામાટે બેઠો છે? અરે પ્રાણે! તમે જલદી ચલ્યા જાઓ? વળી હે હૃદય ! તું પણ પ્રાણને માગ આપવા માટે ચીરાઈને બે ટુકડા થઈ જા? ૯૩ છે
एवं विकल्पसंदोहै-दधानो मृत्युसाहसं ॥ વાતાવશુનવાં -
બાવાવરિષ્ઠ સર / ૧૪ | ગુમ છે. અર્થ –એવી રીતના વિકલ્પોના સમૂહથી મૃત્યુના સાહસને ધારણ કરતો થકે તે ઘમિલ જાણે અપશુકન થયું હેય નહિ તેમ તે ઘરને બારણેથી પાછો . . ૯૪ છે
शुष्यद्वल्लिगणं भ्रश्य-स्कूपं जीर्यन्महीरुहं ॥ ययौ बहुबिलं नाकु-संकुलं स जरद्वनं ।। ९५ ॥
અર્થ:–પછી તે સુકાતી વેલડીઓના સમૂહવાળા, પડી જતા કુવાવાળાં, છણ થતાં વૃક્ષોવાળાં, ઘણાં દરોવાળાં તથા ઉંદરેથી ભરેલા એવાં એક જીર્ણ વનમાં ગયો. ૯પ
तत्र निर्मुक्तसंसार--मुखाशो मरणाग्रही । कृपाणं निजपाणिस्थ-मभ्यधादिभ्यनंदनः ॥ ९६ ॥
અર્થ:–ત્યાં સંસારસુખની આશા છોડીને મરવા માટે તૈયાર થયેલ શેઠને પુત્ર તે ધમ્મિલ પોતાના હાથમાં રહેલાં ખડ્ઝને કહેવા લાગ્યું કે, છે ક૬ છે
गतं धनं गता भार्या । गतस्तंत्रो गतं गृहं ॥ स्वामिभक्त त्वमेवासि । मम संनिहितोऽधुना ॥ १७ ॥ અર્થ –ધન ગયું, સ્ત્રી ગઈ, વ્યાપાર ગયે, ઘર ગયું, પરંતુ તે સ્વામિભક્ત ખગ! હવે તે તુંજ એક મારે નજીકન સંબંધી છે.
तदेहि कंठपीठे मे । परिरभ्य दृढं पृणु ॥ चिरचिंतितमावन्न-मित्रमृत्युमनोरथं ।। ९८ ॥
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ ) અર્થ માટે તું આવ? અને મારા કંઠને ખુબ ભેટીને ઘણું વખતથી ચિંતવેલ તથા દુ:ખીએાના મિત્ર સરખે મારે મૃત્યુને મનેરથ તું સફલ કર ? ૯૮ છે
वणिग्योगाद्रणे वैरि-बारणेऽनुपयोगिनः ।। भवतादवतारस्ते । दैवादेवं फलेग्रहिः ॥ ९९ ।।
અર્થ:–દેવગે તને વણિકને સંગ થવાથી રણસંગ્રામમાં વૈરીએને નિવારવામાં તું ઉપયોગી થઈ શક નથી, પરંતુ આજે આવી રીતે તારો અવતાર ફલીભૂત થાઓ? | ૯૯ છે
निस्त्रिंशोऽसि वधे पत्यु- शंकिष्टा मनागपि ॥ अनुशिष्येति सोऽकुंठं । कंठे खड्गमवाहयत् ॥ १००० ॥
અર્થ –તું નિશ્ચિંશ એટલે નિર્દય છે, માટે સ્વામીના વધામાટે તારે જરા પણ શંકા કરવી નહિ, એમ કહીને અટકાવવા વિના તેણે પિતાના કંઠપર તલવાર ચલાવી. . ૧૦૦૦ છે
तदा तं पवनोधूत-पत्रपाणिप्रकंपनैः ॥ न्यवारयन्निव जर-त्तरवो मृत्युसाहसात् ।। १ ॥
અથર–તે વખતે પવનથી કંપેલા પોપી હાથ હલાવીને જ વૃક્ષો તેને મૃત્યુના સાહસથી જાણે અટકાવવા લાગ્યાં. એ ૧ છે
अव्यक्तवचनत्वात्तं । निषेधयितुमक्षमाः ॥ जहुरास्यात्कुशग्रासान् । हरिण्योऽप्यादृष्टयः॥२॥ અર્થ –અવાચક હોવાથી તેને નિષેધવાને અસમર્થ એવી હારણીઓ પણ આંખમાં આંસુ લાવીને પિતાના મુખમાંથી ઘાસના પ્રાસને તજવા લાગી. તે ૨ છે
संभूय तुमुलं व्योनि । तन्वंतस्त्यक्तचूणयः ॥ સિજોડક્ષિા વાતા–રd દત્તા સુવિમાન | રૂ. અથ-વળી તેને જોઈને આકાશમાં એકઠા થઇને કીકીયારી કરતા પક્ષીઓ પણ ચણ તજીને ક્ષણવાર દુઃખ અનુભવવા લાગ્યાં.
हहासौ श्रीमतः सूनु-रसमाप्तमनोरथः॥
विधास्यति विपद्याध । वनं हत्यापवादि मे ॥४॥ , અર્થ:–અરે આ ધનવાનને પુત્ર મનોરથ સંપૂર્ણ થયાવિના આજે આપઘાત કરીને મારું વન હત્યાના અપવાદવાલું કરશે. ૪
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૦ ) इत्युल्लसितकारुण्या । मातेव वनदेवता॥ कदलीदलवत्तस्य । मृदुधारं व्यधादसि ॥ ५॥
અર્થ –એમ વિચારી દયા લાવીને માતાની પેઠે વનદેવતાએ તેની તલવાર કેળના પત્રજેવી કે મળ ધારવાળી કરી. . પ .
सर्वथा जीवितोद्विग्न-श्चितानौ सोऽविशत्ततः ॥ चितो च शीतलीचक्रे । क्रीडावापीमिवामरी ॥ ६ ॥ ૨૫થ:–પછી તે ધમ્મિલ જીવવાથી બિલકલ કંટાળીને ચિતાની અગ્નિમાં પડે, ત્યારે તે દેવતાએ તે ચિતાને ક્રિડા કરવાની વાવ સરખી શીતલ કરી નાખી. છે ૬ છે
मायिचित्त बागाधे । निर्ममज हृदे ततः ।। देवतातिशयात्तत्र । तरतिस्प तरंडवत् ॥ ७ ॥
અર્થ:–ત્યારે તે ધમ્મિલ કપટીના ચિત્તની પેઠે અગાધ એવા દ્રહમાં પડશે, પરંતુ દેવતાના પ્રભાવથી તે તેમાં વહાણની પેઠે તરવા લાગે.
ततो विषं तालुपुटं । सविषादश्वखाद सः॥ जहार हारहूरावत् । तत्क्षुधं देवतेच्छया ॥ ८॥
અર્થ:–પછી તેણે ખેદયુક્ત થઈને તાલપુટ ઝેર ખાધું, પરંતુ દેવતા ની ઇચ્છાથી તે ઝેરે દ્રાક્ષની પેઠે ઉલટી તેની સુધા દૂર કરી. છે ૮
अथ प्रसह्य वृक्षाग्र-मारुह्य स्वं मुमोच सः॥ तस्य तूलीयितं पात-स्थानं दिव्यानुभावतः ॥९॥
અર્થ–પછી તેણે વૃક્ષની ટોચે ચડીને ત્યાંથી પડતું મેલ્યું, પરંતુ દિવ્ય પ્રભાવથી તેનું પડવાનું સ્થાન રૂના ઢગસરખું થઈ ગયું.
एवं सर्वैरप्युपायै-रविंदन्मरणोत्सवं ।। दीनो दश दिशो दर्श । दर्श खिन्नः सदध्यिवान् ॥१०॥
અર્થ:–એવી રીતે સર્વ ઉપાયથી પણ આપઘાત ન કરી શકવાથી તે બિચારો ખેદ પામીને દશે દિશાઓ જેતેથકો વિચારવા લાગ્યો કે, ૧૦ છે
अहो मे मंदभाग्यत्वं । यदृष्टमत्यया अपि ॥ . વહાથ થધદંતાની ર વિષયઃ || 8 |
અર્થ:–અરે આ મારું કેવું મંદ ભાગ્ય છે કે આ ખાતરીવાળા "તલવાર અગ્નિ તથા ઝેરઆદિક ઉપાય પણ વ્યર્થ ગયા. આ ૧૧
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૧ ) आस्तां यदपरे संप-त्स्यंते मम मनोरथाः॥ अधुना निधनाशापि । निष्पुण्यस्य न पूर्यते ॥ १२ ॥
અર્થ:–મારા બીજા મનોરથે સંપૂર્ણ થવાની વાત તો એક બાજુ રહી, પરંતુ હમણું મારી નિપુણ્યની મૃત્યુની આશા પણ પૂરી થતી નથી. તે ૧૨ છે
आयुर्यदि पुनः सर्वोत्कृष्टं मम भविष्यति । રચંતે ગાયા પૃથi I સુણિનાગવિનઃ | ૨૩ /
અર્થ:–કદાચ મારૂં આયુ ઉત્કર્ટ સંભવી શકે છે, કેમકે માર્યો કરીને આ પૃથ્વીમાં દુઃખીઓ લાંબા આયુષ્યવાળા દેખાય છે. ૧૩
निर्हेतुः शत्रुरत्रास्ति । कोऽप्यलोचनगोचरः ।। स्वेच्छया म्रियमाणस्य । यः प्रत्यहं करोति मे ॥ १४ ॥
અર્થ:–ખરેખર અહિં કે મારો અદશ્ય કારણુવિનાનો શત્રુ હે જોઈએ, કે જે પોતાની મરજી મુજબ મને આપઘાત કરતાં વિશ્વ કરે છે. જે ૧૪
इति मूढमतिर्याव-त्तत्र तिष्टति धम्मिलः ॥ मा मृत्युसाहसं कार्षी-स्तावद्व्योम्नीति वागभूत् ॥ १५ ॥
અર્થ:—એમ વિચારતો થકે તે ધર્મિલ દિમૂઢ થઇને જોવામાં ત્યાં ઉભો છે તેવામાં આકાશમાં એવી વાણુ થઈ કે તું મૃત્યુનું સાહસ કર નહિ. ૧૫
તત્તોડ વિરમભાવ માં મૃત્યનિષેધતિ ફઐશિષ્ટ લિસ સT પુનર્નેલિઇ ૨૬ છે. અ ત્યારે તે આશ્ચર્ય પામીને વિચારવા લાગ્યું કે મને મૃત્યુ માટે કેણુ નિષેધ કરે છે ? એમ વિચારીને તે સઘળી દિશાએતરફ જેવા લાગ્યું, પરંતુ ત્યાં તેણે કેઈને પણ જે નહિ. આ ૧૬
दध्यौ च सेयं दैवी वा-गियं मान्यैव मानवैः॥ हंहो निःपुण्यकेऽद्यापि । देवी किं मयि वीक्षते ॥ १७ ॥ અર્થ:–ત્યારે તે વિચારવા લાગ્યો કે ખરેખર આ દેવતાઈ વાણી છે, અને તે માણસેએ માનવીજ જોઈએ, વળી હુ જે નિપુણ્ય. તેના તરફ પણ શું હજુ દેવી જુએ છે? . ૧૭ .
૨૧ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૨) अन्यच्चैवमकाले मे । बलान्मृत्युरसंगतः ।। वक्ति लोकोऽपि यजीवन् । नरो भद्राणि पश्यति ।। १८ ॥
અર્થ વળી આ અકાળે મારે બળાત્કારે મરવું યોગ્ય નથી, કેમકે લેકે પણ કહે છે કે જીવતો નર ભદ્ર પામે. છે ૧૮ છે
मृतश्चेत्तहि दुःकीर्ति-मम स्थेमानमाप सा । जीवन पुनः कदाप्येतां । सच्चरित्रैः प्रजार्जये ॥ १२ ॥
અર્થ-વલી જ હું આમ આપઘાત કરી મરી જઇશ તે મારી અપકીતિ તો એમની એમજ સ્થિર રહેશે, પરંતુ જે જીવતે રહીશ તે કઈ વખતે પણ તે અપકીર્તિને હું મારાં સદાચણેથી દૂર કરીશ.
एवमेवानपत्योऽसौ । म्रियते यदि धम्मिलः ॥ दत्ता सुरेंद्रदत्तेभ्य-कुलस्यास्तमिता कथा ॥ २० ॥
અર્થ:–વળી જે આ ધમ્મિલ આમને આમ સંતાનવિન મરી જાય તે સુરેંદ્રદત્તશેઠના કુલની કથા તો અસ્ત પામે છે ર૦
महान्मम मतेर्मोहो । यद् ज्ञातजिनशासनः ।। वधे खस्य निषिद्धऽपि । नानोपायानहं व्यधां ॥ २१ ॥
અર્થ –વળી ખરેખર મને આ માટે મતિહજ થયું છે કે જેથી જિનધર્મ જાણ્યા છતાં પણ નિષેધેલા આપઘાત માટે પણ મેં નાનાપ્રકારના ઉપાયે કર્યો. એ ર૧ છે
जीवतो मम जायेत । लक्ष्मीरपि कदाचन ॥ વિદ્યુતે સિતાર જાહે. વાઘા પ કુમાર . રર ..
અર્થ-જે હું જીવતો રહીશ તે મને કદાચ લક્ષ્મી પણ મળશે, કેમકે દાવાનલથી બળેલાં વૃક્ષો પણ કઇક સમયે ફળેલાં દેખાય છે.
ध्यात्वेति देवतावाचा । सावष्टंभमना मनाक् ।। स रयान्निरयाजीर्णो—द्यानाधमगृहादिव ॥ २३ ॥
અથ એમ વિચારીને તથા દેવતાના વચનથી જરા વિધાસયુક્ત થઈને તે જેમ યમના ઘરમાંથી તેમ તે જીણું ઉઘાનમાંથી જલદી પાછા વો . ૨૩ છે
આ સરોવૈતન્યા | વસંતતિષ્ટા સા | अपश्यंती प्रियं कृत्तां-त्रेव बाढमद्यत ॥ २४ ॥
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૩ ) અર્થ: હવે ચૈતન્ય મલ્યાબાદ તે વસંતતિલકા વેશ્યા પણ ત્યાં પિતાના પ્રિયતમને નહિ જેવાથી જાણે આંતરડાં કપાઈ ગયાં હેય નહિ, તેમ અત્યંત દુભાવા લાગી. એ ૨૪ છે
मातः क मे प्रियोऽस्तीति । साथ पप्रच्छ कुट्टिनीं ॥ साप्याख्यत् पुत्रि जानाति । शुद्धि तस्याधम्मस्य कः ॥ २५ ॥
અથ–પછી તે કુટણીને પુછવા લાગી કે હે માતા ! તે મારે પ્રિયતમ ક્યાં છે? ત્યારે તે પણ બોલી કે હે પુત્રી! તે નીચની કેને ખબર છે? ૨૫ છે
मा मा पुनः पुनः प्राक्षी-न तस्य प्रतिभूरहं !! दरिद्रबहुले लोके । ज्ञायंते कति तारशाः ॥ २६ ॥
અર્થ-વળી તેનાવિષે મને ફરી ફરીને પુછીશ નહિ, હું કઈ તેની જામીન નથી, કેમકે દરિદ્વોથી ભરેલી આ દુનિયામાં તેના જેવા તે કેટલાએ રખડે છે. ૨૬ છે
द्विस्त्रिःप्रयोधितो वेत्ति । युक्तायुक्तं जडोऽपि हि ॥ वत्से स्वयं विदुष्यास्ते । कोऽयं लग्न कदाग्रहः ॥ २७ ।।
અર્થ:–કોઇ મૂર્ખ પણ બે ત્રણવાર કેહેવાથી યુક્તાયુક્ત સમજી જાય છે, ત્યારે હે પુત્ર! તું તે તેિજ ચતુર છે, તે પછી તેને આ કદાગ્રહ શું લાગ્યો છે? કે ૨૭ છે
त्वामेष्यंत्यमुना मुक्ता--मथ स्मेराजलोजना ॥ છે જે ન તori vથા / પ્રાણ સરોબિર ૨૮ |
અર્થ:–મગરવિનાની તલાવડીપ્રતે જેમ વટેમાર્ગુઓ તેમ તેણે ત્યજેલી તથા પ્રફુલ્લિત નેત્રકમલવાળી એવી જે તું, તેની પાસે હવે કયા ક્યો તરુણ પુરુષ નહિ આવે ? મે ૨૮ છે
सर्वथा निधनत्वाच्चे-द्यद्यस्मिन्नेव रज्यसि ॥ - તત્ દ્રષ્ટિ તાદશ શેના– વિનં | ૨૨
અર્થ:–વળી કદાચ બિલકુલ નિધનપણથી જે તું તે ધમિલમાંજ ખુશી હો, તે કહે છે તેવા કેઈક કંગાલને હું લાવી આપું.
साथ व्यर्चितयन्नून-मनयैव मम प्रियः॥ નવરાત્વીતા-સંવાદ સ નિરવાર | ૨૦ |
અર્થ:-હવે તે વસંતતિલકૂ વિચારવા લાગી કે ખરેખર આ ડેફરીએજ મદ્યોત્સવના મિષથી, મધ પાઇને મારા પ્રિયતમને કહાડી મેલ છે. તે ૩૦
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૪ ). रेरे हुताशन हताश मदंबिकायाः। सर्वस्वदातरि दुरुक्तिकरोऽसि कस्त्वं यन्मुंचसि ग्रुपतिभूरसना कराला । ज्वालाग्लीमधुहविःपरितर्पितोऽपि
અર્થ:–અરે દુષ્ટ હુતાશન! પોતાનું સર્વસ્વ આપનારની નિંદા કરનાર એ પણ તું મારી માતા પાસે શું હિસાબમાં છે? કે જેથી મધ ઘી આદિથી તૃપ્ત કર્યા છતાં પણ તું યમની જિહાસરખી ભયંકર ઝાળેની શ્રેણી કહાડી રહ્યો છે. ૩૧ છે क्षीरप्रदेऽपि पुरुषे विषदायकत्वं । हहो भुजंगम निजं गमयस्त्र गर्व ।। एषा मदीयजनी धनलक्षदेऽपि । यल्लीलया वदति तस्य विषं शतांशः॥
અર્થ:–વળી હે સર્ષ! દૂધ આપનાર પુરુષને પણ ઝેર દેવારૂપ તારા ગર્વને હવે તું છોડી દે? કેમકે લાખ ગમે ધન દેનારમાટે પણ આ મારી માતા ફક્ત સહેજમાં પણ જે ઉદ્દગારો કહાડે છે, તેની પાસે તારું ઝેર એક શતાંશ એટલે સેમે ભાગે છે. ૩ર છે _यथा मेऽतिप्रथामेति । प्रीतिस्तद्वचसाप्यहो । પત્તેિ પરોક્ષેપ એર્ન સા તથા ! રૂરૂ |
અર્થ –અરેરે તે ધમ્મિલને વચનથી પણ મને જે પ્રીતિ થતી હતી તે બીજાએ આપેલ લાખામે સોનામહેરેથી પણ થવાની નથી. છે ૩૩ છે
तनुगृहमनोऽपबरके । धीमंजूषामतिस्मृतिसमुद्गे ॥ निवसत क तस्य वचनं । क कांचनं त्वगुपरिनिवासि ॥ ३४ ॥ અર્થ –કેમકે મારા શરીરરૂપી ઘરમાં મનપી ઓરડામાં બુદ્ધિપી પેટીમાં મતિની યાદદાસ્તીપી ડાબડામાં વસનારૂં તે ઘમ્મિલનું વચન પણ ક્યાં? અને માત્ર ચામડી પર વસનારૂં સુવર્ણ ક્યાં? ૩૪
क ते मे दिवसाः सार-सुधारसमया इव ॥
મિ તુ પુર્ણાત્રાજૂ-વારસો || રવ | અર્થ–સારભૂત અમૃતરસસરખા તે મારા દિવસો ક્યાં? અને ધગધગતી ભઠીનો વડવાનલસરખા આ દિવસો ક્યાં? ૩પ છે
अतःपरं शरीरे मे । लगत्येकः स धम्मिलः॥ विरहव्याधिविध्वंसौ-षधं नो चेचितानलः ॥ ३६ ।।
અથર–આજથી માંડીને જો તેના વિરહરૂપી વ્યાધિને નાશ કરવામાટે ઔષધસમાન ચિતાગ્નિ મારા શરીરને ન લાગે તો પછી એક ધમિલજ મારું શરીર ભેગવી શકશે. જે ૩૬
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ ) नास्वादयामि तांबूलं । भूषां वपुषि नो दधै ।।
વધું ન ઝુંવામિ. યાવર જાનિ ન પડ્યું છે ? અર્થ –હવે હું જ્યાં સુધી મારા પ્રિયતમને જોઇશ નહિ ત્યાં સુધી હું તાંબૂલ ચાવીશ નહિ, શરીરપર આભૂષણ ધારણ કરીશ નહિ તથા વેણુબંધ છેડીશ નહિ. તે ૩૭ છે
इत्यभिग्रहिणी खड्ग-धारातीव्रसतीव्रता ॥ अनैषीत्कुलबालेव । दिनान् दैववशंवदा ॥ ३८ ॥ युग्मं ॥ અર્થ –એવી રીતના અગ્રહવાળી તથા ખડગધારાસરખાં તીવ્ર સતીવ્રતવાળી તે વસંતતિલકા વેશ્યા દેવને આધીન થઇને કુલીન સ્ત્રીની પેઠે દિવસો વ્યતીત કરવા લાગી. ૩૮
धम्मिलोऽपि ततो जीर्णो-द्यानात्माप नवं वनं ॥ पवेलिमफलानम्र-द्राक्षामंडपमंडितं ॥ ३९ ॥
અર્થ: હવે ધમિલ પણ તે છણે વનમાંથી નિકળીને પાકેલા કલોથી નમી ગયેલ દ્રાક્ષના માંડવાએથી શોભાવાળા એક નવીન બગીચામાં દાખલ થયો. તે ૩૯ છે
सादरंभागृहकोड-क्रीडदबीडकामुकं ॥ સારા વરસાણા-અમરત તરું ૪૦ | યુH .
અર્થ:તે બગીચામાં ઘાટાં કેળનાં ઘરની અંદર લજા રહિત કામુક ક્રીડા કરતા હતા, તથા ત્યાંનું પૃથ્વીતલ પણ ખરતાં પુષ્પના મકરંદના વરસાદથી સુગધી થયેલું હતું. આ ૪૦ .
किशकश्रीफलांभोज-रंभारस्तंभपिकारवैः सार्यमाणः मियापाणि । स्तनास्योरुध्वनीनसौ ॥४१॥
અર્થ:–ત્યાં નવાં કુંપળો શ્રીફલ કમળ કેળના સ્તંભે તથા કેયેલના નાદથી તે પોતાની પ્રિયાના હસ્ત સ્તન મુખ સાથળ તથા વચનેને યાદ કરવા લાગ્યો, ૪૧ છે
भ्रमन् भ्रमरवत्तत्र । द्रुमालोकनतत्परः ॥ पुरः स्फुरद्गुणग्राम-रत्नरोहणरोहणं ॥ ४२ ॥
અર્થ- ત્યાં વૃક્ષોને જેતેથકે ભ્રમરની પેઠે તે ભમવા લાગ્યા એવામાં અગાડીના ભાગમાં સ્કુરાયમાન થતા ગુણેના સમૂહુરુપી રત્નને ઉત્પન્ન કરવામાં રેહણાચલ પર્વતસરખા છે ૪ર છે
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ ) अदृश्यं भाग्यहीनाना-मस्पृश्यं सर्वपाप्मनां ॥
સંદર મારવિયાના--મવિદ્યાનાં મયંજનું | પ્રુફ્ ॥ અ:—ભાગ્યહીનાને નજરે ન પડે એવા, સર્વ પાપીઓ જેને સ્પરા ન કરી શકે એવા, ઉત્તમ વિદ્યાના સમૂહ સરખા અને અજ્ઞાનીઓને ભય કરનારા, ૫ ૪૩૨
आलयं धीरधर्माणां । प्रलयं च कुकर्मणां ॥
अशोकानोकहस्याधः । साधुमेकं ददर्श सः || ४४ ॥ चतुर्भिः कलापकं ।। અ:—સ્થિર ધર્માંના સ્થાનસરખા તથા કુકર્મોના નાશ કરનારા એવા એક સાધુને તેણે શાક વૃક્ષનીચે બેઠેલા જોયા. ૫ ૪૪ u निर्हेतुकोपकारी यो । भृशं प्रशमवानपि ॥ જીસસસમયશ્રાંતિ—ત્તિ પ્રતિમયાન્વિતઃ ॥ ૪૯ ॥
અર્થઃ—અત્યંત શાતિવાળા હોવા છતાં પણ તે મુનિ કઇં પણ કારણ વિના પરના ઉપકાર કરનારા હતા, તથા સાતેભયેાની ભ્રાંતિ દૂર ફર્યાં છતાં પણ તે પ્રતિભયાન્વિત એટલે બુદ્ધિયુક્ત હતા. ॥ ૪૫ ૫ बने स्थितोऽपि निःशेष—सत्वानामवने स्थितः ॥
सुधर्मास्थानिविष्टोऽपि । न देवानां प्रियः पुनः ॥ ४६ ॥ અર્થ:—વનમાં રહ્યા છતાં પણ તે સર્વ પ્રાણીઓના અવનમાં એટલે રક્ષણમાં તત્પર હતા, વલી સુધર્માંસ્થા એટલે ઉત્તમ ધની આસ્થામાં રહ્યા હતાં પણ તે દેવાનાં પ્રિય એટલે મૂર્ખ નહોતા. ૪૬ एकांते प्रमदाभोग - भागपि ब्रह्मनिर्मलः ॥ स्वयमाश्रवमुख्योऽपि । वारिताश्रवविप्लवः ॥ ४७ ॥
અર્થ:—એકાંતે પ્રમદાભાગભાગપ એટલે હુને અનુભવનારા હોવા છતાં પણ તે બ્રહ્મચય થી નિર્મલ હતા, તથા સ્વયમાશ્રવમુખ્યાઽપિ એટલે પેાતાના નિયમો પાળવામાં તત્પર છતાં પણ તે આશ્રવાના ઉપદ્રવને નિવારનારા હતા. ॥ ૪૭ ૫
अस्य दूरेऽस्तु सुश्रूषा | वचोऽप्येकं सुखाकरं ॥
ગાતાં વનોય નિરો—દુહો છેવાય.ચંદ્ન ॥ ૪૮ ॥ અર્થઃ—તેમની સેવા તા એક બાજુ રહી, પરંતુ તેમનું એક વચન પણ સુખ કરનારૂ હતું, વલી તેમનુ વચન તા એક મા રહ્યું, પરંતુ તેમનું વંદન સર્વ દુ:ખાને નારા કરનારૂં હતું. ૫૪૮ ૫
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૭ ) रेऽस्तु वंदनं वीक्षा-प्यस्य वश्यकरी श्रियां ।। वीक्षाप्यस्तु ध्रुवं नाम-स्मृतिरप्यस्य पापभित् ॥ ४१॥
અર્થ-વેલી તેમનું વદન એક બાજુ રહ્યું, પરંતુ તેમનું દર્શન પણ લક્ષ્મીને વશ કરનારું હતું. વલી તેમનું દર્શન પણ એક બાજુ રહ્યું, પરંતુ તેમના નામનું સ્મરણ પણ ખરેખર પાપોનો નાશ કરનાર હતું. છે છે
तत्तत्परिभवार्चिष्म-द्भवा याभून्मम व्यथा ॥ बिभिदे जलदेनेव । साधुना साधुनामुना ॥ ५ ॥
અર્થ:- તે તે પરાભવરૂપી અગ્નિથી ઉત્પન્ન થયેલી જે વ્યથા મને થઈ હતી, તે વ્યથા વરસાદથી જેમ તેમ આ સાધુના દર્શનથી મારી દૂર થઈ છે. એ પ૦ છે
स एवमालपन्नेव । सृष्टिवल्लीप्ररोहवत् ।। मुदा प्रदक्षिणीचक्रे । तं पुण्यफलदं मुनि ॥ ५१ ॥
અર્થ:–એવી રીતે બોલતાથકા તે ધમ્મિલે વૃક્ષને જેમ વેલડીને રપિ તેમ હર્ષપૂર્વક તે પુણ્યફલને દેનારા મુનિને પ્રદક્ષિણા કરી. પ૧
तस्मै प्रणमते दत्वा । धर्मलाभाशिषं मुनिः ॥ ध्वनिधर्षितपर्जन्य-गर्जिरेवमुपादिशत् ॥५२॥
અર્થ:પછી પ્રણામ કરતા એવા તે ઘમ્મિલને ધર્મલાભની આ શિષ દેઇને તે મુનિએ મેઘના ગર્જરવને જીતનારા શબ્દથી આવી રીતે ઉપદેશ આપે. પર છે
માનિ વિષિ-૪મા સુમાપ્રિયઃ | सुलभाः खलु भामिन्यो । लावण्योदकदीर्घिकाः ॥ ५३ ॥
અર્થ–સર્વ શત્રુઓના સમૂહની શેભાને નાશ કરનારી લક્ષ્મી સુલભ છે, તેમજ લાવણ્યરૂપી જલની વાવસરખી સ્ત્રીઓ પણ સુલભ છે.
સુમા રામાશ્વાઢિ --સંત્તર દિન | वल्लभो धीमतामेक । एव धर्मः सुदुर्लभः ॥ ५४॥
અર્થ –તેમ હાથી ઘોડાઆદિકની સંપત્તિ પણ પ્રાણીઓને સુલભ છે, પરંતુ બુદ્ધિવાનેને વલ્લભ એવો એક ધર્મજ દુર્લભ છે. એ ૫૪ છે
धर्मः खर्मणिसंकाशो । धर्मः शर्मवनीधनः ।। ઘન વર્ષ પિ મી | પ થર્મતિઃ ૧૧
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ ) અર્થઃ—ધર્મ ચિંતામણિ સરખા, સુખરુપી વનમાં વરસાદસભાન શત્રુઓના ડરસમયે ખખતરસમાન તથા કર્માંને નાશ કરવામાં સમર્થ છે. गुरुक्तविधिना धर्म -- निधेरधिगमे नृणां ॥
વિમેયંતિ વિષ્રાય । નિયા અંતરા ફર | ૬ ||
અર્થ:—ગુરૂએ કહેલી વિધિથી માણસને જ્યારે ધરુપી નિધા નની પ્રાપ્તિ થાય છે ત્યારે તેમાં વ્યતરાની પેઠે વિષયા વિઘ્ન કરવા ભાટે તત્પર થાય છે. ૫ ૫૬ ॥
ये विभीषिकामीषां । क्षुभ्यंति मृदुचेतसः ॥
તે મોહોબદિગ્નતા । પ્રતિ મવશ્વસ્તરે ॥ ૧૭ ॥ અર્થ:—જે કાચા હૃદયના માણસા તેઓના ડરથી ક્ષેાભ પામે છે, તેઓ માહથી પ્રથિલ થયાથકા સંસારરૂપી ચ ુટામાં ભમ્યા કરે છે. ज्ञानादिरत्नसंदोह - मनिशं द्रोह द्विभिः ॥ ફૂંક્યતે વિષયÀનૈ—નનઃ શિવપુરાqળઃ || ૧૮ ॥
અર્થ:—માક્ષમાર્ગે જતા મનુષ્યના જ્ઞાનાદિરુષ રત્નાના સમૂહુર્તી હંમેશા દ્વેષભુદ્ધિવાળા વિષયરૂપી ચારા લુંટી જાય છે. ૫ ૫૮ ૫ न कुर्वति जना जैनं । धर्म ये विषयेच्छवः ॥ 1 હોમેન શાષવવાનાં નિતાનમાર તૈઃ || ૧૧ ||
અર્થઃ—જે માણસ વિષયના ઈચ્છક થઈને જૈન ધમ કરતા નથી, તેઓ કાચના ટુકડાના લાભી થઇને ચિંતામણિ રત્ન હારી જાય છે. सांगारसारै भूषाशा | भोजनाचा विषेण सा ॥ અંતે સૂર્યનાશા સા। વિષથૈયા મુવoહા | ફ૦ ||
અર્થ :વિષયાથી સુખની જે ઇચ્છા કરવી તે અગારાઓથી આભૂષણની આશા, વિષવડે ભેાજનની આશા તથા ભાલાંથી ખરજ કરવાની આશા કરવાસરખું છે. ॥ ૬૦ u
माधुर्यमुपदश्यदौ । येते दुःखं वितन्वते ॥
વિયેવુ ન વિશ્વાસઃ । જાયન્તેવુ વહેન્દ્રિય ॥ ૬ ॥ અથ:—જે પ્રથમ મીઠાશ દેખાડીને છેવટે દુ:ખ આપે છે, એવા તે ખલ સરખા વિષયામાં વિશ્વાસ કરવા નહિ. ॥ ૬૧ u
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) विषयानरकाध्वन्य-ध्वन्यप्रायानपास्य ये ॥ उपासते सदा धर्म । ते धन्या गुणवर्मवत् ॥ ६२ ॥ तथाहि
અર્થ:–નરકના માર્ગમાં વટેમાર્ગુસરખા વિષયને તજીને જેઓ હમેશાં ધમની ઉપાસના કરે છે, તેઓને ગુણવર્મની પેઠે ધન્ય છે. કે દર ! તે ગુણવર્મનું ઉદાહરણ નીચે મુજબ છે –
ध्रुवमानवरत्नाई-सुवर्णस्थिति सुंदरं ।।
ટ્ટાસ્તિ સ્તિનાપુ ! શુમંદમંદi |૨ | અર્થ –નિશ્ચળ મનુષ્યજન્મરૂપી રનને યોગ્ય એવા સુવર્ણ એટલે ઉત્તમ વર્ણના લોકોની સ્થિતિથી સુંદર થયેલું અને કુશને શેભાવનારૂં હસ્તિનાપુર નામે નગર છે. તે ૬૩ છે
दृढधर्माख्यया ख्यात-स्तत्राभूसुधाधवः ॥ ચા વરિતા –
કુવ વિદ્વિપ ૨૪ છે. અર્થ:–તે નગરમાં દઢધમ નામનો રાજા હતા કે જેની તલવાર શત્રુઓને સ્વરૂપી કિલ્લા પર ચડવાને પગથીયાં સરખી હતી. ૬૪
चरितार्थाभिधा तस्या-ऽभवचंद्रानना प्रिया ॥ यद्पवीक्षणायेव । दधुर्देव्योऽनिमेषतां ॥ ६५ ॥
અર્થ –તેને સાર્થક નામવાળી ચંદ્રાનના નામની રાણું હતી, કે જેણીનું રૂપ જોવા માટે જ જાણે હેય નહિ તેમ દેવીએ અનિમેબપણાને ધારણ કરતી હતી. તે ૬પ છે
तस्याः पंचाननखान--सुचिताद्भुतविक्रमः ॥
મૂવ જુવતિ | સુમારની હદ છે. અર્થ:–તેણીને સિંહના સ્વમથી અદ્દભુત પરાક્રમ સૂચવનારે અને કેમલ વાણીવાળો ગુણવર્મા નામે કુમાર હતે. છે ૬૬ છે
उधतो भास्करस्येव । प्रभा यस्य शिशोरपि ॥ विसारिवैरिध्वांतस्यो-ल्लासनाशमुपाविशत् ॥ १७ ॥
અથ ઉગતા સૂર્યની પેઠે તે બાળકની કાંતિ વિસ્તાર પામતા વરીએરૂપી અંધકારના ઉલ્લાસને નાશ કરવા લાગી. ૬૭
उवास सहवासस्य । लोभादिव यदंगके ॥ संकीर्णेऽपि शिशुत्वेन । निखिलं गुणमंडलं ॥१८॥ ૨૨ સુર્યોદય પ્રેસ-જામનગર.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૦ )
અ:—તેની સાથે રહેનારા લાભથીજ હાય નહિ જાણે તેમ તેના માલ્યપણાથી નાના શરીરમાં પણ સઘળા ગુણાના સમૂહ રહેવા લાગ્યા. ॥ ૬૮ ॥
स पित्रा पाठितो यत्ना - दुपाध्यायस्य संनिधौ ॥ विद्याविहंगविश्राम - विटपी समजायत ।। ६९ ॥
1
અર્થ:—પિતાએ ઉપાધ્યાયપાસે યત્નપૂર્વક ભણાવેલા એવા તે ગુણવાં કુમાર વિદ્યારૂપી પક્ષીને વિશ્રામ લેવામાટે વૃક્ષસરખા થયા. समं समंत्रिपुत्रेण । सागरेण गुणान्धिना || અમ્પયનન્ત્રનું સર્વ—છા: શૈશવમાર્ || ૭૦ || અર્થ :—ગુણાના સમુદ્રસરખા મંત્રિપુત્રની સાથે સર્વ કલાઓના હમેશાં અભ્યાસ કરતા તે માલ્યપણુ ઉલ્લધી ગયા. ॥ ૭૦ u तारं तारुण्यमाप्तोऽसो । रूपेण च बलेन च ॥
शल्यायते स्म नारीणां । नानारीणां च चेतसि ॥ ७१ ॥ અ:—મનેાહર ચુવાવસ્થાને પ્રાપ્ત થઇને તે રુપ અને ખળથી સીએના અને શત્રુએના મનમાં શણ્યરુપ થયા. ॥ ૭૧ ૫ अन्यदा विनिविष्टेषु | पार्षद्येषु यथाक्रमं ॥
कुमारेऽस्मिन् गुणागारे | श्रृंगारयति संसदं ॥ ७२ ॥ અઃ—હવે એક દિવસ સભાસદા નુક્રમે એકે છતે તથા ગુણવાન કુમાર પણ રાજસભાને શાભાવતે છતે ॥ ૭૨ ॥ एत्य पृथ्वीपतेः पादो-पतिं प्रणतिपूर्वकं ॥
dat व्यजिज्ञपन्मौलि - कोटीरकीरितांजलिः ॥ ७३ ॥ અ:—છડીદારે રાજાપાસે આવી મસ્તકપર હાથ જોડીને પ્રણામપૂર્વક વિનંતિ કરી કે, ॥ ૭૩ u
महीप श्रीपुरेशस्य । मंत्री श्रीषेण भूभुजः || मूतरमिवायत - स्तिष्टति द्वारि वारितः ॥ ७४ ॥ અર્થ:—હે સ્વામી ! શીપુર નગરના શ્રીષેણ રાજાને રુપાંતરસરખા સત્રી બારણે આવેલા છે, અને તેને મેં અટકાવ્યા છે. ૫૭૪ ૫ तमानयत मामत्र । मंक्ष्विति क्षितिजानिना ||
आदिष्टोऽसौ ससन्मान -मानिन्ये मंत्रिणं सभां ।। ७५ ।। અ:—તેને તુરત મારીપાસે લાવ? એવી રીતે રાજાએ હુકમ કર્યાંથી તે સન્માનપૂર્વ કે તે મંત્રીને રાજસભામાં લાન્ચેા. ૫ ૭૫ ૫
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૧ ) प्रणम्य प्रणयेनैनं । निविष्टं विष्टरे नृपः ॥ .. पप्रच्छ कुशलप्रश्न-पूर्वमागमकारणं ॥ ७६ ॥
અર્થ: પ્રેમપૂર્વક નમસ્કાર કરીને જ્યારે તે આસન પર બેઠો ત્યારે રાજાએ કુશલ પૂછવાપૂર્વક તેને આવવાનું કારણ પૂછ્યું. ૭૬ |
कुशलः कुशलोदंत-मुदित्वा मंत्रिपुंगवः ॥ एवं निवेदयामास । कार्यतत्वं महीभुजः ॥ ७७ ॥
અર્થ–ત્યારે તે ચતુર મંત્રી કુશલ સમાચાર કહીને નીચે મુજબ પિતાના રાજાનું કાર્ય કહેવા લાગ્યો. તે હ૭ |
पुन्नाग नागकन्येव । भुवमुद्भिद्य निर्गता ।। 1. શ્રીશ્રીનગરીમન્તઃ શ્રીસ્વામિનાર વન | ૭૮ | ' અર્થ:–હે ઉત્તમ પુરૂષ! પૃથ્વી ખેદીને નિકળેલ જાણે નાગકન્યા હેય નહિ તેમ અમારા શ્રીપુરનગરના સ્વામી શ્રીષેણ રાજાની એક કન્યા છે. જે ૭૮ છે
नाम्ना कनकवत्यस्ति । कनकातिरद्भुता ॥ मांगल्यदीपिकेवास्त-तमः कल्याणकारणं ॥ ७९ ॥
અર્થ:–તેણનું નામ કનકવતી છે, તથા નષ્ટ કરેલ છે અજ્ઞાનરૂપી અંધકાર જેણુએ અને જાણે કલ્યાણના કારણરૂપ મંગલદીવી હેયે નહિ તેવી અદ્ભુત સુવર્ણ સરખી કાંતિવાની છે. ૭૯ છે
कलाविलासिनीकेलि-वसतिः श्रुतपारगा। अनाहार्यमलंकारं । वपुषः सापुषद्वयः ।। ८० ॥
અર્થ -કલારૂપી સ્ત્રીઓને કીડા કરવાના ઘરરખી તથા શાશ્વોના પારને પહોંચેલી એવી તે શરીરની અનુપમ આયુષણસરખી લાયક ઉમરને પહોંચેલી છે. જે ૮૦ છે
तन्वाना शारदी शोभा । लीलालसपदान्यदा ॥ इंसीबाब्ज पितुः क्रोडं । सदासरसि साऽभजत् ॥ ८॥
અથ: શરદઋતુની શોભાને વિસ્તારતી એવી તે કન્યા એક દિવસે લીલાપૂર્વક ધીમાં પગલાં મુક્તીથકી હંસી જેમ કમલપર તેમ સભારૂપી તળાવમાં બેઠેલા પોતાના પિતાના ખોળામાં આવી બેઠી.
खनीव रूपरत्नस्य । मंजूषेव गुणश्रियः ॥ चक्रे जामातचिंता । चेतो दृष्टापि सा पितुः ॥ ८२॥
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૨ ) અર્થ-રૂપરૂપી રત્નની ખાણુસરખી તથા ગુણરૂપી લક્ષ્મીની પિટીસરખી તેણીને જોવા માત્રથી જ રાજાનું મન જમાઇની ચિંતાથી પીડિત થયું. છે ૮૨ છે
कः स्यादस्या वरो योग्यः । पग्रिन्या इव भास्करः ॥ इति पृष्टा विशांपत्या । कुलामात्या वभाषिरे ।। ८३ ॥
અર્થ:-કમલિની જેમ સૂય તેમ આને યોગ્ય ભર કેણ થશે? એમ રાજાએ પુછવાથી મોટા મંત્રીઓ બોલ્યા કે ૮૩
स्युर्नाथ कोटिशः कन्या । न कापि पुनरीदृशी ॥ रंगायोरगवल्ल्येव । भूयसीष्वपि वल्लिषु ॥ ८४ ॥
અથ–હે સ્વામી ! આ દુનિયામાં કોડેગમે કન્યાઓ હોય છે, પરંતુ આના સરખી કઈ પણ નથી, કેમકે ઘણું વેલડીઓમાં પણ નાગરવેલજ આનંદ આપનારી છે. જે ૮૪ છે
अस्या अस्थान विवाह-घटनाजन्मदुर्यशः ॥ असाकं पलितश्वेते । न मूर्ध्नि स्थातुमीश्वरं ॥ ८४ ॥
અર્થ –આ કન્યાના અગ્ય જગાએ વિવાહ કરવાથી ઉત્પન્ન થયેલે અપયશ આ અમારાં શ્વેત વાળવાળાં મસ્તકપર રહી શકે તેમ નથી. ૮૪ છે
मनुष्यो न क्षमोऽमुष्याः । प्रख्यातुमुचितं वरं ॥ येनेयं निर्मिता धात्रा । स एव स्याद्यदि प्रभुः ॥ ८ ॥ અર્થ:–આને લાયક વર કહેવાને મનુષ્ય તે સમર્થ નથી, માટે જે વિધાતાએ આને બનાવી છે, તે જ કદાચ તેણીને વર નિર્માણ કરી શકે તેમ લાગે છે. ૮૬ છે
तदर्हति महीपाल । बाला सेयं स्वयंवरं ।। पुण्यान्येवोपदेक्ष्यति । तदस्या उचितं पति ॥ ८७ ॥
અર્થ:–માટે હે સ્વામી ! આ કન્યા તો સ્વયંવરને એગ્ય છે, તથા તે વખતે તેણુનાં પુણેજ તેણીનો ઉચિત વર દેખાડી આપશે.
तेषामेकांतभक्तानां । मेने भूमानिमां गिरं ॥ राज्ञां हि मंत्रिणो नेत्रं । त्वनेत्रे तु मुखश्रिये ॥ ८८ ॥
અર્થ –એવી રીતે એકાંત ભક્તિવાળા તે મહામંત્રીઓનું વચન રાજાએ પણ માન્યું. કેમકે મંત્રીઓ રાજાઓની ખરી આંખ છે, બાકી ચર્મનેત્રો તે મુખની શોભા માટે છે. ૮૮ છે
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૩) नृत्यद्वारांगनालुप्त-लोकलोचनचपलं ॥ हेमकुंभाशुसंभार--शाश्वतीकृतवासरं ॥ ८९ ॥
અર્થ–પછી રાજાએ નાચતી વારાંગનાએ નષ્ટ કરેલ છે લેકેના ત્રિોની ચપલતા જેમાં એ, તથા સુવર્ણકળશના કિરણોના સમૂહથી જ્યાં શાશ્વતે દિવસજ ઉગી રહ્યો છે એ છે કે
चलध्वजांचलापास्त-जनजातपरिश्रमं ॥ શિરિપમિ જરાયાભાણા સ યંવરમંai || 3 ||
અર્થ:–તથા ઉડતી ધજાઓને છેડાઓથી દૂર થયેલ છે કે પરિશ્રમ જ્યાં એવો એક સ્વયંવરમંડપ કારીગર પાસે કરાવ્યું છે.
यत्र स्फटिकभूभागे । विचित्रोल्लोचविनैः॥ विना यत्नं भवचित्रं । चित्रं कस्य चकार न ॥ ९१ ॥
અર્થ –જે મંડપમાં સ્ફટિકનું ભૂમિતલ બનાવ્યું છે, તેમાં ( ઉચે બાંધેલ ) વિચિત્ર ચંદ્રવાના પ્રતિબિંબોથી પ્રયત્નવિનાજ થયેલું ચિત્રામણ કેને આશ્ચર્ય કરતું નથી ? કે ૯૧ છે - यत्र स्तंभानवष्टभ्य । निश्चलांगतया स्थिताः॥
જનસંપર્વમીરાં રેજિરે રાહુત્રિજા ૨૨ |
અર્થ: ત્યાં લોકોની ગીરદીના ડરથી જાણે સતંભને આલીને નિશ્ચલ શરીરથી રહેલી સ્વર્ણની પુતલીએ શેભી રહી છે. ટુર
चतुर्दिगितभूपानां । संमुखीभवनेन यः ॥ आतिथ्यमिव निर्मातुं । चतुरिमुखोऽजनि ।। ९३ ॥ અર્થ:–ચારે દિશાએથી આવતા રાજાઓની સન્મુખ હોવાથી જાણે તેઓના આદરસત્કાર માટે હેય નહિ તેમ તે મંડપ ચાર દરવાજાવાળે થયે છે. ૯૩ છે
महत्वाद्यत्र मंचेषु । प्राप्तेष्वासनमुख्यतां ।। स्वर्णसिंहासनश्रेणी । बभार मुकुटायितं ॥९४ ।। અર્થ:-મહત્સવ હોવાથી મુખ્ય આસનપણાને પ્રાપ્ત થયેલી ખુરશીએપરરહેલી સ્વર્ણના સિંહાસનની શ્રેણી તેઓને મુકુટપણાને ધારણ કરે છે. ૯૪ છે
दूतान् भृपुरुहूताना-माहानाय चतुर्दिशि ॥ प्रैषीन्नृपोऽथ पांथानां । वसंतः सीकरानिव ॥ ९५ ॥
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૪ )
અઃ-પછી વસંત ઋતુ પએિને મેલાવવા માટે જેમ ક ઢાને તેમ રાજાએ ભૂપાને ત્યાં ખેલાવવામાટે-ચારે દિશાએ દૂતને માકલ્યા છે. ૫ ૯૫ ॥
मां पुनर्भूमिसूत्रामा । त्वामाद्दातुं न्ययोजयत् ॥
તમસીદ્દ પુનીહાજી | વદશા શ્રીપુર પુર્ં ॥ ૧૬ ॥
અ:—અને આપને ખેલાવવામાટે રાજાએ મને માલ્યા છે, માટે સાપ કૃપા કરીને આપના ચક્ષુથી શ્રીપુર નગરને તુરત પવિત્ર કરો ? ॥ ૯૬ ॥
नृपोऽध्यायदथायुक्तं | जरसालिंगितस्य मे || चित्तमात्तव्रतस्येव । पाणिग्रहणपाटवं ।। ९७ ।।
અર્થ :—હવે રાજાએ વિચાર્યું કે હું તે હવે જરાયુક્ત થયા માટે વ્રતધારીનીપેઠે મારે પરણવાનું મન કરવું અયુક્ત છે. ૫ ૯૭ it अतीतयौवनस्यापि । दृष्ट्वा विषयविष्ठवं ॥
વિતનોતિ ના ચુર્રા / હિતેચ્છજીતઃ સ્મિત ॥ ૨૮ || અ::—યૌવનવય વીત્યાબાદ પણ જે વિષયમાં લાલુપ થાય છે તેની શ્વેત વાળના મિષથીજરાજે હાંસી કરે છે તે ચુક્તજ છે. ૫ ૯૮ k युक्ता शिरीषमृदूंगी | सुंदरी गुणवर्मणः ॥
अस्माकं तु दरी प्रस्थ - पुरस्थपुटितांतरा ॥ ९९ ॥
અ:—માટે તે સરસવના પુષ્પસરખી કામલ શરીરવાળી સુંદરી જીવ કુમારને ચાગ્ય છે, અને અમેને તે હવે પત્થરોના સમૂહથી ભરેલા મધ્યભાગવાળી ગુફા આશ્રય કરવાલાયક છે. ૫ ૯ u सन्मुहूर्ते कुमारं त - मथ मातिष्टपन्नृपः ॥ દ્વિપાશ્ર્વરથપયોય—વમૂર્તે ત્રૈમવું || ૨૨૦૦ || અર્થ:—પછી રાજાએ હાથી ધાડા રથ તથા પાયદળના સમૂહથી ઇંદ્રને પણ જીતી શકે તેવા ઠાઠમાઠથી ઉત્તમ મુહૂત સમયે તે કુમારને પ્રયાણ કરાવ્યું. ॥ ૧૧૦૦ ॥
प्रयाणैरनवच्छिन्नैः । सोऽप्युर्वी खर्वयन्निव ||
विनोदैर्विदुषां कृत्त - लमो मार्गमलंघयत् ॥ १ ॥
-
અર્થ:—તે કુમાર પણ અનવચ્છિન્ન પ્રયાણાવડે પૃથ્વીને આક્રમણ ફરતા અને વિદ્વાનેાના વિનેાદાથી થાકને દૂરકરતાથકા માર્ગ ઉંઘવા લાગ્યા. ॥ ૧ ॥
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૫ ) स भोपुरमकूपार-पारं पोत इवाचिरात् ।। अवाप प्रेरितो हृधैः । शकुनैः पवनैरिव ॥ २ ॥
અર્થ:–પવનથી પ્રેરાયેલું વહાણ જેમ સમુદ્રને કિનારે તેમ ઉત્તમ શકુનેથી પ્રેરાયેલો તે કુમાર તુરત શ્રીપુરાનગરમાં આવ્યો છે
कुमारमागतं श्रुत्वा । श्रीपुरमभुरभ्यगात् ॥ 1. વનશિલ્લા વન વન્ય સ્થાને થાતું મેત જ ને રૂ .
અર્થ –હવે તે ગુણવર્મા કુમારને આવેલ જાણીને શ્રીપુરને રાજા તેની સન્મુખ આવ્યો. કેમકે કન્યાને ઉત્પન્ન કરીને કણ સુખે ઠેકાણે બેસી શકે છે? ૩ છે
मुखैगवाक्षनिःक्रांत-दिदृक्षूणां मृगीदृशां ॥ - व्योमामोजभ्रमं तन्वन् । पुरं प्रावीविशत् स तत् ॥ ४ ॥
અર્થ:–તેને જેવાને ઈચ્છાતુર થયેલી સ્ત્રીઓના ઝરૂખાઓમાંથી, બહાર નિકળેલાં મુખેથી આકાશકમલેના ભ્રમને વિસ્તારતા તે કુમારે તે નગરમાં પ્રવેશ કર્યો. ૪
कुमारं सपरीवारं । व्यूढेऽवस्थाप्य वेश्मनि ॥ ग्रासषासादिसामग्री । समग्रामप्यपूरयत् ॥ ५॥
અર્થ–પછી રાજાએ તે કુમારને તેના પરિવાર સહિત એક વિશાળ મહેલમાં ઉતારે આપીને તેને માટે ભેજન ઘાંસ આદિકની સઘળી સામગ્રી કરાવી આપી. એ ૫
एवमेव समायाताः । प्रवेश्य परमोत्सवैः ॥ . ચારશને અત્યંત તેના િનરેશ્વરઃ || ૬ | * અથર–વલી એવીજ રીતે ત્યાં આવેલા બીજા રાજાઓને પણ ભહોત્સવપૂર્વક પ્રવેશ કરાવીને તેણે યોગ્ય સ્થાનકે ઉતાર્યા. | ૬
रज्ज्वाकृष्ट इवासीद-त्यथ वीवाहवासरे ॥ વિધિ થમૃશસ્પૃપ-–દુહિતા હિતારાયા | ૭ .
અર્થ: હવે જાણે દેરીથી ખેંચાયો હોય નહિ તેમ વિવાહને દિવસ નજીક આવવાથી રાજાની તે ચતુર પુત્રી પોતાના હિતની આ શાથી વિચારવા લાગી કે, ૯ છે
सदसत्त्वं स्वयं तातो । राज्ञां विज्ञातुमक्षमः ॥ ददौ स्वयंवरं ताव-न्मह्यमत्यंतवत्सलः ॥ ८॥
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૬ ). અર્થ:–મારા પિતાએ પોતે રાજાઓના સગુણ અવગુણને નહિ જાણુ શકવાથી મારા પર સ્નેહ લાવીને મારા માટે આ સ્વયંવર મંડપ રચ્યો છે. ૮ in
ये तातेन स्फुरचारु-चक्षुषापि न लक्षिताः ॥ गृहकोणकुटुंबिन्याते । लक्ष्या हि कथं मया ॥ ९॥
અર્થ:-હવે જે રાજાઓની મારા પિતા પિતાના ફરાયમાન મને હર ચક્ષુથી પણ પરીક્ષા ન કરી શક્યા તેઓની ઘરના ખૂણામાં બેઠેલી હું શી રીતે પરીક્ષા કરી શકીશ? છે
अमी विश्वेऽपि विश्वैक-मल्ला मल्लाभलोलुपाः ॥ तदावदातनेपथ्या । दृश्यते सदृशा इव ॥ १० ॥ અર્થ –જગતમાં એક સુભટસરખા મને પરણવાને લોલુપ થયેલા આ સર્વ રાજાઓ તે વખતે મનહર વસ્ત્રાલંકારોવાળા મને તે સરખાજ દેખાશે. | ૧૦ |
सुबोधं हि वयोवेष-रूपाद्यंभ इवोदधेः ॥ राजन्यकस्य दुर्बोधा । मुक्ता इव गुणाः पुनः ॥ ११ ॥ અથ–સમુદ્રના જળની પેઠે તે રાજપુત્રોના ઉમર વેષ તથા રૂપ, આદિક તે સુખે ઓળખી શકાશે, પરંતુ મોતીની પેઠે ગુણેને ઓળખવા મુશ્કેલ છે. કે ૧૧ છે
मया कश्चिदनिश्चित्य । निर्गुणश्चेवृतो वरः॥ તજ્ઞાતો ગમેઝોડ્યા ચયાત્રા પિતા ૨૨ ..
અથર–અને તેથી નિશ્ચય કર્યાવિના જે કદાચ નિર્ગુણ વર વાઈ ગયો તે આ રાજાઓને મેળે ફક્ત મારા પિતાને ખરચાલુજ થઇ પડેલો ગણાશે. જે ૧૨
निष्फलं जन्म नारीणां । नायके निर्गुणे ननु ॥ तदद्य राजकं रात्रौ । प्रेक्ष्यं प्रच्छन्नया मया ॥ १३ ॥
અર્થ:–વળી જે સ્વામી નિર્ગુણ મળે તો સ્ત્રીને જન્મ નિષ્કલ જાય છે, માટે આજે રાત્રિએ મારે છુપા વેશથી આ સર્વ રાજસમહની પરીક્ષા કરવી. . ૧૩
अथ सख्या सहाऽलक्ष्या-कृतिनिशि निशातधीः ॥ राजसासु सर्वेषु । बभ्राम भ्रमरीव सा॥ १४ ॥
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૭ )
અ:—પછી તે બુદ્ધિવાળી કુમારિકા વેષબદલ કરીને રાત્રીએ સખીસહિત ભમરીનીપેઠે તે સર્વ રાજાઓના ઉતારામાં ભમવા લાગી. અયં વિટ રાશી—ચાર્યાશ્યતાં વિ
अयं क्षीव इव स्वीय – कलागर्वेण मूर्च्छितः ।। १५ ।।
અર્થ:—હે સખી! તું જો? આ રાજકુમાર તેા લફંગાની પેઠે ગલીચ ભાષામાંજ ચતુર જણાય છે, અને આ તે। માયલાની પેઠે પાતાની કલાના ગર્વથીજ મૂતિ થયેલા છે. ૫ ૫ ૫
अयं व्याल इवोत्ताल - रोषणः प्रणयिष्वपि ॥
ગયું વિદ્યુતવન્યાય—ાવયોવતાં દક્ષ ॥ ૬ ॥ અર્થ:—આ તે સનીપેઠે સ્નેહીઓમાં પણ અતિ રાષવાળા છે, અને આ તા લક્ગાનીપેઠે આપણાપર પેાતાની વિકારી દૃષ્ટિ ફેકે છે. ૧૬ अयं ग्रामीणवद्विद्व-गोष्टीसुख बहिर्मुखः
अयं पशुरिवालापं । न तनोत्यतिथावपि ॥ १७ ॥
અર્થ:—આ તા ગામડીઆની માફક વિદ્વાને સાથેના વાર્તાલાપથી રહિત છે, અને આ તા પશુનીપેઠે પરણાસાથે પણ કઈં વાતચીત કરતા નથી. ॥ ૧૭ ।।
बदत्येवम सच्चित्त-तोषा दोषान्महीभुजां ॥
લા નશામ કુમારણ્ય । નિવાસ શુળનર્મળઃ ॥ ૨૮।। ચતુર્મિં જાવજે ।। અ:—એવી રીતે રાજાઓના દાષાથી મનમાં અસંતુષ્ટ થયેલી તે કુમારીકા ગુણવાં કુમારને ઉતારે ગઇ. ॥ ૧૮ ॥
તંત્ર મિત્રે: સજ્જ નેĖ 1 શેપનું મનાજ શ્મિટૈ; ।।
श्रुतामृतस्य तत्वज्ञैः । समीतिप्रीतमानसं ॥ १९ ॥ અઃ—ત્યાંમિત્રોસાથે જરા હાસ્યપૂર્વક સ્નેહુ દેખાડતા, તથા શાસ્ત્રામૃતના તત્વને જાણનારાઓની સાથે પ્રીતિપૂર્વક ખુશથયેલ મનવાળા, निक्षितं दृशं त्रिग्धां । पादपातिषु पत्तिषु ॥
છૂછાવતાં જહાજોહા—દ્યુમ્નાનું વિસ્મયાજિ ્: || ૨૦ || અ:—નમસ્કાર કરતા નાકરાપર સ્નેહુયુક્ત દૃષ્ટિ નાખતા, કલાથાન લેાકેાની ક્લાએ જોઇને આશ્ચયથી મસ્તક ધુણાવતા, ૫ ૨૦ u ૨૩ સક્રિય પ્રેસ-જામનગર.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૮ )
संवलिंकारसुभग - मनाद्धत्य महासनं ॥
आलुलोके कुमारं सा । भूमिष्टमिव वासवं ।। २१ ।। त्रिभिर्विशेषकं ।।
અર્થ:—સવ અલકારાથી મનાતુર બનેલા, તથા ઉદ્ધતાઇ રહિત મહાન આસનવાળા જાણે પૃથ્વીપર રહેલ ઇંદ્ર હોય નહિ એવા તે ગુણવાં કુમારને તેણીએ જોયા. ૫ ૨૧ ૫
अहो मूर्तिरहो स्फुर्ति रहो अस्य प्रसन्नता ॥ ध्यायंत्या इत्यसौ तस्या --वकारोचितगौरवं ॥ २२ ॥
અર્થ:—અહા ! આનુ' સ્વરૂપ ચાલાકી તથા પ્રસન્નપણું' કેવું છે ! એમ વિચારતી એવી તે રાજકુમારીના તેણે ઘણેાજ આદરસત્કાર કર્યાં. भूरिभूरमणस्थान- भ्रमसंजनितश्रमं ॥
कुमारे तत्र सच्छाये । स्थितमालीय तन्मनः || २३ ॥
અ:—ઘણા રાજાઓના ઉતારે ભમવાથી થાકી ગયેલુ. “તેણીનું સન મનેાહુર છબીવાળા તે ગુણવર્મા કુમારપ્રતે સ્થિર થયું. ર૩॥ आगादथ निजागारं । पतीयंती तमेव सा ।।
સત્રય વં મનો મુવવા । પ્રિયવાપરીને ॥ ૨૪
અર્થ :—પછી તેનેજ પેાતાના સ્વામી તરીકે નિશ્ચય કરીને તે કુમારીકા પેાતાના સ્વામિના ચરણની સેવા માટે પેાતાનું મન ત્યાંજ મુકીને પેાતાના ઘેર આવી. ॥ ૨૪ ૫
हारं हार्दमिव स्नेहं । दत्वा संदेशकं च सा ॥ स्वधात्रीं प्रेषयामास । समीपे गुणवर्मणः ॥ २५ ॥
અ:—ત્યારબાદ પેાતાના હૃદયના સ્નેહુને જેમ, તેમ હાર તથા સદેશા આપીને પોતાની એક ધાવમાતાને તે ગુણવાં કુમારપાસે તેણીએ માકલી. ૫ ૨૫ ૫
तेन गौरविता गाढं । विजनीकृत्य कृत्यवित् ॥
સા યાનહાર નિયોગ | હારહસ્તા નૃÎni || ૨૬ ।। અ:—તે ચતુર કુમારે પણ એકાંતે તેણીને ઘણા સત્કાર કર્યાં, પછી તેણીએ હાથમાં હાર લેકને કપટરહિત ગુણવાં કુમારને કહ્યું કે,
कुमारं हारदंभेन । त्वत्कंठेऽस्ति निधापिता |
3
ડુબ્યા નવયેવ । નરમાના રમાય ॥ ૨૭ ||
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) * અર્થ:–હે લક્ષ્મીના સ્થાનરૂપ કુમાર ! મારી પુત્રી કનકવતીએ આ હારના ભિષથી તમારા કંઠમાં આ વરમાલા આપી છે. ર૭ :
वरिष्यति क्षितिशेषु । प्रातस्त्वामेव सा ध्रुवं ॥ મૃણુ તથા રૂપામે વિજ્ઞ વિજ્ઞાપન પુનઃ ૨૮ |
અર્થ–પ્રભાતે તે ખરેખર સવ રાજાઓમાં આપને જ વરશે, પરંતુ હે ચતુર ! તેણીની એક વિનંતિ આપ સાંભળે? ૨૮
खामिन वृत्तविवाहेऽपि । कियंत्यपि दिनान्यहं ॥. सेविष्ये ब्रह्ममाजिह्म-स्नेहोऽभूचियानया ॥ २९ ॥
અર્થ: હે સ્વામી! વિવાહ થયા બાદ પણ કેટલાક દિવસે સુધિ હું બ્રહ્મચર્યવ્રત પાળીશ, મારી આ માગણથી આપે મારા પર સ્નેહ ઘટાડો નહિ. ૨૯ છે
स्नेहश्चायं वयश्चेदं । प्रार्थना पुनरीदृशी ॥ किं ब्रूमः सांप्रतं सर्व-मपि कालेऽवभोत्स्यते ॥ ३० ॥ .
અર્થ:–આ સ્નેહ ! આવી યૌવનવય! અને પ્રાર્થના પાછી આવી રીતની! માટે અમે હાલ શું કહિયે? અવસરે સઘળું જણાઈ રહેશે. તે ૩૦ |
ध्यात्वेत्युरोगिरितटी-निर्जरायितमायतं ।। दत्वा तस्मै निजं हारं । कुमारः प्रत्यवोचत ॥ ३१ ॥
અર્થ_એમ વિચારીને પિતાના હૃદયરૂપ પર્વતમાં નદીના ઝરણું સરખે એક મેટે હાર તેણીને દેહને કુમારે કહ્યું કે તે ૩૧ છે .. वचनं जीवितेश्वर्या । वयं तस्याः कदाचन ॥
न लुप्स्यामस्ततः खस्था । सापि स्वस्थानमासदत् ॥ ३२॥
અર્થ તે પ્રાણુપ્રિયાનું વચન અમે કદી પણ ઉથાપીશું નહિ, તે સાંભળી શાંત થયેલી તે ધાવમાતા પિતાને સ્થાનકે આવી. ૩રા
मेने हारः सनीहार-श्वेतशीतलमौक्तिकः ॥ राजकन्या वियोगिन्य । नलास्त्रं निहितो हृदि ॥ ३३ ॥ અર્થ–બરફજેવાં વેત અને શીતલ મતીવાળા તે હારને હૃદયમાં ધારણ કરીને તે રાજકન્યા કુમારના વિયોગથી તેને અગ્નિશસસરખે માનવા લાગી. મે ૩૩ છે
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
(૧૦૦) સૂતાછૂતનાથ પ્રાતઃ લુખ્યમોપિરિમે || राजन्यकं विवेशांतः । स्वयंवरणमंडपं ॥ ३४ ॥
અર્થહવે પ્રભાતે ક્ષોભ પામેલા સમુદસરખા સ્વયંવર મંડપમાં દૂતે મારફતે બોલાવેલ રાજાઓને સમૂહ દાખલ થયે. એ ૩૪
मंचेषु सप्रपंचेषु । पंचेषुसममूर्तयः ॥ સિંહાસનાનિ નામાંજા-ચાત્યંત નારા II ૨૧.
અર્થ:– ત્યાં ગોઠવેલી ખુરશીઓ ઉપર રહેલા પિતતાના નામના સિંહાસન પર કામદેવસરખી મૂર્તિવાળા રાજાઓ આવીને બેઠા. ૩૫
अस्थायि मंचमारूढे । निध्याते गुणवर्मणि ॥ अपि मुक्त विवाहाशैः । क्षितिपैः सत्रपैरिव ॥ ३६॥ અર્થ–પછી જ્યારે ગુણવર્મા કુમાર ખુરશી પર બેઠા ત્યારે તેમને જેવાથી બીજા રાજાઓ તો જાણે લજ્જા પામ્યા હેય નહિ તેમ ( પિતાના ) વિવાહની આશા છોડી બેઠા. ૩૬ છે
तदा स्वातविलिप्तांगी । धृतसागभूषणा ॥ वाद्यं यानमारूढा । निगृढानंगविभ्रमा ॥ ३७ ।। અર્થ:-હવે તે સમયે સ્નાન કર્યાબાદ શરીરે સુગંધી લેપ કરીને, સર્વ શરીરપર આભૂષણે ધારણ કરીને પુરૂષોએ ઉંચકેલી પાલખીમાં બેઠેલી તથા ગુપ્ત કામવિલાસવાળી, ને ૩૭ છે
पुरः प्रियसखीहस्त-विन्यस्तवरमालिका ॥ gછે નીતાના સ્વીમિ-તગારાનુપપુ િ ૨૮ | ગુમ ||
અર્થ–પગાડી ચાલતી પ્રિય સખીના હાથમાં આપેલી છે વરમાલા જેણીએ એવી, પાછળ રહેલી સ્ત્રીઓ જેણીના ગુણ ગાઈ રહેલી છે એવી તે રાજકન્યા પણ ત્યાં આવી. છે ૩૮ છે
I શ્રી મારતી જેમા | રતી વાયતઃ રે . ગાતામિતિ યૂપાનાં : "તુતત્ર સર્ષ દશ રૂ8 | અર્થ-આ કુમાર શિવાય વળી બીજી લક્ષ્મી, સરસ્વતી, રંભા કે રતિ કેણ હશે? એમ વિચારતા તે સર્વ રાજાઓની દષ્ટિ એકી વખતે તેના પર પડી. ૩૯ છે
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૧ ) इयं भवतु वा मा वा । किं त्वस्या दर्शनेन नः ॥ दूाध्वश्रमसाफल्य-मासीद्दध्युम्रपा इति ॥ ४० ॥ અર્થ –આ કન્યા ભલે આપણને મળે અથવા ન મળે પરંતુ આના દર્શનથી આપણે દૂર દેશથી આવવાનો શ્રમ સફલ થયો છે, એમ તે રાજાએ માનવા લાગ્યા. ૪૦ છે
ततो ज्ञाताखिलक्ष्माप-नामस्थानगुणान्वया ॥ व्याजहार प्रतिहारी । कुमारी मित्युदारवाक् ॥ ४१ ॥
અર્થ પછી સર્વ રાજાઓના નામ સ્થાન ગુણ તથા વંશને જાણનારી વાચાલ પ્રતીહારી તે રાજકુમારીને કહેવા લાગી કે, એકલા
रूपसंपञ्जितानंगा । अमी श्राद्ध इव द्विजाः॥ भूपा समुदीताः सर्वे--ऽप्यत्र त्वल्लाभकाम्यया ॥ ४२ ॥ અર્થ:-રૂપની સંપદાથી કામદેવને જીતનાર આ સર્વ રાજાઓ શ્રાદ્ધમાં જેમ બ્રાહ્મણે તેમ અહીં તને મેળવવાની ઈચ્છાથી એકઠા થયા છે. જે કરે છે
अमुमेतेषु निःशेष-द्वेषिशाखिदवानलं ॥ मालवेशं महीपालं । महाशालं निभालय ॥ ४३॥
અર્થ:–આ સર્વ રાજાઓમાં સર્વ શાપી વૃક્ષોને બાળવામાં દવાનલ સરખા માળવાના મહાશાલ રાજાને તું જો ? ૪૩ છે.
तपनातपतीत्रेण । यत्प्रतापेन पीडिताः ॥ वसंति सततं शीत-च्छाये वैरिनृपा वने ॥ ४४ ॥
અર્થ:-સૂર્યના તાપસરખા જેના તીવ્ર પ્રતાપથી ખેદ પામેલા વૈરી રાજાએ હમેશાં શીતલ છાયાવાળાં વનમાં જઈ રહેલા છે. ૪૪
सच्छाये बंधुरस्कंधे । सत्पत्रे सुमनःप्रिये ॥ बालेऽमुष्मिन् महाशाले । वल्लीवल्लीयसे न किं ॥ ४५ ॥
અર્થ ––ઉત્તમ આકારવાલા ( છાયાવાલા ) મનહર ખભાવાલા ( સ્કધવાલા, ) સંતોનું રક્ષણ કરનારા ( સારાં પત્રો વાલા ) વિદ્વાતેને પ્રિય ( પુષ્પવડે પ્રિય લાગતા) એવા આ મહાવૃક્ષસરખા મહાશાલ રાજપૂતે તું વહ્વીની પેઠે શામાટે વીંટાતી નથી ? : ૫ છે
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૨ ) यथेष मालवेशस्त-धुरि राज्ञां कथं स्थितः । उपहासपरामेवं । कन्या मोवाच सा पुनः ॥ ४६ ॥ અર્થ – આ “ માલવેશ” એટલે લેશમાત્ર લક્ષ્મીને સ્વામી છે, ? તો પછી રાજાઓમાં તે અગાડી થઇને શા માટે બેઠે છે.? એવી રીતે હાંસી કરનારી તે રાજકન્યાને વળી ફરીને તે પ્રતીહારીએ કહ્યું કે, ૪૬ છે
पश्चात्प्रौढरणारूढे । यः स्वं धनुरनामयत् । पूर्वमेव नमंतिस्म । शिरांसि रिपुभूभुजां ॥ ४७ ॥
અર્થક–જેણે મહારણમાં ચડીને પિતાનું ધનુષ્ય તે હજુ પાછળથી નમાવ્યું, પણ તેની પહેલાંજ શત્રુરાજાઓનાં મસ્તકે તે નમી પડયાં છે, ૪૭ છે
तमेनं नाथमंगानां । सिंह सिंहौजसं वृणु ।। અg Tયુનાગદg[ સ્વમુહંદુના // અ૮ |
અર્થ તે આ સિંહસરખા તેજવાળા અંગદેશના સિંહ નામના રાજાને તું વર? કે જેથી તારાં મુખરૂપી ચંદ્રવડે કરીને ચંપા નગરી હવે અમાવાસ્યાહિત થાય. ૪૮ !
साप्रोचे नन्वयं धीर-धुर्योऽहं त्वबला पुनः॥ धीरकातरयोर्योगः । कियनंदति चिंतय ॥ ४९ ॥
અર્થ–ત્યારે રાજકુમારી બોલી કે આતે સુભટને અગ્રેસરી છે, અને હું તે અબળા છું, માટે હે પ્રતિહારી! તું વિચાર કે શારા અને કાયરને સંયોગ કેટલુંક નભી શકે? ૪૯
साथ गत्वाग्रतोऽवादी--दयं वाले महाबलः॥ પગપાધિપતિ વાર્તિ-મુવીરપાનધઃ | ૧૦ | અ ત્યારે તે પ્રતિહારી આગલ જઇને બોલી કે હે બાલા! જેની કીર્તિ ભાટલેકે ગાઈ રહ્યા છે એ આ મગધ દેશને મહાબલ નામે રાજા છે. ૫૦ છે
येन राजगृहैश्वर्य--मेकच्छत्रं वितन्वता ॥ છોડવ્યનુJ૬ પાન-તા વિહિતા ત્રિા ૧૨ .
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ -આ રાજાએ રાજગૃહ નગરનું રાજ્ય એકછત્ર કરીને લક્ષ્મીવડે લેકેના દરેક ઘરમાં રાજાના ઘરેજેવું કરી દીધું છે. પ૧
तन्व्येष स्वभुजाश्लेष--सुखी मंच विधीयतां ॥ साप्यूचे ताततुल्योऽयं । मम प्रणतिमर्हति ॥ ५२ ॥ અર્થ –માટે. હે તત્વિ! આ રાજાને તુ પોતાની ભુજાના આલિંનથી તુરત સુખી કર ? ત્યારે કનકવતી બોલી કે આ તો મારા પિતાસરખો છે, માટે મારે તે નમવા યોગ્ય છે. તે પર છે
ततोऽग्रतो गता सावक । कासीवासी कलानिधिः ।। वीरसेनो रसेनायं । त्रियतामुचितस्तव ।। ५३ ॥
અયઃ–પછી આગળ જઈને તેણે બોલી કે આ કલાના ભંડાર સરખો વીરસેન નામને કાશીને રાજા તને લાયક છે, માટે તેને તું રસપૂર્વક વર ? ૫૩ છે
आसमुद्रं गता शंख-श्वेता विबुधवल्लभा ।। अस्य कीर्तिश्च गंगा च । पुनितः सकलामिलां ।। ५४ ॥ અર્થ – છેક સમુદ્રસુધિ પહોંચેલી, શંખસરખી ઉજળી તથા પંડિતેને ( દેવોને ) વહાલી એવી તેની કીર્તિ અને ગંગા બને સમસ્ત પૃથ્વીને પવિત્ર કરે છે. એ પ૪ .
જો તેનેદાર --તન્યૂઃ ર્તિઃ પિતા છે - કુમાર્ઘાહિતે કોરે તિહાર વાગત | વ |
અર્થ –આ શરીરે તે આ કાળે છે ત્યારે તેની કીતિ સફેદ કયાંથી થઈ? એમ કાજકુમારીએ કહેવાથી પ્રતિહારી આગળ ચાલીને બેલી કે, તે પપ છે
पिपर्ति संपदो यस्य । कोशाध्यक्ष इवोदधिः ।। सोऽयं सूरः सुराष्ट्रायाः । पतिराश्रियतां पतिः ॥५६॥
અર્થ –ભંડારીની પેઠે જેની સંપદાને સમુદ્ર પૂરી પાડે છે, તે આ સુરાષ્ટ્રના સુરરાજાને તું પોતાના સ્વામી તરીકે સ્વીકાર ? કે ૫૬ છે
शत्रुजयोजयंताख्ये । दूरभव्यैर्दुरासदे ॥ पत्यानेन सुखेन त्वं । महातीर्थे प्रणस्यसि ॥ ५७ ॥
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૪) અર્થ:–વળી આ સ્વામીની સાથે તું દૂરભને દુર્લભ એવા શત્રુંજય અને ગીરનાર નામના મહાતીર્થોને સહેલાઈથી નમી શકીશ
सावदद्योति सौराष्ट्रा । निशि निद्रासुखं कथं ॥ येषां संनिहितः कर्ण-स्फोटघोषः सदोदधिः ॥ ५८ ॥
અર્થ–ત્યારે કનકવતી બોલી કે કાન રેડી નાખે એવા શબ્દ વાળ સમુદ્ર જેઓની નજીકમાં રહેલો છે એવા સુરાષ્ટ્રના લોકો સુખે નિકા પણ કેમ કરી શકે ? એ ૫૮ છે
सर्वानेवं प्रतिहारी । व्याचचक्षे क्षमाभुजः ॥ चुक्षुभे न पुनर्बाला । स्वलयाद्योगिनीव सा ॥ ५९ ॥
અર્થે–એવી રીતે પ્રતિહારીએ સર્વ રાજાઓનું વર્ણન કર્યું, પરંતુ તે રાજકન્યા ગીની પેઠે પોતાના નિશ્ચયથી ચલિત થઇ નહિ.
अभ्रच्छायेव सा कन्या । यमुपेयाय सोऽतुषत् ॥ ચં મુમોર પુનઃ વોડત્ર | સૂર પુiાતર / ૬૦
અર્થ –વાદળાની છાયાની પેઠે તે કન્યા અહિં જેની પાસે આવી તે ખુશી થવા લાગ્યો, પરંતુ જેને છોડવા લાગી તે ખેદ પામવા લાગ્યો. એ ૬૦ છે
क्रमागतं कुमारेंद्र-मुद्दिश्याश जगाद सा ।। गौरांगी गुणवानेष । गुणवर्मावगम्यतां ॥ ६१ ॥
અર્થ –હવે અનુક્રમે આવેલા ગુણવર્મા કુમારને ઉદ્દેશીને પ્રતી. હારી બોલી કે, હે ગૌર શરીરવાળી ! આને તારે ગુણવર્મા નામે ગુણવાન રાજપુત્ર જાણ તો દુર છે
ધર્મજવ્યોમ-સોમ: શોમી | સ્ત્રાવાસમા રીત--ળયિતવા | હિર છે. અર્થ:–આ કુમાર દહધર્મ રાજાના કુલરૂપી આકાશમાં સૂર્ય સમાન, કોમલ વાણુવાળે, કલાઓને વિલાસ કરવાની ભૂમિસરખો તથા સ્વજનના દેદયરૂપી કૈરવને ખુશ કરનાર છે. તે ૬ર છે
अस्यास्यशशिनि श्याम-परिवेष इवेक्षितः ॥ श्मश्रूभेदोऽभवद्भीति-करो वैरिकुलेऽखिले ॥ ६३ ॥ અર્થ: આના મુખરૂપી ચંદ્રની આસપાસ રહેલ શ્યામ કુંડાજેવી દેખાતી દહાડીમુછની ઉત્પત્તિ સર્વ વૈરીઓના સમૂહને ભય કરનારી થયેલી છે. ૬૩ .
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
' (૧૮૫) - विशालं विदधे वक्षो । यस्य धाता धियां निधिः ॥ सुखवासाय विद्यानां । विनयादिगुणैर्युजां ।। ६४ ॥
અર્થ –વિનયાદિ ગુણવાળી વિદ્યાઓને સુખે રહેવા માટે બુદ્ધિશાળી વિધાતાએ આ કુમારનું વક્ષસ્થલ વિશાલ બનાવ્યું છે. ૬૪
विधित्ससि विधेः सृष्टि-साफल्यं चेद्विचक्षणे ।। संगच्छस्व वरारोहे । रोहिणी वेंदुनामुना ॥६५॥
અર્થ – ઉત્તમ અને વિચક્ષણ સ્ત્રી ! જો તું વિધાતાની સૃષ્ટિ સફલ કરવાને ઇચ્છતી હે તો ચંદ્ર સાથે જેમ રોહિણુ તેમ આની સાથે તારે સંગમ કર ? ૬૫
बाला प्रोक्तेति हर्षाश्रु-पूरप्लावितलोचना ।। स्वयमुत्कंठिता कंठे । तस्याक्षेप्सीद्वरजं ॥ ६६ ॥ અર્થ-એવી રીતે પ્રતિહારીએ કહ્યાબાદ હર્ષાશ્રુના સમૂહથી ભીંજાએલી આંખેવાળી તે કુમારિકાએ પોતેજ ઉત્કંઠિત થઈને તે ગુણવર્મા કુમારના કંઠમાં વરમાળા નાખી ૬૬
अहो मुष्टु वृतं सुष्टु । वृतमित्युल्लसद्गिरः ॥ तत्र विद्याधरा व्योम्नः । पुष्पवृष्टिं वितेनिरे ॥ ६७ ।।
અર્થ—અહે! ઠીક વરી, ઠીક વરી, એમ મોટેથી બોલતા વિદ્યાધરોએ ત્યાં આકાશમાંથી પુષ્પવૃષ્ટિ કરી. છે ૬૭ છે
अथातिताडितातोध-ध्वनिध्वनितदिग्गणे ।। गौरांगीगीयमानाग्रयू-धवलश्रेणिबंधुरे ॥ ६८ ॥
અર્થ-હવે મોટેથી વગાડેલા વાજિત્રના નાદથી દિશાઓના સમૂહ ગાજતે છતે તથા મનહર સ્ત્રીઓ અને ગીતની શ્રેણિ ગાતે છતે,
स्वभावसंगतं साक्षी-कृत्य तद्राजमंडलं ॥ સુરેનો પુત્ર . શ્રીના જળાધાન | પુH I : અર્થ–પ્રસંગે મળેલા તે સર્વ રાજાઓના સમૂહની સાક્ષીએ શ્રીષેણરાજાએ મહત્સવપૂર્વક પિતાની પુત્રીને તે ગુણવર્મા કુમાર- . સાથે પરણાવી. . ૬૯
ના જવાના. રસાત अदान्मुदा तदा तत्तत् । कुमाराय नरेश्वरः ॥ ७॥ ૨૪ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૬) અર્થ:-હાથી, ઘોડા, સ્વર્ણ તથા રત્ન આદિક આ દુનિયામાં જે જે મને હર વસ્તુઓ હતી, તે તે રાજાએ હર્ષથી તે ગુણવર્મા કુમારને આપી. ૭૦ છે
छानानेन नः सिद्धं । देशदर्शनमित्यलं ।। મીનre vs[ સા વિદાજોન મૂષક | ૭૫ /
અર્થ –આ મિષથી આપણને આ દેશ જેવાણે તે પણ ઠીક થયું, એમ ધારી સંતોષ માનતા બીજા રાજાઓને શ્રી રાજાએ સત્કારપૂર્વક વિસર્જન કર્યા. ૭૧ છે
कुमारः कतिचित्तत्र । स्थित्वाहानि न्यवर्तत ॥ वधूमादाय रत्नाद्रे-रिव लब्धमणिर्वणिक् ॥ ७२ ॥
અર્થ:–હવે તે ગુણવર્મા કુમાર ત્યાં કેટલાક દિવસ રહીને વણિક જેમ મણિઓ મેલવીને રત્નાદ્ધિથી તેમ પિતાની પત્નીને લઈને ત્યાંથી પાછો વ. છે ૭૨ છે
सह दत्वा प्रयाणानि । कतिचित्सपियो नृपः॥ નિવૃતો હતી પુરી—- છવૈવપરાર | ૭રૂ I
અર્થ:–રાણ સહિત રાજા પણ કેટલીક મજલ તેની સાથે આવીને પાછા વળતી વખતે પોતાની પુત્રીને ખોળામાં લઈને આવી રીતે શિખામણ દેવા લાગ્યા. એ ૭૩
अभ्युत्थानं गृहायाते । पत्यौ तस्यासनार्पणं ॥ शयनं शयिते तत्र । शय्यात्यागस्तदग्रतः ॥ ७४ ॥
અર્થ-પતિ જ્યારે ઘેર આવે ત્યારે ઉભા થઇ તેની સામે જવું, તથા તેને આસન આપવું, તેના સુતાબાદ સુવું, તથા તેની પહેલાં ઉઠવું.
तत्मसादेऽप्यनुत्सेक-स्तदन्यैरप्रजल्पनं ।।
ઘરવેરા થયા વા–અંતિષિાભિષે | ૭૧ | . , અથ–પતિની ઘણું મહેરબાની થાય તો પણ ઘણે ઉત્સુક કર નહિ, તેના સિવાય અન્ય પુરૂષો સાથે બોલવું નહિ અને પરઘર જવું નહિ, એ સ્ત્રીઓને શોભાવનાર છે. . ૭૫ છે
भर्तृमित्रेषु च प्रीति-रिति रीतिगोदशा ॥ ७६ ॥
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૭) અર્થ–સાસુની સેવા કરવી, ભર્તારની ભક્તિ કરવી, સ્વજનેને ખુશી કરવા, તથા પિતાના ભર્તારના મિત્ર પ્રતે પ્રીતિ રાખવી, એ સ્ત્રીઓની રીત છે. જે ૭૬ છે
इमां प्राप्य पितुः शिक्षा । सुश्रीमिव चचाल सा ॥ पत्या विनोद्यमानाद्रि-द्रुमनद्यादिदर्शनैः ।। ७७ ।।
અર્થ – એવી રીતની ઉત્તમ લક્ષ્મીજેવી પિતાની શિખામણ ગ્રહણ કરીને તે ત્યાંથી ચાલવા લાગી, તથા પતિ તેણીને માર્ગમાં પત્ત, વૃક્ષ તથા નદી આદિક દેખાડીને વિનોદ કરાવવા લાગ્યા. ૭૭ છે
समं सैन्यैरतिक्राम-नध्वानं प्राप भूपभः ॥ स्नेहादभिमुखायात-मिव द्राग हस्तिनापुरं ।। ७८ ॥
અર્થ–સ સહિત માર્ગ એલંગ તે રાજપુત્ર સ્નેહથી જાણે સન્મુખ આવ્યું હેય નહિ તેમ તે તુરત હસ્તિનાપુરમાં આવી પહોંચે.
अनुरागात्तमभ्यागा-जनको जनकोटियुक् ॥ शीतांशावुदित वादिः । किं स्थानस्थोऽवतिष्टते ॥ ७९ ।। અર્થ તે વખતે તેને પિતા પણ હથી ક્રોડગમે મનુષ્યો સહિત તેની સામે આવ્યું, કેમકે ચંદ્ર ઉગતે છતે સમુદ્ર શું સ્થિર રહી શકે છે?
स्तुमः कुमारं यस्येयं । जाया जातेति पूरुषैः ॥ यस्याः पतिरयं धन्या । सा कन्येत्यंगनाजनैः ।। ८० ॥
અર્થ–તે કુમારની અમો સ્તુતિ કરીયે છીયે કે જેની આ પત્ની થઇ છે એમ પુરૂષથી, તથા જેને આ પતિ મર્યો છે તે કન્યાને પણ ધન્ય છે એમ સ્ત્રીઓથી, છે ૮૦ છે
वर्ण्यमाने समानेनो-ल्लापेनैकमुखैरिव ।। मावेशयन्नृपः सूनु-स्नुषे नृत्यध्ध्वजं पुरं ॥८१ ॥ युग्मं ॥
અર્થ–માન સહિત વચનેવાડે અનેક મુખેથી વર્ણવાતે છતે ઉછળતી ધ્વજાઓવાળા નગરની અંદર રાજાએ પુત્રવધૂને પ્રવેશ કરાવ્યું.
शय्यासनधनैर्युक्ते । पृथग्वेश्मन्यतिष्टिपत् ।। कांतामेकांतरक्तोऽपि । कुमारः सत्यसंगरः ॥ ८२ ॥ અર્થ –હવે એકાંત રક્ત એવા પણ કુમારે પોતે કરેલી પ્રતિજ્ઞા
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૮) પાળીને પિતાની તે પ્રિયાને શયા, આસન તથા ધનથી યુક્ત થયેલા જુદા જ ઘરમાં રાખી. ૮૨
क्रीड्यते सा कुमारेण । दिवसे स्ववशेष सा ॥ નિશિ સૂરે પીવા મુકામ પુનઃ સા |૮૩ II.
અર્થ:–દિવસે તો કુમાર પિતાની સ્ત્રીની પેઠે જ તેણુની સાથે ફીડા કરે છે, પરંતુ રાત્રીએ હમેશાં પરસ્ત્રીની પેઠે તેણીને મુકી દે છે.
आदित्योदयतोऽन्येा-विद्यागोष्ट्या विनोद्यतां ॥ स्वसौधमध्यमध्यास्त । मध्याह्ने नृपनंदनः ।। ८४ ॥
અર્થ:–એક દિવસે તે રાજકુમાર સુર્યોદયથી માંડીને વિદ્યાગોષ્ટીવડે તેણીને ખુશી કરીને છેક મધ્યાહુ સમયે પિતાના મહેલમાં આવ્યું.
તત્ર સાતઃ સમ્પર્વ | નિનાર પરિબારિવાઃ | स यावद् बुभुजे ताव-द्योगी कश्चिदुपाययौ ।। ८५ ॥
અર્થ:–ત્યાં સાન કરી પ્રભુને પૂજીને તે પરિવાર સહિત જેવામાં જમવા બેસે છે તેવામાં ત્યાં કેઈક યેગી આવે. . ૮૫ છે
भसना पांडुरं हस्त-न्यस्तदंडकमंडलु । द्वीपित्वग्वसनं प्रेत-नेतारमिव तं पुरः ॥ ८६ ॥ અર્થ:–ભસ્મથી પાંડુર બનેલા, હાથમાં દંડ અને કમંડલવાળ, વ્યાઘચર્મના વસવાળા તથા પ્રેતના નાયકસરખા ૮૬
वीक्ष्याभ्येत्य कुमारेंद्रः प्रीतिप्रणतिपूर्वकं ॥ सहसागमने हेतुं । पृच्छतिस सविसयः ॥ ८७ ॥ युग्मं ।।
અર્થ –તે યોગીને પિતા પાસે આવેલે જઇને કુમારે સામા આવી પ્રીતિથી પ્રણામ કરીને આશ્ચર્યથી ત્યાં અચાનક આવવાનું કારણ પૂછયું. છે ૮૭
सोऽवादीदाहयत्यय । गुरुर्मम वने स्थितः ॥ त्वां वीर भैरवाचार्यः । कार्यतत्वं तु वेभि न ॥ ८८ ॥
અર્થ –ત્યારે તે બે કે હે વીર! વનમાં રહેલા મારા ગુરુ ભેરવાચાર્ય આજે તમને ત્યાં બેલાવે છે, પરંતુ તેનું પ્રજન હું જાણતો નથી. તે ૮૮ છે
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) इत्युदित्वा निवृत्तं त-मनुगम्य नृपात्मजः ॥ -ગાતાયાત વાય–જમિતિ પર સ્થિત | ૮ || શુ
અર્થ –એમ કહીને પાછા વળેલા તે યોગીની પાછળ જઇને રાજપુત્ર બેલ્યો કે હું પ્રભાતમાંજ ત્યાં જરૂર આવીશ. ૮૯ છે
कोऽयं योगी किमाहानं । ममेत्यूहं वितन्वतः ।। कथंचिदतिचक्राम । तस्य सर्वापि शर्वरी ॥ ९० ।।
અર્થ –આ ગી કેણ હશે? મને તેણે શા માટે બોલાવ્યો હશે? એમ વિચાર કરતાં થકાંજ કેટલીક મુશીબતે તેની સર્વ રાત્રી પસાર થઈ.
अथोत्क्षिप्त इवामुष्य । मनोरथवरत्रया । उद्गच्छति सहस्रांशी । जगौ मंगलपाठकः ॥ ९१ ॥ અથ–હવે જાણે તે ગુણવર્મા કુમારના મનોરથપીરીથી ઉંચા ખેંચાયો હેય નહિ તેમ સૂર્ય ઉગતે છતે મંગલપાઠક બે કે, ૯૧ .
वीर ध्वांतरिपुध्वंसा-न्मित्रस्योदयदानतः ॥ હવત પૂર્વમુખે રા ગાતા પ્રામારિ સખા: ૨૨ .
અર્થ–હે વીર! અંધકારરૂપી શત્રુના નાશથી તથા સૂર્યને (મિત્રને) ઉદય દેવાથી પૂર્વ દિશાના મુખમાં રંગ દે પ્રભાતને સમય થયો છે. જે હર છે
ततः मापसुतस्त्यक्त-तल्पः स्वल्पपरिच्छदः ।। मातस्त्यं कर्म निर्माय । निर्मायः स ययौ वनं ॥ ९३ ।।
અર્થ –તે વખતે નિષ્કપટી રાજપુત્ર બિછાનું છોડીને પ્રભાતિક કાર્ય કરીને સ્વઃ પરિવાર સહિત વમાં ગયે. ૯૩
अग्निलिप्ता इव जटाः । कपिशा मूर्ध्नि बिभ्रतं । जपस्रग्मणिसंचार-व्यग्रदक्षिणपाणिक ।। ९४ ।।
અર્થ:–જાણે અગ્નિથી લેપાએલા હેય નહિ તેમ પિંગળી જટાને મસ્તસ્પર ધારણ કરનારા, જપમાળાના મણકા ફેરવવામાં રોકાયેલ છે જમણે હાથ જેને એવા, ૯૪ છે
પદ્રવાસ -રોજિસંશોજિસ્ટોન . ર હા મૈયા પાઈ-પાઈવિંત છે ૧૬ પુખે
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૦ )
અર્થ :—પદ્માસન વાળીને બેઠેલા તથા રત્નની કાંતિસરખા, સંક્રાચ પામેલા નેત્રાવાળા તે ભેરવાચા ને ત્યાં શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા તે રાજકુ મારે વાંઘા. ॥ ૯॥
1
आशीः पूर्व ददद्योगी । व्याघ्रचर्मासनं निजं ॥ नाहं पूज्यासनस्यार्हः । कुमारेणेत्यवार्यत ।। ९६ ।।
અ—આશીર્વાદપૂર્વક પેાતાનુ વ્યાઘ્રચર્મનું આસન દેનારા તે ચાગિને હું આપ પૂજ્યના આસનને યોગ્ય નથી. એમ કહી તે કુમારે તેમ કરતાં અટકાવ્યા. ॥ ૯૬ ૫
निविश्य भृत्यमुक्तेऽथो-त्तरीये योजितांजलिः ||
1
प्रभो नियुक्ष्म मां योग्ये । कर्मणीति जगाद सः ॥ ९७ ॥ અર્થ:—પછી પેાતાના નોકરે મુકેલા દુપટ્ટાપર એશીને હાથ જોડીને કુમાર મેલ્યા કે હે પ્રભુ! મને ચાગ્ય કાયોમાં જોડા ? ॥ ૯૭૫ आलापगोचरीचक्रे | योगी तं गीतविक्रमं ॥
।
हृदि नस्त्वं निविष्टोऽसि । वार्त्ता चर्मासनस्य का ।। ९८ ।। અ:—પછી પ્રસિદ્ધ પરાક્રમવાળા તે કુમારસાથે યાગીએ વાત શિરુ કરી કે, હે કુમાર તું તે અમારા હૃદયમાંજ બેઠા છે, તેા પછી આ ચર્માસનની તે વાતજ શું કરવી? ૫૯૮ u
श्रुताचारघनौदार्य - शमस्थाम्नां विभेदभिद् ||
હોજોત્તરતું વચ્ચેાં | ઇતિન્નાòત્તિવ તે ॥ ૧૧ ॥ અઃ—વળી હે કૃતાર્થ ! આ તારી આકૃતિજ જ્ઞાન, આચાર, ધન, ઉદારતા, શાંતતા, તથા પરાક્રમના ભેદવિનાનું તારું લેાકેાત્તરપણું” સૂચવે છે. ૫ ૯૯ ૫
वज्रदंड द्विषां कंठे । पद्मनालोपमौ सतां ॥
નિશ્રતત્તે મુળો રોજ-શોમાં જૂમષળે ॥ ૨૨૦૦ ॥
અર્થ:—શત્રુઓના કપુર વાદડસરખા તથા સજ્જનાના કડપર કમલનાલ રખા તારા બન્ને હાથેા પૃથ્વીના ભાર ધારણ કરવામાં શેષનાગની શાભાને ધારણ કરે છે. ૫ ૧૨૦૦ ॥
परार्थैकधियो धन्या । मध्यास्तु स्वार्थसाधकाः ॥ ન પાથૅ ર્ ન સ્વાર્થે । સાષચંષમાઃ પુનઃ || ↑ ||
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) અર્થ:–ઉત્તમ મનુષ્યો એક પરોપકારનીજ બુદ્ધિવાળા હોય છે, અને મધ્યમ મનુષ્ય સ્વાર્થ સાધનારા હોય છે, પરંતુ અધમ મનુષ્ય તો પરમાર્થ કે સ્વાર્થનું કઈ પણ સાધી શકતા નથી. તે ૧
धनं कापि यशः कापि । पुण्यं कापि यथाक्रमं ॥ નિરમળે પ્રાર્થ-જુવાતરો: ૪ ૨ |
અર્થ-નીચ મધ્યમ અને ઉત્તમ પુ અનુક્રમે ઉપકારરુપી વૃક્ષના ફલપ ક્યાંક ધન કયાંક યશ અને ક્યાંક પુણ્યની માગણી કરે છે. જે ૨ |
तप्तविद्धे अपि स्वर्ण-मौक्तिके जगतः श्रिये ॥ . सौरभ्यहेतू श्रीखंडा-गुरुक्षुण्णोपधावपि ॥ ३ ॥
અર્થસ્વર્ણ અને મોતીને તપાવ્યાથી તથા વીંધ્યાથી પણ જગતને આભૂષણરુપ થાય છે, તેમજ ચંદન અને અગુરુ ઘસ્યાથી તથા બાલ્યાથી પણ સુગંધના હેતુરૂપ થાય છે. | ૩ |
रसाय पीडितोऽपीक्षु-बंद्धमप्यंबु शस्यकत् ॥ भृशं कुसुंभमंजिष्टे । रंगाय क्षुण्णखंडिते ॥ ४ ॥ અર્થ–સેલડી પીલ્યા છતાં પણ રસ આપનારી થાય છે, બાંધેલું જલ પણ ધાન્ય નીપજાવનારૂં થાય છે, તેમ કસુંબો અને મજીઠ અત્યંત કચર્યાથી તથા ખાંડયાથી રંગ આપનારાં થાય છે. એ ૪ ' વાવ્યા પૂઢ છે . જો મતિવૃષિ
परार्थनिरताः संतः । स्वं दुःखं गणयंति न ॥ ५ ॥
અર્થ –હળેથી ખેડેલી પૃથ્વી ધાન્ય દેનારી થાય છે, મળેલ સમદ્ર રત્ન આપનારે થાય છે, એવી રીતે પરોપકારમાં રક્ત થયેલા પુરૂષો પોતાનું દુ:ખ ગણકારતા નથી. એ ૫ છે
श्रृणु सौम्य ममास्त्येको । मंत्रः सद्गुरुणार्पितः ॥ यं मे साधयतोऽगच्छ-द्वत्स संवत्सराष्टकं ॥ ६ ॥ અર્થ –હવે હે સૌમ્ય!તું સાંભલ? મારી પાસે સદ્દગુરૂએ આપેલ એક મંત્ર છે કે જે મંત્રને સાધતાં થકા હે વત્સ ! મારાં આઠ વર્ષે વ્યતીત થયાં છે. તે ૬ છે -
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૨ ) अथैकरजनी साध्या । सिद्धिस्तस्यावशिष्यते ॥
સા ૨ સવાયા | ન સ જોડપીક્ષિત: ક્ષિતૌ || ૭ ||
અ:—હવે ફક્ત તેની સિદ્ધિ થવામાટે એક રાત્રિ બાકી રહે છે, પરંતુ તે મહાહિમ્મતવાન પુરૂષને આધીન છે, અને તેવા હિમતી માણસ કોઇ પણ પૃથ્વીપર દેખાતા નથી. ।। ૭ ।
अद्य वीक्षिते सव-वतां सीमनि मे मनः ॥ मनाक्सौम्य समाधत्त । दृष्टार्कमिव पंकजं ॥ ८ ॥
અઃ—પરંતુ હે સૌમ્ય ! હિંમતવાનામાં શિરામણ એવા તને આજે જોવાથી, સૂય ને જોવાથી જેમ કમલ તેમ જરા મારા મનમાં સમાધાન થયુ છે. ૫ ૮ થી
तद्धीर धीयतां साधू – तरसाधकतां तथा ॥
मंत्र सिद्धिश्व कीर्त्तिश्च । मां च त्वां च यथांचतः ॥ ९ ॥
અ:—માટે હે ધીર પુરૂષ ! તુ` મારૂં ઉત્તરસાધકણુ એવી ઉત્તમ રીતે ખજાવ કે જેથી મસિદ્ધિ મને અને કીર્તિ તને શાભાવે. પ્રા
कुमारोऽवग् नृकीटस्य । ममालं श्लाघयानया | શિષ્યે અંતવ્યે ૪ઃ । . વા જામિયે ॥ ૨ ॥
I
અર્થ:—ત્યારે ગુણવાં કુમાર આલ્યા કે હે યોગીરાજ! મારી મનુષ્યરુપ કીડાની આટલી બધી શ્લાઘા કરવાની કંઇ જરુર નથી, પરંતુ કહેા કે કયાં ને કયે સમયે આપના કાર્ય માટે હું પ્રયત્ન કરૂ ? अस्यां कृष्णचतुर्दश्यां । तिथौ यामे गते निशः || ધાનેરૢ સમેયામિ | સૌમ્પ શિત્રયાન્વિતઃ | ?? || અ:— ત્યારે યાગી એલ્ય કે ) હે સૌમ્ય ! આ કૃષ્ણ ચતુશીને દિવસે પહેાર રાત્રિ ગયા માદ્ય ત્રણ શિષ્યેાહિત હું. શ્મશા નમાં આવીશ, । ૧૧ ।
तत्रागम्यं स्वयापीति । पीतवान योगिनो वचः ॥
ગોમિત્યુના તતાપેશાવÎ તે સ્ત્રે નિતન શાયુમા અ:—માટે તારે પણ ત્યાં આવવું. એવી રીતના તેના 'હુકમ સ્વીકારીને તે રાજકુમાર પાતાને ઘેર ગયા। ૧૨ ।
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) तिथावथ चतुर्दश्यां । कृतदेवसिकक्रियः॥ निर्दोषः स प्रदोषेऽधा-द्वंठवेषमकुंठधीः ॥ १३ ॥
અર્થ હવે ચતુર્દશીને દિવસે દેવસિક ક્રિયા કરીને તે નિર્દોષ અને તીણબુદ્ધિવાળા ગુણવર્મા કુમારે મલ્લ જેવો વેષ ધારણ કર્યો.
अननुज्ञाप्य पितग-वनापृच्छय सखीनपि ।। सोऽलक्ष्यस्तमसा खड्ग-सहायो निर्ययौ गृहात् ॥ १४ ॥
અર્થ–પછી તે માતાપિતાને પણ જણાવ્યવિના અને મિત્રોને પણ પૂછયા વિના અંધારામાં કેઇના પણ લક્ષમાં ન આવે એવી રીતે ખગ લેઈને ઘેરથી નિક. ૧૪ છે
શાનિરિ-ડુબાપતા છે. एकरुंढार्थसंवाद-दायादायितराक्षसं ॥ १५ ॥
અર્થ –કઈ પણ સગવિનાની શાકિની માટે ક્રીડા કરવાના દડાસરખી છે મનુષ્યની તુંબડીએ જ્યાં, તથા એક કલેવર લેવા માટે પિતરાઈયોની પેઠે આચરણ કરતા છે રાક્ષસે જેમાં છે ૧પ છે
कपालिपालिभिर्मन-सिद्धयै निरसुवर्णम् ॥ પ્રિયા મા હૈ તt | ૨૧ .
અર્થ:-કાપાલિકાયોગીઓએ મંત્રસિદ્ધિ માટે મુડદાઓને લઈ લેવાથી નિરાશ થયેલા શિયાળીયાઓના પકારવાળું, છે ૧૬
पारे पुरमसौ सत्व-संगतः सत्वरं गतः ।। माप प्रेतवनं रंक-करंकशतसंकुलं ॥ १७ ॥ त्रिभिर्विशेषक।
અર્થ –તથા સેંકડોગમે કે ના મુડદાંઓથી ભરેલું એવું નગરની બહાર રહેલું જે મેતવન તેમાં તે હિમ્મતવાન રાજકુમાર તુરત ગયે
સારા વતિ–વાસિને પ્રાપ્તપૂર્વ II સૂત્રાત્તરોમવિધા યોનિને સમiદત સઃ ૨૮.
અર્થ:--વત્સ! આવ આવ ? એમ કહેતા તથા હવનને સરંજામ લઇને તેની પહેલાં જ ત્યાં ગયેલા એવા તે ભૈરવનાથ યોગીને તે મ.
योगी तं साह मन्मंत्र-सिद्धिस्तव वशंवदा ॥ સ મિક્ષા પૂવ શિષ્યા જમી મમ ૨૧ / અર્થ–પછી યોગીએ તેને કહ્યું કે મારા મંત્રની સિદ્ધિ તારે આધીન છે, આ મારા શિષ્યો તો ઈંદ્રને વેષ ધરનારા ભિખારીસરખાજ છે. જે ૧૯ો ર૫ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ ) स साह यूयं मा भैष्ट । विप्नेभ्यो मयि रक्षके ॥
खाधिने गरुडाने किं । भवेद्भौजंगमं भयं ।। २० ॥ અર્થ–ત્યારે ગુણવર્મા કુમાર છે કે જ્યાં સુધી હું ઉત્તરસાધક છું ત્યાં સુધિ તમારે વિઘોથી ડરવું નહિ, કેમકે જે ગરુડાસ્ત્ર સ્વાધીન હેય તે પછી સપને ભય શું હોઈ શકે છે ૨૦
कुमारं दिशि कौबेयों । करवालकरं ततः ।। योगी तिसृषु काष्टासु । शिष्यांश्च त्रीनतिष्टपत् ।। २१ ॥
અર્થ-પછી તે યોગીરાજે ઉત્તરદિશામાં હાથમાં તલવારસહિત તે રાજકુમારને, તથા બીજી ત્રણ દિશાઓમાં પિતાના તે ત્રણ શિષ્યને સ્થાપ્યા, એ ર૧ છે
स्वयं च मंडलं कुस्वा । शवमंतर्यवेशयत् ।। अज्यालयच ज्वलनं । तस्य कुंड इवानने ॥ २२ ॥
અર્થ અને પોતે મંડલ કરીને તેની અંદર (મનુષ્યનું ) એક શબ રાખ્યું, તથા જેમ કુંડમાં તેમ તે શબના મુખમાં તેણે અગ્નિ સળગાવ્યું. એ રચે છે
अनुच्चमुच्चरन् मंत्र । स्वतंत्रोऽत्र जुहाव सः॥ पुष्पाणि करवीरस्य । गुटिका गुग्गुलस्य च ॥ २३ ॥
અર્થ:-પછી ધીમે ધીમે મંત્રનો ઉચ્ચાર કરતે તે સ્વતંત્ર ગી તેની અંદર કણેરનાં પુષ્પ તથા ગુગળની ગોળીઓ હેમવા લાગે.
તં તરઃ જ્ઞાજિનીરણો–પૂતોમૂતા વિમીકિ वात्या इवाचलं पादैः । समं शिष्यैर्न दुद्रुवुः ॥ २४ ॥
અર્થ –તે વખતે શાકિની રાક્ષસ તથા ભૂતોથી ઉત્પન્ન થયેલ ડર, વાયુ તેમ મેખલાસહિત પર્વતને જેમ શિસહિત તેને ઉપદ્રવ કરી શક્યો નહિ. ૨૪
घोरघोषोऽथ निर्घात स्तस्याने सहसाभवत् ॥ ब्रह्मांडभिगिरिभ्रंश-वज्रपातसहोदरः ॥ २५ ॥
અર્થ –એવામાં અચાનક તેની આગળ બ્રહ્માંડને ફેડી નાખે એવો, તથા પર્વતને તેડવા માટે કરેલા વજપાસરખો ભયંકર અવાજવાળે નિર્ધાત થયે. ૨૫ છે
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧લ્મ) शिष्येषु तेन वाघिय । लंमितेषु धरातलं ॥
वक्षःस्थलं वियोगिन्या । इवाकस्माद्वयदीर्यत ॥ २६ ॥ * અર્થ તે અવાજથી તે ત્રણે શિળે બહેરા થઈ ગયે. છતે વિયેગિની સ્ત્રીનું જેમ વક્ષસ્થલ તેમ અકસ્માત પૃથ્વીનું તલ ફાટયું.
रंध्रादाविरभूत्तस्माद् ! बिलादिव महोरगः ॥ વશિરોઝ-સુદમેરિનાશિ || ૨૭ !
અર્થ:-હવે બિલમાંથી જેમ સર્પ તેમ તે બાકોરામાંથી દવાનળસરખા મસ્તકના કેશવાળે, બિલાડાસરખી આંખેવાળે, ભુંગળસરખાં નાકવાળો, ૨૭ |
अग्निज्वालाकरालास्य-कुहरः क्रोडदंष्ट्रिकः ॥ મઘમપાછામ–fi: મધરઃ || ૨૮ |
અર્થ:–અગ્નિજ્વાલાથી ભયંકર મુખપી છેતરવાળે, ડકર સરખી દવાળે અને ભાગેલા ઘડાની ઠીબડી સરખા ગાલવાળે તથા ઉંટસરખી ગરદનવાળે, ૨૮ છે
अलिंजलोदरस्ताल-बाहुः शैलतटीकटिः ।। उदखलपदः कोऽपि । वेतालः क्रूरदर्शनः ॥२९॥ त्रिभिर्विशेषकं
અર્થ-ડીસરખા દિવાળે, તાડસરખા હાથવાળે, પર્વતની ખિલાસરખી કેડવાળે, તથા ખાંડણઆસરખા પગવાળે ભયંકર દેખાવને કેઈક વેતાલ પ્રકટ થયો. ૨૮ છે છે તેને તુઝેન ખેર સર્વેયુત્તરાધાર !
मुविना कुमारेंद्रं । मार्जारेणेव मूषकाः ॥ ३० ॥ અર્થ-તે દુષ્ટને જેવાથીજ બીલાડાથી જેમ ઉંદરે તેમ તે ગુણવર્મા કુમારશિવાય તે સઘલા ઉત્તરસાધકો ત્રાસ પામ્યા. જે ૩૦
गुरुमुद्गरमुद्गीर्य । योगिनं निजगाद सः ॥ વન વાર મમ મંત્ર સાધોરિ રે ઘા રૂ?
અર્થ–પછી તે વેતાલ એક મેટું મુદ્રગર ઉગામીને યોગીને કહેવા લાગ્યું કે, અરે! બેલ કે મારી ભૂમિમાં કોના બલથી તું મંત્ર સાધે છે?
भविता मामनाराध्य । मंत्रसिद्धिः कथं तव ॥ . परभूमौ विशन् श्वेव । लप्स्यसे प्रत्युतापदं ॥ ३२ ॥ ' અર્થ –વળી મને આરાધ્યા વિના તારી મંત્રસિદ્ધિ કેમ થશે? પરની ભૂમિમાં દાખલ થવાથી ઉલ કુતરાની પેઠે તું આપદા પામીશ.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) શાવર નૈણા–સુગરિ ગો િ - - कृपाणं नर्तयन् पाणौ । तावचे नृपात्मजः ॥ ३३ ॥
અથ–પછી જેવામાં ત્રાસ કરનારાં તેનાં તે વચનેથી તે ગીરાજ ત્રાસ પામે છે. તેવામાં હાથમાં તલવાર નચાવતો થકે તે ગુણવામાં કુમાર બોલ્યો કે, ૩૩ છે
अहो मम बलादेष । मंत्रं सानोत्यहं पुनः ॥
શુએ વહિવતંાત્રાર્થનૈલા રૂ|. અર્થ:–અરે પ્રેત! આ યોગીરાજ મારા બલથી મંત્ર સાધે છે અને હું તારે વાંસના તડાકા સરખાં વચનોથી અગ્નિની પેઠે ક્ષોભ પામું તેમ નથી છે ૩૪ ___ यदि त्वं सांयुगीनोऽसि । तद्वौकस्त्र मया युधे ॥
योगी भिक्षाचरस्तस्य । तुदने किं यशस्तव ॥ ३५ ॥
અ -વળી જે તારી લડવાની ઈચ્છા હોય તે મારી સાથે યુદ્ધ કર? આ દેગી તે ભિક્ષાચર છે, તેને દુખ દેવાથી તારો શું યશ થવાનું છે? ૩૫
આ વાવ શત્રુ–ગૌરવવા स्थितो मे पाणिपूर्वाद्रौ । त्वां तमिस्रमिवादितुं ॥ ३६॥
અર્થ –શત્રુઓના નેત્રેપી કેરેને ભય પમાડનારે આ મારે ખડુંગરપી સૂર્ય અંધકાર સરખા તને નષ્ટ કરવા માટે મારા હાથાપી પૂર્વાચલમાં ઉદય પામ્યો છે. જે ૩૬ છે
स प्रोचिवानहो बाल । कस्त्वया सह विक्रमः ॥ परार्थे मा वृथा याहि । फलं भज नृजन्मः || ३६ ॥
અર્થ –ત્યારે તે પ્રેત બોલ્યો કે અરે! તું તે હજુ બાલક છે, તારી સાથે બળ કરવું શા કામનું છે? ફેકટ પરને માટે તું મર નહિ, અને મનુષ્યજન્મનું ફલ ભગવ? ૩૬
कुमारः साह भो बाल । इति मां मावजीगणः॥ હિં શિશુ પ્રૌઢ મુિ દંતિ ન તi || ૭
અર્થ –ત્યારે કુમાર બોલ્યો કે અરે! બાલક કહીને તું મારી અવગણના ન કર? કેમકે સિંહનું બચ્ચું પણ શું મોટા હાથીને મારતું નથી?
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) लघुर्दीपो गुरु ध्वांतं । लघु वजं गुरुगिरिः ॥
ધુ વૃક્ષો વ શ ન નીયરે તે ૨૮ છે અર્થ:–દીપક લઘુ છે અને અધિકાર માટે છે, વજી નાનું છે અને પવત મહટ છે, કહાડી નાની છે અને વૃક્ષ મહેપ્યું છે, પરંતુ કહે કે કેણ કોને જીતે છે? : ૩૮ છે
શઃ ઘર્થઃ હ સ્વાર્થ દ્વાર્થ: #ોડાક સતi | જો મેઘયાપ: દવાર્થો નગ૯ીવન વિના / ૧ /
અર્થ:–વળી જે પરાર્થ છે તે જ સ્વાર્થ છે, સજ્જનેને તેના શિવાય બીજે કર્યો સ્વાર્થ છે? કેમકે જગતને જીવિતદાન આપવાશિવાય મેઘન બીજે કયે સ્વાર્થ છે? છે ૩૮
परोपकरणात्पुण्य-यशसी पेशलं फलं ॥ फलं धनांगनारंगाः । फल्गु मानुष्यभूरुहः ॥ ४०॥
અર્થ–પુણ્ય અને યશ એ પોપકારનું મનોહર ફલ છે, તેમજ -ધન અને સ્ત્રીના ભેગવિલાસ એ મનુષ્યજન્મસ્પી વૃક્ષનાં નકામાં ફલ છે.
यद्वोक्त्वालं स्वशक्तीडा । ब्रीडाहेतुर्महात्मनां ॥ . शूरोऽसि चेत्पुरस्तिष्ट । फले व्यक्तिर्भविष्यति ॥ ४१ ॥ પથર–અથવા વધારે કહેવાથી સર્યું, કેમકે પિતાની શક્તિની જે સ્તુતિ કરવી તે મહાત્માઓને લજજા કરનારૂં છે, માટે જતું રો હેય તે મારી સામે આવીને ઉભ કે જેથી પ્રગટ ફલ જણાશે. આ ૪૧ છે
कुमारस्येति सत्वोक्त्या । विस्मितात्मा स निर्जरः॥ बभूव नटवस्यक्त--दुवेषो दिव्यरूपमाक ॥ ४२ ॥
અર્થ –એવી રીતનાં કુમારની હિમ્મત ભરેલાં વચનથી વિસ્મય પામેલો તે દેવ નટની પેઠે પોતાને ભયંકર આકાર તજીને દિવ્ય રૂપ ધરનારે થયે. છે
उचे च धीर तुष्टोऽस्मि । तव सत्त्वावरं वृणु ॥ - રોગચવોમિનોસુથા તપૂર સમાણિત કરે છે
અથ–પછી તે બે કે હે ધીર! તારી હિમ્મતથી હું તુષ્ટમાન થ છું, માટે તે વર માગ ? ત્યારે કુમાર છે કે જે એમ છે તો આ ગીની ઇચ્છા તું સંપૂર્ણ કર? ૪૩ છે
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૮ ) देवोsवादीन्मया मंत्र - सिद्धिस्तस्य कृतैव भोः ॥
વં વક્ષ્ય ત્રિય વિચિ-મેાથું ફેવરીન ॥ ૪૪ || અર્થ:—ત્યારે દેવે કહ્યું કે હું કુમારેદ્ર ! મેં તેની મંત્રસિદ્ધિ કરી આપીજ છે, હવે તું પણ કંઇક ઇચ્છિત ભાગ ? કેમકે દેવદન નિષ્કુલ હાય નહિ. ૫ ૪૪ ૫
कुमारः स्माह यद्येवं । देव तद्वद मे प्रिया ||
અને હેતો; જીતઃ શીહં। સ્નેહાનિ યુવતિ । છઠ્ઠું || અર્થ :—હવે કુમાર ખેલ્યા કે જો એમ છે ! હે દેવ ! તુ' કહે કે મારી સ્રા ( મારાપ્રતે ) સ્નેહવાળી તથા ચુવાવસ્થાવાળી છે, છતાં તે શામાટે શીલ ધારણ કરે છે ? ।। ૪૫ ૫
अवधिज्ञानतो बुध्ध्वा - ऽभ्यधत्त विबुधस्ततः ।।
पश्य प्राभातिकं लग्न - मेतत् प्राच्यामुदित्वरं ॥ ४६ ॥ અ:— ત્યારે તે દેવ અવિધજ્ઞાનથી જાણીને ઓલ્યા કે તું જો ! આ પ્રભાતકાલનું` લગ્ન પૂર્વ દિશામાં ઉગવાની તૈયારીમાં છે. ૫૪૬ u
अयं निशावसानोत्थ- घटिकाघातनिःस्वनः ॥ शक्तिवेधमिवाषत । नारीषु स्वैरिणीषु च ॥ ४७ ॥
અર્થ::——આ પાઢીયાની ઘડીઆલના કારાના અવાજ સ્વેચ્છાચારી મીના મસ્થાનાન ભેદી નાખે છે. ૫ ૪૭ ॥
विज्ञाय सूरमायांत - ममी निर्वसुडंबराः ॥
પહાયનાય દિલ્હી-મયંતિ યોગ્નિ તાજાઃ ॥ ૪૮ || અર્થ:—વળી આ સૂર્યને ( શૂરા સુભટને ) આવતા જોઇને તેજના આડંબરવનાના તારાઓ આકાશની અંદર નાશવા માટે છુટવછુટ થઇ જાય છે. ૫ ૪૮ ॥
तज्जातेयं गतप्राया । क्षपा स्त्रीवत्त्रपातुरा ||
बहुकालोपदेश्यं तचत्पृच्छति भवान् पुनः ॥ ४९ ॥ અ:—માટે આ રાત્રી સ્ત્રીનીપેઠે લજ્જાતુર થઈથકી નષ્ટપ્રાય થયેલી છે, અને તું જે પૂછે છે તે ઘણે વખતે કહી શકાય તેવુ' છે.
तदेतमंजनं यौगं । गृहीत्वा स्वगृहं व्रज ॥ અનેનાદવમુફ્તેિ । સર્વે સાક્ષાવિષ્યતિ ॥ ૬૦ ॥
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૯ )
અઃ—માટે આ યૌગિક અજન લઇને તું તારે ઘેર જા ? અને તે અંજનથી અદૃશ્ય થઇને જ્યારે તું જોઇરા ત્યારે તને સઘઉં સાક્ષાત ઢેખાશે. ૫ ૫૦ ૫
इत्युदित्वा सुरो दत्वा । तस्यादृश्यांजनं ययौ ॥
कृतकृत्यः कुमारोऽपि । ननामोपेत्य योगिनं ॥ ५१ ॥
અ:-એમ કહીને તે દેવ તેને અદૃશ્ય કરનારૂં અજન દેઇને ગયા, તથા કૃતાર્થ થયેલા તે કુમાર પણ આવીને યાગીને નમ્યા. ॥ ૧ ॥ जगौ सगौरवं योगी । वत्स त्वत्संग तेर्गतः ॥
साफल्यं मे श्रमो मंत्र - साधनस्याष्टवार्षिकः ।। ५२ ।।
અ:—ત્યારે તે યાગી પણ તેનુ ં સન્માન કરીને એલ્પા કે, હું વત્સ ! તારા સહાયથી મારા આઠ વર્ષ સુધી સાધેલા મંત્રને શ્રમ સૉલ થયા છે. ા પર ॥
अहं तवोपकारस्या — नृणः स्यां न कदाचन ॥
तस्कि करोमि किं स्तौमि । मियं किं ते ददामि वा ॥ ५३ ॥ અઃ—વળી હું તારા ઉપકારના કરજથી કાઇ પણ દિવસે મુક્ત થઇ શકું તેમ નથી, માટે હું શું કરૂ? શું તારી સ્તુતિ કરૂ ? અથવા તને શું પ્રિય વસ્તુ આપુ? ૫ ૫૩ ॥
समस्ति चेत्प्रसत्तिस्ते । तत्काम्यं किमतः परं ॥ નિિત નિશાંતે-મિાંતે મૂળભૂતતઃ ॥ ૨૪ || અર્થ:—જો આપની કૃપા છે, તે પછી તેથી બીજુ શુ જોઇએ ? એમ કહીને પરોઢીએ તે રાજકુમાર ત્યાંથી ઘેર ગયા. ॥ अनुभूय क्षणं निद्रा - सुखमुन्मीलितेक्षणः ॥ बालातपन काश्मीर - लितामिवैक्षत क्षितिं ।। ५५ ।।
અર્થ :—ત્યાં ક્ષણવાર નિદ્રાસુખ અનુભવીને જેવામાં તે ખૂ ઉઘાડે છે તેવામાં ઉગતા સૂર્યના તેજથી જાણે કેસરથી લીંપાયેલી હોય નહિ એવી પૃથ્વીને તે જોવા લાગ્યા. ॥ ૫॥
सहसा त्यक्ततल्पोऽथ । कृतप्राभातिकक्रियः ॥ जगाम धाम कनक-वत्या अत्यादरेण सः ॥ ५६ ॥ અર્થ:—પછી તે એકદમ બિછાનું છોડીને તથા પ્રભાતની નિત્યક્રિયા કરીને અત્યંત આદરમાનપૂર્વક કનકવતીને આવાસે ગયેા. ॥ ૫૬ u
1.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૦૦) समं तयैकतल्पस्य । तस्य गोष्टी वितन्वतः ॥ तां दिक्षुरिव व्योम-मध्यमध्यास्त भास्करः ॥ ५७ ॥
અર્થ –ત્યાં એક બિછાનાપસીને તેની સાથે તે વાસ્તવિક કરવા લાગ્યો, અને એમ કરતાંથકમાં જાણે તેણીને જોવામાટેજ હેય નહિ તેમ સૂર્ય આકાશના મધ્ય ભાગમાં આવ્યા. પ૭ છે
अथ स्वावसथं प्राप्य । स्नात्वा भुक्त्वा समुत्थितः ॥ विजिज्ञासुः प्रियावृत्तं । कुमारश्वकमे निशं ॥ ५८ ॥
અર્થ:-પછી પિતાને આવાસે આવીને સાન તથા ભેજન કરીને ઉકલે તે ગુણવર્મા કુમાર પોતાની સ્ત્રીનું વૃત્તાંત જાણવાની ઈચ્છાથી હવે તુરત રાત્રી થાય તે ઠીક એમ ઈચ્છવા લાગે છે ૫૮ છે
अहमस्मि त्रिजगतो-ऽथादृश्यीकरणक्षमा ॥ વચૈવ વમિતિ કયોતિ–ઢમાર મહત્રિશા | લ |
અર્થ:–હું તે ત્રણે જગતને અદશ્ય કરવાને સમર્થ છું, અને તુ તે ફક્ત પોતાને જ અદશ્ય કરવાને સમર્થ છે, એમ વિચારી તારાઓના મિષથી રાત્રિ તેની હાંસી કરવા લાગી.. ૫૯ છે
चलचित्तोऽप्यसौ मित्र-र्गोष्टीरंग तरंगयन् ॥ गते यामे त्रियामाया । विससर्ज परिच्छदं ॥ ६०॥
અર્થ:-હવે તે કુમાર ઉચક મનવાળે હોવા છતાં પણ મિત્ર સાથે વાર્તા વિનેદ કરીને રાત્રિને પહેલે પાર ગયાબાદ પરિવારને વિસર્જન કર્યો. ૬૦
भूत्वा सिद्ध इवादृश्य-रूपः सिद्धांजनेन सः ॥ सारं सत्वं कृपाणं चा-ऽमुंचन पल्या ययौ गृहं ॥ ६१ ।।
અર્થ–પછી તે સિદ્ધાંજનથી સિદ્ધની પેઠે અદશ્ય થઈને હિમ્મતથી તલવાર સાથે લઈને પોતાની સ્ત્રીને આવાસે ગયો. ૬ .
निस्तंद्रश्चंद्रशालाया-मारुह्य विजने स्थितः ॥ जाग्रतीं तो कुरंगाक्षी-मद्राक्षीदीपिकामिव ॥ २॥
અર્થ:–ત્યાં તે પ્રમાદરહિત અગાસી પર ચડીને એકાંતે બેઠે, તે વખતે તેણે દીવીની પેઠે જાગતી એવી તે કનકવતી મૃગાક્ષીને દીઠી.
जागर्येषा किमद्यापी-त्येकचित्ते नृपांगजे ॥ अतीये कियती रात्रि-रिति पप्रच्छ सा सवीं ॥ ६३ ॥
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૧૨) અર્થ કેમ આ હજુ સુધી જાગે છે? એમ વિચારી તે રાજકુમાર જેવામાં એક ચિત્તથી જોયા કરે છે, તેવામાં તે કનકવતીએ પિતાની સખીને પૂછયું કે કેટલી રાત્રિ ગઈ છે ? ૬૩ છે
नभो निभाल्य साभाणीत् । क्षणः सोऽभूद्विचक्षणे ।। वर्यतां क्रियतां सार-श्रृंगारस्तत्र गम्यतां ॥ ६४॥
અર્થ:–ત્યારે તેણુએ આકાશ તરફ જોઇને કહ્યું કે હે વિચક્ષણ તે વખત થઈ ગયો છે, માટે મને હર શંગાર કરે અને ત્યાં ચાલે ?
तां वीक्ष्याथ कृतस्नानां । सर्वालंकारधारिणीं ।। પુનામોમાં કુમારે ચારીતઃ | હક |
અથ–હવે તેણુને સ્નાન કરેલી તથા સર્વાલંકારોથી શોભીતી બનેલી જોઇને ગુણવર્મા કુમાર એકીહારે કામ અને કેપથી વ્યાકુલ થ.
अपास्य कामवैवश्य-मथासौ दध्यिवानिति ।। विग योषा निखिला दोषा । इव घोरतमोमयीः ॥ ६६ ॥
અર્થ–પછી તે કામદેવની વ્યાકુલતા છોડીને વિચારવા લાગ્યો કે, અરે રાત્રિની પેઠે ઘોર અંધકાર (અજ્ઞાન) વાળી સર્વ સ્ત્રીઓને ધિક્કાર છે. તે ૬૬ છે
अस्या अवगतं शील-स्वरूपं चेष्टयानया ।। શ્રાદ્ધ વિજિવાય –ત્તર ગુઝરા વર | ૨૭ છે. અથર–આવાં આચરણથી તેણુના શીલનું સ્વરુપ તે હવે જાણુ લીધું, જે દિવાળીને દિવસે જ શ્રાદ્ધ હોય તો પછી કુલના (નાશને) સદેહ શું કરવો? ૬૭
मम ब्रह्मपतिज्ञाय । खेलत्येषा यथारुचि ॥ મૃષાવારણના ત્રીજા તિઃ સરિતામિવ | ૮ ||
અર્થ–મને પિતાનું બ્રહ્મચર્ય જણાવીને આ તો મરજી મુજબ ખેલ્યા કરે છે, માટે નદીની નીચાણમાં જેમ સ્વાભાવિક ગતિ છે, તેમ સ્ત્રીઓની પણ મૃષા વાણી સ્વાભાવિક જ છે. તે ૬૮ છે
तदेनामसिनानेना-ऽधुनैव करवै द्विधा । ____ यद्वा नेयमनिर्णीत–दुर्वृत्ता वधमर्हति ॥ ६९ ॥
અર્થ:–માટે હમણુજ તેણુના આ તલવારથી બે ટુકડા કરી નાખું, અથવા તેણીના દુરાચારની ખાતરી કર્યા વિના મારવી એ
નહિ. જે ૬૯ ૨૬ સૂર્યોદય પ્રેસ–જામનગર.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦૨ )
एवं संवृतकोपेऽस्मि - नारुढा बलभीमभीः ॥ વિમાન મંત્રસિદ્ધેય । દુજા૨ેળવવું આ // ૭૦ //
અ:—એમ વિચારી કુમારે જ્યારે પેાતાના ક્રોધને અટકાવ્યા ત્યારે તે કનકવતીએ ભયરહિત અગાસી પર ચડીને મંત્રસિદ્ધની પેઠે હુંકારામાત્રમાં એક વિમાનને ખેંચી લીધુ. u ૭૦ u
विमानं तत्पुरः प्रादुरासीदाशु विभासुरं || चलध्ध्वजभुजैर्नृत्य - दिव तद्रूपवीक्षणात् ॥ ७१ ॥ અર્થ:—તુરતજ દૈદીપ્યમાન તથા તેણીનુ રૂપ જોઈને ચાલતી પતાકાઓરુપી હાથાથી જાણે નાચતું હેાય નહિ તેમ એક વિમાન તેણીની પાસે આવી ઉભું. ॥ ૭૧ ।
तत्र सख्या सहारूढां । कुमारोऽन्वारुरोह तां || पथि नैकाकिनी योग्या । स्त्रीति नीतिं स्मरन्निव ॥ ७२ ॥ અ:—માગ માં સ્રીતે એકલી મેાલવી યાગ્ય નહિ એવી નીતિને જાણે યાદ કરતા હોય નહિ તેમ તે કુમાર સખીહિત તે વિમાનપર ચડેલી કનકવતીની પાછળ (અદૃશ્યપણે ) ચડી બેઠા. ૫ ૭૨ u
किमितो यास्यति स्वर्ग - मेषा लेखैश्चिखेलिषुः ||
किंवा वैताढ्यमत्याढ्य - विद्याधररिरंसया || ७३ ॥
C
•
અ: શુ આ અહીંથી દેવેાસાથે ક્રીડા કરવાની ઇચ્છાથી સ્વર્ગમાં જશે ? અથવા મહાસ પત્તિવાળા કોઇ વિદ્યાધરનીસાથે ક્રીડા કરવાની ચ્છાથી શુ વૈતાઢચપતપુર જશે ? ।। ૭૩ u
इत्याद्यनल्पसंकल्प - तल्पस्थे गुणवर्मणि ॥
मणिरुमथितध्वांते । प्रतस्थे त भोऽध्वनि ॥ ७४ ॥
અર્થ:—એવી રીતે અનેક પ્રકારના સંકારૂપી બિછાનામાં ગુણવર્ષાં કુમાર એસતે છતે મણિએની કાંતિથી દૂર થયેલ છે અંધકાર જેમાંથી એવા આકાશમાર્ગે તે વિમાન ચાલવા લાગ્યું. ॥ ૭૪ ॥
विमानं खर्वयन् मानं । मनसस्त्वरया ततः ॥ उत्तरस्यां विमानं तद्य किंचिन्महासरः ॥ ७५ ॥ અ:——પછી પેાતાના વેગથી મનના પ્રમાણ વિનાના વેગને પણ જીતતુ' થકૢ તે વિમાન ત્યાંથી ઉત્તર દિશામાં કઇક સરોવર પ્રતે ગયું.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૩) वनं तदा तदास । दासनंदनमाप्य तत् ॥ तस्थौ चिराध्वसंचार-परिश्रांतमिव स्वयं ॥ ७६ ॥
અર્થ: ત્યાં નજીક રહેલાં તથા નંદનવનને જીતનારાં એવાં એક વનમાં જઈને તે વિમાન ઘણે વખત માર્ગે ચાલવાથી જાણે થાકી ગયું હેય નહિ તેમ પોતાની મેળેજ સ્થિર થયું. એ ૭૬ !
विमानतः समुत्तीर्य । सा चचाल वनाध्वना ॥ पृष्टस्थितः कुमारोऽपि । दंपत्योः किं पृथग्गतिः ।। ७७ ॥
અર્થ:-હવે તે કનકવતી વિમાનથી ઉતરીને વનને માર્ગે ચાલી, તેની પાછલ તે ગુણવર્મા કુમાર પણ ચાલે, કેમકે સ્ત્રીભરતારની શુ જુદી ગતિ હોય? ૭૭ છે
पुरः स जैनं भवनं । वनश्रृंगारमैक्षत ॥ स्फुरद्रत्नप्रभाऽपास्त-ब्रह्मांतरतमोभरं ।। ७८ ॥
અર્થ –આગલ ચાલતાં તેણે વનને શોભાવનારું તથા રત્નોની કાંતિથી બહારના તથા અંદરના અંધકારના સમૂહને દૂર કરનારું એક જિનમંદિર જોયું. ૭૮
प्रियया पारिपार्श्विक्या । प्रविशन् जिनवेश्म सः ॥ વૃત્ત ૪ નવેઢા -
ડવાંનાક્ષi | ૭૧ || અર્થ –પછી સાથે રહેલી સ્ત્રી સહિત જિનમંદિરમાં પ્રવેશ કરતો એ તે કુમાર નવો પરણેલે પતે જાણે સોડ દેવવંદન માટે જાતો હેય નહિ એવા અવસરને તે યાદ કરવા લાગ્યો. એ ૭૦
तत्रानंदकरीमिंदु-करिव विनिर्मितां ॥ . . नत्वात्प्रतिमा बाला । रंगमंडपमाप सा ।। ८०॥
અર્થ –ત્યાં જાણે ચંદ્રના કિરણેવ બનાવી હોય નહિ એવી આનંદ કરનારી જિનપ્રતિમાને નમીને તે કનકવતી રંગમંડપમાં આવી.
तिस्रस्तत्रागताः कन्या । अन्या अपि तथा जिनं । પ્રખ્ય તત્પત્તિ છાયા / ર ત વરિત સિવાર || 4 ||
અર્થ:–વળી ત્યાં આવેલી બીજી ત્રણ કન્યાઓ પણ તેવીજ રીતે જિનપ્રતિમાને નમીને જાણે તેણુની છાયા હેય નહિ તેમ તેની આસપાસ બેઠી. ૮૧
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦૪) तत्रास्ति हस्तिभिः श्वेत-दंतीव परिवारितः ॥
જ વાધીશો . નિવિદોડશે મહાવરા | ૮૨ | અર્થ –ત્યાં જેમ અન્ય હસ્તીઓ સહિત વેત હતિ તેમ વિદ્યાધિરેથી વિંટાએલો એક મહાબળવાન વિદ્યારે રાજા આગલ બેઠો હતો
निवेद्य ताश्चतस्रोऽपि । कन्यास्तस्मै स्वमागमं ।। तस्थुः स्तंभानवष्टभ्य । स्वर्णपांचालिका इव ।। ८३ ॥
અર્થ–પછી તે ચારે કન્યાએ તેને પિતાનું આગમન જણાવીને જાણે સોનાની પુતળીઓ હેય નહિ તેમ સ્તબેને અઠગીને ઉભી.
चक्रे स्नानं जिनस्याथ । खेचरः सपरिच्छदः ॥ उत्पादयन्निव नवा । नदीनी निरंतरैः ।। ८४ ॥
અર્થ:–પછી અવિચ્છિન્ન જલધારાથી જાણે નવી નદીઓ ઉત્પન્ન કરતે હેય નહિ તેમ તે વિદ્યારે જિનેશ્વર પ્રભુનું સ્વાત્ર કથું". ૮૩
पूजाभेदैः समभ्यर्च्य । समग्रैः स जिनाधिपं ॥ कौतुकी नाट्यरंगाय । पुनः शिश्राय मंडपं ॥ ८५ ॥
અર્થ:–પછી સર્વ પ્રકારની પૂજથી જિનેશ્વરપ્રભુને પૂજીને નાયરંગના કૌતુમાટે તે પાછો રંગમંડપમાં આવ્યો. ૮૫
तेनाद्य नाट्यावसरः । कस्या युष्माश्वितीरिते ॥ गुणवर्मवधूमेव । दर्शयांचक्रिरेऽपराः ॥ ८६ ॥
અર્થ:–તમારામાંથી આજે નૃત્ય કરવાને તેને વાર છે? એમ પૂછવાથી તે બીજી કન્યાઓએ ગુણવર્માની સ્ત્રીનેજ દેખાડી. ૮૬
तदाज्ञया रयादात्त-चलना नलिनानना ॥ ननर्त तत्र सा रंभा । जंभारेरिव संसदि ।। ८७ ॥
અર્થ-પછી તેની આજ્ઞાથી જલદી ઉઠીને તે કમલસરખાં ભેચનવાળી કનકવતી ઇંદ્ધિની સભામાં જેમ રંભા તેમ ત્યાં નાચવા લાગી.
कन्या अन्याः क्रमाताल-वेणुवीणा अवीवदन् ।।
कः स्यादस्यां प्रनृत्यंत्या-मपरः खलु तौर्यिकः ॥ ८८ ॥ ' અર્થ–બીજી કન્યા અનુક્રમે કાંસીયા વાંસલી તથા વીણ વગાડવા લાગી, કેમકે આના નાચમાં વળી વાજિત્ર વગાડનાર બીજે કણ હોઈ શકે ? છે ૮૮
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૫ ) विद्याधरेश्वरे नाट्य-ध्वनिधूनितमूर्द्धनि ॥ कंपमानवपुः कोपा-कुमारेंद्रो व्यचिंतयत् ।। ८९ ॥
અર્થ હવે નાટકના વિનિથી તે વિદ્યાધરે જ્યારે પિતાનું મસ્તક ધુણાવવા લાગ્યા, ત્યારે કેપથી કંપિત શરીરવાળે તે કુમારે વિચારવા લાગ્યું કે, ૮૯
विडंबितोऽस्मि निविडं । वेधसा मनुजेष्वहं । ममापि नायिकाऽनायि । नर्तकीत्वमनेन यत् ॥ ९० ॥
અર્થ: અરે ! વિધાતાએ મને મનુષ્યોમાં ખૂબ વગેવા જેવું કર્યું છે, કેમકે મારી સ્ત્રીને પણ આ વિદ્યાધરે પિતાની નટી બનાવી છે.
नकौरव्यैः संवृतांग्या । यस्या मुखमपीक्षितं ।। सर्वांगं वीक्षतां विद्या-भृतामद्योत्सवोऽजनि ॥ ९१ ॥
અર્થ –(વસ્ત્રોથી) ઢંકાએલાં શરીરવાળી એવી જેણુનું મુખ પણ કરવંશીઓએ જોયું નથી, તેણુનાં આ સર્વ અંગેને જોતા એવા આ વિદ્યાધરને આનંદ થાય છે. તે ૮૯ છે
बहुमेने सदास्माभिः । सर्वस्वस्वामिनीव या ॥ भूपातेनैव सानेन । सर्व दासीव कार्यते ॥ ९२ ।।
અથર–જેણીને મેં હમેશાં મારી સમસ્ત મીતની માલિકસરખી માનેલી છે, તેણુની પાસે ફક્ત એક ભકુટીના ઈશારાથી આ વિદ્યાધર એક દાસીની પેઠે સઘલું કાર્ય કરાવે છે કે દર છે यद्वा न्यषेधि यबाहँ-रपि रात्रौ जिनार्चनं ॥
તો કાં તૂમ મિવિવિધન | ૨૩ | અર્થ–અથવા અન્યોએ પણ રાત્રિએ જિનપૂજન નિષેધ્યું છે, તે જિનપૂજન સ્વેચ્છાચારથી કરનાર એવા આ અવિવેકી વિદ્યાધરને શું કહેવું? ૯૩
असिर्ममायमन्याय-मस्य मृष्येन निश्चितं ॥ भाविवृत्तांतजिज्ञासुः । स्यां विघ्नाय न चेदहं ॥ ९४ ॥
અર્થ:વળી હવે થનારા વૃત્તાંતને જાણવાની ઇચ્છાવાલે એ હુ જે આ સમયે વિધ્રરૂપ ન હેત તે મારી આ તલવાર ખરેખર આ વિદ્યાધરના અપરાધને સહન કરત નહિ. છે જ છે
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૦૬) ध्यायत्येवं कुमारेंद्रे । किंकणी सहसाऽपतत् ॥
વી; ની તયાા નૃત્યકૃતિવર્બળઃ || ૧૦ | અર્થ –જેટલામાં તે કુમાર એવી રીતે વિચાર કરે છે તેટલામાં નૃત્યથી ચલાયમાન થયેલા કનકવતીના શરીરપર પહેરેલા કંદરામાંથી એક સેનાની ઘુઘરી અચાનક પડી ગઈ. છે એ છે
जग्राह ता समीपस्थः । कुमारः करलाघवात् ॥
રક્ષિત નાર-રવિશંવણિમ | ૨૨ . અર્થ:–ત્યારે પાસે રહેલા તે કુમારે હાથચાલાકીથી તે ઘુઘરી લઈ લીધી તથા નૃત્યના રસમાં લીન દ્રષ્ટિવાલા તે વિદ્યાધરો તેને તેમ કરતાં જોઇ શકયા નહિ. હ૩ છે
भ्रष्टैकदंता दंतालि-रिव सालोकि मेखला ॥ नाट्यांते बालया शून्यां-तराला किंकणीं विना ॥९७ ॥
અથ–પછી નૃત્ય કર્યાબાદ વચ્ચે એક દાંત પડી જવાથી દેખાતી દાંતની પંક્તિ જેવી એક ઘુઘરીવિનાની વચ્ચે ખાલી દેખાતી પિતાની કટીમેખલા કનકવતીએ દીઠી. છે ૯૭
वीक्षितामपि यत्नेन । किंकिणीमनवाप्य सा । पृच्छंती खेचराधीशं । तेनैवं समभाग्यत ॥ ९८ ॥ અર્થ–તેથી ચીવટથી જોયા છતાં પણ તેણુને જ્યારે તે ન મળી ત્યારે તેણીએ તે સંબંધિ વિધાધરને પૂછવાથી તેણે કહ્યું કે —- ૯૮ -
गताध भूयसी रात्रि-र्गतास्ते खेचरा अपि । शुद्धिं कर्तास्मि किंकिण्याः । स्वस्ने स्वस्त्यस्तु तेऽधुना ॥ ९९ ॥
અર્થ:–હે બેહેન! આજે તે ઘણું રાત્રિ ગઈ છે, તેમ તે વિદ્યાધરે પણ ગયા, હું તેની તપાસ કરીશ, હમણા તે તું જા? | લા
अथारुह्य विमानं त-दाश्रितं प्रेयसापि सा ॥ क्षणात्स्वस्थानमानंच । यानं च द्राक् तिरोदघे ॥१३०० ॥
અર્થ–પછી તે કનકવતી ગુણવર્માએ રપાશ્રય કરેલા વિમાનપર ચડીને ક્ષણવારમાં પિતાને સ્થાનકે આવી, અને તે વિમાન પણ તુરત અદશ્ય થઈ ગયું. તે ૬૩૦૦ છે.
कुमारः प्राप्य धाम स्वं । सेवकैरप्यलक्षितः॥ मुप्तोऽपि दुर्मना निद्रा । सस्बजे न प्रियामिव ॥ १ ॥
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૭) અર્થ:-હવે તે ગુણવર્મા કુમાર પોતાને ઘેર ગયે, આ બાબતની સેવકને પણ ખબર નહોતી, પછી તે ઉચક મને સુતો, પરંતુ પોતાની પ્રિયાની પેઠે તેણે નિદ્રાને આલિંગન આપ્યું નહિ. ૧ .
कोऽसौ खेटः कथमियं । तद्वशे वध्य एव सः॥ इति ध्यायत एवास्य । वासनेयी व्यलीयत ॥ २ ॥
અર્થ:–આ વિદ્યાધર કેણ હશે ? આ કનકવતી કેમ તેને વશ થઇ હશે? તે વિદ્યાધરને માર મારવો જ જોઈએ, ઈત્યાદિક વિચારતાં જ તેની રાત્રિ વ્યતીત થઇ. ૨ છે
વચા પરવશા મેતહિદતે | इत्यब्जिनीप्रबोधेन । वदन्नुदितवान् रविः ॥३॥
અર્થ-પિતાને જે વશ તે પરને પણ વશ હેય, એ બન્ને બાબત તો (પરસ્પર) વિધવાળી છે, એવી રીતે કમલિનીને વિકસ્વર કર-વાથી જાણે કહેતે હોય નહિ તેમ સૂર્ય ઉદય પામ્યો. ૩
मित्राय मंत्रिपुत्राय । दत्वा तां किंकिणीं रहः ॥ प्रगे प्राग्वत्कुमारोऽगा-द्दयिताया निकेतनं ॥४॥
અર્થ–પછી પોતાના મિત્ર મંત્રિપુત્રને ગુમરીતે તે ઘુઘરી આપીને પ્રભાતે પૂર્વની પેઠે તે ગુણવર્મા કુમાર પિતાની તે સ્ત્રીને ઘેર ગયે.
क्षणं विनोद्य वार्ताभिः । कुमारः सारिपाशिकैः ॥
पत्नीं पीत्या परमया । रमयामास रागभूः ॥ ५ ॥ - અર્થ–પછી તે રાગી થયેથકે ક્ષણવારસુધિ પોતાની પત્નીને -વાર્તાથી ખુશી કરીને પરમ પ્રીતિથી સોગઠાબાજીવડે રમાડવા લાગ્યા.
निशावृत्तवशात्मासौ । स्वार्थैकध्यानयाऽनया ॥ पदक्रमगमन्यास---चतुरोऽपि व्यजीयत ॥ ६ ॥
અર્થ–રાત્રિના વૃત્તાંતમાં ચિંતાતુર બનેલા તથા સેગઠાંની ચાલ ચલાવવામાં ચતુર એવા પણ તે કુમારને ફક્ત પોતાની બાજુમાં જ એકચિત્તવાળી તે કનકવતીએ જીત્યો. તે ૬ i
किंचिद्दत्वा फलं नाथ । व्यंजयस्व जयं मम ।। સતા ઉતા ત મિ િતારા || ૭ |
અર્થ:–હે સ્વામી! મને કઈક ફલ આપીને મારી જીત પ્રગટ કરે? અને હવે પછી પણ જો આપ રખાને ચહાતા તે કઈક શરત કરે? કે ૭ |
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦૮ ). तया सोत्प्रासमित्युक्ते । कुमारः स्फारकैतवः ॥ किंचित्तवांतिकेऽस्तीति । सुहृदो मुखमैक्षत ॥ ८ ॥ युग्मं ॥
અર્થ –એવી રીતે તેણીએ જરા તડાકાબંધ કહેવાથી ક્ષક્રિયામાં ચતુર એવા તે કુમારે પિતાના મિત્ર સમ્મુખ જોઇને કહ્યું કે તારી પાસે કંઈ વસ્તુ છે? ૮
सोऽप्यूचे किंकिणीं मुक्त्वा । नान्यत्किचिदिहास्ति मे ॥ सोऽवक् तामेव मे देहि । यत्तयास्ति प्रयोजनं ॥ ९॥
અર્થ:–ત્યારે તે પણ બોલ્યો કે ઘુઘરીવિના બીજું કઈ અહીં મારી પાસે નથી, ત્યારે કુમાર બે કે તેજ મને આપ? કેમકે મારે તેનુંજ પ્રોજન છે. જે ૯
सागरोऽथ कुमारस्य । किंकिणीमार्पयत्करे ॥ प्रत्यभिज्ञाय तां दृष्ट-मात्रां साभूद् भृशाकुला ॥ १० ॥ અર્થ–ત્યારે તે સાગર નામના મિત્રે કુમારના હાથમાં ઘુઘરી. આપી, ત્યારે તેને જોતાંજ ઓળખી કહાડવાથી કનકવતી અત્યંત ગભરાટમા પડી. મે ૧૦ છે
इयं न वृश्चिकः किंतु । किंकिणी किं त्वमाकुला ॥ तद्दीव्यं दूरेऽस्त्यद्यापि । प्रातराशक्षणोऽपि सः ॥ ११ ॥
અથ –કમાર બે કે) આ કંઈ વીંછી નથી, પરંતુ ઘુઘરી છે, તું કેમ વ્યાકુલ થાય છે? હજુ રમત તો છેટી છે તેમજ પ્રભાતિક શિરોમણી વખત પણ હજુ દૂર છે. તે ૧૧
सावददेव किं दत्से । किंकिणीयं ममैव यत् ॥ न हि भट्टारिका तोष्या । हूतैस्तन्मूर्तिगुग्गुलैः ॥१२॥
અર્થ:–ત્યારે કનકવતી બોલી કે હે સ્વામી ! આ તે શું આપે. છે? આ ઘુઘરી તે મારી જ છે, કેમકે ભટ્ટારિકા કઈ તેનીજ મૂર્તિને ગુગળ હોમાથી સંતુષ્ટ થઈ શકતી નથી. તે ૧૨ છે
हसित्वा भूपभूः साह । प्रिये किमिदमुच्यते ॥ અમી વયમાં રાચં . સર્વમેન તવ | ૨
અર્થ-જ્યારે રાજકુમાર હસીને બે કે હે પ્રિયા ! આ તું શું એલે છે? આ અમે તથા આ રાજ્ય, એ સઘઉં શું તારૂં નથી?
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૦) सा जगाद हसित्वाल-मत्र तुभ्यं शपे प्रिय ॥ सस्ता कापि फटीसूत्रात् । किंकिणीयं ध्रुवं मम ॥ १४ ॥ અર્થ-કનકાવતી બેલી કે હે સ્વામી! હાંસી કરવાથી સર્યું, આ બાબતમાં હું આપના સોગન લઈને કહું છું કે ખરેખર આ મારી ઘુઘરી મારા કદોરામાંથી ક્યાંક ખરી પડી છે. તે ૧૪ છે
यद्येवं देवि तद् ब्रूहि । कासौ निपतिता तव ।। इति पृष्टे कुमारेण । जगौ श्रीषेणनंदिनी ॥ १५ ॥
અર્થ: હે દેવી! જે એમ છે તે કહે કે તે તારી ઘુઘરી કયાં ખરી પડી છે? એવી રીતે કુમારે પૂછવાથી તે શ્રીવેણ રાજાની પુત્રી બોલી કે,
प्राग्जन्मवृत्तवन्नेत- तत्स्थानं सराम्यहं ॥ स प्रोचे तर्हि पृच्छामुं । मित्रं मे गणिकोत्तमं ॥ १६॥
અર્થ – હે સ્વામી! પૂર્વભવના વૃત્તાંતની પેઠે એ સ્થાનની મને યાદી નથી, ત્યારે તે બોલ્યો કે ત્યારે જ્યોતિષીઓમાં શ્રેષ્ઠ એવા આ મારા મિત્રને તું પુછ? ૧૬ છે
ज्ञानं विघटतेऽमुष्य । नार्हद्वच इव कचित् ॥ मंवसौ किंकिणीभ्रंश-भूमि त्वां ज्ञापयिष्यति ॥१७॥
અથ:–અરિહંતના વચનની પેઠે તેનું જ્ઞાન જુઠું પડતું નથી, અને તેથી તે તને જલદી ઘુઘરી પડવાનું સ્થાન દેખાડી આપશે. ૧૭
एवं शठधिया तेन । विमलब्धाभ्यधत्त सा ॥ ક્રિક્રિીયં છે અer | વ૬ વિ વર | ૨૮ છે.
અથ–એવી રીતે તેની શઠબુદ્ધિથી ગાએલી તે બોલી કે હે. ચતુર દેવર! તું કહે કે મારી આ ઘુઘરી કયાં પડી હતી? ૧૮ છે
सोऽपि जानन्नभिप्रायं । कुमारस्याब्रवीदिति ॥ તક્ષે કારિ૯ વચ્ચે . જ્ઞાત્રા રોપવેશતઃ || ૧૧ ||
અર્થ –ત્યારે તે પણ કુમારનો અભિપ્રાય જાણુને બે કે હે દક્ષ! પ્રભાતે લગ્નના ઉપદેશથી જાણીને હું તને તે કહીશ. ૧ાા एवं विभ्रममुत्पाद्य । तस्याः सरलचेतसः ।
થાનં કુora સારથાદિ વાર | ૨૦ || અર્થ –એવી રીતે તે સરલ મનવાળી કનકવતીને વિભ્રમ ઉપજાવીને ગુણવર્મા તથા સાગર બન્ને પિતાને સ્થાનકે ગયા. એ ર૦ છે ૨૭ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૦ ) कृतस्नानाशनः सिद्धां-जनच्छन्नवपुर्निशि ।।... निशितासिकरस्तस्या । गुणवर्मागमद्गृहं ।। २१॥
અર્થ–પછી તે સ્નાન તથા ભેજન બાદ સિદ્ધાંજનથી અદશ્ય થઈને હાથમાં સજેલી તલવાર સહિત ગુણવર્મા કુમાર કનકવતીને ઘેર ગયે. ૨૧ છે
वल्लभेन विमानस्या-ध्यारोहं सह कृत्वरी ॥ सा प्राग्वदेव देवाधि-देवप्रासादमासदत् ॥ २२ ॥
અર્થ–પછી પોતાના સ્વામી સાથે વિમાનપર ચડીને તે પૂર્વની પેકેજ શ્રીતીર્થકર પ્રભુના મંદિરમાં ગઈ. રર !
स्नात्रं कृत्वा यथास्थानं । खेचरौघे निषेदुषि ।। एकाऽनृत्यत्पवीणा सा । पुनर्वीणामवादयत् ।। २३ ॥
અર્થ:–ત્યાં સ્નાત્ર પૂજા કર્યાબાદ ખેચરનો સમૂહ સ્થાનકે બેઠાબાદ એક (સી) નાચવા લાગી, અને તે ચતુર કનકવતી વીણ વગાડવા લાગી. એ ર૩ છે
सभ्येषु वल्लकीनाद-स्वादतो मूर्छितेष्विव ॥ पपात वीणादंडांत-र्ताडितं तत्पदांगदं ॥ २४ ॥
અર્થ –વીણાનાદના સ્વરથી સભાસદો મૂછિની પેઠે હેતે છતે વીણાદડના છેડાથી ઠમકાએલું તેણીના પગનું ઝાંઝર પડી ગયું. રજા
अज्ञातं तत्तया नाद-लीनया कौरवोऽग्रहीत् ॥ ज्ञात्वा नाट्यावसाने तु । सा नेतुः संसदो जगौ ॥२५॥
અર્થ–પરંતુ બાદમાં લીન થયેલી કનકાવતીના જાણવામાં તે આવ્યું નહિ, અને ગુણવર્મા કુમારે તે લઈ લીધું. પછી નૃત્ય થઈ રહ્યા બાદ તેણીએ તે જાણ્યું, તથા સભાપતિને પણ તે વાત તેણે જણાવી કે, તે ર૫ છે
गृहीतमद्य केनापि । मामकं भूप नूपुरं ॥ अनाथा इव मुष्यंते । तव दृष्टो हहाबलाः ॥ २६ ॥ અર્થ:–હે રાજન! આજે કેઈએ મારું ઝાંઝર લઇ લીધું છે, અને એવી રીતે અરેરે! આપની નજરે આ અબલાઓ અનાથની પેઠે લુંટાય છે. જે ૨૬ છે
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૧ )
---
भुकुटी भीष्म भालोऽथा - भ्यधाद्विद्याधराधिपः ॥ अभुदभूतपूर्वा भो - श्रुत्यांतचौरिका कुतः || २७ । અર્થ:—હવે ભ્રુકુટીથી ભયંકર થયેલાં લલાટવાળે તે વિદ્યાધરપતિ માલ્યા કે અરે! આ જિનમંદિરની અંદર અગાઉ કદી પણ ન થયેલી એવી ચારી કયાંથી થવા લાગી ? ॥ ૨૭ u
यस्य चैत्यालये चेत — चिनुते चौर्यचापलं || સોનામે શમતાં ! જમતાં જોવવાદે ॥ ૨૮
અઃ—આવી રીતે જિનમદિરમાં પણ જેનું મન ચારી કરવામાં તત્પર થયું છે તે તુરત મારા ક્રોધરૂપી અગ્નિમાં પતંગણું પામેા?
गच्छ वत्सेधुना प्रात-स्त्वां करिव्ये प्रमोदिनीं ॥
इत्युक्त्वा प्रस्थितो विद्या-धरेशो विससर्ज तां ॥ २९ ॥ અ:—હે વત્સ હમણાં તે તું જા? પ્રભાતે તને ખુશી કરીશ, એવી રીતે તેણીને વિસર્જન કરીને તે ચાલતા થયા. ૫ ૨૯ ૫ साथ प्राप समं भर्ता । निजं वेश्म विमानगा ||
कुमारोऽप्येत्य धाम स्वं । निशाशेषमवाहयत् ।। ३० ।। અ:—હવે તે કનકવતી વિમાનમાં બેસીને ભર્તારસહિત પેાતાને ઘેર ગઇ, તથા તે ગુણવર્મા કુમારે પણ પેાતાને ઘેર આવીને બાકીની શત્રિ નિમન કરી. ॥ ૩૦ ॥
प्रातः प्रदाय मित्राय | कुमारस्तत्पदगदं ॥
गत्वा वध्वा गृहं सत्रा । तया रंतुं प्रचक्रमे ॥ ३१ ॥ અર્થ:—પ્રભાત મિત્રને તે ઝર ટ્રેઇને, તથા કનકવતીને ઘેર જઇને તેણીની સાથે તે રમવા લાગ્યા. ॥ ૩૧ ॥
सान्यगादीदमी दूरे । मुच्यतां देव देवनाः ||
Tપૃષ્ટ નિવ્રુત્ત ! ગામિત્રેળ મહાશય ||.૩૨ ||
-
અર્થ: યારે કનકવતી મેલી કે હે સ્વામી! આ પાસાઓને હમણા દૂર મુકે? અને ગઇ કાલે પૂછેલું ધ્રુઘરીનું વૃત્તાંત પ્રથમ મિત્ર ભારફતે કહેવરાવા ? ॥ ૩૨ ॥
सोऽवदद्विदितं क्षाम – विलने लग्नतो मया ॥ િિચત્તાવાન્ય વ્યક્તિ । વસ્તું સખ્યવિચિંતય ॥૨૨ ||
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧ ) અર્થ –ત્યારે તે સાગરમિત્ર છે કે હું ગભરાયેલી કનકવતી ! મેં લગ્નથી જાણ્યું છે કે તારે બીજું પણ કઇક ખરી પડયું છે. માટે અરેબર વિચાર? ૩૩ છે
ततः सा चकिताऽवोचत् । तत्किं वद जगाद सः॥ यत्ते पादांबुजे धत्ते । हंसलीलां तदेव तत् ॥ ३४ ॥
અર્થ:–ત્યારે તેણી ચકિત થઈને બોલી કે તે શું છે? તે કહે ? ત્યારે તે બેલ્યો કે તારા ચરણકમલપર હંસની લીલાને ધારણ કરે છે તે
प्रत्येमि किंकिणीवन्मे । तत्साक्षात् कुरुषे यदि ॥ तयेत्युक्ते कुमारस्य । मंजीरं मंत्रिमूर्ददौ ॥ ३५ ॥
અર્થ – ઘુઘરીની પેઠે તે મને સાક્ષાત દેખાડે તે ખાતરી થાય, એમ તેણીએ કહેવાથી તે મંત્રિપુત્રે તે ઝાંઝર કુમારને આપ્યું.
कोऽस्ति ज्ञातोपनेता च । त्वदन्यो नष्टवस्तुनः ।। एवमंत हसन् भूप-सुतः सुहृदमस्तुत ॥ ३६ ॥
અર્થ:–અહે મિત્ર! તારા વિના ગયેલી વસ્તુને તથા લાવી આપનાર બીજો કોણ છે? એવી રીતે તે રાજપુત્રે મનમાં હસતાં થકાં પિતાના મિત્રની પ્રશંસા કરી. ૩૬ છે
तेन प्राभृतवत्पाणौ । नूपुरे पुरतो धृते ।। मर्मविद्धव सा वाला । भेजे कांचिच्चमत्कृति ॥ ३७॥
અર્થ–હવે ભેટ આપવાની પેઠે તે ઝાંઝર તેણે હાથમાં અગાડી ધારણ કર્યાથી તે કનકવતી જાણે મર્મસ્થાનમાં ભેદાણું હેય નહિ તેમ વિચિત્ર ચમત્કાર પામી. છે ૩૭ છે
तवेदं स्यान वा सम्यक् । प्रत्यभिज्ञाय तत्प्रिये ॥ स्याचेत्तत्स्वपदस्पर्शात् । पुनीहीति जजल्प सः ॥ ३८ ॥
અર્થ –ત્યારે તે રાજકુમાર બોલ્યો કે હે પ્રિયે! આ ઝાંઝર તારૂં છે કે નહિ તેની તું બરોબર ખાત્રી કર? અને જે તે તારૂં હોય તે ચાર ચરણના સ્પર્શથી તેને પવિત્ર કર? ૩૮ છે
तदादायाथ साऽवादी-भो निमित्तज्ञ देवर ॥ कि भूषणोभयभ्रंश-भुवं नाद्यापि भाषसे ॥ ३९ ॥
અર્થ–પછી તે લઈને તે બોલી કે હે નિમિત જાણનાર દેવર! હજી તમે આ બન્ને આભૂષણે પડવાનું સ્થાન કેમ કહેતા નથી?
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૩) ततो जगौ स गौरागि । श्रृणु वच्मि स्फुटाक्षरं ।। तत्स्थानं दीप्तिमद् दूर-वर्ति मन्त्रासदं ॥ ४० ॥
અર્થ:–ત્યારે તે સાગર મિત્ર છે કે હે ગૌર શરીરવાળી! હું પ્રકટ રીતે કહું છું તે સાંભળ? તે તેજસ્વી સ્થાન મનુષ્ય જ્યાં ન જઈ શકે તેટલું દૂર છે. તે ૪૦ છે
मत्यैः दुरासदं तच्चेत् । तत्तत्र पतिते इमे ॥ भूषणे कथमानैषी-रिति राजसुतावदत् ॥ ४१ ॥
અર્થ:–ત્યારે રાજકુમારી બોલી કે જે માણસો ત્યાં ન જઈ શકે તો પછી ત્યાં પડેલાં આભૂષણે તમે કેમ લાવી શક્યા ? . ૪૧ છે
स प्रोचे यस्य जातः श्री-गुणवर्मा गुणालयः॥ __ स्वामी सर्वकलाधाम । तस्य किं नाम दुर्घटं ॥४२॥
અર્થ: ત્યારે સાગર બોલ્યો કે જેને માથે આવા મહાગુણવાન અને સર્વ કલાઓના સ્થાન૫ ગુણવર્મા જેવા સ્વામી છે, તેને કયું કાર્ય અઘરું થઈ પડે તેમ છે?
अविंदती गति कांचि-दरण्यपतितेव सा ॥ ततो व्यचिंतयद् बाला । करतल्पीकतानना ॥ ४३ ॥
અર્થ:-હવે કંઇ પણ ઇલાજ ન મળવાથી જાણે તે કનકાવતી વનમાં પડી હોય નહિ તેમ હથેળીપર મુખ રાખીને વિચારવા લાગી કે,
विद्यागम्यं क तत्स्थानं । क चेमौ भूमिचारिणौ ।। क तत्र भूषापतनं । क चात्रायं तदागमः ॥ ४४ ।।
અર્થ –વિદ્યાવડે જઈ શકાય તે સ્થાન ક્યાં? અને આ પૃથ્વી પર ચાલનારા મનુષ્ય ક્યાં? તે આભૂષણ પડવાનું સ્થાન કયાં? અને તેનું અહીં આવવું ક્યાં? ર૪ છે
किं न जानाम्यहं नैव । दैवज्ञः सैष सागरः ॥ अस्तु वाचस्तु दूरस्थं । कथमत्रानयेत्पुनः ॥ ४५ ॥
અર્થ-વળી આ સાગર જોતિષી નથીજ એમ પણ શું હું નથી જાણતી? વળી તે સંબંધી કહેવું તે દૂર રહ્યું, પરંતુ તે આ ષણ અહી તે કેમ લાવી શકે? ૪ર છે
नूनं केनापि योगेन । तत्र संभाब्यत्ते गतः॥ स्वामी मे सात्विक सत्व-वता किं नाम दुर्घटं ॥ ४६॥
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર૧૪) અર્થ:–માટે ખરેખર કઈક પ્રગથી મારે હિમતી સ્વામી ત્યાં ગયેલે સંભવે છે, કેમકે હિમતવાને શું મુશ્કેલ છે? . ૪૬
यदद्यश्वोऽयमायाति । प्रातरेवात्र सत्वरः ।। अध्राते इव निद्राया । दृश्ये अस्येक्षणे अपि ॥ ४७ ॥
અર્થ –કેમકે આજકાલ તે તે વળી પ્રભાતમાંજ જલદી અહી આવે છે. તેમ તેની આંખો પણ જાણે નિદ્રાથી ન ઘેરાણી હોય તેમ ઘેરાયેલી રહે છે. જે ૭ છે
ध्रुवमेकमतिभूय । भूयःशाठ्यनिधी इमौ ॥ दंभेनानेन मुग्धायाः । प्रवृत्तौ खेदनाय मे ॥ ४८ ॥
અર્થ–ખરેખર અત્યંત લુચ્ચાઈને ભંડાર સરખા તેઓ બન્ને એકમત થઈને આ કપટકિયાથી મને મુગ્ધાને ખેદિત કરવાને તત્પર થયા છે. છે ૪૮ ' મૂવમૂર્ધન્યુpવાર– પાથ તથા ગળે .
માં વંતિ વિશ્વસ્તા-માઃ મેવં કૃપોઝિમિ | ક |
અર્થ –પછી ક્રોધથી રૂંધાએલા કંઠવાળી તે કનકવતી કુમારપતે બોલી કે, અરે સ્વામી! મને વિધાસીને આવી રીતના જુઠાં વચનથી આપ શા માટે ઠગો છો? . ૪૯ છે
अधरांतरजाताना-मन्यद्वाचां विचेष्टितं ॥ જ્ઞાન તુ માન્ય–દેવ શ્રીરાચિતં દુર | ૨૦ ||
અથ:–હેઠવચ્ચે ઉત્પન્ન થયેલી વાણીની ચેષ્ટા બીજા પ્રકારની જ હેય છે, અને હૃદયના વચનની ચેષ્ટા તેથી ભિન્ન હોય છે. પ૦
क्रीडामात्रफलं नर्म । तव मर्माविधं मम ॥ વંયા નામયો તાયા પથ ન #િ |
અર્થ આપને તો મારી આ મશ્કરીથી ગમ્મત થાય છે, પરંતુ ભાર મર્મસ્થાનો ભેદાય છે, કેમકે હાથીની ખરજથી પણ શું વેલ ડીને નાશ થતો નથી? પ છે
युवामुभावहं त्वेका । युवां छेकावहं त्वृजुः॥ युवां पुमांसावबला । त्वहं तत् कि प्रतिब्रुवे ॥ ५२ ॥
અર્થ:-તેમ બે છો, હું એકલી છું, તમે બન્ને હુશિયાર છે, હું સરલ છું, તમે બન્ને પુરુષ છે, અને હું તે અબળા છું, માટે હું શું જવાબ આપું? | પર છે
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૫ )
खेदितायां मयि प्रीति - यदि ते तत्तथा कुरु ।।
स्वामिनवाप्स्यसि क्रीडा — पात्रं क पुनरीदृशं ॥ ५३ ॥
અર્થ:—વળી હે સ્વામી! મને ખેદિત કરવાથીજ જો આપને ખુશી થતી હોય તેા તેમ કરે? કેમકે મારા જેવુ ગમ્મતનું પાત્ર આપને મીજી કર્યાં મળશે? ૫ ૫૩ ૫
इत्यादिबाधितालापा -- माश्वस्य वचनांतरैः ॥
વજીમાં સજ્જ મિત્રેન । છુમાર: શુ ં યૌ|| ૬૪ ||
અ:—એવી રીતે દુ:ખિત વનેાવાળી પેાતાની તે સ્ત્રીને આ શ્વાસન આપીને તે ગુણવમાં કુમાર મિત્રહિત પાતાને ઘેર ગયા. ! दाक्षिण्यात्प्रकटं वक्तु - मशक्तचापलं मम ||
अज्ञापयत्प्रियो भग्यं - तरेणायं धियां निधिः ।। ५५ ।।
અ:—મારા મહાબુદ્ધિવાન ભર્તાને ફક્ત દાક્ષિણતાને લીધે મારૂ આ ઉછાંછળાપણું” પ્રગઢરીતે નહિ કહી શકવાથી મને જુદા પ્રકારથી જણાવી દીધું છે. ॥ ૫ ॥
सत्या अपि ममासत्या । ही जातेयं कलंकिता ||
સંતાપેનેતિ સા હ્રષ્ટ ! ગમયામાત વાસાં || ૬ | | યુĒ || અર્થ:—અરે હું સતી છતાં પણ મારા ઉપર અસતીપણાનુ... કલંક આવ્યુ છે, એવી રીતે સંતાપવડે કરીને તેણીએ કષ્ટથી તે દિવસ નિમન કર્યાં. ॥ ૬ ॥
ધી
रजन्यां राजसूर्गुप्त - गात्रः सिद्धांजनेन सः ॥ -પત્ર: गत्वा पत्न्या गृहं कोण - देशमालब्य तस्थिवान् ॥ ५७ ॥ અર્થ:—પછી રાત્રીએ તે ગુણવર્મા કુમાર સિદ્ધાંજનથી અદૃશ્ય શરીરવાળા થઇ કનકવતીને ઘેર જઇ એક ખુણામાં બેઠા. ૫ ૫૭ ૫ पर्यकेऽथ विपर्यस्त - गात्रां मत्सीमिव स्थले ॥
બગાય્ યામિનીયામા-શમે તાં પ્રિયંષવા | ૮ ||
અર્થ :- હવે જમીનપર જેમ માછલી તેમ પલગપર અસ્થવ્યસ્થ શરીરે પડેલી તે કનવતીપ્રતે રાત્રિના એક પ્રહર ગયામાઃ પ્રિય વઢ્ઢા એલી કે, !! પા
यमुद्यममघार्षीः प्राग्यियासुस्त्वं जिनालये ॥ િસોડવ હારતો ભૂતે । દૂતઃ જેનાપિ ના સહિ || ૧૧ ||
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬) અર્થ –હે સખિ! પૂર્વે જિનાલયમાં જવા માટે તું જે ઉદામ ધારણ કરતી હતી, તે ઉદ્યમને શું આજે જુગારમાં હારી ગઈ છું? કે કેઈ. એ તે હરી લીધું છે? : ૫૯ છે
किं ज्वरः किं सरः किं वा । कोऽपि व्यतिकरः परः ॥ अद्याभूदंगतापाय । गतापायमिदं वद ॥ ६ ॥
અર્થ-વળી આજે તારાં આ શરીરને હેરાન કરનારે તાપ ચડે છે? અથવા કામાતુર થઈ છું કે કંઈ બીજી બાબત છે? તે સત્ય કહે? ૬૦ છે
न किं वेत्सि खगः कर्ता । विलंबेनाविलं मनः ॥ त्वरस्व साभवद्वेला-ऽवहेला खलु वैरिणी ॥ ६१ ॥
અર્થ વળી તું નથી જાણતી કે જે વિલંબ થશે તે તે વિદ્યાધરનું મન કોધાતુર થશે, માટે ઉતાવલ કર? કેમકે તેની અવગણના વર કરાવનારી થશે. જે લ છે
साथ निःश्वासलूकाभि-लेपयंत्योष्टपल्लवं ॥ बभाषे सखि किं वच्मि । मंदभाग्यासि सर्वथा ॥६२ ॥
અર્થ—હવે નિ:શ્વાસપી લુથી પિતાના ઓછપદ્ધવને સૂકાવતી થકી કનકવતી બોલી કે હે સખિ ! તને શું કહું? બિલકુલ હું મંદભાગ્યવાળી છું. . ૬૨ છે
यतो बाल्येऽहमारूढा । मेरुशृंगमिवोन्नतं ॥ पितुः प्रासादमीक्ष्ये स्म । खेटेनानेन खेऽटता ॥६२ ॥
અર્થ –કેમકે બાલ્યપણુમાં મારા પિતાના મેશિખર જેવડા ઊંચા મહેલ પર જ્યારે હુ ચડી હતી ત્યારે આકાશમાં ફરતા આ વિદ્યાધરે મને દીઠી. એ ૬૩ છે
मांसपेशीमिव श्येनः । स्तेनश्चैकावलीमिव । हृत्वा मुमोच मामेष । काप्यरण्ये दवीयसि ।। ६४ ॥
અર્થ:–ત્યારે બાજપક્ષી જેમ માંસની પેશીને તથા ચેર જેમ એકાવલી હારને તેમ મને હરીને તેણે ક્યાંક દૂર વનમાં મેલી. ૬૪ निर्मतुमपि मां हेतु-मसौ कीनाशनिःकृपः ।।
પાનમાવા શોઝવમોચન | વ | અર્થ:–પછી તે યમસર નિદય વિદ્યાધર નિરપરાધી એવી પણ મને હણવા માટે મિયાનમાંથી તલવાર ખેંચીને કહેવા લાગ્યું કે,
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૭) काले मृगीव व्यालेन । मया त्वमिह हन्यसे । मृत्योर्विमेषि चेत्सद्य-स्तत्प्रपद्यस्व मे वचः ॥ ६६ ॥
અર્થ –હે બાલિકા! હાથી જેમ હરિને તેમ હું તને મારી નાખીશ, અને જો તું મૃત્યુથી ડરતી હા તો જલદી મારું વચન સ્વીકાર ? ૬૬ છે
उदीच्यां दूरतो यत्नात् । कृतं रत्नमयं मया ॥ अस्ति श्रीमद्युगादीश-भवनं नेत्रपावनं ।। ६७ ॥
અથ ઉત્તર દિશામાં દૂર મેં એક રત્નમય અને નેત્રોને પવિત્ર કરનારૂં શ્રીમાન ઋષભદેવપ્રભુનું મંદિર યાનપૂર્વક બનાવ્યું છે. દુહા
मत्प्रेषितविमानेन । चैत्यमेत्य तदन्वहं ॥ त्वया गौरांगि संगातं । कार्यमर्द्धनिशाभरे ।। ६८ ॥
અર્થ–માટે હે ગૌર શરીરવાળી! મેં મેલેલા વિમાનમાં બેશીને તારે હમેશાં મધ્યરાત્રિએ તે જિનમંદિરમાં આવીને સંગીત કરવું. ૬૮ છે
न कार्य दारकर्मापि । ममादेशं विना त्वया ॥ - इति तस्य वचो मेने । मया जीवितकाम्यया ॥ ६९ ॥
અર્થ–મારા હુકમવિના તારે પરણવું પણ નહિ. ત્યારે મેં પણ જીવવાની ઇચ્છાથી તેનું વચન કબુલ કર્યું. ૬૯ છે - તારિ વારિ વાણિજ્ય તત્ર નૃત્યા નિચાઃ |
व्यधां तु भीतभीतैव । पाणिग्रहणमप्यहं ॥ ७० ॥
અર્થ અને ત્યારથી હું હમેશાં રાત્રિએ નાચવા જાઉં છું, તથા આ વિવાહ પણ મેં (તેનાથી) બીતાં બીતાંજ કર્યો છે. જે ૭૦ છે
न तद्भिया मयाद्यापि । कौमारं सखि खंड्यते ॥ उदंतोऽयमियत्कालं । गोपितः स्वपतेरपि ॥ ७१ ॥
અર્થ:–વળી હે સખિ! તે વિઘાઘરના ડરથી મેં હજુ મારૂં કુમારીપણું પણ ખંડિત કર્યું નથી, તેમ આ વૃત્તાંત મેં મારા પતિથી પણ ગુપ્ત રાખે છે. ૭ છે
भर्नाद्य स्वयमेवेदं । विदांचक्रे कथंचन ॥ धीर्दिव्यरथवत्सर्व-पथीना हि महात्मनां ॥ ७२ ॥ ૨૮ સર્યોદય પ્રેસ–જામનગર.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ ) અર્થ–પરંતુ આજે મારા સ્વામિએ તે વૃત્તત કઈરીતે પોતાની મેળેજ જાણી લીધા છે, કેમકે મહાત્માઓની બુદ્ધિ દિવ્ય રથની પેઠે સર્વ જગાએ પહોંચી વળે છે. એ ૭ર
मवृत्तमयमज्ञासोत् । स्वदृशा चेन तद्भयं ॥ यदि चान्यगिराबोधि । शोधिस्तन्नाग्निनापि मे ॥ ७३ ॥
અર્થ:-વળી આ મારા સ્વામીએ આ વૃત્તાંત જે પિતાની આંખેથી જોયું હશે તો મને ભય નથી, પણ જે અન્યના કહેવાથી જાણ્યું હશે, તો તે કલંક અગ્નિથી પણ શુદ્ધ થઈ શકે તેમ નથી. આ
જ્ઞાનન્ના જય નાથા ન લો તૈથીમિતિ | स्वैरिणीति धिया हन्या-न्मामप्येष कदाचन ॥ ७४ ॥
અર્થ –વળી તે મારા સ્વામી મને બે માર્ગે ચાલનારી જાણી કેમ સહન કરશે ? વળી આ સ્વેચ્છાચારી છે, એવી બુદ્ધિ લાવીને કદાચ મને તે મારી પણ નાખે. . ૭૪.
भिधाद्विद्याधराधीशं । तत्र गत्वा कदाप्यसौ ॥ यहा कुर्यात्स एवास्य । दशा दुहेदभीप्सितां ॥७५॥ ।
અર્થ –ી કદાચિત તે ત્યાં જઈને તે વિદ્યાધરપતિને પણ મારી નાખે, અથવા તે વિદ્યાધરજ કદાચ દુર્જનોને ઇચ્છીત એવી તેની દુર્દશા કરે. . પ .
अनया चिंतया तन्वि । जातासि भृशमाकुला ॥ कार्ये दैवस्य वश्येऽसिन् । न जाने किं भविष्यति ॥ ७६ ॥
અથર–એવી રીતે હે તત્વિ! હું આ ચિંતાથી અત્યંત વ્યાકલ થઈ છું, અને આ દેવાધીન કાર્યમાં હવે શું થશે? તે જાણી શકાતું નથી.
मृत्युमें पाणिना पत्युः । प्रत्युत प्रीतिकारणं ।। पांसुलत्वापवादश्वे-मांसलत्वमियति न ।। ७७ ॥
અર્થ –મારે આ કુલટાપણાને અપવાદ જે વિસ્તાર ન પામે તે મારા પતિના હાથે મરવું તે મને પ્રીતિ કરનારું છે. જે ૭૭ છે
चकोरी निशि कोकी तु । दिवा भवति निर्वृता ॥ मया तु निर्वृतिः प्रापि । पापिन्या न दिवानिश ।। ७८ ॥
અર્થ –ચકેરી શત્રિયે તથા કેકી દિવસે પણ નિરાંત મેલવી શકે છે, પરંતુ મને પાપણુને તે દિવસે કે રાત્રિયે પણ વિશ્રામ મળતો નથી.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૯ ) निलिनी निशि निद्राति । दिवा कैरविणी पुनः ॥ પુર્ણ વિના જ રાત્રી ના ર નિયં મા નહિ S
અર્થ –કમલિની રાત્રે સુએ છે, તથા કેરવિણુ દિવસે સુએ છે, પરંતુ હે સખિ! મને તો દિવસે કે રાત્રિએ પણ સુખે નિદ્રા મળતી નથી.
પ્રતો મર્જર ક્ષતિ-પતઃ શેરાાં | कियत्कालं सखि स्थेय-मीदृशे संकटे मया ॥ ८०॥
અર્થ:–એક બાજુથી મને સ્વામિપ્રતે પ્રેમ છે, અને બીજી બાજુથી મને તે વિદ્યાધરને ભય છે, માટે હે સખિ! આવા સંકટમાં તે મારે હવે કેટલોક વખત રહેવું? | ૮૦ છે
तत्तत्राद्य न यास्यामि । त्वयैव सखि गम्यतां ॥ यद्भाव्यं तद्भवत्वेव-मुक्त्वा तस्थौ नृपांगजा ॥ ८१ ॥
અર્થ માટે - આજ તો હું ત્યાં નહિ જઉં, અને તું જા ? જે થવાનું હોય તે થાઓ? એમ કહીને કનકવતી ત્યાંજ રહી. ૮૧
कुमारश्चारवच्छन्न-प्रचारोऽथ व्यचिंतयत् ॥ निपीयास्या इमा वाचो । हृदयं स्फुटतीव मे ॥ ८२ ॥
અર્થ છુપી પોલીસની પેઠે ત્યાં ગુપ્ત રહેલ ગુણવર્મા કુમાર છે વિચારવા લાગ્યો કે મારી પ્રિયાના આ વચને સાભળીને તો મારું હૃદય જાણે ફાટી જાય છે. જે ૮૨ છે
एका पाणिगृहीतीयं । स्नेहला साप्यनारतं ॥ पराधीनतया दुःखं । धत्ते धिग्मम पौरुषं ।। ८३ ॥
અર્થ –એક તે આ મારી પરણેતર સ્ત્રી છે, અને તેમાં પણ વલી અત્યંત સ્નેહવાલી છે. અને તે જ્યારે પરાધીનપણથી દુ:ખ સહન કરે ત્યારે મારા પુરૂષપણાને ધિક્કાર છે. જે ૮૩
बध्वा तदद्य विद्वेषी । वध्य एव स खेचरः ।। વવાશ રીતિપા –નિયા રૂવ તમાક્ષ | ૮૪ ||
અર્થ:–માટે આજ તે તે મારા શત્રુ વિદ્યાધરને મારે મારેજ જોઈએ, અને અંધકારને નાશ થવાથી જેમ કમલિનીને તેમ મારે આ મારી સ્ત્રીને પ્રીતિ ઉપજાવવી જોઇએ. ૮૪ છે
आरूढा तत्क्षणायाते । विमानेऽथ प्रियंवदा ॥ अन्वारोह्य कुमारोऽपि । प्रचचाल नभोऽध्वना ॥ ८५ ॥ .
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૨૦ )
અઃ—જુવે તત્ક્ષણ આવેલા તે વિમાનમાં પ્રિયવદા ચડી બેઠી, અને ગુણવસઁકુમાર પણ તેની પાછળ ચડીને આકાશમાર્ગે ચાલવા લાગ્યા उपचैत्यं विमानेऽस्मिन्नवतीर्य स्वयं स्थिते ॥
युग्मिनाविव संपृक्तौ । जग्मतुस्तौ जिनालयं ॥ ८६ ॥
અ:—પછી તે જિનમદિર પાસે તે વિમાન પેાતાની મેળેજ ઉતરીને સ્થિર થયે તે યુગલીયાંનીપેઠે જોડાયેલા તે બન્ને જિનાલયમાં ગયા. ! ૮૬ ||
चिरं प्रतीक्ष्य कनक-वर्ती भूरिक्षपात्यये ॥
तावत्खेचरचक्रेशः । स्नात्रं चक्रे जिनेशितुः || ८७ ॥
અર્થ :ઘણા વખત નવતીની રાહ જોઇને ઘણી રાત્રિ ગયા બાદ તે ખેચરેશ્વરે પ્રભુનું સાત્ર કર્યું. II ૮૭ u
नाटयं विनापि निर्गच्छ— नसौ नाभेयमंदिरात् ॥ द्वार एव निरैक्षिष्ट । प्रविशतीं प्रियंवदां ॥ ८८ ॥ અર્થ: પછી નૃત્યવિનાજ શ્રીઆદિનાથ પ્રભુના મંદિરમાંથી બહાર નિકલતાં તે વિધાધરે બારણામાંજ પ્રવેશ કરતી પ્રિયવદાને જોઇ. सोऽपृच्छन्मत्सरी किं रे । स्वामिनी न तवागता ||
યાનસ્થા; કમાવુઃ । ય ચાસર નીતિ!! ૮૨ ॥ અર્થ:—ત્યારે તે મત્સરી વિધાધરે તેણીને પૂછ્યુ કે અરે! આજે તારી શેઠાણી કેમ આવી હુ ? હું ઉપરી છતાં તેણીના આટલા પ્રમાદ શુ' જીવી શકશે? ॥ ૮૯ ૫
तस्याः शिरोऽर्त्तिरस्तीति । मदमुक्त तथा भिया || एषा मृषोक्तिरेवेति । विपश्चिन्निश्विकाय सः ॥ ९१ ॥
અ:— યારે ડરથી પ્રિયવંદાએ ધીમેથી તેણીનું આજ માથુ
-
દુ:ખે છે એમ કહેતે છતે તે હુંશિયાર વિદ્યાધરે નિશ્ચય કર્યો કે ખરેખર આ તેણીનું જીઠું બહાનું છે. ! ૯૩ u
पश्चादुल्लाघयिष्यामि । लघु तां शस्त्रकर्मणा ॥
प्रथमं दर्शयिष्यामि । तब कैतववाक्फलं ।। ९२ ॥ અ:—તે કનકવીને તો હું પાછળથી તુરત રાજીવડે હલકી કરીશ, હુમા તા પ્રથમ તારું કંટી વચનનું ફળ દેખાડીશ. પ્રા
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૨૧ )
इत्युक्त्वा तां गले धृत्वा । क्रंदतीं कुररीमिव ॥ स्मरेष्टदेवतामेवं । जिघांसुर्निजगाद सः ॥ ९.३ ॥
અર્થ:—એમ કહીને આક્રંદ કરતી કુતરીનીપેઠે તેણીને ગળાંમાંથી પકડીને મારવાની ઇચ્છાવાળા તે વિદ્યાધર કહેવા લાગ્યા કે તારા ઇષ્ટ દેવનું સ્મરણ કર? ॥ ૯૩ ૫
साम्यवादीदहो खेट | ज्ञातमेतदभूत्पुरा ।।
સંગતે તે સમયેવ । વતાયતિરીદી || ૧૪ ||
અ:—ત્યારે તે પણ બેાલી કે અરે ખેચર! અમેએ પ્રથમથીજ જાણ્યું હતું કે યમસરખા જે તુ તેની સામતથી આવુ જ પિરણામ આવશે. ॥ ૯૪૫
उल्लंघितभवारण्यः । कारुण्यरससागरः ||
શબ્દ: શળ પૂર્વ—મયમેવ નિનોસ્તુ મે || ૧૦ || અર્થ:—આળગેલ છે સસારરૂપી વન જેણે તથા કરુણારસના સમુદ્રસરખા એવા આ જિનેશ્વરજ પ્રથમ મને શરણરૂપ થાઓ?
पेष्टुं कंकतवल्लिक्षाः । परोलक्षानरीनलं ॥
સરળ ગુળવાં મે । તતો મહ્ત્વામિની તિઃ || ૬ || અ:—પછી કાંકસી જેમ લીખાને તેમ લાખાગમે શત્રુઓને ભારવાને જે સમ છે, એવા મારી શેઠાણીના સ્વામી ગુણવર્મા મને શરણરૂપ થાઓ? ૫ ૯૬ u
अथो तदमिधासीधु - पानप्रविलसन्मदः ॥
-
દૃશીટો મઘુર હોય—મિત્યુગોવિંતઃ // ૯૭ || અઃ—હવે તે ગુણવર્માના નામરૂપી દરાના પાનથી માન્મત્ત થયેલા તે વિદ્યાધર માટે સ્વરેથી ગજા રવ કરવા લાગ્યા કે અરે! તે મનુષ્યરૂપી કીડા વળી મારી આગલ શું હિંસામમાં છે? ૫ ૯૭ ॥ उल्लालयन् खड्गशुंडां । त्रासयन्नखिलान् खगान् ॥ यावल्लतावन्मृद्नाति । तां स खेचर कुंजरः ॥ ९८ ॥
અર્થ: વળી તે વિદ્યાધરરૂપી હાથી પોતાની તલવારરૂપી સુંઢને ઉછાળતા થકા તથા સ ખેચરને ત્રાસ આપતા થકા જેવામાં તેણીન વેલડીનીપેઠે કચરી નાખવાની તૈયારી કરે છે તેવામાં, ૫ ૯૮ ૫
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ) परमाणहरीं खड्ग - चपेटां व्योम्नि वल्गयन् ।
सहसा विभूरत्तावत् । कुमारः केसरीव सः ॥ ९९ ॥ त्रिमिर्विशेषकं । અઃ—શત્રુના પ્રાણ હરનારી ખડ્ગરૂપી થપ્પડને આકાશમાં ઉછાળતા થકા તે ગુણવર્મા કુંમાર કેસરી સિંહનીપેઠે એકદમ પ્રગટ થયા. વારાહયશસૌ શેડા-નમિતે પ્રતિરુત્તેિ ઇ
વાર સ્ક્વેટામિવાત્ત । વૈરિયલમયરૉ ॥ ૨૪૦૦ ||
અર્થ :ઘણા પડઘા વડે કરીને પાને વાચાળ કરતા થો વૈરિપક્ષને ભય કરનારૂ સિંહનાદસરખુ વચન ખેલવા લાગ્યા કે, ૧૪૦૦ रे पाप कठिनालाप । भीरुभापक तापक ||
वीरमानिन्निमां मुंच । बालां मम पुरो भव ।। १ ।
અર્થ:—અરે ! કંડારવચની ! બીકણને મારનારા ! તાપ આપનારા! તથા સુભટના ડાળ રાખનારા! આ બાલિકાને છેડીને મારા સામેા આવ? ।। ૧ ।
ग्रस्यते बलिना हीन-बलः कुलकलंकिना ।
જીપમાળજો ન્યાય-“વયા ચૈત્યેવતારિતઃ ॥ ૨ ||
અર્થ :-કુળમાં ક્લ કભૂત બલવાન નિલને ગ્રસી જાય છે, એવે આ જંગલી ન્યાય તે અહિં જિનમંદિરમાં ઉતાર્યા છે. ॥ ૨ ॥ मा संस्था यजिनाच मे । भविता विघ्नशांतये ॥
कृतं विधिना पुण्यं । प्रत्युतानर्थकृद्यतः ॥ ३ ॥
અ:—વળી એમ પણ તું નહિ માનજે કે આ જિનપૂજા મારું વિધ્રો શાંત કરો, કેમકે અવિધિથી કરેલુ પુણ્ય પણ ઉલટુ અનર્થાત કરનારૂ છે. ॥ ૩ ॥
यथा गुणकरं वैद्योपदेशात्कृतमौषधं ॥
ચથા ગુરૂવેરોન । શ્રૃતો મંત્રઃ જમ ્ઃ ।।♦
અ:—વળી વૈદ્યના ઉપદેશથી કરેલુ. ઔષધ જેમ ગુણકારી થાય છે, તથા ગુરૂના ઉપદેશથી યાદ કરેલા મંત્ર જેમ ફૂલ આપનારા થાય છે, यथा कृषिः कृता काल | एव शस्यस्य वृद्धये ||
तथा फलति धर्मोऽपि । काले गुर्वाज्ञया कृतः ।। ६ ।।
અ:—તથા અવસરેજ કરેલી ખેતી જેમ ધાન્યની વૃદ્ધિ કરનારી થાય છે, તેમ ધર્મ પણ ગુરુની આજ્ઞા પૂર્વક અવસરે લે છે. um
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૨૩) निशि देवार्चनं बाला-कृष्टिस्तद्भोगविघ्नता ॥ इत्यादिपंकशुद्धिर्म-खड्गधाराजलेऽस्तु ते ॥ ७ ॥
અર્થ:–રાત્રિએ દેવપૂજા, કુમારીકાઓનું પકડવું, તેના ભાગમાં વિક્ટ કરવું ઇત્યાદિક તારા (કાદવ) પાપની શુદ્ધિ મારા ખધારારૂપી જલથી થાઓ? ૭ જ વાતોથ મો જોવા ક્રોધાંધા રેશ્વર|
मुक्त्वा स्त्रियमुदस्तासिः । कुमारं प्रत्यधावत ॥ ८॥
અર્થ –હવે પગથી હણેલા સર્પની પેઠે તે કોuધ વિદ્યાધર તે સ્ત્રીને છેડી તલવાર ઉગામીને કુમાર પ્રતે દેડ. ૮
पतनोत्पतनव्यग्रौ । क्षणं कंदुकलीलया । " સંgi વિધુરી ૨ / વાંચતાણાવિશ્વ ક્ષi || ૨ |
અર્થ–પછી ક્ષણવાર દડાની પેઠે ઉછળવા તથા નીચે આવવા લાગ્યા, કાંસીયાઓની પેઠે ક્ષણવાર જોડાવા તથા વિખુટા પડવા લાગ્યા.
मल्लाविव क्रमन्यासैः। कंपयंतौ क्षणं क्षमा ॥ " મારવો ત | થયુધારે વિશ્વર | ૨૦ | ગુખં
અર્થ:-ળી મલ્લની પેઠે ચરણન્યાસોથી ક્ષણ સુધી પૃથ્વી કંપાવતા થકા તે કુમાર અને વિદ્યાધર બન્ને ઘણા વખતસુધિ પરસ્પર યુદ્ધ કરવા લાગ્યા. તે ૧૦ છે
क्षणं पुरः क्षणं पश्चात् । क्षणं व्योनि क्षणं क्षितौ ॥
વીણા નૈ–-ડાનેરા ફલ પર | ?? || ' અર્થ –એક એવા પણ તે રાજપુત્રને ક્ષણમાં આગલ, ક્ષણમાં પાછલ, ક્ષણમાં આકાશમાં અને ક્ષણમાં પૃથ્વી પર એમ અનેક પ્રકારે તે વિદ્યાધર જેવા લાગ્યો. ૧૧ છે
विस्मयाद्वीक्षितो व्योम-वर्त्तिव्यंतरखेचरैः । - જોડાણ માથા પૌષ્ઠિ તપાસના જુનાત ૨૨
અર્થ:- આકાશમાં રહેલા વ્યંતર અને વિદ્યાધરવડે આશ્ચર્ય પૂર્વક જેવાએલા તે ગુણવર્મા કુમારે અવસર મેલવીને તલવારથી તે વિદ્યાધરનું મસ્તક કાપી નાખ્યું. છે ૧૨ છે
जय वीरावतंसेति । वादिनस्तस्य मूर्द्धनि ॥ વતુમસ્તો થશી ભૂમિકામાં છે. રૂ I
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) અર્થ:–હે વીરશિરોમણી! તું યે પામ? એમ કહેતા થકા જેવા તેના મસ્તકપર મૂર્તિવંત યશસર પુષ્પને સમૂહ વરસાવવા લાગ્યા.
विभतः खेचरान् विश्वान् । समाश्वास्य मृदृक्तिभिः ॥ स तत्र क्षणमासित्वा-ऽपनिन्ये समरश्रमं ॥ १४ ॥
અર્થ–પછી સઘલા ભય પામતા વિદ્યાધરને મિષ્ટ વચનેથી આશ્વાસન આપીને તેણે ત્યાં ક્ષણવાર રહીને સંગ્રામને થાક દૂર કર્યો.
हरिण्यः पाशनिर्मुक्ता। इव माद्यन्मुदस्तदा ॥ अभ्यनंदन्नृपसुता-स्तिस्रोऽपि समुपेत्य तं ॥ १५ ॥
અર્થ–પછી પાશમાંથી હરિણીઓની પેઠે અત્યંત હર્ષિત થયેલી તે ત્રણે રાજપુત્રોએ પણ ત્યાં કુમાર પાસે આવીને તેની સ્તુતિ કરવા લાગી. મેં ૧૫ .
वयं तिस्रोऽपि भूपाल-बालिकास्त्वद्वधरिव ॥ नीत्वा मृत्युदशामत्र । नाट्यमेतेन कारिताः ॥ १६ ॥
અથ– વળી તેઓ બોલી કે, અમે ત્રણે તમારી સ્ત્રીની પેકે રાજપુત્રીએ છીએ, તથા તે વિદ્યારે મરદશાને પહોંચાડીને રહી અને નચાવી છે. જે ૧૬ !
पाणिग्रहणमप्यस्य । वाक्पाशपतिता वयं ॥ नाकार्म कीदृशी बंदी-कृतस्त्रीणां सुखस्पृहा ॥ १७॥
અર્થ –વળી તેના વચનરૂપી પાશમાં પડવાથી અમોએ વિવાહ પણ કર્યો નથી, કેમકે કેદ કરેલી સ્ત્રીઓને સુખની વાંછા વળી કેવી હેય?
अस्मान् मोचयता धीमन् । किं नादीयत नस्त्वया ॥ જય જવાન ચામડી ઘામશે ૨૮ . અર્થ:–વળી હે બુદ્ધિવાન ! અમોને છોડવવાથી તમોએ અમને શું નથી આપ્યું? હવે હે સૌમ્ય! જો તમો રજા આપે તે અમે અમારે સ્થાનકે જઈએ. ૧૮
ततस्तदाज्ञया तासु । प्रस्थितासु यथागतं ॥ प्रियंवदान्वितोऽध्यास्त । स्वं विमानं नृपांगजः ॥ १९ ॥
અર્થ–પછી તેની આજ્ઞાથી તેઓ જે રીતે આવી હતી તે રીતે પાછી વળતે છતે ગુણવર્મા પણ પ્રિયવંદાસહિત પોતાના વિમાનમાં બેઠે.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
(રર૫) तेन प्राप्तनमःपारः । स्वपुरं पुरुषार्थवित् ॥
गत्वा सत्वाधिको मंक्षु । वध्वा वेश्म विवेश सः॥२०॥ ' અર્થ–પછી પુરુષાર્થને જાણનારે તથા હિમતી તે કુમાર વિમાનવડે આકાશને પાર પામી પોતાના નગરમાં જઈ જલદી કનકવતીના મહેલમાં દાખલ થયો છે ૨૦ છે
वामांगस्पंदनैः पूर्वं । संसूचितसदागमा । प्रियं प्रेक्ष्य प्रमोदाब्धि-वीचिभिर्नृत्यतिम सा ॥ २१ ॥
અર્થ-ડાબું અંગ ફરકવાથી પ્રથમથી જ સૂચિત થયેલ છે ભર્તારનું આગમન જેણીને એવી તે કનકવતી ભર્તારને જોઇને હર્ષરૂપી સમુદ્રના મોજા આવડે નાચવા લાગી. ૨૨ છે
सखी सा खेचरोदंतं । पप्रच्छ भृशमुत्सुका । arf તયારણા કુમારપરિવરિષi | ૨૨ |
અર્થ -પછી તેણુએ અત્યંત ઉસુક બનીને સખીને તે વિદ્યાધરને વૃત્તાંત પૂછો, ત્યારે તેણીએ પણ કુમારે કરેલે તેને વધુ જણાવ્યું.
ततः प्रोध्धृतशल्येव । कुमारी न्यगदन्मुदा ॥ त्वयाद्य सत्यता नीतं । निजं नाम प्रियंवदे ।। २३ ॥
અર્થ–હવે જાણે પોતાનું શલ્ય નિકળી ગયું હેય નહિ તેમ કનકવતી હષથી બોલી કે હે સખિ ! તેં આજે તારૂં પ્રિયંવદા નામ સાર્થક કર્યું છે. એ રસ છે
कथं तत्रागमत्तं चा-ऽवधीदत्रागमत्पुनः ।। કયા રતિચિત્રો મયૂક્તિવૈ િ ૨૪ .
અર્થ:–તે ત્યાં કેમ આવ્યા? તેને કેમ માર્યો? અને વળી અહિં શી રીતે પાછા આવ્યા? એવી રીતના તેના નિર્મલ ચરિત્રથી પણ મારા મનમાં આશ્ચર્ય (ચિત્રામણ) થયું છે. ર૪
आस्तां ते विक्रमेणास्य । कृता क्रतभुजामपि ॥ ત્રિી નિમિસુરા | વિરામ પ્રિયંવદા || ૨૦ |
અથર–તને તે એક બાજુ રહે, પરંતુ તેમના પરાક્રમે તો દેને પણુ ઘણું કાલસુધી આશ્ચય ઉપજાવ્યું છે, એમ કહીને તે પ્રિયંવદા મૌન રહી. એ રય .
૨૯ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
ને પ્રિઝ છે
(૨૨૬) જજે શાનો ોિતિયના |
समग्रश्रमसाफल्य-ममंस्त नृपनंदनः ॥ २६ ॥ ' અર્થ –હવે ઘણા કાળથી ઉત્કંઠિત થયેલી તે કનકવતીની સાથે
એક બિછાનામાં શયન કરીને તે રાજકુમાર સર્વ શ્રમનું સફલપણું માનવા લાગ્યો. એ ર૬ છે
तावत्तत्रागतो व्योम्ना । हतविद्याधरानुजः ।। પાપી યિતં માં મુમૈત | ૨૭ . ' અર્થ-એવામાં તે મારેલા વિદ્યાધરને નાનો ભાઈ ત્યાં આકાશ માગે આછે, અને સ્ત્રીને આલિંગન દઈ સુતેલા તે કુમારને તેણે જે. ૨૭ છે
विधाय परलोकाध्व-न्यध्वनीनं ममाग्रज ॥
થશેષ સુર્ષિ શેતા તિ વાદ્ધ ગુજ્જો : I ૨૮ |
અર્થ મારા મોટા ભાઇને પરલોકમાં પહોંચાડીને આ સુખે કેમ “સુતે છે? એમ વિચારી તે અત્યંત કોપાયમાન થયે. ૨૮
सुप्तमेव तमुध्धृत्य । पुरत्नं सोऽर्णवेऽक्षिपत् ॥ .. સયા મિરાણા રતાશ તિ શક્તિ છે ર૧ |
અર્થ–પછી તે સુતેલાજ પુરુષરતને ઉપાડીને જાણે સમુદ્રની રાકરપણાની પ્રખ્યાતિને સત્ય કરવા માટે હેય નહિ તેમ તેણે સમુદ્રમાં ફેંકો. જે ૨૯ છે
उल्ललल्लोलकल्लोला-दोलितात्माप्यनाकुलः ॥ सात्विकस्तरितुं सोऽब्धिं । बाहुभ्यामुपचक्रमे ॥ ३० ॥
અર્થ:–ઉછળતા અને ચપલ મોજાંઓથી દેલાયમાન થયા છતાં પણ તે હિમતી કુમાર વ્યાકુલ થયા વિના બન્ને હાથેથી સમુદ્ર તરવા લાગ્યો. તે ૩૦ છે
कथंचिद्भग्नपोतस्या-स्फलत्फलकमाप्य सः॥ चिराय मिलितं मित्र-मिवोपगृढनिर्भरं ॥ ३१ ॥
અર્થ:–એવામાં કેટલેક પ્રયાસે કેએક ભાંગેલા વહાણનું ઉછળતું પાટીયું તેને હાથ આવી જવાથી ઘણે કાલે મળેલા મિત્રની પેઠે તેને દઢ આલિંગન કરીને રહ્યો. ૩૧ છે
રક્ષા થાપારા-નર્ધારિત જતઃ જરા તમુણોવા થાળી ક્ષીને મિષા હિg | રર :
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
( રર૭ )
અર્થ–પછી તેના આધારથી તે સાત દિવસે સમુદ્ર તરીને કાંઠે ગ, તથા ત્યાં તેણે તે પાટીઉં છોડી દીધું, કેમકે રંગ ગયાબાદ વૈદ્ય રિસર થાય છે. ૩ર છે
एकतः सागरं पश्य-नन्यतो गहनं वनं ॥
વતો મક્કા કાઢવામાન્યતઃ | ૨૩ ૨૫થ –હવે ત્યાં એક બાજુ સમુદ્રને તથા બીજી બાજુ ગહન વનને, તેમજ એક બાજુ મગરેની કીડાને તથા બીજી બાજુ હાથીએની ગમ્મતને તે જોવા લાગ્યો. ૩૩ છે
सत्वेनैकेन हस्त्यश्व-स्थपत्तिपरिस्कृतं ।। स्वं मानयजयं दरे । ययावेकेन वर्त्मना ।। ३४ ॥ અર્થ:–ફક્ત એક હિમ્મતથી જ પિતાને હાથી, ઘોડા, રથ અને પાયદળથી વીંટાયેલ માનતેથકો તે દૂર સુધી એક માર્ગે ચાલતો થયે.
अजलोऽपि जलार्थ स । हंसगत्या भ्रमन् वने ॥ एकं तापसमैक्षिष्ट । करोपात्तकमंडलु ॥ ३५ ॥
અર્થ –જલવિનાનો તે જલમાટે વનમાં હંસની પેઠે ભમવા લાગ્યાત્યાં તેણે હાથમાં કમંડલુવાળા એક તાપસને . ૩૫n
दिष्ट्या दृष्टो मनुष्योऽय-परण्ये श्वापदास्पदे ।। इति प्रमोदमेदस्वी । तमुपेयाय भूपभूः ॥ ३६ ॥
અથ સારું થયું કે જંગલી પશુઓનાં સ્થાન સરખા આ જંગલમાં આ મનુષ્ય નજરે પડશે, એમ વિચારી હર્ષથી પુષ્ટ થયેલે તે રાજપુત્ર તેની પાસે આવ્યો. જે ૩૬ છે
पृष्टव्योऽसि कुतः शून्ये-ऽरण्येऽत्र मतिमनिति ॥ तेन पृष्टः कुमार स्वं । भग्नपोतं न्यवेदयत् ॥ ३७॥
અર્થ:–હે બુદ્ધિવાન! હું પુછું છું કે આ ઉજજડ જગલમાં તુ કયાંથી? એમ તે તાપસે પૂછવાથી કુમાર છે કે સમુદ્રમાં મારૂં વહાણ ભાંગી જવાથી હું અહિં આવ્યો છું. . ૩૭ છે
जलैः फलैर्विनिर्माया-तिथेयीं तापसेन सः ॥ अभ्यर्थ्य स्वाश्रमं निन्ये । तादृशः कस्य न प्रियाः ॥ ३८॥
અર્થ:-પછી તે તાપસ જલ તથા ફલેવડે તેની પરેણુગત કરીને પ્રાર્થના પૂર્વક તેને પોતાના આશ્રમમાં લાવ્ય, કેમકે તેવા મનુષ્પો કેને પ્રિય થઇ પડતા નથી? ૩૮ છે
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮) स्फुरजटः सदापत्र-प्रौढस्तेन दृढासनः । દારૂતિઃ તિ-વાપી વટવાતા || 28 | -
અર્થ:–હવે ત્યાં તેણે લટકતી જટાવાળા, સજ્જનેને આપવાથી રક્ષણ કરનારાઓમાં અગ્રેસર (હમેશાં પત્રોથી પ્રૌઢ બનેલા) દહ આસન (થડ) વાળા તથા ખેદ નિવારનારા વડસરખા કુલપતિને અગાડીના ભાગમાં જોયા. | ૩૦
सानंदं वंदमानस्तं । तेनाथालापितो मुदा । स्वधाम्नी वोटजे तत्रा-भितो व्यापारयदृशं ॥४०॥
અર્થ:-આનંદસહિત કુમારે તેને વંદન કર્યું, અને તેણે પણ તેને હર્ષથી બેલા. પછી તે પોતાના ઘરની પેઠે તે કુલપતિની ઝુંપડીમાં ચારે બાજુ દષ્ટિ કરવા લાગ્યો. ૪૦ છે
ददर्श कोणदेशस्थां । तत्र नेत्रसुधांजनं ॥
અર્થ:–એવામાં ત્યાં તેણે એક ખુણામાં બેઠેલી તથા આખામાં અમૃતાંજન સરખી અને વાદળાંવિનાની વૃષ્ટિસરખાં દર્શનવાળી પિતાની પ્રાણવલ્લભા કનકવતીને દીઠી. છે ક છે
तस्यात्यतिकमानंद-माकलय्य महर्षिणा ॥ किमेषा तब पत्नीति । पृष्ट ओमित्युवाच सः ॥ ४२ ॥
અથ–પછી તેને થતા અત્યંત આનંદને જાણીને તે મહર્ષિએ પૂછયું કે શું આ તારી સ્ત્રી છે? ત્યારે ગુણવર્માએ પણ હા પાડી.
दंतातिप्रणाल्याथ । मुनिरेवं स्ववाक्सुधां ।। चिक्षेप तच्छ्व:कुंडे । शृणु तन्नृपनंदन ॥ ४३ ॥
અર્થ –હવે તે મુનિ પોતાના દાંતની કાંતિરુપી નળીથી તેના કણરુપી કુંડમાં પિતાની વાણીપી અમૃત રેડવા લાગ્યા કે હે રાજપુત્ર તું સાંભળ? ૪૩
इतो गतस्तृतीयेऽह्नि । फलाद्याहृतये वनं ॥ . अहमेतां रसागुल्म-व्यवधानां व्यलोकयं ॥ ४४ ॥ . .. અથર–આજથી ત્રીજે દિવસે હું ફલઆદિક લેવા માટે વનમાં ગયે હતું ત્યાં મે લતાઓના ગુચ્છાઓની અંદર આ તારી સ્ત્રીને જે
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૨૯ ) आतपे यामिनीवात्र । कामिनी नस्तपोवने ॥
યં હોાિમિવંત-મંથિ થાયતિ સા નૌ ॥ ૪૧ || અર્થઃ—તડકામાં જેમ રાત્રિ તેને આ અમારાં તપાવનમાં આ સ્ત્રી કોણ હશે? તથા અહિં તે શું કરશે? એમ જ્યારે હું મનમાં વિચારવા લાગ્યા ત્યારે તે એકલી કે, ૫ ૪૫ ૫
सर्वे तु दिक्पाला | वनदेव्योऽखिला अपि ॥ મનામમંત્યમાધાય | સાદું વિજ્ઞા{મ નઃ || ૪૬ || અર્થ:—હે સર્વ દિક્પાલા! તથા સર્વે વનદેવીએ ! તમા સવે સાંભલા? હું તમાને છેલ્લા પ્રણામ કરી વિનંતિ કરૂં છું કે, ૫૪૬ ૫ भर्त्ता मम कृते दुःखं । तत्किं यन्नाधिसोढवान् ॥
तृणीयतिस्म स प्राणानपि वात्सल्यतो मयि ॥ ४७ ॥ અર્થઃ—આ જગતમાં એવુ· તે કયું દુ:ખ છે કે જે મારા સ્વામીએ મારામાટે સહન કર્યું નથી, વળી તે મારાપરની પ્રીતિથી પાતાના પ્રાણાને તૃણસમાન ગણે છે. ॥ ૪૭ ॥
मनागपि मया नास्य । कृते प्रतिकृतं कृतं ॥
ચા દિમુજીવીત । નીમૃતય છાવિની ॥ ૪૮ || અ:—વલી તેને બદલે હું તેનાપર જરાપણ પ્રત્યુપકાર કરી શકી નથી, અથવા મેઘપર શું કઇ મયૂરી ઉપકાર કરી શકે છે? पार्श्वस्थ एव मे प्रेयान् । हृतः केनापि धिग्विधिं ॥ જૈવ દ્દિ રાદુમુસ્પાય । નોરતંતુવિયો ત્ ॥ ૪૨ ||
અર્થ :—મારી પાસેજ રહેલા તે મારા સ્વામીને કોઇ હરી ગયુ છે, માટે દેવને ધિક્કાર છે ! ખરેખર વિધાતાએ રાહુને ઉત્પન્ન કરીને ચકારી અને ચદ્રવચ્ચે વિરોધ કરાવ્યા છે. ૫ ૪૯ ૫
विलुलोके ततस्तीरे । वार्द्धरत्र दिनत्रयं ||
न तु लेभे प्रियश्चक्षु - रिव जन्मांधया मया ॥ ५० ॥ અઃ—વળી અને સમુદ્રકિનારે મેં ત્રણ દિવસસુધિ તપાસ કરી, પરંતુ જન્માંધ જેમ જેતે તેમ હું... મારા સ્વામીને મેળવી શકી નહિ. बभ्रुवुस्तं विना प्राणा । प्रयाणाभिमुखा मम ॥ વારનો વિલ્હે દ્રુત । ચિન્નત્તિ વૃત્તાઃ || ૧૨ || અર્થ હવે તેન તેના મા ભારાણા નિકળીજવાની તૈયારી માં છે કેમકે જલવિના પૂરાઓ કેટલુંક વી શકે. ॥ ૧ ॥
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૦ ) कदाचित्र यति । जीवन्मे जीवितेश्वरः ||
તત્ સત્ર નિવેધનું । સંવેશ હવ મમઃ ||.૯૨ || અ—વળી કદાચ મારા સ્વામી અહી જીવતા આવે તા મારાપર કૃપા કરીને મારા સદેશાનીપેઠે તમારે મારો વૃત્તાંત કહેવા કે, પરાसर्वथा जीवितस्यास्था - त्रिरहे तत्र हेतवे ।।
પાછા મહાર્ટૂન વેન-વનેલૢ મુમુખ્ય તત્તઃ ॥ ૩ ॥ અથ:—આપના વિસ્તુથી જીવવાની આશા છેાડીને આ સમુદ્રકિનારાપરના વનમાં તે બાલિકાએ પરાણે પેાતાના પ્રાણ ત્યજ્યા છે. विस्मारयति यद्येत - सुखिन्यो वनदेवताः ||
C
तयं स्मरयिष्यध्वे । हे वल्लीवृपक्षिणः ॥ ५४ ॥ અઃ—વળી કદાચ આ સુખી વનદેવતા જો આ વૃત્તાંત વીસરી જાય તા હે વેલડી વૃક્ષ અને પક્ષિઓ ! તમેા તે યાદ રાખશેા. પા स एव शरणं स्वामी । मम स्तादिति वादिनी ॥
1
सारं सा रज्जुमाबद्धय । तरौ पाशं गले ददौ ॥ ५५ ॥ અ:--તેજ મારા સ્વામી મારા શરણરૂપ થાઓ ! એમ કહેતી તે માલિકાએ એક મજબુત દારડું વૃક્ષપર બાંધીને ગળામાં પારા નાખ્યા. તા ૫૫ ॥
ततो जातदयोऽहं तामुपगम्येत्यवादिशं ॥
મ થા મા હ્રથાઃ પુત્રિ | પૃથૈવ મૃત્યુસહસં // ૯૬ ॥ અ:—ત્યારે મને દયા આવવાથી મેં ત્યાં જઈ તેણીને કહ્યું કે હે પુત્રિ! તું કટ આવી રીતે આપઘાત કર નહિ. u પ૬ ૫ पाशे छिन्ने मया बाला । जगौ हा किं कृतं त्वया ॥
यन्न शक्ता क्षणमपि । प्राणान् धर्तुं प्रियं विना ॥ ५७ ॥ અ:——પછી જ્યારે મે તેના પાશ કાપી નાખ્યા ત્યારે તે એલી ૐ અરે ! તમાએ આ શું કર્યું! કેમકે હું મારા સ્વામીવિના ક્ષણવાર પણ પ્રાણા ધારી શકું તેમ નથી. ૫ ૫૭ ૫
मयाभ्यधायि मा शोची --र्यदर्थं म्रियते त्वया ॥
संगस्यते स ते भर्त्ता । त्र्यहेऽतीते ममाश्रमे ॥ ५८ ॥ અ:—ત્યારે મે તેણીને કહ્યું કે તું દિલગિર ન થા, જેનેમાટે તુ આપઘાત કરે છે તે તારા સ્વામી ત્રણ દિવસેાબાદ તને અહિં મારા આશ્રમમાં મળશે. ૫ ૫૮ ।
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૧ ) इत्याशाकीलितमाणा-जानीता सेयं मयाश्रमे ॥
फलाजीविकयातीये । कथंचन दिनत्रयं ।। ५९ ॥ , અર્થ–એવી રીતની આશાથી તેને મૃત્યુથી બચાવીને હું
અહીં આશ્રમમાં લાવ્યો છું, અને અહીં ફલાહાર કરી કેટલેક કષ્ટ તેણુએ ત્રણ દિવસે વ્યતીત કર્યા છે. આ ૫૯ છે
उन्मीलितत्रणेवाघ । माघदर्तिरियं पुनः ।। मृत्यवे निर्यती कृच्छात् । तपस्विभिरवार्यत ॥ ६० ॥
અર્થ –ારસીથી) ભરાયેલાં ગુમડાંની પેઠે દુ:ખના ઉભરાથી પાછી તે આજ આપઘાત માટે જવા લાગી, ત્યારે કેટલીક મહેનતે તાપસોએ તેણુને અટકાવી છે. તે ૬૦ છે -
प्राणानां प्रतिभूरस्या । वत्स तावत्त्वमागतः ।।
अथो वियोगपाथोधौ । मनामेतां समुद्धर ॥ ६१ ।। - અથર–એવામાં હે વત્સ! તેણીના પ્રાણેને સાક્ષી તું અહી
આવી પહોંચ્યો છું, હવે વિયેગસમુદ્રમાં બુડેલી આ તારી સ્ત્રીને તું ઉદ્ધાર કર° છે ૬૧ |
ततः कुलपति नत्वा । जगदे गुणवर्मणा ॥ - રુમ વીવથતા તાતા જે ગીવિત વા . હર - અર્થ–પછી ગુણવર્મા કુમાર કુલપતિને નમીને બોલ્યો કે હે તાત! આ મારી સ્ત્રીને જીવાડીને આપે મને જીવિતદાન આપ્યું છે.
फलकं वार्द्धिमग्नस्य । त्वां त्वरण्यगतस्य च ॥ दर्शयन् दृढतास्थानं । न द्वेषी सर्वथा विधिः ॥ ६३ ॥
અર્થ–સમુદ્રમાં બુડો તો મને પાટીઉં મહ્યું, અને વનમાં આવ્યા તો મને આપના દર્શન થયાં, એવી રીતે મને આધાર દેખાડવાથી હું એમ માનું છું કે મારૂં દેવ હજુ સર્વથા મારૂં ષી થયું નથી. . ૩૬ છે
एतामथाश्लथप्रेमा-मादाय त्वदनुज्ञया । यामि स्वविषयं भूयो । भूयात्त्वदर्शनोत्सवः ॥ ६४ ॥
અર્થ:-હવે હું આપની આજ્ઞાથી આ મારી અત્યંત પ્રેમવાળી સ્ત્રીને લઈને મારા દેશમાં જઉં છું અને વળી પણ મને આપના દર્શનને ઉત્સવ પ્રાપ્ત થાએ? ૬૪
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૨ ) इत्यशंसा गिरावित्त - निमित्तस्तापसाग्रणीः ||
भूयो निजाश्रमे तस्या - गमनं निरचैष्ट सः ॥ ६५ ॥ અ:—તેની એવી રીતની આશ`સાવાણીથી નિમિત્ત જાણનાર તે તાપસેધરે નિશ્ચય કર્યો કે હજી આનું ફરીને મારા આશ્રમમાં આગમન થશે. ॥ ૬॥
गुणवर्मा ततस्तात गृहादिव घनाग्रहः ॥
गृहीत्वा गृहिणीं ग्राम्य । इवागात्पदिकः पथि ।। ६६ ।। અર્થ :—પછી તે ગુણવાં કુમાર ઘણા આગ્રહપૂર્વક જેમ પિતાને ઘેરથી તેમ ત્યાંથી પેાતાની સ્ત્રીને લેતે માર્ગમાં ગામડીયાનીપેઠે પગે ચાલવા લાગ્યા. ૫ ૬૬ u
सायं पुरः सगायात – नदीतीरे जलोज्ज्वले |
मरालकेलिस्नेनाऽहा - रिस वैहारिकः क्रमः ॥ ६७ ॥ અ:—સ ધ્યાકાળે આગળ આવેલી નદીના જલથી ઉજ્જ્વલ નેલા કિનારાપર તેણે હસસરખી ક્રીડા કરી, કેમકે વટેમાર્ગુઓની તે રીતિ છે. ૫ ૬૭૫
सटवश्चिरादश्रु - पूरठावितकञ्जलैः ॥
स्वयं प्रक्षालयामास । प्रियायाः कलुषं मुखं ॥ ६८ ॥ અર્થ:—ઘણા કાળના આંસુએના સમૂહથી ધાવાયેલા કાજળથી શ્યામ થયેલું પેાતાની પ્રિયાનુ મુખ તેણે પાતે દાસનીપેઠે ધાયુ फलाशनपयःपान- प्रीतां पप्रच्छ स प्रियां ॥
बने वनेचरी स्व-मायातासि कथं वद ॥ ६९ ॥ અઃ—પછી ફલાહારથી તથા જલપાનથી ખુશી થયેલી પાતાની પ્રિયાને તેણે પૂછ્યું કે વનચરીનીપેઠે તુ' અહીં વનમાં શીરીતે આવી તે કહે? !! ૬૯ ॥
साप्युवाच तदा हृत्वा । स त्वां विद्याधराधमः || किंकर्तव्यविमूढात्मा - मेत्य मामित्यतर्जयत् ॥ ७० ॥
અઃ—ત્યારે તેણી પણ એટલી કે તે નીચે વિદ્યાધર તે સમયે તમાને હર્યાબાદ, હવે મારે શુ કરવુ ? એવા વિચારમાં મુંઝાયેલી એવી જે હું તેનીપાસે આવીને તના કરવા લાગ્યા કે, ॥ ૭૦ ॥ निनाय नायकं नक्र - ग्रासतां तेऽहमंबुधौ ॥ પાપે આસપ્રીનીં 1 વ્યેિ ત્યાં પુîૌ ॥ ? ||
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૩) અર્થ–મેં તારા ભર્તારને તે સમુદ્રની અંદર ફેંકીને જલચર જીને ભક્ષ્ય બનાવ્યું છે, હવે હે પાપિની! તને વળી પર્વતપર ફેંકીને વનચર જીને સ્વાધીન કરીશ. ૭૧
ततोऽन्यपुरुषस्पर्श-भीरुकामप्युदस्य मां ॥ कचिमिचिक्षिपे तुंग-गिरिशृंगेऽश्मखंडवत् ॥ ७२ ॥
અથ–પછી પરપુરુષના સ્પર્શથી ડરતી એવી મને ઉંચકીને તેણે કઇક ઊંચા પર્વતના શિખરપર પત્થરના ટુકડાની પેઠે ફેંકી દીધી.
નિરોત્ત-સુરીજું શનૈઃ શનૈઃ | वार्वेलावनेऽभ्राम्यं । सुचिरं त्वां गवेषितुं ॥ ७३ ॥
અર્થ–પછી ઝરણુના જલની પેઠે તે પર્વતપરથી હું ધીમે ધીમે ઉતરીને આપને શોધવા માટે ઘણુ વખત સુધિ સમુદ્રકિનારાના વનમાં ભમી. છે ૭૩ છે
च्युतं चिंतामणिमिव । त्वाममाप्य भृशाकुला ॥ तत्रागां तापसो यत्र । स मनोजवतोऽमिलत् ।। ७४ ॥ અર્થ–પરંતુ ગુમ થયેલા ચિંતામણિની પેઠે આપને નહિ મેલ વવાથી અત્યંત વ્યાકુલ થઈને જ્યાં અને તે તાપસ મલયે ત્યાં મનેવિગસરખી ઝડપથી હું આવી. ૭૪
शेषः सर्वोऽप्युदंतस्ते । विदितोऽस्ति विदांवर ॥ | gવે રોયતો–ાવર્ત તિવાળા | ૭ |
અર્થ–બાકીને સઘળે વૃતાત હે ચતુરશિરોમણિ આપે જાણ્ય છે, એવી રીતે તેઓ વાત કરતે છતે સૂર્ય અસ્ત પામ્યું. ૭૫ છે
हसतौ कोकयुग्मं तौ । रात्रौ विरहविहलं ॥ अन्योन्यकंठसंसक्त-बाहुपाशौ निदद्रतुः ॥ ७६ ।। અથ-પછી તેઓ બન્ને રાત્રિએ વિરહ વ્યાકુલ થયેલા ચકવાના જોડલાંની હાંસી કરતા થકા પરસ્પર કંઠમાં હાથરૂપી પાસ નાખીને ત્યાં નિદ્રાવશ થયા. એ ૭૬
मुखशय्याशयानौ तौ । छलान्वेषी स खेचरः ।। उदस्य मंक्षु चिक्षेप । पूर्ववगिरिसागरे ।। ७७ ॥
અર્થ –હવે તે લાગ જેતા વિદ્યારે સુખે સુતેલા તેઓ બને ઉપાડીને પૂર્વની પેઠે તુરત પર્વતપર તથા સમુદ્રમાં ફેંકી દીધા. ઓછા ૩૨ સુર્યોદય પ્રેસ–જામનગર
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૪ )
पुनः पूर्वप्रयोगेण । तौ तत्रैव समागतौ ।।
નવા જીજીતિ પ્રોત્યા । સ્થિતી પુરંત ।। ૭૮ ॥
અથ: વળી પૂર્વે કહેલા ઉપાયથી તે બન્ને તેજ આશ્રમમા આવ્યા, તથા પ્રીતિથી કુલપતિને નમીને પાતાના નગરપ્રતે પ્રયાણ
કરવા લાગ્યા. ૫ ૭૮ ॥
છે: માવિતત્રાળ-વૃત્તી સૌ પદ્મારિનૌ ।!
दृष्ट्वा दून इवादित्यो- मज्जत्पश्चिमसागरे ।। ७९ ।। અ:—ફલાહારથી પ્રાણવૃત્તિ કરનારા તથા પગે ચાલનારા એવા તેઓ બન્નેને જોઇને જાણે દુભાણા હાય નહિ તેમ સૂર્ય પશ્ચિમ સમુક્રમાં ડુબી ગયા. ૫ ૭૯ ॥
तद्दशादर्शनोद्भूत – दुःख दिक्पत्युदीरितैः ॥
श्वासधूमैरिव ध्वांतैः । सर्वा व्यानशिरे दिशः ॥ ८० ॥ અ:—તેઓની આ દશા જોઇને દુઃખી થયેલા ક્ષતિઓએ કહાડેલા નિ:ધાસરૂપી ધૂમાડાસરખા અંધકારથી સર્વ દિશાએ
વ્યાસ થઇ. ! ૮૦ ૫
राजनंदन राज्ञोऽपि । मम राहोरहिंसितात् ||
પ્રત્યેવાલિટું વતુ-મિયોટ્તિ ચંદ્રમાઃ || ૮ ||
અ:—હે રાજપુત્ર ! મને રાજાને પણ નહિ મારેલા એવા રાહુથી આપદા સહન કરવી પડે છે, એમ તેને કહેવામાટે હાય નહિ તેમ ચંદ્રે ઉદય પામ્યા. ॥ ૮૧ ॥
यापद्यपि युता भर्त्रा । धन्या कनकवत्यसौ ॥
મા તુ થમુજીવ્યા | યામિનીમિનું વિના || ૮૬ ॥ અ:—જે આપકાલે પણ ભર્તારની સાથે રહેલી છે એવી આ નકવતીને ધન્ય છે, અને હું મારા સ્વામીવિના આ રાત્રી શીરીતે કહાડી શકીશ. ॥ ૮૨ ૫
इत्थंतर्गतरोलंब - च्छद्मना पद्मिनी हृदि ||
ગતે ગમતો સંજોવા નતા મૂર્તો ગુર્જ ખૈ || ૮૨ | યુĒ । અઃ—એમ વિચારીને સૂર્ય અસ્ત પામતે છતે સાચાએલી કૅલિનીની અંદર રહેલા ભમરાના મિષથી મૂર્તિવંત શાકને પોતાના હૃદયમાં ધારણ કરવા લાગી. u ૮૩ u
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
(ર૩પ) कुमारोऽथावदत्तन्वि । किं कृतं दुःकृतं मया ॥ यदद्यापि न दुःखाब्धे-रगाधस्य तटं लभे ॥४४॥
અર્થ–હવે તે ગુણવર્મા કુમાર છે કે કોમલાંગી! મેં એવું તે શું પાપ કર્યું છે? કે હજુ પણ હું અગાધ દુખસાગરને પાર પામતું નથી. ૮૪ છે
कसा पुरी प्रमुदित-प्रजा संजनितोत्सवा ॥ क चेयमटवी व्यात्त-वदनव्यालसंकुला ॥ ८५ ॥
અર્થ: ખુશ થયેલ પ્રજાવાલી તથા આનંદ આપનારી તે (મારી) નગરી કયાં? અને વિકાસેલ મુખવાળા અજગરોથી ભરેલી આ અટવી ક્યાં ? . ૮૫ છે
नास्ति तत्किंचन स्थानं । यदैवस्य दुराक्रमं ।। क्लेशयंति कदाशाभि-सुधा स्वं मंदमेधसः ॥ ८६ ॥
અર્થ:–જ્યાં દેવ પહોંચી વળતા નથી એવું કોઈપણ સ્થાન નથી, માટે મંદબુદ્ધિ માણસો ફેકટ ખોટી આશાઓથી પિતાના આત્માને કલેશ આપે છે. ૮૬ છે
પ જોવો અા-પૃછાઘાતો . मुप्तं कांतारभूपीठे । भूरिभोगिबिलाकुले । ८७ ॥
અથ–મસ્યપુચ્છની પછાટથી ઉછળતા જલવાળા મહાસાગરમાં હું બુડે, તેમજ ઘણુ સર્પોના બિલથી ભરેલી વનભૂમીના તલપર પણ સુતે. ૮૭
अनेकश्वापदोच्छिष्टं । पयः पीतं च नैझरं ।। न जानेऽद्यापि दुःखानि । दाता धाता कियंति मे ॥ ८८॥
અર્થ:–વળી અનેક જંગલી પશુઓનું એઠું ઝરણુઓનું જલ પણ પીધું પરંતુ હજુ વિધાતા મને કેટલા દુ:ખ દેશે તે માલુમ પડતું નથી. ૮૮ છે
ततः कनकवत्यूचे । किमेवं देव खिद्यसे । न जातु वृणुते लक्ष्मी-जैन निर्वेदभाजनं ॥ ८९ ॥
અથ–ત્યારે કનકવતી બોલી કે હે સ્વામી! આપ આમ ખેદ શામાટે કરે છે ? કેમકે કંટાળેલા મનુષ્યને કેઈપણ સમયે લક્ષ્મી વરતી નથી ! ૮૯ છે
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्वनं बिलं गिरिावा । वनं वेश्मायुधं तृणं ॥ सिंहो मृगोबुधिविंदु-रिव मन्येत सात्विकैः ॥ ९० ॥
અર્થ – હિમ્મતવાન માણસો તે નરકને બિલસમાન, પર્વતને પત્થરસમાન, વનને ઘરમાન, હથિયારને તણસમાન, સિંહને હરિણસમાન તથા સમુદ્રને બિંદુસમાન ગણે છે. ૯૦
अवधीः खेचरेंद्रं तं । येन तेजः क तद्गतं ॥ सत्त्वं वीरावतंस त्वं । मा मुंच स्वोचितं कुरु ॥ ९१ ॥
અર્થ:–જે તેજથી આપે તે વિદ્યાધરેદ્રને માર્યો હતો તે આપનું તેજ ક્યાં ગયું ? માટે હે વીરશિરોમણું! આપ હિમ્મત છોડો નહિ, અને પિતાને ઉચિત કાર્ય કરે? ૯૧ છે
कुमारोऽप्यवदत् कांते । किं कुर्मः कर्मठा अपि ॥ अदृष्टं प्रहरत्येष । यदयं निर्दयो विधिः ॥ ९२ ।।
અર્થ –ત્યારે કુમાર પણ બોલ્યો કે હે પ્રિયે! હિમ્મતવાન છતાં પણ હું શું કરું? કેમકે તે વિદ્યાધર નજરે પડયાવિના મારે છે, માટે ખરેખર દેવ નિર્દય છે. જે કર છે
क्षुद्रोचितचरित्रः स्या-ददृष्टं प्रहरनरिः॥ મજ જિં ન ઇંતીમ-મદઈ નવિન સુતી / ૧૨ ..
અ –નજરે પડયાવિના અજાણતાં મારનારે શત્રુ નીચને લાયક આચરણવાળે કહેવાય છે, કેમકે મચ્છર નજરે પડયાવિના કાનમાં પસીને શું હાથીને પણ નથી મારી છે ૯૩ છે
गृहस्वामिनि निद्राणे । न किं श्वापि विजुभते ॥
વાતો જે અદ્રિ પુર: / રરત્યેક તા મરઃ ૨૪ | : અ –ઘરને માલિક જ્યારે ઉઘેલો હોય ત્યારે શું કુતરો પણ તેમાં ઘુસતે નથી? માટે મારા જાગતાં જે મારી સામે આવે તે તે સુભટ કહેવાય. . ૯૪ છે
तन्मयाद्य न निद्रेयं । निद्रामाहुमहाधियः ॥ मार्गवृष्टिमिवैतासां । मूलमंत्रं महापदां ॥ ९५ ॥
અર્થ: –માટે આજે તે માટે નિદ્રા કરવી નહિ, કેમકે મહાબદ્ધિવાન માણસોએ માર્ગમાં થયેલી વૃષ્ટિની પેઠે નિદ્રાને તે તે મહાદખાના મૂલમંત્રસરખી કહેલી છે. જે ૯૫ છે
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
(. ર૭) त्वं तु निद्रामुखं देहि । नेत्रयोपूर्णमानयोः ॥
प्रसुतं पंकजैस्तेषां । मित्रैर्यत्प्रतिपल्वलं ।। ९६ ॥ - અર્થ –હવે હે પ્રિયે! તું તારી ઘેરાતી અને નિદ્રાનું સુખ ખાપ? કેમકે તેના મિત્રો એવાં કમલે પણ દરેક તળાવોમાં મુકિત થયેલાં છે. ૯૬ છે
ततः पल्लवशय्यायां । जायामयमसूषुपत् ॥ જણાશ વયપુ –રવો વીનાંતરે ૨૭ .
અર્થ–પછી તેણે પોતાની પત્નીને કુંપળીયાંઓની શયામાં સુવાડી, અને પોતે તલવાર ઉગામીને વલ્લોવનની અંદર જાગતો રહ્યો.
आविर्भूतं पुरो भूत-मिव खे क्षणेन सः ॥ રે સુઇ તિક તિતિ . ઘવાગ્યથાવત ૧૮ |
અર્થ:–પછી ત્યાં ક્ષણવારમાં ભૂતની પેઠે પ્રગટ થયેલા તે ખેચરને અરે દુષ્ટ ! તું ઉભો રહે ઉભે રહે એમ કહીને તેની સન્મુખ તે દેડ.
વાવીહ્યા–તાં જ | हतेनेव मृनेनेव । विलीनेनेव संस्थितं ॥ ९९ ।।
અર્થ:- અચાનક આવી પડતાં ચકની પેઠે તેને આવતો જોઈને તે વિદ્યાધર જાણે હણ્યો હોય નહિ, મરી ગયો હોય નહિ, તથા ગળી યે હેય નહિ તેમ સ્થિર થઈ ગયે. ૯૯ છે
दृष्टेनास्य तडित्तुल्य-तेजसा तरवारिणा ॥ खेटस्य सहसाचष्ट । नतिं कंपाकरादसिः ॥ १५०० ॥ અર્થ –વીજળીસરખા તેજવાળી તેની તલવાર જોઈને જ તે બેચરના તલવાર તેના કંપતા હાથમાંથી નીચે પડી. મે ૧૫૦૦ છે
जीवग्राहं गृहीत्वा तं । कुमारः प्रोचिवानिति ॥ वद रे किं करोम्येष । तव कैतवघातिनः ॥ १ ॥
અર્થ–પછી તેને જીવતો પકડીને કુમાર બે કે અરે તું બેલ કે કપટથી મારનાર એ જે તું તેનું હવે શું કરું? 1
यत्क्रियेताभिपन्नस्य । कुरु तत्त्वं ममाप्यहो ।
તિ વિઘાઘરો ના લગતા ૨
અર્થ:–શરણે આવેલાનું જે કરાય તે તુ મારૂં કરે? એવી રીતે વિદ્યારે કહેવાથી તે રાજકુમાર બે કે, જે ૨ |
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર૩૮). यद्येवं शक्तिरिक्तोऽसि । तन्मया कि विरुध्यसे ॥ अहार्षीश्छपना यन्मां । तद्वीराणां त्रपाकरं ॥३॥
અર્થ –જો તું એવી રીતે શક્તિવિનાનો છું તો પછી મારા સાથે શામાટે વિરોધ કરે છે? મને તું જે કપટથી હરી ગમે તે સુભદેને લજિજત કરનારું છે. જે ૩ છે
खेचरः प्रत्युवाचेति । मंदभाग्योऽसि किं ब्रुवे ॥ सत्वं त्वयि स्थितं सर्वे । मयि निःसत्वता पुनः ॥४॥
અર્થ –યારે તે વિદ્યાધર બે કે હું શું કહું ? ખરેખર હું મંદભાગી છું, સર્વે હિમ્મત તારામાં રહી છે, અને મારામાં તે નાહિમ્મત ભરેલી છે. જ છે
त्वां विनिद्रमुपद्रोतु--मृभुक्षापि न हि प्रभुः ॥ ચાતુની મહેમોડ િ નાણતો નાણતો હવે ૬.
અર્થ:–તને જાગતાં થકા ઉપદ્રવ કરવાને ઈંદ્ર પણ સમર્થ નથી, કેમકે મહાન હસ્તી પણ જાગતા સિંહની પાસે ઉભી શકતો નથી.
प्रेरितेन प्रजावत्या । दुःकर्मेदं मया कृतं ॥ वात्योदस्ता न कि रेणु-छादयत्यर्कमंडलं ॥ ६ ॥
અર્થ–સ્ત્રીની પ્રેરણાથી મેં આ દુષ્કાર્ય કર્યું છે, કેમકે વાયુએ ઉડાડેલી ધૂળ શું સૂર્યમંડલને આછાદિત નથી કરતી! ૬ો ?
कुमारस्तमुवाचेति । सचेतन विचारय ।। कुपथ्यमिव रोगीणां । स्त्रीवचो मूलमंहसां ॥७॥
અર્થ:–ત્યારે મારે તેને કહ્યું કે હે બુદ્ધિવાન! તું વિચાર કે રેગીઓને જેમ કુપળે તેમ સ્ત્રીનું વચન પાપનું મૂળ છે. . ૭
वनितावाक्यजंबाले । विघ्ने पुण्याध्वचार्यपि ॥ स्खलित्वा निपतत्येव । बुद्धिमान् बलवानपि ॥८॥
અર્થ:-શુભ માર્ગે ચાલનારે બુદ્ધિવાન તથા બલવાન પ્રાણી પણ સ્ત્રીના વિધરૂપ વચનરૂપી કાદવમાં લપટી પડી જાય છે. ૧૮
तत्मदा तुच्छबुद्धीनां । स्त्रीणां मा विश्वसीरिति । उक्त्वा मुक्तोऽमुना खेटः । सिंहेनेव मृगो ययौ ॥९॥
અર્થ–માટે તુછ બુદ્ધિવાળી સ્ત્રીઓને તારે હમેશાં વિશ્વાસ કરે નહિ. એમ કહીને સિંહે મુકેલ જેમ હરિયું તેમ તેણે મુકેલા તે વિકાધર ચાલ્યો ગયો. છે કે
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૩૯. ) जायाया यामिकीभूय । यामिनीमतिवाह्य सः ।। प्रातस्तस्याः प्रबुद्धाया। निशावृत्तं न्यवेदयत् ॥ १० ॥ અર્થ-પછી તે સ્ત્રીના રક્ષકતરીકે રાત્રીને નિર્ગમન કરીને પ્રભાતે જ્યારે તે જાગી ત્યારે તેણે તેણીને રાત્રિનો વૃતાંત કહી સંભળાવ્યું.
अटवीमपि मन्वानौ । मिथो योगात्पुरीमिव ॥ तीक्ष्णदर्भाग्रविद्धांही । चेलतुस्तौ दिशैकया ११ ॥
અર્થ–પરસ્પર થયેલા મેલાપથી તે અટવીને પણ નગરીની પેઠે માનતાથકા તેઓ તીણ ઘાસના અગ્રભાગેથી પગમાં વીધાયા છતાં પણ એક દિશાતરફ ચાલવા લાગ્યા. ૧૧ છે
पुरः पुरस्य कस्यापि । बहिबहुतरौ वने ॥ लोकवंद्यं लुलोकाते । गुणरत्नाभिधं गुरुं ॥ १२ ॥
અર્થ:–આગલ કેઈક નગરની બહાર ઘણું વૃવાળાં વનમાં લકેવડે વંદાતા ગુણરત્ન નામના ગુરૂને તેણે જોયા, ૧૨ છે
प्रदक्षिणय्य नत्वा च । निषण्णौ तौ गुरोः पुरः ।। पटुश्रुतिपुटैरेवं । पपतुर्वचनामृतं ॥१३ ॥
અર્થ ત્યારે તેઓ તેમની પ્રદક્ષિણા દેઈને તથા નમીને આગળ બેઠા, તથા સાવધાન કર્ણપટોથી તેમના વચનામૃતને પીવા લાગ્યા.
મધ્ય મનુષ્યત મા | પથ રતણનીમિત્ર . વિવાર અકુજના કાર્યો રત્નત્રય | ૨૪ ll
રાપર્થહે ભવ્યો! ભાગ્યયોગે રનોની ખાણુસરખો મનુષ્યજન્મ પામીને વિષયરૂપી પત્થરને છોડીને રજત્રયનું ગ્રહણ કરવું. ૧૪
उदारा नो दारा विवृतविनया नापि तनया । विदग्धा न स्निग्धा द्विरदवरमा नापि च रमा । न च स्वामी चामीकरनिकरदातापि शरणं । विना जैन धर्म भवति भवकूपे निपततां ॥ १५ ॥
અથ:-આ સંસારરૂપી કુવામાં પડ . પ્રાણુઓને જૈન ધર્મ વિના મને હર સ્ત્રીઓ, વિનયી પુત્ર, ચતુર સ્નેહીઓ, હાથીઓની ઉત્તમ ભાવાળી લક્ષ્મી તથા સુવર્ણ સમૂહ દેનાર શેઠ પણ શરણરૂપ થતો નથી. તે ૧૫ છે .
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૦ ) इह लोकमुखे रक्ताः । परलोकपराङ्मुखाः।। ही कुर्वति जनाः पापं । भवलक्षविनाशकं ॥ १६ ॥
અથ:–ખેદની વાત છે કે આ લેકના સુખમાં આસક્ત થઈને તથા પરલોકમાટે બેદરકાર રહીને માણસે લાખો ભવોને નાશ કરે નારૂં પાપ આચરે છે. જે ૧૬
मोहोत्कटकुटुंबस्य । यद्धर्मस्यावधीरणं ॥ रीरीधातूररीकारा-तदर्जुनविवर्जनं ॥ १७ ॥
અથ–મેહુરૂપી વિકટ કુટુંબવાળા માણસે ધર્મની જે અવગણના કરવી તે પિતલની ધાતુ લઈને સુવર્ણને તજવા જેવું છે. ૧૭
श्रुत्वेति देशनां सरेः । दुरितावेशनाशिनी ॥ सोऽपमृत्य मनाक्प्रोचे । भवनिर्वेदतः प्रियां ॥ १८ ॥ અથ–એવી રીતની પાપના આવેશને નાશ કરનારી આચા ની દેશના સાંભળીને તે ગુણવર્માકુમાર જરા ખસીને સંસારથી કંટાળીને પિતાની સ્ત્રી કનકવતીને કહેવા લાગ્યો કે જે ૧૮
तन्धि जानन् भवं कारा-मिव श्रुत्वा गुरोगिरं ॥ मनो धावति मे मुक्ति-निवासंपति संप्रति ॥ १९ ॥ અર્થ –હે પ્રિયે! ગુરૂની વાણુ સાંભળવાથી સંસારને કેદખાના સરખો જાણીને મારું મન હવે મોક્ષનિવાસમાટે દેડે છે. ૧૯
विषयाणाममित्रत्वं । मया साक्षादवैश्यत ॥ यैरहं राजवंश्योऽपि । पौलिंद्रीं प्रापितो दशां ॥२०॥
અર્થ –વિષયેનું શત્રુપણું મેં સાક્ષાત અનુભવ્યું છે, કે જેઓએ મને રાજવંશીને પણ ભીલની દશાએ પહોંચાડયો છે. ૨૦ છે
જન હિલ્લા વાઘતિ તેડી વિષા રાડારા हित्वा प्रत्युत तान् कश्चि-देकश्छेकत्वमश्नुते ॥ २१ ॥
અર્થ –વળી અંતે આ દુષ્ટ વિષયે મનુષ્યને છોડીને તુરત ચાલ્યા જાય છે, પરંતુ તેઓને છોડનારે તે કેઈક વિરલેજ સુભટપણું પામે છે. તે ૨૧ છે
दुःखार्ता विषवदयाथै-जनाः केचित्यजत्यस्न ॥ तत्साहसं न शंसति । संतः संमारवर्द्धनं ॥ २२ ॥
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૧ ) અર્થ-દુઃખથી કંટાળેલા કેટલાક મનુષ્ય ઝેર તથા અશ્ચિઆદિકથી પ્રાણે તજે છે, પરંતુ સંસારને વધારનારા તેઓના તે સાહસની વિદ્વાને પ્રશંસા કરતા નથી. રર
चेद्वति तद्गुरोः पार्श्वे । परिव्रज्य तपोऽसिना ॥ आवां भवावः कर्मारीन् । हत्वा तात्विकसात्विको ॥ २३॥
અર્થ:–જે તું કહે તે આપણ બન્ને ગુરૂપાસે દિક્ષા લઈને તાપરૂપી તલવારવડે કર્મરૂપી શત્રુઓને હણને ખરા પરાક્રમી થઈ. રડા
साप्यूचे प्रिय सूरींद्रो-पदेशश्रवणोचितं ॥ त्वयोच्यत न को मुंच-त्युद्गारं भक्तसनिभं ॥ १४ ॥
અર્થ–ત્યારે તે પણ બેલી કે હે પ્રિય! આપે સુરીને ઉપદેશ સાંભળીને યોગ્ય જ કહ્યું છે, કેમકે આહાર સરખે કેને ઉદ્ગાર આવતા નથી? ૨૪
परं चिंतय तारुण्य-मद्याप्युल्षणमावयोः ॥ विषमा विषयाश्चैते । दुर्जेया यतिनामपि ॥ २५ ॥
અર્થ: પરંતુ આપ વિચારે કે હજુ આપણી ભયુવાવસ્થા છે, અને આ વિષમ વિષયો મુનિઓને પણ જીતવા મુશ્કેલ છે. આ ઉપા
मनश्च वृश्चिकग्रस्त-गोलांगूलचलाचल ॥ 'क्षीणा नाद्यापि भोगेच्छा । कथं व्रतमुपास्महे ॥ २६ ।।
અર્થ –વળી મન વીંછી કરડેલા બળદના પુંછડાંસરખું ચંચલ છે, તેમ હજુ આપણુ ભેગેની ઇચછા ક્ષીણ થઈ નથી, તો પછી શીરીતે વ્રત લેઇશું? રદ છે
पाक्खेचरवचोबंधात् । ततस्ताविप्लवात् ।। મોfi વિનામુ–ડવણી થના | ૨૭ છે.
અર્થ:-પ્રથમ તે વિદ્યાધરના વચનબંધથી તથા પછી તેના ભાઇના ઉપદ્રવથી ભેગરગવિના મારું યૌવનરૂપી વૃક્ષ નિષ્ફળ ગયું છે. આ ર૭ .
बजेद्विषयवातूलः । कदाचित्पतिकूलतां ॥ तदा किं शीलशैलाग्रात् । पततामवलंबनं ॥ २८ ॥
અર્થ-વળી વિષયરૂપી વાયુ વિકાર જે પ્રતિકૂલ થાય તે પછી શીલરૂપી પર્વતની ટોચેથી પડતાં થકાં આપણને કેણ આધારભૂત થશે? ૩૧ સૂર્યોદય પ્રેસ–જામનગર,
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
( રર ) .. तत्रिकालविदं कंचित् । पृष्ट्वा नाथ यथोचितं ॥ ..
करिष्याव इति प्रोक्ते । तया प्रोवाच भूपभूः ।। २९ ॥
અર્થ:–માટે કેઈક ત્રિકાળજ્ઞાની મુનિને પૂછીને આપણે યાચિત કરીશું, એવી રીતે કનક્વતીએ કહેવાથી રાજકુમાર બે કે તારલા
मिये मम न विश्वासः । कोऽपि कालस्य रक्षसः ॥ શાવાયા વાતોત્પાતરતો રવિઃ | ૩૦ ||
અર્થ:–હે પ્રિયે ! મને આ કાળરૂપી રાક્ષસને જરાપણ વિશ્વાસ નથી, કે જેને કીડા કરવાના દડાની પેઠે સૂર્ય ઉછાળી રહ્યો છે. ૩૦
श्रेयांसि बहुविघ्नानि । भवंति महतामपि ॥ श्रेयोविधौ विलंबते । तत एव न धीधनाः ॥ ३१ ॥
અર્થ:–વળી મહાન પુરૂષને પણ શ્રેયકાર્યો બહુ વિઘવાળ થઈ પડે છે, અને તેથી જ બુદ્ધિવાન લોકો શ્રેય કાર્યમાં વિલંબ કરતા નથી.
मृत्युः कदापि जातश्चे-देवमेव विपुण्ययोः ॥ . તારવર્ષ ની બૈ–તશયિત્વ નિર્ષિ વિધિ | ૨૨ ..
અર્થ –વળી કદાચ પુણ્ય કર્યાવિના આપણું જે એમને એમ મરણ થશે તે વિધાતાએ નિધાન દેખાડીને પાછું લઈ લીધા જેવું થશે
तथापि तन्धि नेदानीं । यदि ते स्वदते व्रतं ॥ तत्समास्त्वत्समाध्यर्थे । स्थास्यामि कतिचित्पुनः ॥ ३३ ॥
અર્થ–તે પણ હે પ્રિયે! હમણા જ તને દિક્ષા ગમતી નહિ હોય તો તને ખુશ કરવા માટે હું કેટલાક વર્ષો સુધી (ગૃહસ્થપણામાં) રહીશ. ૩૩ છે
अथो तरुतले मुक्त्वा । कचित्तां नृपनंदनः ॥ कस्तुं भोजनसामग्री । प्रविवेश पुरांतरा ॥ ३४ ॥
અર્થ –પછી ગુણવર્મા કુમાર તેણીને કેઇક વૃક્ષનીચે મુકીને ભેજનની સામગ્રી માટે નગરની અંદર ગયો. ૩૪
द्यूतेन कितवान् जित्वा । प्राप्य किंचन कांचनं ।। तेन कांदविकात् खंड-मंडकाधमुपाददे ॥ ३५ ।।
અર્થ:–ત્યાં જુગારવડે જુગારીઓને છતી કઈક સુવર્ણ મેલવી તેવડે કંદોઇપાસેથી તેણે માલપુડા આદિક લીધું. તે ૩૫ છે
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૩ )
भक्त पूर्णशरावोऽथ । नगरान्निरयन्नसौ ॥
-
केषां प्रविशतां नाभू – दिष्टश्रीलाभसूचकः ।। ३६ ।। અર્થ:—ભાજનથી ભરેલા પાત્રવાળા તે નગરમાંથી નિકલતાક કાને વાંછિત લક્ષ્મીનેા લાભ સૂચવનાર ન થયા? ૫ ૩૬ ૫ નવા તતકે મત્સ્ય--મેટમૂવાહયૂ: પ્રિયા ॥
भोजयित्वा ततोभुंक्त | स्वात्मनोऽपि प्रिया हि सा ॥ ३७ ॥ અથ:—પછી તે રાજપુત્રે વૃક્ષનીચે જઇને વિવિધ ભેાજનથી પેાતાની પ્રિયાને જમાડયામાદ પોતે લેાજન કર્યું, કેમકે તે તેને પેાતાના જીવથી પણ વહાલી હતી. ॥ ૩૭ ૫
मनाग्दुर्मनसं दृष्ट्वा । प्रियां नृपसुतस्ततः ॥ જૂનમેલા વવધૂનાં | આરતીયુનિનાય સઃ ॥ ૩૮ ॥ અર્થ: હવે પેાતાની પ્રિયાને ત્યાં રા દુભાયેલા મનવાળી જોઇને ગુણવાં કુમારે વિચાર્યું કે ખરેખર આને પેાતાના મધુએ યાદ આવ્યા લાગે છે. ।। ૩૮ ॥
सविशेषमसौ तस्याः | परीक्षितुमना मनः ||
देहचितामिषाद् द्वित्रि - पादपांतरितोऽभवत् ।। ३९ ।। અ:-પછી તેણીની વિશેષ પ્રકારે પરીક્ષા કરવાનુ મન થવાથી તે કુમાર દેહચિંતાના મિષથી એ ત્રણ વૃજ્ઞાની પાછળ ગુપ્ત રહ્યો. પ્ર तावद्भावोचितं भूमौ । सा पुंस्त्रीयुग्ममालिखत् ॥
अमुचत् पंचमोद्गारान् । कोकिलेव कलध्वनिः ॥ ४० ॥
અર્થ :—ત્યારે તેણીએ પેાતાના મનની ઇચ્છાપ્રમાણે પૃથ્વીપર સ્ત્રીપુરૂષનુ જોડુ ચીતર્યું, તથા કાયલની પેઠે મનેાહુર સ્વરથી પાંચમરાગના ઉદ્ગારો કહાડવા લાગી. ॥ ૪૦ ૫
उत्तानीकृतवक्षोज—कोटिरामोटयभुजौ ॥
વાતવાતનોદીર્ઘ-ટીમો નિઃશ્વાસયોનિ || ૪૨ ॥
અર્થ:——પછી પેાતાના સ્તનાની ધાર ખુલ્લો કરીને પેાતાના હાથ સરડવા લાગી, તથા તાપથી પીડાએલાનીપેઠે નિઃશ્વાસેાની લાંબી લાંબી શ્રેણિ વિસ્તારવા લાગી. ૫ ૪૩ u
विलक्षमक्षिपद्दिक्षु | चक्षुर्वापजलाविलं !
तत्साक्षाद्वीक्ष्य तद्वृत्तं । गुणवर्मा व्यचिंतयत् ॥ ४२ ॥
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૪૪) અર્થ –વળી તે વિલખી થઈને અશ્રુજલવાળી દષિને દિશાઓતરફ ફેકવા લાગી, એવી રીતનું તેણીનું સાક્ષાત-ચરિત્ર જાઈને ગુણ વર્માએ વિચાર્યું કે, જે કર છે
आः किमेषा निमेषार्धात् । परावर्तेव लक्ष्यते ॥ यद्वा तत्तादृशस्नेह-पात्रं किं परिवर्तते ।। ४३ ॥
અર્થ:–અરે! શું આ અરધા ક્ષણમાંજ બદલાએલી જેવી દે. ખાય છે! અથવા શું તેવા સ્નેહવાળી વળી બદલાઈ જાય ખરી?
मन्ये मम वियोगेन । दशां प्राप्यमीदृशीं ॥ यद्वा मयि तटस्थे किं । स्यादस्या विरहव्यथा ॥ ४४ ॥
અર્થ-હું ધારું છું કે મારા વિયેગને લીધે તે આવી દશા પામી છે, અથવા હું નજીક હોવા છતાં તેણીને વિરહની વેદના શામાટે થાય? स्यान्मां वीक्ष्य सोल्लासा । तदासौ मद्रियोगिनी ॥
आकारगोपनं कुर्या-द्यदि तबंधकी ध्रुवं ॥ ४५ ॥
અર્થ:-હવે મને જોઈને જે તે ઉલ્લાસવાળી થાય તો તેને મારા વિગથી આતર જાણવી, પરંતુ જે તે પિતાને આકાર ગોપવે તે તેણીને કુલટા જાણવી. કપ
ध्यात्वेति सहसा तस्याः। पुरः प्रादुर्बभूव सः॥ क्षुभितेष क्षणात्सापि । काराकारसंवरं ॥ ४६ ॥
અર્થ –એમ વિચારીને તે તેણુની પાસે અચાનક પ્રગટ થયે, ત્યારે તે કનકવતી પણ જાણે ક્ષોભ પામી હેય નહિ તેમ ક્ષણમાં પિતાનો. આકાર ગોપવવા લાગી. તે ૪૬ છે
किं ने कांते स्मृता अद्य । बंधवः स्नेहसिंधवः ॥ यदुन्मनायसे तेने-त्यनुयुक्ता जगाद सा ॥ ४७ ॥
અર્થ – હે પ્રિયે! આજે શું તને સ્નેહના સિંધુસરખા તારા બંધુએ. યાદ આવ્યા છે કે જેથી તું ઉચક મનવાળી જણાય છે, એવી રીતે તેણે પૂછવાથી તે બોલી કે, તે ક૭ છે
त्वयि संनिहिते मन्ये-ऽरण्येऽपि स्वं दिवौकसं । सर्तव्यो जीवितव्येश । तन्मे त्वदपरोऽस्ति का ॥४८॥ અર્થ–હે જીવિતેશ! આપ મારી પાસે છે તે હું આ જંગ. લમાં પણ મારા આત્માને દેવતુલ્ય માનું છું, વળી આપ શિવાય મને બીજે કેણુ યાદ કરવાલાયક છે ? ૮ છે
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) स दध्यिवांस्ततो विश्व-परीक्षणविचक्षणः ॥ - વોરાના માત્ર વાવિત્ત પુર્વ | ૪૨ |
અર્થ –હવે તે સર્વ પરીક્ષાઓમાં વિચક્ષણ કુમાર વિચારવા લાગ્યો કે ખરેખર આ તેણીની વચનચતુરાઈ કલિક૫નારૂપ છે.
चिरप्ररूढविश्रंभ-प्रेमयोः खलु पुंस्त्रियोः ॥ કચનક્તિ પ્રત્યુત સહાડમાવં વાકુવરમઃ || ૧૦ ||
અર્થઘણું કાળથી જામેલા વિશ્વાસ અને પ્રેમવાળાં સ્ત્રીપુરૂકને જેડાં વચ્ચે થતા માખણીયાં વચનનો ક્રમ ઉલટ સ્નેહનો અભાવ સૂચવે છે. જે ૫૦ |
अस्या गूढोऽप्यभिप्रायः । प्रायः प्रकटयिष्यते ॥
कामवीरेण नीरेणा-वनी विन्यस्तबीजवत् ॥ ५१ ॥ - અર્થ:–આ સ્ત્રીના ગઢ અભિપ્રાયને પણ પૃથ્વીમાં વાવેલાં બીજને જેમ જલ તેમ પ્રા કરીને કામદેવરૂપી સુભટ ખુલ્લો કરી આપશે. આ પ૧ છે
एवमासादितस्वांत-विभ्रमः स भ्रमन् वने ॥ केनाप्यवादि पुंसा किं । कुमारोत्रास्ति वा न वा ॥५२॥
અર્થ –એવી રીતે મનમાં ભ્રમ પામીને તે ગુણવર્મા કુમાર વનમાં ભમવા લાગ્યો, એવામાં કંઈક પુરૂષે તેને પૂછ્યું કે અહિં રાજકુમાર છે કે નહિં? | પર છે
कोऽसौ कुमारः कस्त्वं च । किमुत्सुक इवेक्ष्यसे ॥ इति पृष्टे कुमारेण । स पुमान प्रत्यवोचत ।। ५३ ॥
અર્થ કર્યો તે રાજકુમાર ? તથા તું કેણ છે? તથા ઉત્સુક જેવો કેમ જણાય છે? એવી રીતે ગુણવર્મા કુમારે પૂછવાથી તે બોલ્યો કે,
शंखोज्ज्वलयशःपूर-पौर शंखपुरं पुरं ॥ इदं पालयतीशान-चंद्रो नाम महीपतिः ॥ ५४॥
અર્થ: શંખ સરખા ઉવલ યશના સમૂહયુક્ત લેકવાળા આ શંખપુરનામના નગરનું ઈશાનચંદ્ર નામે રાજા રક્ષણ કરે છે. પડા
गुणचंद्रः सुतस्तस्य । यल्लावण्याब्धिमजनैः ॥ ममृजर्ललनाक्षीणि । चापल्यं कीर्तिकल्मषं ॥ ५५ ॥
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૪૬) અર્થ – તેને ગુણચંદ્ર નામે પુત્ર છે, કે જેના લાવણ્યરૂપી સમુ દ્રમાં નહાવાથી સ્ત્રીઓની આંખેએ કીર્તિને કલંકિત કરનારૂં ચપલપણું ધોઈ નાખ્યું છે. ૫૫ !
केलिप्रियतया प्राप्तः । कुमारः सोऽत्र कानने ॥ प्रेषयामास मां कार्यों-तरेण स्वांगसेवकं ॥ ५६ ॥
અર્થ - તે કુમાર કીડા કરવાની ઈચ્છાથી આ વનમાં આવ્યા હતા, અને તેણે મને પોતાના ખાનગી નેકરને કંઈક કાર્ય માટે પાછો. કર્યો હતો. પ૬ ! स्वामिकार्य विनिर्माय । सत्वरं सोऽहमागतः ।।
ત્રાડયન કુમાર સં ા ત્યાં પુરારિ કુંવર ૭ | અર્થ –મારા સ્વામીનું કાર્ય કરીને હું અહીં તુરત પાછા આવ્યો છું, પરંતુ અહીં કુમારને નહિ જેવાથી હે સુંદર! હું તમને પૂછું છું. પ૭ છે રિણામ ધિરાં પાપ-પુણવખ્યાત
માણિકપુતિ- રોડનમણૂ. ૧૮ || અર્થ:-હવે તે મહુવૈર્યવાન તથા બુદ્ધિવાન ગુણવર્માએ તેને કહ્યું કે, તે ગુણચંદ્ર કુમાર તો પિતાને ઈચ્છિત વસ્તુ મલવાથી ખુશી થઈને ઘેર ગયો. ૫૮ છે
तत्किं सा मिलिता तस्य । त्रस्यन्मृगविलोचना ॥ इति तेन पुनः पृष्टे । जगदे गुणवर्मणा ॥ ५९ ॥
અર્થ:–ત્યારે શું ચમકેલાં હરિણસરખાં લેનવાળી તે સ્ત્રી તેને મળી? એમ તેણે ફરીવાર પૂછવાથી ગુણવર્મા બે કે ૫૯
मेलः किमुच्यते मुग्ध । स तामादाय सादरं ॥ વિશ નજરં ચોના હિમાંશવિ મુવી | ૨૦ ||
અર્થ-અરે મુગ્ધ! મેલાપની તું શું વાત કરે છે? તે તે ચંદ્ર જેમ ચાંદનીને લઇને આકાશમાં તેમ તેણીને સન્માનપૂર્વક લઈને નગરમાં દાખલ પણ થઈ ગયો. તે ૬૦ છે
प्रथमे प्रथमालोके-ऽप्यनयोः प्रेम यभृशं ।। तदिदं साधु संजात-मित्युक्त्वा सोऽपि जग्मिवान् ॥ ११ ॥
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર૪૭ ) અર્થ-અરે! પ્રથમ નજરે પડતાં જ તેઓ બન્નેવ ઘણેજ પ્રેમ પ્રગટ થયું હતું, માટે ઠીક થયું, એમ કહીને તે પુરૂષ પણ ત્યાંથી ચાલતો થયો. ૬૧ છે
सर्वांगमग्निकीलाभि-रालीढ इव दुःखितः ॥ મુળવ ર ર વિન્ | રામ રામ રામાવતઃ || હર છે.
અર્થ-હવે જાણે સર્વ શરીર પર અગ્નિની ઝાળ લાગી હોય નહિ તેમ દુઃખિત થયેલા તે ગુણવર્માએ વિચાર્યું કે કુદરતથીજ નીચ એવી સ્ત્રીઓને ધિક્કાર છે. દર છે . या त्रिलोकेऽपि धीराणां । चरत्यस्खलिता मतिः ॥
સાનિ ન સ્ત્રીનોવઠ્ઠ–વન હિતમીશ્વરજી | શરૂ I
અર્થ:–વિદ્વાનોની જે બુદ્ધિ ત્રણે લોકમાં પણ અટકાવરહિત ચાલી જાય છે, તે બુદ્ધિ પણ સ્ત્રીઓના મનરૂપી વેલડીઓના વનમાં પહોંચવાને સમર્થ થતી નથી. ૬૩ છે - ધ્રુવં દવલાનશ્રોત્ર–વીજવિદ્રનૌઃ | છે. વાપરયવિદ્યાવારિયા વિને વનિતા ને ૬૪ .
અર્થ–ખરેખર ચપળતારૂપી વિઘાચાર્યને ધજા, હાથીના કર્ણ, મજા, વિજળી, વૃક્ષે તથા સ્ત્રીઓના હૃદય એ શિખે છે. ૪
दोषा योषासु निःशेषा । अपि प्राप्तापदाः सदा ॥ પુનઃ હીટિંસાઘ -રમ માયામાહા || ઘ ||
અર્થ:–સ્ત્રીઓને વિષે હમેશાં દુ:ખ આપનારા સઘળા દોષો છે, તથા સ્ત્રીલિંગના સધર્મપણાથી તેઓ માયાને તો મહેતાં ઘરસરખી છે એમ હું માનું છું. આ ૬પ છે
यचेतसि न तद्वाचि । वाचि यत्तन्न कर्मणि ॥ રાહ્મજોર ઃિ ત્રીજા વર્થ તાર પર ૨૧
અર્થ જે તેના મનમાં હોય તે વચનમાં ન હોય, જે વચનમાં હોય તે કાર્યમાં ન હોય, એવી રીતે સ્ત્રીઓમાં પિતામાંજ જ્યારે અવ્યવસ્થા રહેલી છે ત્યારે તેઓ પરને શી રીતે સુખ આપી શકે?
न दानेन न मानेन । न कलाभिः कुलेन न ॥
તાઃ તાંતવા મવતિ વશ વરસા; |૨ | ૨૫થયમસરખી ફૂર એવી તે સ્ત્રીઓ દાનવડે, માનવડે, કલાથી કે ફલથી પણ પિતાને વશ થતી નથી. એ ૬૭ છે
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૮ ) નાયબ વાર્દિ-નાને વાહ अन्वभूवं कृते यस्या । वश्या सान्यस्य कस्यचित् ॥ ६८॥ અર્થક–જેણીને માટે મેં વિદ્યાધર સાથે યુદ્ધ કર્યું, સમુદ્રમાં પડે તથા વનમાં ભટક તે બી વળી કેઇ બીજાનેજ સ્વાધીન છે.
मिमक्षुर्मक्षु संसार-सागरे यो भवेजनः ॥ स एवालिंगताद्गाढ-काठिन्या महिलाशिलां ॥ ६९ ॥
અર્થ:-જે માણસને તુરતજ આ સંસારરૂપી સમુદ્રમાં બુડવાની ઇચ્છા હોય તેણેજ અત્યંત કઠેર એવી સ્ત્રીરૂપી શિલાને આલિંગન કરવું. . ૬૯
यावद्वासो मषीवेयं । कलंकयति नो कुलं ।। मलिना निर्मलं ताव-देतां काप्यन्यतो नये ॥ ७० ॥
અર્થ માટે વસ્ત્રને જેમ મથી તેમ જ્યાં સુધી આ મલિન સ્ત્રી મારા નિર્મલ કુલને કલંક્તિ કરે નહિ ત્યાં સુધી તેણીને ક્યાંક અન્ય સ્થળે લઈ જઉં. એ ૭૦ છે
हुं ज्ञातं मातुलोऽस्त्यस्या । नृपः संनिहिते पुरे ॥ પુરવેમાં તત્ર વિશે . અહિં હિત ત્રd | ૭ |
અર્થ:–અરે ! ઠીક યાદ આવ્યું, આ મામો અહી નજીક નગરનો રાજા છે, માટે તેણીને ત્યાં છોડીને હું સાવધાન થઇને આત્મહિત કરનારું વ્રત સેવીશ. ૭૧ છે
ध्यात्वेति तामुपेत्यासौ । गाढं गृढाशयो जगौ ।। પાઘgs: ળેિ ઘર નાં માધ્ધતિનું હિત છે ૭૨ ..
અથર–એમ વિચારી તેણીની પાસે આવી તે ગુપ્ત અભિપ્રાયવાળો ગુણવર્મા કુમાર બોલ્યો કે, હે પ્રિયે! તું જ કે મધ્યાહુનકાળ વ્યતીત થયો છે, માટે આપણે આગળ જઇયે. . ૭ર છે
अयेह नाथ विश्रम्य । यास्यावः प्रातरग्रतः ॥ इत्यूचुषीं स तां सार्थ-लाभदंभादचालयत् ॥ ७३ ॥
અથ:–હે સ્વામી! આજનો દિવસ અહીં વિશ્રામ લઈને આપણે પ્રભાતે આગળ ચાલીશું એમ કહેતી તે કનકવતીને સાથ મલવાના મિષથી તેણે ચાલતી કરાવી. છે ૭૩ છે
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૯ )
किं कुर्वे कोऽपि नोपैति । भियाहं वक्तुमक्षमा ||
ફાØહાવિ સાડનાઝીર્ । વધ્યાĂહિતોષના || ૭૪ || અ:—શું કરૂ? કોઇ હજી આવતા નથી, અને હું પણ ડરથી કઇં કહી શકતી નથી, એવી રીતે વ્યાકુલ થયેલી પણ તે કનકવતી પાછુ વાળી જોતીથકી ચાલવા લાગી. ૫ ૭૪ ॥
प्राप्य द्रुतप्रयाणैस्तौ । पुरः सिंहपुरं पुरं ||
I
નમ્બતુર સિંદુમ્રવણ | સમાં ટ્રાથનિવેવિૌ ।। ૭,
અ:—પછી તે બન્ને ઉતાવળી ચાલથી અગાડી સિંહુપુર નગરમાં જઇને દ્વારપાલે ખબર આપ્યાબાદ સિંહુરાજાની સભામાં ગયા. भागिनेयीं नरेंद्रोऽपि । कथंचिदुपलक्ष्यतां ॥
ગંજે નિવેય ચારોલી-સારોટ્રીરતંદનજઃ || ૭૬ ||
અર્થ:— ્યાં રાજા કાઇક પ્રકારે તેણીને પાતાની ભાણેજી જાણીને ખેાળામાં બેસાડી આંખેાના આંસુ લાવી રડવા લાગ્યા. ૫ ૭૬ u ss frat aarata | सुखिनौ भवतं युवां ॥
७७ ॥
इति तौ भूभुजा प्रोक्तौ । बुभुजाते यथारुचि ॥ અર્થ : પેાતાના ઘરનીપેઠે અહી રહીને તમેા સુખ ભાગવા ? એવી રીતે રાજાએ કહ્યાથી તેઓએ ઈચ્છામુજબ ભેાજન કર્યું. ussu निशि वल्लभया साकं । शयितो वासवेश्मनि ॥
નિશીથતિ હ્રામ । નમ્રઢેલ સુર્વાંગનઃ ! ૭૮ || અર્થ:—રાત્રિએ સ્ત્રીનીસાથે વાસભુવનમાં સુતેલા તે ગુણવર્માં કુમારે જાગતાંધકાંજ મધ્યરાત્રી પસાર કરી. ॥ ૭૮ n यामिकीमिव निद्राणां । परित्यज्य प्रियामसौ ॥
कथंचिर्भियौ वामा- गारत्कारागृहादिव ॥ ७९ ॥
અઃ—નદ્રામાં પડેલી ચાકીદાર સ્ત્રીને જેમ તેમ કનકવતીને છેડીને તે કુમાર કેદખાનામાંથી જેમ તેમ વાસભુવનમાંથી કેટલેક પ્રયાસે નિકલી ગયેા. ॥ ૭૯ ॥
प्राकारं विद्युदुत्क्षेप करणेन विलंघ्य सः ॥ सुगुरोर्गुणरत्नस्य । सविधे सुविधेर्ययौ ॥ ८० ॥
અર્થ:—પછી વીજળીની માફક કિલ્લો આલંગીને તે ઉત્તમ આચરણવાળા ગુણરત્નનામના ગુરૂની પાસે ગયા. ॥ ૮૦ ॥
૩૨ સૂર્યોદય પ્રેસ—જામનગર,
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૦) गुणवर्माथ भावारि-निर्माथरसिकस्ततः ॥ ... कातरैर्दुर्धरां दीक्षा-मादत्तासिलतामिव ।। ८१ ॥
અર્થ:–પછી અંતરંગ શત્રુઓને મારવામાં રસિક થયેલા તે ગુણ વર્મા કુમારે કાયરથી ન લેઈ શકાય એવી તલવાર સરખી દીક્ષા ગ્રહણ કરી. તે ૮૧
इतश्च गतनिद्रा सा । प्रातः कनकवत्यपि ॥
पार्श्वे प्रियमनालोक्य । चकितेवाभवत्क्षणं ॥ ८२ ।। ' અર્થહવે પ્રભાતે જાગેલી કનકવતી પણ પોતાના ભર્તારને ન જોવાથી ક્ષણવારસુધી ચકિત જેવી થઇ ગઇ. એ ૮૨ છે
असौ शरीरचिंतार्थ । गतः कापि समेष्यति ॥ विलंब्येति क्षणं शोकं । विनापि विललाप सा ॥ ८३ ॥
અર્થ:––ખરેખર દેહચિંતામાટે તે ક્યાંક ગયા હશે, એમ વિચારી ક્ષણવાર રાહ જોયા બાદ તે શેકવિતા પણ રડવા લાગી. એ ૮૩ છે
तज्ज्ञात्वाऽशोधि सर्वत्र । मातले मातुलेन सः ॥ वियद्गत इव कापि । कुमारः प्रापि नो पुनः ॥ ८४ ॥
અર્થ–પછી તે હકીક્ત જાણ્યાબાદ તેણુના મામાએ પૃથ્વી પર સર્વ જગાએ ગુણવર્માની તલાસ કરાવી, પરંતુ જાણે આકાશમાં ઉડી ગયે હેય નહિ તેમ ક્યાંય પણ તેને પત્તો લાગ્યું નહિ. ૮૪
ततस्तेनैव साऽबोधि । किमेवे पुत्रि खिद्यते ॥ नालं प्राग्भविकं कर्म । निरोध्धुं विबुधा अपि ॥ ८५ ॥
અર્થ–પછી તેણે તેણીને સમજાવી કે હે પુત્રિ! તું એવી રીતે ખેદ કેમ પામે છે? કેમકે દેવો પણ પૂર્વભવનું કર્મ અટકાવવાને સમર્થ થતા નથી. ૮૫ છે
गवेषयंश्वरैः सर्वैः । पथीनैरिव लोचनैः ॥ उदंतमचिरादेवा-नेष्येऽहं प्रेयसस्तव ॥ ८६ ॥ અર્થ:–વળી હું પથી લેચનસરખા મારા સર્વ છુપા માણસો મારફતે તારા તે ભર્તારના તુરત સમાચાર મગાવીશ. ૮૬ છે
स्थिता तावत्त्वमत्रैव । दुर्दैवदवशांतये ।। वारिधारोपमं धयं । कर्म पुत्रि समाचर ।। ८७ ।। અર્થ માટે હે પુત્રિ! ત્યાંસુધી તું અહીંજ રહીને તારાં દુષ્કરૂપી દાવાનલની શાંતિમાટે જલધારાસરખું ધર્મકાર્ય કરે? ૮૭
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ( રપ૧ ) शोकं लोकानुवृत्यैव । दधाना सा दिनत्रयं ॥ व्यतीयुषी हषीकार्थ---वश्या दध्याविदं रहः ॥ ८८ ॥
અથ–પછી લોકાચારમુજબ ત્રણ દિવસે સુધી શેક પાળીને તે કનકવતી ઈંધિયાર્થીને વશ થઈને ગુમરીતે વિચારવા લાગી. ૮૮
नायात एव भर्ती मे । स हि संभाव्यते गतः ॥ मन्ये कुतोऽपि जज्ञेऽसो । मम तच्चित्तचापलं ॥ ८९ ॥
અર્થ:–મારો ભત્તર તો આવ્યો નહિ, માટે તે ચાલ્યા ગયેલ સંભવે છે. હું ધારું છું કે મારા મનની તે ચપલતા તેણે કોઈ પણ રીતે જાણી લીધી છે. ૮૯
अन्यो दृष्ट्वा स्त्रियो दोषं । मारयेत्तां म्रियेत वा ॥ पुण्यवानेष यद् द्वेष । मयि वाचापि नाचरत् ।। ९० ॥
અર્થ:–બીજે માણસ તો સ્ત્રીને દેાષ જોઈને તેને મારે અથવા પોતે મરે, પરંતુ તે પુણ્યવાને તે વચનથી પણ મારા મતે દ્વેષ દેખાડે નહિ. ૨૦ છે
श्रुत्वा वाच गुरोरेष । मां मुमुक्षः पुराप्यभूत् ॥ इदानीं तु ममाऽन्यायं । विज्ञाय मात्रजध्वं ॥ ९१ ।।
અર્થ:-ગુરૂની વાણી સાંભળીને તે પ્રથમ પણ મને છોડવાની ઇચ્છાવાળે હતું, અને હવે તો મારો અન્યાય જાણુને તેણે ખરેખર દીક્ષા લીધી છે. ૯૧ છે
एष प्रत्रजितश्चेत्तत् । फलितं मे मनोरथं ॥ यांत्या ममेप्सितं स्थानं । यनिर्विघ्नमथाभवत् ।। ९२ ॥
અથર–અને જે તેણે દીક્ષા લીધી હોય તો મારે મનોરથ પણ સફલ થયો છે, કેમકે હવે મને ઈચ્છિત સ્થાને જવામાં કઇ વિધ્ર રહ્યું નથી.
यतो मामात्मसात्कर्तुं । सुतः शंखपुरेशितुः ॥ चक्रे चाटूनि दूत्युक्त्या । गुणचंद्रो गुणाकरः ॥ ९३ ॥
અર્થ:– વળી શંખપુરના રાજાના ગુણચંદ્ર નામના ગુણવાન પુત્રે મને પિતાની સ્ત્રી કરવા માટે દૂતી મારફતે કાલાવાલા કર્યા છે. જે ૯૩
मया भर्तुर्भिया मेने । सम्यग्नास्य तदा वचः ॥ परमद्यापि सोत्कंठं । चेतस्तंप्रति धावति ॥ ९६ ॥
અર્થ:–તે વખતે મેં ભર્તારની બીકથી તેનું વચન સમ્યકપ્રકારે માન્યું નહોતું, પરંતુ હજુ મારું ઉત્કંઠિત મન તેનાતે દોડે છે. જે ૯૬
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫૨ ) तत्तत्रैव मया गम्यं । लोकोक्ते म किं भयं ॥ वैजयंती न किं भग्न-दंडाइंडांतरं भजेत् ॥ ९७ ॥
અર્થ માટે હવે મારે ત્યાંજ જવું, લોકાપવાદને શું ભય છે? કેમકે એક દંડ ભાંગી જવાથી શું બીજા દંડપર પતાકા નથી ચડતી?
ध्यात्वेति तमसा राशि-स्तमखिन्या बलेन सा ।। निरगान्मातुलागारा-नगराच कथंचन ॥ ९८ ॥
અર્થ એમ વિચારીને અંધકારના સમુહસરખી તે કનકાવતી રાત્રીના બલવડે યુક્તિથી મામાના ઘરમાંથી તથા નગરમાથી પણ બહાર નીકળી ગઈ. ૮ છે
प्रेयःप्राप्तिमनोरथः खलु रथो हाई बलं शंबलं । तृष्णा दीपधरा पुरः प्रचलितोत्कंठा सखी पार्श्वतः ॥ सौभाग्यप्रमदः प्रशस्तशकुनो दोषाश्च संप्रेषकाः। मार्गज्ञः सर एव पुखितशरस्तस्याः प्रयाणेऽभवत् ॥ ९९ ॥
અર્થ –તે સમયે તેણના પ્રયાણ માટે પ્રિયતમની પ્રાપ્તિના મનેરથરૂપી રથ હતે, મનેબલરૂપી ભાતું હતું, તૃષ્ણારૂપી દીવી ઉપાડનારી આગલ ચાલતી હતી, ઉત્કંઠારૂપી સખી તેણીની પાસે હતી, સૌભાગ્યના હર્ષરૂપી તેણુને ઉત્તમ શકુન થયાં હતાં દારૂપી તેણીના નોકરો હતા તથા માર્ગ દેખાડનાર કામદેવરૂપી ધનુર્ધર સુભટ હતા.
साथ शंखपुरं प्राप्य । मिलिता भूपमूनवे ॥ सोऽपि तां परमप्रीत्या । विदधेतःपुरेश्वरीं ॥ १६०० ॥
અથ–પછી તે શખપુરમાં જઈને તે રાજપુત્રને મળી, ત્યારે તેણે પણ પરમ પ્રીતિથી તેણીને પિતાના અંતઃપુરમાં પટરાણી બનાવી. ૧૬૦૦ છે
तृणीयतिस्म तद्रक्तः । सोऽवरोधवधूः पराः ॥ यूनां हि परमप्रेम्णः । पुरो बिंदूयतेंबु धेः ॥ १।।
અર્થ-હવે તેણમાં આસક્ત થઈને તે ગુણચંદ્ર કુમાર અંત:પુરની બીજી સ્ત્રીઓને તૃણસમાન માનવા લાગ્યો, કેમકે યુવાનને ઉત્કૃષ્ટ પ્રેમપાસે સમુદ્ર બિંદુસમાન થઈ પડે છે. ૧ છે
उक्तं ताभिरुपालन्धुं । यत्तद्भपभुवोऽभवत् ।। इव क्षारः कसुंभस्य । तस्यां प्रत्युत रागकृत् ॥ २ ॥
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૩ )
અ:—તેઓએ તેમાટે રાજકુમારને જે કઈં ઉપાલંભ માપ્યું, તે સઘળા ઉલટા સુખાપ્રતે જેમ ખાર તેમ કનકવતીપ્રતે વધારે રાગ કરનારા થયા. ॥૨॥
रहस्ताभिर्विहस्ताभि-रालोच्यत मिथस्ततः ॥
आयातोऽयमनध्यायः । सुखानां नः सनातनः ॥ ३ ॥ અઃ—એવી રીતે તિરસ્કાર પામેલી તે સ્રીઆએ એકઠી થઇ વિચાર્યું કે આપણને તે હવે આ સદ્દાના સુખાના વિનાશ આવી પહેોંચ્યા. ॥ ૩ ॥
केनापि संजनितया । कुतोऽप्यागतया तया ॥
राजवंश्या अपि वयं । दासीवत्तनुकीकृताः || ४ ||
અ:-કાણ જાણે કેણે જણેલી કયાંકથી આવેલી તે સ્ત્રીએ આપને રાજવ’શીઓને પણ દાસીનીપેઠે હલકી કરી નાખી. ॥ ૪ ॥ एकांगणे प्रियं दृष्ट्वा । सपत्नीनिरतं स्त्रियः ॥
मन्यं ते शूलिकाध्यासं । क्षणं क्लेशकरं वरं ॥ ५ ॥
અ:—એકજ આંગણામાં રહેલી શાકમાં આસક્ત થયેલા પેાતાના પ્રિયતમને જોઈને ક્ષણવાર કલેશ કરનારા શુલીપર ચડવાના દુ:ખને સ્ત્રીએ સારૂં માને છે. । ૫ ।
व्यापाद्यापि तदेतां किं । न भवामः सुखास्पदं ॥ જયા મારો ચહેરો । નીયંતિ ન તુનેયઃ || ૢ ||
અઃ—માટે આને મારીને પણ આપણે શામાટે સુખી ન થઇયે ? કેમકે એકને મારવાથી ઘણી જીવે એ કઈં અન્યાય કહેવાય નંહ. સત્તત્તા ત્નેિ તસ્યા । વિષે વિષયનુદળવઃ ||
आचरंति न किं पापं । विषयार्त्ता हि योषितः ॥ ७ ॥ અર્થ:—પછી તેણીએએ વિષયમાં લાલચુ બનીને તે કનકવતીને એર આપ્યું, કેમકે વિષયાંત્ર શ્રીએ શું પાપ આચરતી નથી ? ઘણા अथासमाप्तभोगेच्छा । रौद्रध्यानवशंवदा ||
मृत्वा सा नरकं तुर्यं । प्राप पापभरेरिता ॥ ८ ॥
અ:—હવે ભાગાની ચ્છા સમાપ્ત નિહુ ધવાથી રૌદ્રધ્યાનમાં પડેલી તે કનકવતી પાપાના સમુહુથી પ્રેરાઇથકી મરીને ચેાથી નરકે
ગઇ. ૫ ૮ ૫
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૪) ततोऽप्युध्धृत्य संसार-मनंतं सा भ्रमिष्यति ।। सहिष्यते च दुःखानि । दुःसहानि पदे पदे ॥९॥
અર્થ–ત્યાંથી પણ નીકળીને તે અનંત સંસાર ભમશે, અને પગલે પગલે વિકટ દુ:ખ સહન કરશે. ૯ છે
भगवान गुणवर्मापि । गुरोरागमितागमः ॥ વિગદાર મરી પાટે નિરો વાયુવત્તિ ૨૦ |
અર્થ:-હવે તે ભગવાન ગુણવર્મા મુનિ પણ ગુરૂપાસે આગના જાણકાર થઇને વાયુની પેઠે સંગરહિત ઘણા કાળ સુધી પૃથ્વી પર વિહાર કરવા લાગ્યા. ૧૦ છે
स दुस्तपतप कर्म-क्षालिताखिलकल्मषः ॥ નવમુભવ મેરે જાણ સમાધિના // ?? .
અર્થ –આકરા તપથી સર્વ કરૂપી પાપ જોઇને સમાધિપૂર્વક કાળ કરીને તે દેવલોકમાં ગયા. મે ૧૬ એ
ततश्च्युतः सुतत्वेना-वतीर्य विमले कुले ॥ स प्राप्तचरणमौढि-गंता लोकोत्तरं पदं ॥ १२ ॥
અર્થ–પછી ત્યાંથી ચવીને નિર્મલ કુલમાં અવતરીને ચારિત્રની પ્રૌઢતા મેલવીને તે ક્ષે જશે. ૧૨ છે इति निशम्य कथां गुणवर्मणः । सुरसरिजलनिर्मलकर्मणः ॥ विषयविप्लवविभ्रमभंजनाद् । भवत सौख्यभुवः सततं जना॥१३॥
| | તિ શ્રી ગુણવર્મકથા છે
અર્થ–એવી રીતે દેવગંગાસરખા નિર્મલ આચરણવાલા ગુણવર્માની કથા સાંભળીને તે લોકે! તમે વિષયેની ખરાબીને ભંગ ભાંગીને હમેશાં સુખના સ્થાનરૂપ થાઓ ? ૧૩ છે એવી રીતે શ્રીગુણવર્મા કુમારની કથા સંપૂર્ણ થઈ.
श्रुत्वेति धम्मिल स्माह । साधो साधु वदन्नसि ।। मयापि सेहिरे क्लेश-राशयो विषयाशया ॥ १४ ॥
અર્થ:– તે સાંભળીને ઘન્સિલ બોલ્યો કે હે મુનિરાજ! આપે બરાબર કહ્યું છે, મેં પણ વિષયની આશાથી જથાબંધ દુઃખ સહન કર્યો છે. જે ૧૫ છે
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ( રપપ છે वद त्वया कथं दुःखं । सौढं प्रौढपराक्रम । मुनिपृष्टेनेति पृष्टे । सहासं धम्मिलोऽभ्यधात् ॥ १५ ॥
અર્થ-હે મહાપરાક્રમી! તે કેવી રીતે દુ:ખ સહન કર્યું છે? એમ તે મુનિએ પૂછવાથી ધમ્મિલ હાસ્યસહિત બોલ્યો કે, જે ૧૫
इह दुःखं न यः प्राप्तो । दुःखं हर्तुं न यः क्षमः ॥ સુરે કૃતે ન ચ કુવી | દુર્ણ Éિ તય કરે .
અર્થ:–જે આ જગતમાં દુ:ખ પામ્યો નથી. તેમજ જે દુ:ખ હરવાને સમર્થ નથી, તથા (પરનું) દુ:ખ સાંભળવાથી જે દુ:ખી થતો નથી, તેની આગળ દુ:ખ શું કહેવું છે ૧૬ .
वत्स दुःखमहं प्राप्तो । दुःखं हर्तुमहं क्षमः ॥ दुःखे श्रुते सदुःखोऽस्मि । तदुःखं मे निवेदय ॥
અર્થ:( ત્યારે મુનિએ કહ્યું કે, હે વત્સ! મેં દુ:ખ વેઠયું છે, તેમ દુ:ખ હરવાને પણ હું સમર્થ છું, વળી (પરનું) દુઃખ સાંભળીને હુ દુ:ખી થઉં છું, માટે તે ( તારૂં) દુ:ખ મને નિવેદન કરી
इत्युक्ते मुनिनाथेन । करुणाकरचेतसा ॥ स स्वं विश्वं जगौ वृत्तं । वेश्यापरिभवावधि ॥ १८ ॥
અર્થ-દયાલ મનવાળા મુનિરાજે એમ કહેવાથી ધમ્પિલે વેશ્યાએ પરાભવ કર્યો ત્યાંસુધી પિતાનું સમસ્ત વૃત્તાંત કહી સંભલાવ્યું. તે ૧૮ છે
अथ दंतांशुनिौंतां । मुनिर्वाचमुपाददे ।। सेहे कष्टं मयाऽनिष्टं । यत्तदुत्तम संशृणु ॥ १७ ॥
અર્થ-હવે તે મુનિરાજ પોતાના દાંતના કિરણેથી ધાએલી વાણું બોલ્યા કે, હે ઉત્તમ! મેં જે વિકટ કષ્ટ સહન કર્યું છે તે તું સાંભળ? ૧૭ છે
अस्त्यपामिव पाथोधि-स्त्विषामिव दिनाधिपः ॥ अवंती नाम निःशेष-श्रियां जनपदः पदं ॥ १८ ॥
અર્થ:-જલને જેમ મહાસાગર તથા:તેજન જેમ સૂર્ય તેમ સર્વ લક્ષ્મીના સ્થાન સરખો અવતી નામે દેશ છે. જે ૧૮ છે
पुरी तत्रास्त्युञ्जयिनी । जयिनी मरुतां पुरः॥ त्रिवर्गसाधनफला । पुष्णंती शर्म केवलं ॥ १९ ॥
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૬) અર્થ:–યાં દેવનગરીને જીતનારી ત્રણે વર્ગો સાધવાના ફલવાળી અને કેવળ સુખનેજ પિષનારી ઉજજયિની નામે નગરી છે. ૧૯ मंत्रपूर्व प्रतापाग्नौ । हुत्वा माषानिव द्विषः ।।
તિશતિવાતત્ર 1 નિતરાગુરૂપૂઃ | ૨૦ || અર્થ:–મંત્રપૂર્વક વિચારપૂર્વક) અડદની પેઠે શત્રુઓને પ્રતાપરૂપી અગ્નિમાં હોમીને ઉપદ્રવની શાંતિ કરનારો ત્યાં જીતશત્રુ નામે રાજા હતું. ર૦ છે
करे करं प्रयच्छंतो । यस्य पौरुषधारिणः ।। पुरंध्रय इवाभवन् । पालनीयः परे नृपाः ।। २१ ॥
અર્થ:–તે બળવાન રાજાના હાથમાં કર આપતા એવા અન્ય રાજાઓને અંતઃપુરની સ્ત્રીઓની પેઠે તેને પાળવા પડતા હતા. ૨૧
તથા મોઘાથ: ક્ષત્ર-સાજ પારણમાણવાનું ! हरिणेवार्जुनो येन । सांयुगीनो नृपोऽजनि ॥ २२ ॥
અર્થ –તે રાજાને અમોઘરથ નામે એક ઉત્તમ ક્ષત્રી સારથી હતે, કે જે સારથીવડે વિષ્ણુવડે જેમ અર્જુન તેમ રાજા રણસંગ્રામમાં ય પામતે હતો. તે રર છે
वधूर्विधूतदोषाभूत् । तस्य नाम्ना यशोमती ॥ सा गृहालंकृतिस्तस्याः । पुनः शीलमलंकृतिः ॥ २३ ॥ અર્થ:– સારથિને દોષરહિત યશેમતી નામે સ્ત્રી હતી, તે સ્ત્રી ઘરને શેભાવનારી હતી, અને તેણીને શીલશેભાવતું હતું. ર૩ :
तयोरगलदत्ताख्यः । समये तनयोऽजनि || पिता तस्मिन् शिशावेव । जगाम यमसद्मनि ॥ २४ ॥
અર્થ –તેઓને યોગ્ય સમયે અગલદત્ત નામે પુત્ર થયે, પરંતુ હજુ તો તે બાલક હતો તેવામાં જ તેને પિતા મૃત્યુ પામે. ર૪ .
शोकेन हृदसंमाता । मातास्य व्यलपत्तरां ॥ किमेतद् दृढपातित्वं । हा धातः कातरे जने ॥ २५ ॥
અર્થ–ત્યારે હદયમાં નહિ સમાતા શેકવડે તેની માતા વિલાપ કરવા લાગી કે હે વિધાતા! આ કાયર મનુષ્યપર તેં આવો કારી ઘા કેમ કર્યો ? રપ છે
स्वयं संयोज्य मिथुनं । स्वयमेव विभिदतः ॥ पुराणस्यापि ते धातः । किमेतद्बालचापलं ।। २६ ॥
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૭) અર્થ:–વળી હે વિધાતા! આપ પુરાણપુરૂષ છતાં પણ પોતે જ જે મેલવીને પોતેજ તેને જે ભાંગી નાખે છે, એવી બાલક જેવી ચેષ્ટા શું આપને યોગ્ય છે? છે ૨૬
अंगना रंगनाशाय । प्रायेण पथिकेष्विति ।। किमायतपथारूढ । न मां नाथ सहाग्रहीः ।। २७ ॥
અથ:વળી હે નાથ ! પ્રાર્યો કરીને પંથીઓને ( સાથે રહેલી ) સ્ત્રીઓ તેઓના રંગને નાશ કરનારી કહેવાય છે, પરંતુ આપ તો
જ્યારે લાંબી મુસાફરીયે ચાલ્યા તે પછી મને સાથે શામાટે ન લઇ ગયા છે ર૭.
प्राणेभ्योऽपि प्रियासीति । मिथ्या मामवदस्तदा ॥ पाणानादाय मुक्त्वा मां । गतोऽसि कथमन्यथा ॥ २८ ॥ .
અર્થ--તું મને પ્રાણથી પણ પ્રિય છો એમ મને તે વખતે ફોકટજ આપ કહેતા હતા, જે એમ ન હોત તો મને છોડીને તથા પ્રાણે લેઇને આપ શા માટે ચાલ્યા ગયા ? . ૨૮
जननी वीक्ष्य दुःखार्ता-मपि बालश्चिखेल सः ॥ परहर्षविषादेषु । बालका हि बहिर्मुखाः॥ २९ ॥
અર્થ:–એવી રીતે પોતાની માતાને દુઃખી જોઈને પણ તે બાળક તો ગમ્મત કરવા લાગ્યું, કેમકે પરના હર્ષ અથવા શોકમાટે બાલકે બેદરકાર રહે છે. ર૯
मुंचनगलदत्तोऽथ । बाल्यं व्यक्तमना मनाक् ।। निपत्य पादयोर्मातुः । कंदंत्या इत्युवाच सः ।। ३० ॥
અથ–પછી અગલદત્ત બાલ્યપણું વીત્યાબાદ જરા સમજણે થવાથી રડતી માતાને પગે પડી છે કે, જે ૩૦ છે
तव वर्षासर पाये । नित्यमंब किमंबके । किं च ते गैरिकग्रस्त-गोधृमान तनुस्तनुः ॥ ३१ ॥
અર્થ–હે માતા! તમારી બને આંખે હમેશાં વર્ષાકાળના તળાવ જેવી કેમ છે? તેમજ તારૂં શરીર પણ ગેરૂ લાગેલા ઘઉં સરખું કેમ દુબલ છે? ૩૧ છે
जगौ यशोमती वस्त्रां-चलेनोन्मृष्टलोचना ॥ अस्तोकशोकसंकीर्ण-गलप्रस्खलदक्षरं ॥ ३२ ॥ ૩૩ સુર્યોદય પ્રેસ-જામનગર.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર૫૮ ) અર્થ ત્યારે યશેમતી વસ્ત્રના છેડાથી આંખે લઇને અત્યંત શેકથી ઝલાઈ ગયેલ ગલાંમાંથી લથડતા અક્ષરથી બોલી કે ૩ર છે
वत्स नृणां स्फुटेदुःख-पूर्ण हृदयपल्वलं ॥ यदि तन्निर्गमोपायो । न स्यादश्रुच्छलाद् दृशोः ॥ ३३ ॥
અર્થ:–હે વત્સ! જો આંખના અશ્રુના મિષથી દુઃખને નિકલવાને ઉપાય ન હોય તે દુઃખથી ભરેલું માણસનું હૃદયરૂપી ખાબોચીe ફાટી જાય. . ૩૩ છે
पौढेऽप्यश्रुपयःपूरे । दीप्यमानेव मे तनुः ।। दग्धा भर्तृवियोगोळ-निना पुष्टिं दधाति किं ।। ३४॥ અર્થ:– કે આંસુએરૂપી જલને સમુહ ઘણે છે, તે પણ મારું બળતું શરીર જાણે સ્વામિના વિયેગરૂપી વડવાનલથી દગ્ધ થયું હેય નહિ તેમ શી રીતે પુષ્ટ થઈ શકે છે ૩૪
देहच्छाया विभूषा च । स्वामित्वमभिमानिता ।। સુવું પંચ નાળા ન સંચાતિ રમે છે ફૂલને
અર્થ:-વળી સ્વામિના મૃત્યુબાદ શરીરની શોભા, આભૂષણ, (ઘરની) માલીકી, અભિમાનપણું તથા સુખ એ પાંચ વસ્તુઓ રહેતી નથી. છે ૩૫ જે
तत्रापि वत्स बालोऽसि । द्विधेति त्वत्पितुः पदं ॥ चलप्रेमा ददौ भूमा-निहाभ्येत्य प्रहारिणे ॥ ३६ ॥
અર્થ –તેમાં પણ હે વત્સ! તું ઉમ્મર અને બુદ્ધિ બનેથી બાલક છે, અને તેથી પ્રેમ ઉતરી જવાથી તારા પિતાની પદવી રાજાએ અહીં આવીને પ્રતિહારને આપી છે. ૩૬ .
दधाति सोऽधुना बाढं । नवं प्राप्य पदं मदं ॥ विभवस्य ज्वरस्येव । प्रथमोष्मापि दुस्महः ॥ ३७॥
અર્થ –આજ કાલ તે પ્રતિહાર નવીન પદવી પામીને અત્યંત મદ ધારણ કરે છે, કેમકે જવરની પેઠે વૈભવની શિરૂઆતની ઉષ્ણુતા દુઃખે સહન થઈ શકે તેવી હોય છે. | 9 |
यदा दव इवाग्रेऽसा-वेति हेतीः प्रपंचयन् ।। तदा मे गलतो नेत्रे । धीर धूमाधिते इव ।। ३८ ।।
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫૯ )
' .
અર્થ :—વળી દાવાનલનીપેઠે રફ દુખાડતા ( જ્વાલા વિસ્તારતા) તે જ્યારે નજીક આવે છે ત્યારે હૈ ધીર! મારી આંખે। જાણે માંષિત થઇ હાય નહિ તેમ ગલ્યા કરે છે. ॥ ૩૮ ૫
अस्फुटिष्यन्महाजात | कलिका कापि चेत्तव ॥
न संपद्भ्रमरीयं तदत्रास्थास्यत्करीरके ॥ ३९ ॥ અ:—વળી હે પુત્ર! જો તારી કળી કઇંક પણ ખીલી હત તા આ સપદારૂપી ભમરી કથેરસરખા તે પ્રતિહારપ્રતે વિશ્રામ કરત નહિ. ૫ ૩૯ ૫
योषिजन्मनि सुप्रापं । न वैधव्यं दुनोति मां ।
दुनोति यत्पदं भर्तु — रन्यत्र त्वयि सत्यपि ॥ ४० ॥ અર્થ:—સ્રીજન્મમાં સુલભ એવા વિધવાણામાટે મને દુ:ખ થતું નથી, પરંતુ તું છતાં મારા સ્વામિની પદવી જે બીજાને હાથ ગઇ છે તેથી મને ઘણું દુ.ખ થાય છે. ૫ ૪૦ ॥
-
क्षमा यतित्वे श्रृंगारो — sगारिणां त्वभिमानिता ॥ કદિીને ફ્રિમો માથે | નિયાયેષ્ટિપુનઃ ॥ ૪o ||
અથઃ—ક્ષમા મુનિપણાને ચાભાવનારી છે, ગૃહસ્થાને અભિમાન શાભાવના છે, બીજને વૃષ્ટિ શેભાવનારી છે, તથા માઘમાસને હિંમ શાભાવનારૂ છે, પરંતુ ઉનાળામાં પડેલુ હિમ નુકશાનકારક છે. ૫ ૪૧ ૫
वीक्ष्य वह्नेः पितुस्तेजो | पराभूतं दिवाकृता || યૂમેનાપિ નીસૂયા—છાવતે તય મંત્યું ॥ ૪ર | અર્થ:— પેાતાના પિતા એવા અગ્નિનુ' તેજ સૂયૅ લાયેલુ જોઇને શુ ધૂમાડા એકઠા થઇને સૂર્ય ના મ ડલને આચ્છાદિત કરતા નથી? ૫ ૪૨ ॥ प्रारंभे गर्भगंडोला । बाल्ये विड्गर्त्तशुकराः ॥
तारुण्ये च मदाच्छौंडाः । प्रायः पुत्राः सहस्रशः ।। ४३ ।। અર્થ :—પ્રારં’ભમાં ગર્ભના કીડાસરખા, માલ્યપણામાં વિષ્ટાસૂત્રમાં ખરડાતા ડુક્કસરખા તથા યાવનવયમાં મટ્ઠાન્મત્ત થયેલા એવા પ્રાયે કરીને હજારા પુત્રા હૈાય છે. ૫ ૪૩ ॥
मातृकुक्षिदरीसिंहा | बाल्ये बंधुदृशां सुधा ॥
1
ચૌને કોર્યા ! દિલા વ છુતાઃ પુનઃ ॥ ૪૪ |
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર૬૦) ( અર્થ–પરંતુ માતાના ઉદરરૂપી ગુફામાં સિંહસરખા, બાલ્ય પણામાં સ્વજનોની દષ્ટિમાં અમૃતસરખા, તથા વનવયમાં કુટુંબને ભાર ઉપાડનારા તો કોઈ વીરલા બે ત્રણજ પુત્ર નીવડે છે. ૪૪
परापत्पृच्छका प्रायः । पृथव्यां संति परःशताः ॥ विरला एव दृश्यते । परापद्रंजना जनाः ॥ ४५ ॥
અર્થ-વળી પ્રાર્યો પરનું દુ:ખ પૂછનાર તે સેંકડગમે માણસો આ દુનિયામાં છે, પરંતુ પરનું દુઃખ નાશ કરનારા તો વીરલાજ દેખાય છે. તે કય છે
शोकांधकारितं सद्यो । विद्योतयिषसे यदि ॥ कुलदीपं मुखं मातु-स्तदाकर्णय तत्परः ॥ ४६॥
અર્થ–વળી હે કુલદીપક પુત્ર! શેરૂપી અંધકારથી ઝંખવાણું થયેલું આ તારી માતાનું મુખ જે તું તેજસ્વી કરવાને ઇચ્છતો હે તે તું સાવધાન થઇને સાંભળ? ૪૬ છે
તે સને નડ્યાધિarી ન જાપદં सहते हंत दीपस्य । प्रभा किं शलभाः कचित् ॥ ४७ ॥
અર્થ:–અહીં નો અધિકારી તારા કલાભ્યાસને સહન કરશે નહિ, કેમકે પતંગીયાં શું કયાંય દીપકની કાંતિ સહન કરી શકે છે કા
कोशांब्यामस्ति वप्तुस्ते । सतीखें रसिकः सखा ॥ વાન્ના દઢપારીતિ રીતિજ્ઞ શાણો જ૮ છે.
અર્થ –હવે કેશાંબી નગરીમાં શાસ્ત્ર અને શની કળામાં પ્રવીણ તારા પિતાનો સહાધ્યાયી તથા હશિયાર દઢપ્રહારી નામે મિત્ર વસે છે. ૪૮
तमुपेत्य कलाभ्यासं । कुरु वत्स गुणाकर ॥ पालयस्व पदं चंद्र । इव प्राप्तकलः पुनः ॥ ४९ ॥
અર્થ:–માટે હે ગુણવાન પુત્ર! તેની પાસે જઈને તું કલાભ્યાસ કર? અને પછી ચંદ્રની પેઠે કલાવાન થઈને તારી પદવીનું પાલન કર? ૪૯ છે
मातुः शिक्षामिमां मूर्ध्नि । नीत्वा रत्नवतंसतां ॥ तहत्तशंबलालंबी । कौशांबीमाप स क्रमात् ॥ ५० ॥
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૧ ). અર્થ –એવી રીતની માતાની શિખામણને રત્નના મુકુટનીપડે મસ્તકે ચડાવીને તેણીએ આપેલું ભાતું લઈને તે અનુક્રમે કેશાંબી નગરીમાં ગયો, ૫૦ છે
पितृमित्राय तत्राय-मुत्सुकः समगच्छत ॥ तेनापि पृच्छता शुद्धि । सोऽलक्ष्यत कथंचन ॥५१॥ ર૫ર્થ –તથા ઉત્સુક બનેલો એવો તે અગલદત્ત ત્યાં પિતાના પિતાના મિત્રને મલે, ત્યારે તેણે પણ ખબરઅંતર પૂછતાં કેટલીક મુશ્કેલીએ તેને ઓળખી કહાડ. મે પલ છે
ततः स्वांके निवेश्यैन-माश्लिस्य च जगाद सः ॥ वत्स महाकुलस्यापि । कि दशेयमभूत्तव ।। ५२ ॥
અથ–પછી તેણે તેને પોતાના ખેળામાં બેસાડીને તથા ભેટીને કહ્યું કે હે વત્સ! તારી કુલીનની પણ આવી દશા કેમ થઇ? પરા
पितृशोकान्नवीभूतात् । किरन्नश्रूण्यसावपि ।। पितुमृत्युमुदित्वोचे । स्वस्यागमनकारणं ॥ ५३ ॥
અર્થ -ત્યારે તાજા થયેલા પિતાનાં શેથી તેણે પણ આંસુ ખેરવતાં થકાં પિતાના પિતાનું મરણ કહીને પોતાના આવવાનું કારણ કહ્યું. તે પ૩ .
रुदन्नुदश्रुदुःखेन । गद्गदोक्तिर्जगाद सः ॥ दृक्सुधासत्र हा मित्र । क मया दृक्ष्य से पुनः ॥ ५४ ॥
અથર–ત્યારે તે દઢપ્રહારી પણ દુ:ખથી પડતોથકે આંખમાં આંસુ લાવીને ગદ્ગદ કંઠે બોલ્યો કે આંખોમાં અમૃતની નહેરુ સરખા હે મિત્ર! હવે ફરીને તું મને ક્યાં દેખાઈશ? કે ૫૪ છે સામવેર તars રાજવારા II.
श्रवणाध्वगया सद्यो । हृदयं स्फुटतीव मे ॥ ५५ ॥
અર્થ:–અચાનક પત્થરના વરસાદની પેઠે તારાં મૃત્યુની વાત કરુંગોચર થવાથી મારું તે જાણે દદય ફાટી જાય છે. એ ૫૫
વત્સ રાખ િવિચાર–૨નો ના જ ના अक्षीणशक्तिदेवेंद्रे-ध्वपि दैवं विचितय ।। ५६ ॥
અર્થ –હવે હે વત્સ તુ પણ હંમેશા નિરાનદ મુખવાળે થઇને રડ નહિ. મહા શક્તિવાળા દેવોના દેવને પણ તું વિચાર કરી પ૬
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૬ર ) कलाकुलीनतारूप-विद्यावीर्यादयो गुणाः॥ देवदावानलस्याग्रे । यांति जीर्णतृणोपमां ॥ ५७ ॥ અર્થ-કલા, કુલીનપણું, રૂપ, વિદ્યા તથા વીર્ય આદિક ગુણ પણ કર્મરૂપી દાવાનલપાસે જીર્ણ ઘાસસરખી દશા પામે છે. પછા
निरस्य शोकमभ्यस्य । कला इह कुलोद्वह ॥ - મેર નાતાં પ્રાપ્ત રૂવાપોવાથ મા ૧૮ |
અર્થ –હવે હે કુલીન! શેક છોડીને તથા અહીં કલાનો અભ્યાસ કરીને તું પિતેજ નવા અમેઘસર થા? કે ૫૮
एवं तद्वाक्यपीयूष-पानध्वस्ताध्वजश्रमः ॥ सततं स ततोऽध्येतुं । पावर्त्तत शुभेऽहनि ॥ ५९॥
અથર–એવી રીતના તેના વચનરૂપી અમૃતપાનથી માર્ગને થાક દૂર થવાથી તેણે શુભ દિવસે નિરંતર કલાભ્યાસને પ્રારંભ કર્યો. પલા
अस्मै सुतधिया सोऽपि । कलातत्वमुपादिशत् ॥ योग्यशिव्येषु गोपायन् । नान्नायं पापभाग्गुरुः ॥६० ' અર્થ:તે દઢપ્રહારીએ પણ તેને પુત્રમાફક લેખીને કલાભ્યાસ કરાવ્યું, કેમકે યોગ્ય શિખતે પણ કલા છુપાવનાર ગુરૂ મહાપાપી કહેવાય છે. ૬૦ છે
सकुंतलाभा सद्धाण-स्फुरदद्भुतविग्रहा ।। * જૂનો ધનુર્વેદ-વિદ્યા વાઢ પિયામવર | ૨૨ //
અર્થ:–ભાલાની કલાના લાભવાળી (ચોટલાની શોભાવાળી) ઉત્તમ બાણથી સ્કુરાયમાન થતા અદ્દભુત સંગ્રામવાળી (શરીરવાળી) એવી ધનવેદની વિદ્યા તે યુવાનને શ્રીસરખી પ્રિય થઈ પડી. ૬૧ છે
नवोपात्तकलाभ्यास-कौतुकी स सदा ययौ ॥ પ્રાતઃ કાતનાકાથઃ પુનિક / ૨ /
અર્થ –નો કલાભ્યાસ કરવામાં ઉત્સુક બને તે અગલદત્ત હમેશાં કઈ પણ બાધાવિન પ્રભાતે ઉઠીને પોતાના ગુરૂને ઘેર જતે
नालस्य धाग्नि सवृत्ते । सूर्यालोकाद्विकस्वरे ॥ शुचिपक्षाश्रिते तिष्ट-त्यब्जे श्रीः पुंसि भारती ॥ ६३ ॥
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૩) અર્થ:–ઉધોગના સ્થાનરૂપ (નાલના સ્થાનરૂ૫) ઉત્તમ આચરણુવાળા ( ગળાકાર ) ગુરૂને જોઈ આનંદિત થનારા (સૂર્યને જોઈ વિકસ્વર થનાર) તથા પવિત્ર પક્ષવાળા (પાંદડીવાળા) કમળ સરખા પુરૂષમાં લક્ષ્મી અને સરસ્વતી રહે છે. A ૬૩ છે
अथान्यदा तदासन्न-वेश्मवातायनस्थिता ॥ तमभ्यासपरं काचि-न्मदिराक्षी निरैक्षत ।। ६४ ॥
અર્થ –હવે એક વખતે તેની નજીકના ઘરના ઝરૂખામાં બેઠેલી કેઈક યુવતીએ અભ્યાસમાં તત્પર એવા અગલદત્તને જ. એ જ છે
सोऽभ्यासवशतो बाह्यं । वेध्यं विध्यन्नवंध्यधीः ॥ विव्याध वस्तुतो वीर-श्चलं सूक्ष्मं च तन्मनः ।। ६५ ।।
અર્થ:–તે મહાબુદ્ધિવાન અગલદત્ત અભ્યાસને લીધે બાહ્ય લક્ષ્યને તે વિંધતે હતો, પરંતુ તે સુભટે મુખ્યત્વે તો તેણુનું ચંચલ અને સૂક્ષ્મ મન વિંધી નાખ્યું. તે ૬પ છે
परिज्ञापयितुं स्वं सा । पुष्पवृष्टिमिवामरी ।। फलोत्पलादिनिक्षेपं । तस्योपरि विनिर्ममे ॥१६॥ અર્થ –હવે તે યુવતી પિતાને અભિપ્રાય જણાવવામાટે દેવી જેમ પુષ્પવૃષ્ટિને તેમ તેનોતરફ ફલ કમલ આદિક ફેકવા લાગી. દુદા
सोऽपि तां सुभगां पश्य-ननुरागं दधौ हृदि । न पुनः प्रकटीचके । गुरुशंका गरीयसी ।। ६७ ॥
અર્થ:–ત્યારે તે અગલદત્ત પણ તે મનહર સ્ત્રીને જોઇને દદયમાં અનુરાગ ધરવા લાગ્યા, પરંતુ તેણે તે પ્રકટ કર્યો નહિ, કેમકે ગુરૂને ડર જબરે હોય છે. તે ૬૭ છે
પર્વ જ્ઞાતિયાણી-વિકાર" નાં છે. विद्या सापत्न्यभीतेव । सेवते न कदाचन ॥ ६८॥
અથર–વળી તે એમ વિચારવા લાગ્યો કે સ્ત્રીના વિલાસને વશ થયેલા પુરૂષને વિદ્યા સપત્નીપણું પી ડરતી હોય નહિ તેમ કદાપિ પણ તેને સેવતી નથી. એ ૬૮ છે
अहो धैर्य पुरंध्रोणां । यदज्ञाततले जने । प्रक्रामंति पदं दातुं । तरण्य इव वारिधी ॥ ६९ ॥
અર્થ:–અહો ! સ્ત્રોનું કેવું બૅય છે ! કે જેઓ સમુદ્રમાં જેમ હેડીએ તેમ અજાણ્યા પુરૂષોમાં પણ પોતાનો પગપેસારો કરી દે છે,
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) चेतस्तरौ गुरुपदप्रणयांबुसिक्ते। विद्याफलान्यविकलानि कथं प्रथंते ॥ सोऽयं सलीलललनाकलनातिगोक्तिवात्याविवर्तविवशः परिधूपसे चेत् ॥ ७० ॥
અર્થ:–જે વિલાસી સ્ત્રીઓનાં ન કળી શકાય એવાં વચનરૂપી વાયુના વંટોળીયાના ઝપાટાથી મનરૂપી વૃક્ષ અતિ કપાયમાન થાય તે ગુરૂના ચરણની કૃપારૂપી જલથી સીંચાયા છતાં પણ તે વૃક્ષ વિદ્યારૂપી મનહર ફલેને શીરીતે વિસ્તારી શકે? ૭૦ છે
तस्थौ तमोमयी यत्र । कामिनी दर्शयामिनी ।। हृदि क्षीणा क्षणात्तत्र । कला युक्तं कलावतः ।। ७१ ॥
અર્થ:–જેના હૃદયમાં અમાવાસ્યાની ત્રિસરખી અંધકારમય સી રહેલી છે, ત્યાં કલાવાનની (ચંદની) કલા જે ક્ષણવારમાં ન થાય છે તે યુક્તજ છે. ૭૧ છે
યુધૈવ ત તા પ્રાત: વિધાનિ || आविरासीधृदिन्यासी-कृतभावा कदापि सा ॥ ७२ ॥ અર્થ –એમ વિચારી તેની ઉપેક્ષા કરીને અભ્યાસ કરતા એવા તે અગલદત્તની પાસે એક દિવસ પ્રભાતમાં હદયમાં પ્રેમ ધરનારી તે યુવતી પ્રગટ થઈ. એ ૭૨ છે
रक्ताशोकतरोः शाखां । सामालंय पुरः स्थितां ॥ वद कासि किमेतासि । त्वं तन्वीति स तो जगौ ॥ ७३ ।।
અર્થ:-લાલ અશોકવૃક્ષની ડાળી પકડીને સામે ઉભેલી તે સીને અગલદત્તે કહ્યું કે હે તત્વિ! તું કેણ છે? તથા કેમ આવી છે?
अवदातोदयदंत-श्रुतिदंडस्य दंभतः ॥ वरस्र क्षिपंतीव । स्नेहयोग्यं जगाद सा ॥ ७४॥
અર્થ:–ાતની પ્રગટ થતી વેત ક્રાંતિની હારના મિષથી જાણે તેને વરમાળા પહેરાવતી હેય નહિ તેમ તે સ્નેહાળ વચન બેલી કે,
अहमेतद्गृहाध्यक्ष-यक्षदत्तम्य नंदिनी ।। નામત ફલામતિ . વાક્ય વાલા ૭૧ !
અર્થ:–હું આ ઘરના માલીક યક્ષદત્તની શ્યામદત્તા નામની પુત્રી છું, તથા ઝરૂખામાં બેસીને મેં તને જોયા છે. ૭૫ છે
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૬૫ ). त्वां वाणवार्षिणं वीक्ष्य । स्पर्धिष्णुरिव मन्मथः ॥ मंयरांगी स्वबाणानां । मंक्षु लक्षीचकार मां ॥ ७६ ॥
અર્થ–બાણેને ફેંકતા એવા તને જોઈને જાણે સ્પર્ધાવાળે થયો હેય નહિ તેમ કામદેવ મને કંપત શરીરવાળીને પોતાના બાણેથી મારવા લાગ્યો છે. જે ૭૬ છે
तत्महाराकुलानन्य-शरणा त्वां प्रपेदुषी ॥ तहोष्माबला क्रोडी-कृत्य मां रक्ष मारतः ॥ ७७ ॥
અર્થ–તેના પ્રહારોથી વ્યાકુલ થયેલ તથા નિરાધાર એવી હું તારે શરણે આવેલી છું, માટે હે વીર! મને અબલાને આલિંગને ઇને કામદેવથી મારું રક્ષણ કરે ? ૭૭
इत्युक्त्वागलदत्तस्य । पादयोर्निपपात सा ॥ જયંજન સમુચાળા તેનેતિ પ્રત્યકોશ્ચત છે ૭૮ |
અર્થ એમ કહીને તે અગલદત્તને પગે પડી, ત્યારે તે પણ કેટ લેક પ્રયાસે તેણીને ઉઠાડીને પ્રતિબેધવા લાગ્યું કે, આ ૭૮ છે . सुधावेणिसदृग्वाणि । यदभाणि त्वया मम ॥ - પરોકપાથો છે. તે રીનિવાસ રવહુ ૭૧ |
અર્થ: હે અમૃતની નહેરસરખી વાણુવાળી ! તેં જે મને કહ્યું તે ખરેખર અત્યંત પ્રીતિરૂપી સમુદ્રના મોજાંના સમુહસરખું છે. ૭ ... ध्यानाद्रूपातिगात्सुभ्र । निवृत्ति योगिनो विदुः ॥ - अहं तां तव रूपस्थ-ध्यानादेवाप्नुवं ध्रुवं ।। ८० ॥
અર્થવળી હે સુભ્ર ! યોગીઓ રૂપાતીત ધ્યાનથી નિવૃત્તિ કહે છે, હું તે તારાં રૂપસ્થ ધ્યાનથી જ ખરેખર તે નિવૃત્તિ પામ્યો છું. ૮૦
परं गैरेयगौरांगिः । स्थातुर्गुरुकुले मम् ॥
न हि नामांगनासंग-रंगः संगतिमंगति ।। ८१॥ ' અર્થ–પરંતુ હે ગૌરાંગિ! હું જ્યાં સુધી અહીં ગુરૂકુલેમાં રહે છું ત્યાં સુધી સ્ત્રીના સંગનો રંગ મારે માટે યોગ્ય ગણાય નહિ. ૮૧
वीरपुत्रोऽपि वीरोऽपि । विभेम्येष गुरोः पुरः॥ . પુણક્ષેત્રે જ રો-ડયુવાડર્મિક / ૮૨ | ૩૪ સૂર્યોદય પ્રેસ–જામનગર.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૬૬) અર્થ:-હું સુભટને પુત્ર અને સુભટ છું, છતાં પણ ગુરૂથી ડરૂ છું, કેમકે ગુરૂના ક્ષેત્રમાં ગયેલે સૂર્ય પણ સર્વ કાર્યોમાં ઉદાસીન થાય છે. તે ૮૨ |
हसित्वा स्माह सा खामिन् । कामित्वं तव कीदृशं । यः स्त्रीमिः प्रार्थितो धत्ते । गुर्वादिभ्यो भयं हृदि ॥ ८६ ॥
અથર–ત્યારે તે હસીને બેલી કે હે સ્વામી! ત્યારે તમારું કામીપણું તે કેવું? કે જે સ્ત્રીએ પ્રાર્થના કર્યા છતાં હૃદયમાં ગુરૂઆદિકને ભય ધારણ કરે છે. એ ૮૩ .
भेजे तल्पं गुरोरेव । शशी किं न कलारसी ॥ व्यमृशन्न तु निःशंकः । कलंकमपि भाविनं ॥ ८४ ॥
અર્થ –કલાના રસિક ચક્રે પણ શું ગુરૂનીજ શમ્યા નથી ભેગવી? અને તેમ કરવામાં તેણે નિ:શંક થઈને થનારા કલંકને પણ વિચાર કર્યો નથી. ૮૪
सोऽप्यूचे सत्यमेवैतत् । त्वरां मास्म कृथाः पुनः ।। सहादास्येऽरविदास्ये । त्वामवंती वजनहं ।। ८५॥
અર્થ ત્યારે અગલદત્ત પણ કહ્યું કે હે કમલમુખી! એ વાત સત્યજ છે, પરંતુ તે ઉતાવળ કર નહિ, જ્યારે હું ઉજજયિની જઇશ ત્યારે તને સાથે લેતે જઇશ. ૮પ છે
एकचितां कथंचितां । प्रत्याय्य शपथैरसौ ॥ તસૌથી મન-મના સ્થાનમણિયાર | ૮
અર્થ:–એવી રીતે એક મનવાળી એવી તેણીને સેગનપૂર્વક કેટલેક પ્રયાસે પ્રતિતી કરાવીને તેણીના સંદર્યરૂપી સમુદ્રમાં મનસ્યસરખા મનવાળે તે અગલદત્ત પિતાને સ્થાનકે ગયે. એ ૮૬
तामुत्कीर्णामिव स्यूता-मिव लीनामिवान्वहं ॥ वहन् हदि न्यलंपिष्ट । कतिचिद्वासरानयं ।। ८७ ॥
અર્થ જાણે કતરેલી, સીવેલી અથવા લીન થયેલી હેય નહિ એમ હમેશાં તેણીને હૃદયમાં ધારણ કરતા એવા તે અગલદ કેટલાક દિવસે વ્યતીત કર્યા. તે ૮૭ |
धाम विधामयं पिभ्र-दुध्धृत्तमिव वर्मणः॥ अन्यदा मुगुरोः पादौ । प्रणम्येति व्यजिज्ञपत् ॥ ८८ ॥
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૬૭) અર્થ:–શરીરમાંથી જાણે ધરી કહાડયું હેય નહિ એવા વિદ્યામય તેજને ધારણ કરતા એ તે અગલદત્ત એક દિવસે ગુરૂને ચરણે નમીને વિનંતિ કરવા લાગ્યું કે, તે ૮૮ છે
अनुमन्यस्व मा राज्ञः । पुरः स्फारयितुं कला ॥ कला अगुप्तरूपा हि । रूपाजीवा इव श्रिये ॥ ८९ ॥
અર્થ –હે ગુરૂ! હવે મારી કલા રાજા પાસે દેખાડવા માટે મને આજ્ઞા આપો? કેમકે વેશ્યાની પેઠે પ્રસિદ્ધિમાં આવેલી કલા લક્ષ્મી દેનારી થાય છે. ૮૯ છે
अनुज्ञातोऽथ गुरुणा । पुरस्कृत्य समेव सः॥ गतः सदसि भूनाथ-मनमनमनोचितं ॥ ९० ॥
અર્થ:–પછી ગુરૂએ અનુજ્ઞા દેવાથી તેને જ અગાડી કરીને તે રાજસભામાં ગયે, તથા તે નમવાલાયક રાજને નમ્યો. ૯૦ છે
कोऽयमैदंयुगीनेषु । जनेषु परभागभाक् ॥ इति पृष्टो नृपेणोचे । तत्कुलाचं कलागुरुः ॥ ९१ ॥
અર્થ:–આ કાળના મનમાં ઉત્કૃષ્ટ ભાગ્યશાલીસરખે આ વળી કેણ છે? એમ રાજાએ પૂછવાથી કલાગુરૂએ તે ખગલદત્તનું કુલ આદિક નિવેદન કર્યું. ૯૧ છે
कांचित्कलामिलामतु-दर्शयेति गुरोगिरा ॥ તોડવામgવધારવા પર ઢ ૨૨
અર્થ:-હવે રાજાને તારી કઈક કલા દેખાડ? એમ ગુરૂએ કહેવાથી તે મહાસુભટે મહંની પેઠે મજબૂત કાછો બાંધે. કર છે
प्रशस्तलस्तकन्यस्त-हस्तः स धनुषो गुणं ॥ ध्वनयंस्तत्पतिध्वानः । सभारंध्राण्यदिध्वनत् ॥ ९ ॥
અથર–અનહર કામઠાપર હાથ રાખીને ધનુષની દેરીને અવાજ કરતોથકે તે તેના પડઘાએથી સભાના દ્વારેને પણ અવાજ કરાવવા લાગ્યો. મેં ૩
संस्थानपूर्वमिश्वास-मुक्तेष्वासशरव्यकं ॥ अविध्यच्चापलं चेतो । योगीव मुगुरोगिरा ॥ ९४ ॥ ...
અર્થ:–ગુરૂના વચનથી બરાબર ચીંધીને ધનુષમાંથી છોડેલા બાણથી યેગી જેમ મનને તેમ તેણે તરત એંધાણને વીધી નાખ્યું.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૬૮ ) शाणोत्तीर्णामसिलता-मसौ वियति नर्तयन् ॥ બનવિવારે-વારે નિર્મને નૃળt | ૨૫ .
અથ–પછી તે આકાશમાં સજેલી તલવાર નચાવતોથકો અકાળે વાદળાવિના પણ લેકેને વિજળીના ચમકારાજેવું દેખાડવા લાગ્યો
चकासे चतुरश्चकं । चालयन्नेकपाणिना ।। चिरं चरटचक्रस्य । चालना सूचयनिव ॥ ९६ ।।
અર્થ–પછી તે ચતુર સુભટ એક હાથે ચક ભમાવતાથકે ઘણું કાળ સુધી જાણે કુંભારના ચક્રનું ચાલવું સૂચવતે હેય નહિ તેમ શેભવા લાગ્યો. મેં ૯૬
सोऽदभ्रं भ्रमयन् लौहं । मुद्गरं वेगतोऽभितः ॥
મૂતપૂર્વ વર્ષa / મથક્ષોમરિક્ષયઃ || ૧૭ | અર્થ વળી તે અટકાવરહિત લેખંડનું મુદગર વેગથી ચારે બાજુ ભમાવતોથકે સભાસદોને અગાઉ કદી ન થયેલ એ ભયને #ભ ઉપજાવા લાગ્યો. હ૭ છે
दंडं तांडवयंश्चक्रे. । दृष्टृणामिति संभ्रमं ॥ युगपजगती जग्धुं । यमः किमयमाययौ ॥ ९८ ।।
અર્થ–પછી તે દંડ ઉછાળથકે જેનારાઓને એ ભયપમાડવા લાગ્યો કે શું એકી વખતે જગતને ખાવા માટે આ યમ આવેલો છે ? ૮ ૮ છે
तथोल्ललास शस्त्रे स । मुक्तामुक्तोभयात्मके । यथासन् जरसीवेभा । निर्मदाः सुभटाः परे ॥ ९९ ॥ અર્થ–પછી તે મુકેલા અને નહિ મુકેલા એમ બન્ને પ્રકારનાં શસ્ત્રોમાં એવી તે કુર્તિ દેખાડવા લાગ્યું કે જેથી ઘડપણમાં જેમ હાથીએ તેમ અન્ય સુભટે મદરહિત થઇ ગયા. . ૯૯
येषां वपुः शिलासार-सारैरिव विधिय॑धात ॥ तत्रामन्यत मल्लोस्तान् । स गोमयमयानिव ॥ १७०० ॥
અર્થ:- જેઓનું શરીર વિધાતાએ પત્થરના સારવડે બનાવ્યું છે, તે મલ્લોને પણ તે છાણના બનાવેલા માનતે હતે. ૧૭૦૦ છે
સુખાકાર ન મળ્યો ! રે પોપાના,ધોરાજ | સોનૈવત્તાનિયાનોના–વાનિ રવાના સુરતઃ II ?
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૯ )
અ:—જે હાથીઓ હથિયારબંધ ચેાધાઆને પણ તૃણસમાન માનતા હતા, તે હાથીઓને મુનિ જેમ ઇંદ્રિને તેમ ખલની ખાણસરખા તે અગલદત્ત જીતવા લાગ્યા. ।। ૧ ।
खां कलां लालयत्येवं । तस्मिन् विस्मितचेतसः || 1 मूर्द्धानं धूनयामासु – गुणक्रीताः सभासदः ॥ २ ॥
-
અઃ—એવી રીતે તે જ્યારે પેાતાની કલા દેખાડવા લાગ્યા ત્યારે તેના ગુણાથી વિસ્મય પામેલા સભાસદા મસ્તક ધુણાવવા લાગ્યા. स्तुतिनिंदावियों वंध्य - मनसोऽथ मुनेरिव ॥
मुखमेष महीपस्य । पश्यतिस्म पुनः पुनः ॥ ३ ॥
અ—પરંતુ મુનિનીપેઠે સ્તુતિ અને નિંદાથી રહિત મનવાળા રાજાનું સુખ તે ફરી ફરીને જોવા લાગ્યા. । ૩ ।। भूपोsarभद्र मे चित्रं । नानया कलया तव ।। चेष्टंते बहवोऽप्येवं । प्रायेणोदरपूर्त्तये ॥
४ ॥
અ:—ત્યારે રાજા મેલ્યા કે હે ભદ્ર! મ! તારી આ કલાથી આશ્ચર્ય થતું નથી, કેમકે પ્રત્યે કરીને ઘણા માણસા ઉદરપૂર્તિમાટે આવી ચેષ્ટા કરે છે. ॥ ૪ ॥
धनेन धीर कार्य चे- त्तद्याचस्व यथारुचि ॥
અશિામનું ન યાતિ । ઝુમાં નૈના ચાવઃ || ૢ || અધ:-વળી હું ધીર! જો તારે ધનનુ પ્રયાજન હોય તે તુ. તારી મરજીનુજમ માગી લે કેમકે અમે જેના દયાળુ હાવાથી કાઇની પણ આશાને ભંગ કરતા નથી, ૫ ૫ ૫
सोsप्यूचे किमहं भिक्षु र्यस्वत्तः कामये धनं ॥
·
धनश्रेणास्तृणीयंते । यशस्कामा हि मानिनः ॥ ६ ॥ અર્થ:—ત્યારે અગલદત્ત પણ ખેલ્યા કે શું હું ભિક્ષુક છું ! કે તમારા પાસેથી ધન માગું, કેમકે યરાની ઇન્હાવાળા માની માણસો ધનની શ્રેણિને તૃણસમાન ગણે છે ! † à
प्रियालापेऽपि दारिद्र्य । यस्य किं वा स दास्यति ॥
वृथा फलाशा पांथानां । छायासंशयिनि द्रुमे ॥ ७ ॥
અર્થ:—વળી મિષ્ટ વચન ગેલવામાં પણ જેને પગુતા છે તે વળી શું આપશે ? કેમકે જે વૃક્ષ ! પણ ઇ શકતું નથી, તેની પાસેથી ૫થીઓએ ફલની આશા કરવી ફેાકટ છે. । ૭ ।
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૦ )
दत्तं वा प्रियवाग्रहीनं । दानं कांक्षति कः सुधीः ॥ कुंताग्रस्थ सिताणां - जनं किं स्याद दृशोर्मुदे ॥ ८ ॥
અર્થ:—અથવા મિષ્ટ વચવિના આપેલાં દાનને કયા સુબુદ્ધિ માણસ લેવાની ઇચ્છા કરે ? કેમકે ભાલાંની અણીપર રહેલા સુરમાવડે આંખમાં અંજન કરવાથી શું હષ થાય છે? ૫ ૮ ૫
भूपोऽवग् निष्कला युक्तं । माद्यंति कलया सव |
સ્વયં તાઃ નિળાતાઃ । થમસ્માદશાઃ પુનઃ || ૧ || અથ—રાજા ખેલ્યા કે તારી કલાથી કલાવિનાના માણસા જે ખુશ થાય છે તે યુક્ત છે, પરંતુ પાતેજ કલાઓમાં નિપુણ એવા અમે કેમ ખુશી થઇએ ? u e u
॥
किं तवाजीविकामात्र - कलया कलयानया ॥ મમોત્તમ જામ્યાનું । ઇનુ હોયે હિતું ॥ ૨ અઃ-ફક્ત આવિકામાટે મનેાહુર એવી આ તારી લાવૉ શું થવાનું છે? બન્ને લેાકેામાં હિતકારી એવા મારા ઉત્તમ કલાભ્યાસ તું સાંભળ? । ૧૦ ।।
star कौशांoयां । हरिषेणोऽभवन्नृपः ॥
વશેષ પદ્યનામન્ય । મેયસી તય ધારી ।। ૨ ।।
અઃ—આજ કાશાંખી નગરીમાં હરિષેણ નામે રાજા હતા, તેને વિષ્ણુને જેમ લક્ષ્મી તેમ ધારિણી નામે રાણી હતી. ॥ ૧૧ ા
सुबुद्धिः सचिवस्तस्य । मतिव्रततिमंडपः ||
सिहला स्नेहलालाप – सारणिस्तस्य वल्लभा ॥ १२ ॥
અર્થ:—તે રાજાને બુદ્ધિરૂપી વેલડીના મંડપસરખા સુબુદ્ધિ નામે મંત્રી હતા, તથા તે મ ́ત્રીની સ્નેહયુક્ત વનેાની નહેરસરખી સિંહલા નામે સ્ત્રી હતી. ॥ ૧૨ ડા
आनंदः स्वजनानंद - कारणं तनयस्तयोः ॥
સવને માણતાવ્યો । વ્યાધિના વિરોધિના !! ૨૨ || અ—તેને સ્વજનાને આનંદ કરનારા આનદ નામે પુત્ર હતા, પરંતુ જ્યારે તે યુવાન થયા ત્યારે તેના શરીરમાં ચામડીના રોગ દાખલ થયા. । ૧૩ ।
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૧ )
विक्तुमत्र सततं । विज्ञाय व्याधिनायकं ॥
અવધપુસ્તસ્ય | સત્પ્રયઃ યજુ: સ્વયં || ?? || અઃ—તે રોગના નાયકને હંમેશાં તેના શરીરમાં વસવાની ઇચ્છાથાળા જાણીને તેના નાકર સેાજાએ પેાતે તેનું શરીર સ્થૂલ કરવા માંડયું. ॥ ૧૪ u
आविर्बभूव दौगंध्यं । तस्यांगे तत्प्रसृत्वरं ।।
1
ન ચેન સવિષે થાતું । જોડીથે મલજાં વિના ૧ ।। અર્થ:—પછી તે રોગને લીધે તેના શરીરમાં એવી દુર્ગંધી વિસ્તાર પામી કે જેથી મક્ષિકાવિના કોઇ પણ તેની પાસે બેસી શકતું નહિ. चिरं चिकित्स्यमानोऽपि । नासौ नीरोगतां गतः ॥ ૧૬: પચમાનોઽવે । વિનેયો વૈકુીમિવ ॥ ૬ ॥
1
અર્થ:ઘણા કાળસુધી તેને માટે ઔષધા કર્યાં પરંતુ ભણતા એવે પણ બુદ્ધિવિનાના શિષ્ય જેમ વિદ્વતાને તેમ તે નિરોગી થયા નહિ. गृहापवरकं नासौ । दुःसाधव्याधिवाधितः ॥
નૌ નાનનેરિતો ! મોશીષ સોયમાં ૫ ૨૭ .
:—અને તેથી ઘડપણથી નિલ થયેલા સર્પ જેમ વૃક્ષનુ બિલ તેમ અસાધ્ય વ્યાધિથી પીડિત થયેલા તે મત્રિપુત્રે ઘરના ઓરડા Ðાડયા નહિ. ॥ ૧૭ ॥
अन्यदा मंत्रिणः क्षोणी - नेतुः सदसि तस्थुषः ॥ -નેતુ: તઘુપ || जवनो यवनद्वीपा - दोमान् दूतः समाययौ ॥ १८ ॥ અર્થ:—એક વખતે જ્યારે મંત્રી રાજસભામાં બેઠા છે, તેવામાં ચવનદ્વીપથી એક વેગવાળા બુદ્ધિવાન દૂત ત્યાં આવ્યા. ॥ ૧૮ u दूतः स्वस्वामिनः कार्यं । राज्ञे तस्मै निवेद्य सः ॥
उत्तस्थौ लब्धसन्मानः । सदसः सह मंत्रिणा ।। १९ ।। અ:—તે દૂત પેાતાના રાજાનુ` કા` તે રાજાને કહીને તથા આદરમાન મેલવીને મત્રીસહિત સભામાંથી ઉઠયા. ॥ ૧૯ ૫ दूतं समग्रराजन्य - शुद्धिप्रापणलग्नकं ॥ ચાર મુસિષ્ઠા-પાત્ર મંત્રી વેર્ખાન | ૨૦ ||
અ:—સ રાજાએની ખબરઅ'તર જાણનારા તે દૂતને મત્રીએ પાતાને ઘેર લઇ જઇને તેના ઘણા આદરસત્કાર કર્યાં ૫ ૨૦ ॥
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭૨ ) ददृशे तत्र दुर्गध-देहो गेहोदरे स्थितः ॥ उत्थून इव मंडूकः । कूपांतस्तेन मंत्रिमूः ॥ २१ ॥
અર્થ: ત્યાં તેણે એરડામાં રહેલે દુગધ શરીરવાળે તે મંત્રિપુત્ર કુવામાં રહેલા દેડકાની પેઠે ઉછળતે જોયે. . ર૧ છે
कोऽयमंतः परो लक्ष-मक्षिकाहृदयंगमः ॥ इति पृष्टोऽमुना मंत्री । मोचे बाध्याय तेक्षणः ।। २२ ॥
અર્થ –લા ગમે મને પ્રિય થઈ પડેલે આ કેણ છે? એમ તે દૂતે પૂછવાથી મંત્રી આખમાં આંસુ લાવી છે કે, રા
किं वच्मि मंदभाग्योऽहं । यौवनेऽसौ ममांगजः फलस्य काले शाखीव । प्लुष्टः कुष्टदवाग्निना ॥ १३ ॥
અથ:–શું કહું ? હું મંદ ભાગ્યવાળ છું, કેમકે ફલસમયે જેમ વૃક્ષ તેમ યૌવનવયમાં આ મારે પુત્ર કુષ્ટરૂપી દાવાનલથી વ્યાસ થયો છે. જે ર૩ છે
अहं वैद्यप्रतीकारा-नस्याऽनल्पानचीकरं ॥ રામ નામ નો તૈg I gāવિ નંબર | ૨૪ . અથ–મેં તેના માટે વિદ્યોમારફતે ઘણા ઉપાયો કર્યા, પરંતુ વ્રતથી જેમ અગ્નિ તેમ તેથી આને રેગ શાંત થયો નહિ. એ ૨૪ છે
स दृष्टभूरिभूखंडः । पृष्टानेकबहुश्रुतः ॥ भक्तिक्रीतोऽभ्यधात्तस्य । सत्यप्रत्ययमौषधं ॥ २५ ॥
અર્થ:–જોએલ છે ઘણે પૃથ્વીભાગ જેણે તથા પૂછેલ છે અનેક બહુશ્રુતે જેણે એવા તે દૂતે મંત્રીની ભક્તિથી ખુશ થઈને તેને ખરી ખાત્રીનું આંષધ બતાવ્યું કે આ ૨૫ .
अयं जात्यकिशोरस्य । यदि क्षिप्येत शोणिते ॥ તરવારો સુચેતા ને જીતાણા. ર૬.
અર્થ:-જે આ તારા પુત્રને જાતિવંત ઘોડાના વછેરાના રૂધિરમાં ઝબોળવામાં આવે તે નાન કરનારને. જેમ મેલ તેમ આને આ કુષ્ઠ રોગ નાશ પામે. એ રદ છે
इत्युदित्वा गते दूते । व्यमृशन्मंत्रिपुंगवः ।। लेभे व्याधिप्रतीकार । एष ईषत्करी मया ॥ २७ ॥ અર્થ:–એમ કહીને તે દૂત ગયા બાદ મંત્રીએ વિચાર્યું કે આ તો મને સહેલે રોગને ઉપાય હાથ આવ્યા છે. છે ર૭ - -
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૩ ) gaણત્રો –ડવિશ્વન્તન ચૂના II. यः किशोरो ममावासे । न्यासे मुक्तोऽस्ति सद्गुणः ।। २८॥
અર્થ–પુત્ર, મિત્ર અને સ્ત્રીને પણ વિશ્વાસ નહિ રાખતા એવા રાજાએ જે ઉત્તમ લક્ષણવાળે વછેરો મારે ઘેર થાપણ રાખે છે, પરંતુ
रक्तधारास्ततः पुष्ट-शरीरादापगा इव ।। भूयस्योऽप्युद्भविष्यति । राज्यश्रोकेलिशैलतः ॥ २९ ॥
અર્થ:-રાજલક્ષ્મીને કીડા કરવાના પર્વત સરખા અને પુષ્ટ શરીરવાળા તે વછેરામાંથી નદીની પેઠે રૂધિરની ઘણી ધારા નિકળશે, રહા
तासु स्नातो लघूल्लाघो । भविता में कुमारकः । पीनांगश्च किशोरोऽपि । वृष्ययोगाभियोगतः ॥ ३०॥ અર્થ:–અને તેમાં સ્નાન કરવાથી મારો પુત્ર તુરત નિરોગી થશે, અને ઘા રૂઝાવનારી ઔષધી આદિકના પ્રયોગથી તે વછેરે પણ પાછા પુષ્ટ શરીરવાળે થશે. ૩૦
मंत्रिणाथ किशोरस्य । शिरावेधो व्यधीयत ॥ प्रवहद्भिस्ततोऽमृग्भिः । क्षणात्कुंडमपूर्यत ॥ ३१ ॥
અર્થ–પછી તે મંત્રિએ તે વછેરાની નાડી ફેડી, અને તેમાંથી નિકળતાં લેહથી ક્ષણવારમાં કંડી ભરાઈ ગઈ. એ ૩૧ મે
कोपं नालमिवोद्भिन्नं । मंत्रिणा धमनीमुखं ॥ यत्नतः संवृतमपि । न तस्थौ रुधिरं वमत् ।। ३२॥ અર્થ–પછી ખુલ્લી થયેલી કુવાની સરવાણુની પેઠે મંત્રીએ તેની નાડીનું મુખ જો કે યત્નપૂર્વક બંધ કર્યું, તે પણ તેમાંથી નિકળતું રૂધિર બંધ થયું નહિ. છે કર છે
क्षणानिश्च्योतितालक्त-पक्ष्मवत्पांडुतां गतः ।। बालाश्वस्तत्यजे प्राण-ररक्त कोऽवतिष्टते ॥ ३३ ॥
અર્થ –ક્ષણવારમાં નીચેની લીધેલા અળતાના ફોતરાંની પેઠે ફિક્કો પડી ગએલો તે વછેરો પ્રાણુરહિત થયે, કેમકે અરક્ત પાસે કેણ રહેલાડકા
कोऽपि द्वेषी नरेंद्राय । तत्स्वरूपं न्यरूपयत् ।। खलैर्हि पूरितो लोको । मुत्कुणैरिव मंचकः ॥ ३४ ॥
અર્થ –ત્યારે કોઈક દ્રષી માણસે રાજાને તે વૃત્તાંત નિવેદન. કર્યો, કેમકે માંકડાથી જેમ મચો તેમ આ જગત ખલેથી ભરેલું છે. - ૩૫ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭૪) कल्पाग्निमिव कोपेन । नयन हीनोपमा नृपः ।। શાહૈ ક્ષણો–fહામાયાવંઘાર | ૨૧ /
અર્થ–પછી કલ્પાંતકાળના અગ્નિની પેઠે કેપથી નીચેની ઉપમાને પ્રાપ્ત થયેલા રાજાએ રાક્ષસસરખા નિર્દય પોલીસમારફતે તે મહામંત્રીને બંધાવ્યું. એ ૩૫ છે
कषाया इव पुण्यौघं । गृहसारं विलुंट्य ते ॥ सकुटुंबं निजघ्नुस्तं । मारै रकदारुणैः ॥ ३३ ॥
અર્થ–પછી કપાય જેમ પુણ્યના સમુહને તેમ તેઓએ તેના ઘરની સર્વ મિલકત લુંટીને નરકસરખા ભયંકર મારથી તેને કુટુંબસહિત મારી નાખે છે ૩૬
गुप्तगात्रो निलीयास्था-दानंदो रक्तकुंडके ॥ ઝીવ વાતત્રાત-જા કૂર્મ રૂમસિ | |
અર્થ તે વખતે અસમર્થ તે આનંદ મચ્છીમારથી બચવાની ઇચ્છાવાળે કાચબા જેમ જલમાં તેમ રૂધિરની કુંડીમાં પિતાના અંગપાંગ ગોપવીને છુપાઈ રહ્યો હતે. છે
ततोऽपि निशि निर्गत्य । धौतांगः कापि वारिणि ।। માત સરછાયં | નિમિત્ત વન | ૩૮ |
અથ– પછી રાત્રિએ તેમાંથી નિકલીને કયાંક જલમાં પોતાનું શરીર જોયા બાદ તે પિતાને કાંચળીવિનાના સપની પેઠે નીરોગી શરીર વાલો જોવા લાગ્યો. એ ૩૮ છે
केनाप्यलक्षितः पर्ण-वाट निश्ये सोऽगमत् ॥ तत्स्वामिना च कल्णाण । कोऽसि त्वमिति भाषितः ॥
અર્થ–પછી ત્યાંથી કોઇની નજરે પડયાવિના ગુપ્ત રીતે રાત્રિની અંદરજ તે એક ખલાવાડમાં ગયે, ત્યારે તે ખલાવાડના માલિકે તેને પૂછ્યું કે હું કલ્યાણ! તું કેણ છે? ૩૯
दीनास्येनादितः स्वीयो-दंते तेन निवेदिते ।। कृपालुमंत्रिपुत्रं स । रहः स्वगृहमानयत् ।। ४० ॥
અર્થ–ત્યારે તેણે પણ દયામણે ચહેરે પિતાને વૃત્તાંત પહેલેથી તેની આગલા નિવેદન કર્યો ત્યારે તે દયા લાવીને તે મંત્રિપુત્રને ગુપ્ત રીતે પોતાને ઘેર તેડી લાવ્યો. મેં ૪૦ છે
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૫ ) યુવળીતુનઃ સિંઘા—-મૂળૌરાશિઃ ||
. गुप्तचारी नृपाद्भीतस्तस्थौ तत्र सुखेन सः ॥ ४१ ॥ અર્થ:—ગરૂડથી જેમ સપ, સિહુથી જેમ હિરણ તથા ચારથી જેમ પ'થી તેમ રાજાથી ડરેલા તે મ ત્રિપુત્ર ત્યા સુખેથી ગુપ્તપણે રહ્યો. ૫૪ पुण्यां गावन्यदा धर्म – रथस्यैकधुराविव ॥
-
પ્રવેશ ટુર્નતૌ ત્રાતું । વૃષ્ઠિઠ્ઠાવરી વ ॥ ૪૨ ॥
અ:—હવે એક દિવસે પવિત્ર શરીરવાળા, ધરૂપી રથની ધુરાસરખા, દુર્ગતિમાં જવાને અટકાવવામાટે મજબૂત ભાગળસરખા,
अलिप्तौ पापपूरेण । संसृतेः पुलिनाविव ॥
સાધુ સત્તાધૃત-મોહૌ સમીયતુ; || ૪૩ | યુĒ | અર્થ:—પાયાના સમુહથી નહિ લેપાયેલા, સસારના કિનારાજેવા તથા ઉત્તમ તપથી મેાહુને નાશ કરનારા એવા એ સાધુએ તેને ધેર
આવ્યા. ૫ ૪૩ ॥
भृंगयन्नुत्तमांगं स्वं । मंत्रिस्तत्पदांबुजे ||
किं वत्स विमनस्कोऽसि । मुनिभ्यामित्यभाव्यत ॥ ४४ ॥ અઃ—ત્યારે તે મ ંત્રિપુત્ર તે મુનિના ચરણકમલપ્રતે પોતાના મસ્તકને ભ્રમરરૂપ કરવા લાગ્યા, ત્યારે તેઓએ તેને પૂછ્યુ` કે હું વત્સ ! તુ' ઉદાસ મનવાલા કેમ દેખાય છે? ૫ ૪૪ ૫
उदश्रुणाखिले मूला – निजदुःखेऽमुनोदिते ||
अयच्छतां यती धर्म - शिक्षां दुःखांतकारिणीं ॥ ४५ ॥ અ:—ત્યારે તેણે આખામાં આંસુ લાવીને મૂળથી પેાતાનું દુઃખ કહી સંભળાવ્યું, ત્યારે તે મુનિઓએ તેને દુ:ખનેા નાશ કરનારા ધર્મોપદેશ આપ્યા કે, ॥ ૪૫ ॥
माधुर्य लवणे सारं । रंभायां सुस्वरः खरे ||
વિયં વર્ષો શેઢે । ગાડુ નીયમૂરે ॥ ૪૬ ॥ અ:—જેમ લવણમાં મીઠાશ, કેળમાં કઠીનતા, ખરમાં સુસ્વર, ચમારના ઘરમાં પવિત્રતા, ખારી જમીનમાં મીઠું પાણી, ૫ ૪૬ u स्नेहो भस्मनि वैशद्यं । मध्यां शैत्यमिवानले ॥ सौम्य कापि सुखं नास्ति । व्यापकापद्भरे भवे ॥ ४७ ॥
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૬) અર્થ –રાખમાં ચીકાશ મણીમાં સફેદાઇ તથા અગ્નિમાં જેમ શીતલતા નથી તેમ હે સૌમ્ય! દુ:ખથી ભરેલા આ સંસારમાં કયાંય પણ સુખ નથી. છે અ૭ છે
ये संयोगास्तनुमता-माधमुन्मादकारणं ॥ तेषां निष्टावियोगो हि । व्यापाराणां विपद्य ते ॥४८॥
અર્થ–પ્રાણીઓને જે સંગે પ્રથમ હષ કરનારા થાય છે, તે વ્યાપારોને ખરેખર નિશ્ચયથી વિગ થાય છે. ૪૮
વલ્લવપુલંદા–રાવાત્રસારતા . ___ तस्य चिंतय वैरस्य । स्वदेहस्यायतौ ध्रुवं ॥ ४९ ॥
અર્થ:–વળી તું વિચાર કે જે સર્વ સ્વજનેના નાશથી ફકત તારું શરીર શેભીતું થયું છે, તે તારૂં શરીર ભવિષ્યકાળમાં ખરેખર નાશ પામશે. | ૪૦ છે
दिनानामिव जंतूनां । वृद्धि निश्च निश्चिता ॥
आसत्तिं विभकृष्टिं च । याति पुण्यविवस्वति ॥ ५० ॥
અથ–પુણરૂપી સૂર્ય ઉગતે તથા આથમતે તે દિવસેની પેઠે પ્રાણીઓની વૃદ્ધિ અને હાનિ નિશ્ચિત થયેલી છે. જે ૫૦ છે
कैः कैर्युक्तो विभक्तो वा । भवेद्दे ही न देहिभिः॥ पुलिंद इव चिन्वानः । फलानि तरुभिर्वने ॥५१॥
અર્થ:-વનની અંદર ફળ એકઠાં કરતો ભિલ્લ જેમ વૃક્ષ સાથે તેમ આ સંસારમાં પ્રાણુ ક્યા કયા પ્રાણીઓ સાથે સંગવિગવાળ નથી થતું? કે ૫૧ છે
तत्त्यत्तवा स्वजनवात-मनैकांतिकमध्रुवं ॥ आत्यंतिक ध्रुवं धर्म-मेवैकं स्वजनीकुरु ॥५२॥ અથ–માટે અનેકાંત અને ચપલ એવા સ્વજનના સમુહને છાડીને ફક્ત એક આત્યંતિક અને નિશ્ચલ એવા ધર્મને જ પિતાના સ્વજનરૂપ કર ? | પર છે
સહિષા અપાશ્રાદ્ધ-ત્રમેલાજનૈઃ કૃતઃ | तत्राद्यो ध्रियते धीरै-जीवैः क्लीवैस्तथेतरः ।। ५३ ॥
અર્થ –તે ધર્મ સાધુ અને શ્રાવકના વ્રતના ભેદથી બે પ્રકારનો જિનેશ્વરએ કહેલું છે, તેમાં પહેલે થીર મનુષ્ય તથા બીજ કાયર મનુષ્ય ધારણ કરે છે. તે પડે છે
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૭) आनंदः स्फुरदानंद-मंदीभूतमनोव्यथः ॥ અથ તરપથમે મને | શ્રાદ્ધધર્ષ સ બીપી | ૨૪ / અર્થ:–હવે આનંદ થવાથી ઓછું થયેલ છે મનનું દુ:ખ જેનું એવા તે બુદ્ધિવાન આનંદે પ્રથમ શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કર્યો.પ૪
बद्धमय॑भवायुष्कः । पूर्व भद्रकभावतः ॥ વચારવાઢિતશ્રાદ્ધ-ધર્મઃ જાજે ચાહિ સઃ !
અર્થ:-પૂર્વે ભદ્રકપરિણામથી મનુષ્યભવનું આયુષ્ય બાંધીને પાછલથી શ્રાવકધર્મ પાળીને કેટલેક કાળે તે મરણ પામે. પપપ
पुरेऽत्र हरिषेणस्य । राज्ञः सोहं सुतोऽभवं ॥ जितशत्रुरिति ख्यातः । पुण्यैः किं नाम दुर्घ ॥ ५६ ॥
અથ–તે આનંદને જીવ આ હું આ નગરમાં હરિ રાજાને જિતશત્રુ નામને પુત્ર થયો છું, કેમકે પુણ્યથી શું પ્રાપ્ત થતું નથી? "
दृष्ट्वान्यदा मुनिद्वंद्वं । मध्ये पुरविचारिणं ।। गवाक्षगोऽहमव्यूढ-मोहः प्राग्भवमस्मरं ।। ५७ ।।
અર્થ–એક દિવસે નગરની અંદર વિચરતું મુનિનું જોડલું જઇને ગવાક્ષમાં બેઠેલે હું મેહ દૂર થવાથી પૂર્વભવને યાદ કરવા લાગ્યા. પ૭
तदादि हृदि मन्येऽहं । कलासु सकलास्वपि । वल्लीषु कल्पवल्लीव-देकां पुण्यकलां कलां ॥ ५८ ॥
અર્થ અને ત્યારથી હું મારા મનમાં એમ માનું છું કે વેલડીએમાં જેમ કહેવેલી તેમ સવલી કલામાં એક પુષ્પકલાજ શ્રેટ છે.
वास्तुविद्योणनामेषु । सुगृहासु च साग्रहा ॥
સે જતં વર રે / નીરે ર તા તિt | ૬૧ છે. અર્થ –કળીયામાં જેમ વાસ્તુવિદ્યા, સુઘરીઓમાં વિશેષ પ્રકારની તે વિદ્યા, હુંસમાં ગતિ, પોપટમાં વચન, માસ્યમાં જલ તરવાની કલા, છે પર છે
हुडे युद्धज्ञता काल-ज्ञानं च खरकुर्कुटे ।
प्रचलाकिनि नृत्यं च । पंचमोद्गारिता पिके ॥ ६ ॥ • અર્થ –તેતરમાં યુદ્ધજ્ઞાન, બર તથા કુકડામાં કાળજ્ઞાન, મયૂરમાં નૃત્ય તથા કેફિલમાં પંચમરાગ, કે ૬૦
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૮ ) एवं कला किल कापि । कापि दृष्टा पशुष्वपि ॥ न पुनः सफलं पुण्यं । विना श्रीमुखकीर्तयः ॥६१।। तिमिर्वि.
અર્થ –એવી રીતે કઈ કઈ પશુમાં પણ કેક કેક કલા જોવામાં આવે છે, પરંતુ પુણ્યવિના લક્ષ્મી, સુખ કે કીર્તિ સફલ થતાં નથી. રાજા પાછા ફર્યા | V ધર્મનાં વિના
ततो वीर प्रशंसंति । संतस्तामेव केवलं ।। ६२ ।। અથર–એક ધર્મકલાવિના સઘળી કલાઓ મસ્તકરહિત છે, માટે હે વીર! સંત પુરૂષ કેવલ તે ધર્મકલાને જ વખાણે છે. તે ૬૨ છે
एवं राज्ञि वदत्येव । नागरा दुःखसागराः ।। समं समाजमाजग्मुः । सारोपायनपाणयः ॥ ६३ ॥
અર્થ:-જેવામાં રાજા એમ બેલે છે તેવામાં અત્યંત દુ:ખી થયેલા નગરના લેકે એકઠા થઈને હાથમાં મનહર ભેટણ સહિત રાજસભામાં આવ્યા, છે ૬૩ છે
विज्ञं विज्ञपयामासु-स्ते नत्वा नरनायकं ।। त्वां याचंते प्रभो स्थानं । पौराश्चौरातिवर्जितं ॥ ६४ ॥
અથ-તથા તે વિદ્વાન રાજાને નમીને વિનંતિ કરવા લાગ્યા કે હે સ્વામી! નગરના લકે આપની પાસે ચેરના ઉપદ્રવવિનાના સ્થાનની માગણી કરે છે. તે ૬૪ છે
आत्मनीव सचैतन्ये । त्वयि मध्यस्थितेऽप्यहो । लुप्तमेतत्पुरं चौर-चरटैः करटैरिव ॥ ६५ ॥
અર્થ:– ચેતનાશક્તિવાળા આત્માની પેઠે આપ અંદર રહ્યા છતાં પણ નાસ્તિક સરખા ચોરોએ આ નગર લુંટીને વિનષ્ટ કર્યું છે. ૬૫
आरंभभीरव इव । स्तेनास्ते नाथ पत्तने ॥ स्वभावसिद्धान् गृह्णति । दारांश्च विभवांश्च नः ॥६६॥ અર્થ –વળી હે સ્વામી ! આપના આ નગરમાં જાણે આરે ભથી ડરતા હોય નહિ તેમ તે ચરે અમારી તૈયાર સ્ત્રીઓને તથા ધનને લઈ જાય છે. તે ૬૬ છે
क्रूरचौरकृतैश्छिद्रैः । सांपतं सदनेषु नः ॥ प्रवेशनिर्गमा जामौ । सुकरौ सर्पसंपदा ॥ ६७ ॥
અર્થ:–વળી અમારા ઘરમાં હમણું તે દૂર ચેરિએ કરેલાં છિદ્રોથી સર્પોને આવવાનું તથા લક્ષ્મીને જાવાનું સહેલું થઈ પડેલું છે.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
| (૨૭૯) अंगसंगतभूषायै । स्तेनै स्तनया अपि ॥ વધ્યતે દંત - ધ રુવ | ૮ |
અર્થ –વળી કસ્તુરી માટે જેમ હરિને તેમ શરીરપર પહેરેલાં આભૂષણે માટે તે ચારે અમારાં સંતાનોને પણ મારી નાખે છે.
तथा तव पुरे चौरा । विलसतिस्म निर्भरं ।। यथा दैगंबरी दीक्षा । न चिराद्भाविनीं नृणां ॥ ६९ ॥
અર્થ: આપના આ નગરમાં તે એર એવી તો ચાલાકી વાપરી રહ્યા છે કે જેથી માણસોને હવે થોડા સમયમાં જ દિગંબરી દીક્ષા પ્રાપ્ત થશે. તે ૬૯ છે
या मंडनं मुमुक्षूणा-मपरिगृहता मता ।। अनिच्छूनामपि स्तेनैः । सा नः संपति ढौकिता ॥ ७० ॥ અર્થ:-જે અપરિગ્રહપણું મુમુક્ષુ સાધુઓને શોભાવનારું છે, તે અપરિગ્રહપણું નહિ ઇચ્છતા એવા પણ અને હાલમાં ચેરેએ આપેલું છે. જે ૭૦ છે
समान्यासनसमानी-ति सोढं देव नागरैः ।। मर्त्यहानिस्त्विहाऽनिष्टा । दृष्टा पूत्कुर्महे ततः ॥ ७१ ॥ ..
અર્થ-ડે સ્વામી! ઘરો જે દ્વિરહિત થયાં તે તો અમોએ સહન કર્યું, પરંતુ મનુષ્યોની જે હાનિ થાય છે તે અમને દુ:ખદાયક દેખાય છે, અને તેથી અમો આપની પાસે પિકાર કરીએ છીએ. ૭૧ છે
तत् श्रुत्वा पृथिवीपालो । भीष्मभालोऽभ्यधात्क्रुधा ।। रे रे दक्षास्तलारक्षाः । केयं भो वः प्रमत्तता ।। ७२ ॥
અર્થ તે સાંભલીને ક્રોધથી ભયંકર લલાટવાળે રાજા બોલે કે અરે હશિયાર પોલીસ અમલદારે! આ તમારી ગફલતી તે કેવી!
भवत्सु दीप्यमानेषु । दिवाकरकरेष्विव ।। करचौरतमःपूरः । पौरलोकं रुणद्धि किं ॥ ७३ ॥
અર્થ –સૂર્યના કિરણેસરખા તમે દેદીપ્યમાન હોવા છતાં પણ દૂર ચારરૂપી અંધકારનો સમુહ નગરના લોકોને કેમ હેરાન કરે છે?
दृप्ताः सप्ताहमध्ये त-दानयध्वं मलिम्लुचान् । यूयमेवाथवा चौराः । कि चौराणा खनिः पृथक् ॥ ७४ ॥
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૮૦ )
અ:—માટે તમેા સાવધાન રહીને સાત દિવસની અઁદર તે ચારાને લાવે ? અથવા તમેાજ ચેારા ઠરશેા, કેમકે ચારાની શું કઇ જુદી ખાણ હાય છે? ! ૭૪ ॥
इति राज्ञोदिते सर्वे । ते तत्त्रार्थे निरौजसः ||
I
ધ:પુનઃ પુબિળોત્ર | ૨સૂવુમ્મેમ્મુલા દિયા || ૭૬ || અઃ-રાજાએ એમ કહેવાથી તે કાય કરવામાં અસમર્થ એવા તે પાલીસ અમલદારો નીચાં પુષ્પાવાળાં ફ઼ાનીપેઠે લજ્જાથી નીચા સુખવાળા થયા. ૫ ૭૫ ॥
अथाप्तावसरः प्रोचे —गलदत्तो नरेश्वरं ||
हीभारनतमूर्द्धानो । विमुच्यतागमी प्रभो ॥ ७६ ॥
અ:—હવે તે સમયે અવસર મલવાથી અગલદત્તે રાજાને કહ્યું કે હે સ્વામી! લજ્જાના ભારથી નમેલાં મસ્તકવાળા આ પેાલીસ અમલદારોને આ કાર્યથી મુક્ત કરો ? ।। ૭૬ u
यद्यादिशसि भूत - वेतसा प्रगुणेन मां ॥
-
-
तदाहमंतः सप्ताह - मानये चौरनायकं ॥ ७७ ॥ અથ:—વળી હે સ્વામી! જો આપ ખરા દિલથી અને ફરમાવે તા હું એ ચારેના નાયકને સાત દિવસની અંદર લાવી આપું. છા दुःकरं सुकरं वेति । न चिंता दिप्ततेजसां ।
1
विद्युगोल: पतनद्रौ । तृणे वा न हि भिन्नधीः ॥ ७८ ॥ અ:— કઠીન છે કે સહેલુ છે, એવી ચિંતા મહાપરાક્રમીઆને હાતી નથી, કેમકે પર્વત અથવા ઘાસપર પડતા વીજળીના ગાળાઓના કઇં જુદા પ્રકાર હોતા નથી. ૫ ૭૮ ૫
अथ प्राप्य नृपादेशं | चौरप्राप्तिपरायणः ॥
गंजाप्रपापुरात सत्रशालासु सोऽभ्रमत् ॥ ७९ ॥
અ:—હવે રાજાનુ ફરમાન મેલવીને ચારની શાધમાટે તૈયાર થયેલા તે અગલદત્ત મિંદરાશાલા, પ્રેમ, નગરમાં રહેલાં જુગારખાનાં તથા સદાવ્રતના સ્થાનામાં ભમવા લાગ્યા. ॥ ૭૯ ૫
दर्श दर्श जनत्रातं । साचीकृतविलोचनः ॥
ફલાંચ ચિર સૌર—હક્ષનિ વિશ્વક્ષળઃ || ૮૦ || અર્થ:—વળી તીરછી આંખેાથી લેાકેાના સમુહને જોતા જોતા તે હુશિયાર અગલદત્ત ઘણા વખતસુધી ચારના લક્ષણા જોવા લાગ્યા.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૧) ये भौतिका भागवता-श्वरका लिंगिनस्तथा ॥ कापालिकाः कार्पटिकाः । सोऽभूत्तेषु विशेषडक् ॥४१॥
અર્થ –વળી તે ભૌતિક, ભાગવત, ચરક, લિંગી, કાપાલિક તથા કાપડીઓને વિશેષ પ્રકારે જોવા લાગ્યો. એ ૮૧ છે
चौरं पश्यमनालस्य—मतीये षड् दिनानि सः ॥
તુ તં પાપ સંતા–પૂરતચિંતાત ૮૨ | અર્થ –એવી રીતે ખૂબ હશિયારીથી ચેરની તપાસ કરતાં છ દિવસે તે વ્યતીત થયા, પરંતુ ચેર ન મળવાથી તે ખેદિત થઈને વિચારવા લાગ્યો છે. ૮૨ છે
एकतो भूपतेरग्रे । प्रतिज्ञातं सुदुष्करं ॥ अन्यतस्त्वरितं यांति । जंघाला इव वासराः ॥ ८३ ॥
અર્થ-એક તો રાજાની પાસે જે માટે પ્રતિજ્ઞા કરી છે તે કાય દુક્કર છે અને બીજી બાજુ દિવસો એકદમ ઉતાવળથી ચાલ્યા જાય છે.
चौरश्चेल्लप्स्यते नासौ । भव्यं चौरेण तन्मया ॥ जनहग्परिहारार्थ । दिवागति निषेधतः ॥ ८४ ॥
અર્થ:–વળી જ આ ચેર નહિ મલે તો માણસેની નજર ચૂકાવવા માટે દિવસે ગમન નહિ કરવાથી મારેજ ચેર થવું પડશે. ૮૪
गंतव्यं वा विदेशेषु । वस्तव्यं वा वने कचित् ॥ न तूत्सृष्टप्रतिज्ञेन । स्थेयमत्र पुरे मया ॥ ८५ ॥
અર્થ—અથવા પરદેશમાં જવું પડશે, અથવા તો કોઈ વનમાં જઈ વસવું પડશે, કેમકે પ્રતિજ્ઞાભંગ થવાથી મારાથી અહીં રહી શકાશે નહિ. . ૮૫ છે
एवं चिंतासरितीचि-वर्द्धितस्वांतचापलः ॥ सप्तमेऽनि विकालेऽसौ । निरगानगराद्वहिः ॥ ८९ ॥
અર્થ–એવી રીતે ચિતારૂપી નદીના મોજાથી વૃદ્ધિ પામેલ છે હદયની ચપલતા જેની એ તે અગલદત્ત સાતમે દિવસે સંધ્યાકાળે નગરની બહાર ગયે. ૮૬ છે
स्थितः स तस्करं लिप्मु-र्मलपीवरचीवरः ॥ मरुचलदलश्रेणे स्तन चूततरोस्तले ॥ ८७ ॥ ૩૬ સૂર્યોદય પ્રેસ–જામનગર.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૨)
અ:— ્યાં તે મલયુક્ત કપડાં પહેરીને પવનથી ચાલતી છે પાંઢડાંઓની શ્રેણિ જેની એવા એક આંબાના વૃક્ષનીચે ચારને મેળવવાની ઇચ્છાથી બેઠા. ॥ ૮૭ ૫
वामहस्तस्फुरदंडो । वांछवि यमोपमां ॥
दंडो चीरिकां विभ्र - ध्ध्वजवदुरितौकसि ॥ ८८ ॥ जपमालापरावर्त । कुर्बन् दक्षिणपाणिना ||
1
अमुष्यंत क्षितौ त । कतीति गणयन्निव ।। ८९ ॥
बध्धुं नरतिमिन् जाल - मित्र कंथां वहन् गले || अव्यक्तं चालयनोष्टौ । चौर्यविद्यां जपभिव ॥ ९० ॥
I
भून्यस्तनयनो मार्ग | दुर्गतेः स्पृहयन्निव । વિદ્યાર્ કરશે તેના-૬૧-૬ નીળવનાત્તા ।।૧૨।।૨સુમિયા
અર્થ :—એવામાં તેણે જાણે યમની ઉપમાં ઇચ્છતા હોય હુ તેમ ડામા હાથમાં પકડેલા દડવાળા, અને પાપના પર રહેલી ધજાનીપેઠે દડપર લટકેલાં ચીંથરાંવાળા, ૫ ૮૮ ૫ અરે આ પૃથ્વીપર મે કેટલાને લુંટયા છે? એમ જાણે ગણતા હાય નહિ તેમ જમણે હાથે જપમાલા ફેરવતા, ॥ ૮૯ ૫ મનુષ્યરૂપી મત્સ્યેને બાંધવાની જાણે જાળ હોય નહિ તેવી કથાને ગલામાં ધારણ કરનારા, તથા જાણે ચારી કરવાની વિદ્યા જપતા હેાય નહિ તેમ શવિના હાઠ ફફડાવતા, ના તથા અધેાગતિના માર્ગ ચહાતા હાય નહિ તેમ જમીનપર દ્રષ્ટિ રાખનારા એવા એક પરિવ્રાજક જોગી તેણે જી વનમાંથી આવતા જોયા.
उद्बद्धपिंडिकं दीर्घ — जंघमारक्तलोचनं ॥
स्तब्धकेशं वक्रनाशं । निश्चिक्ये तं स तस्करं ।। ९२ ॥
અર્થ:-’ચી પેનીવાળા, લાંખી જઘાવાલા, લાલ આંખાવાલા, સ્તબ્ધ કેશાવાલા તથા વાંકા નાવાલા એવે તેને આવતા જોઇને અગલદત્ત નિશ્ચય કર્યો કે ખરેખર આ ચાર છે. । હર !
सोऽपि स्वोपधिमालंय । शाखायां तस्य शाखिनः ॥ નિવિદો વિરીજીત્ય | ચ્યુતવાળ મૂતઙે || ૧૨ || અર્થ:—પછી તે પરિવ્રાજક પેાતાના ઉપકરણ તે વૃક્ષની ડાળમાં માંગીને પૃથ્વીપર પડેલાં પાંદડાંનું આસન બિછાવીને તે પર બેઠા ારા
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૮૩ )
भग्नपोतमिव क्षीण - सर्वस्वमित्र दुःखिनं ||
-
निरीक्ष्याऽगलदत्तं सोडवतंसो मायिनां जगौ ॥ ९४ ॥ અ:—જાણે વહાણ ભાંગી જવાથી સમુદ્ર તરીને નિકલ્યા હોય નહિ એવા, તથા પેાતાની સ` મિલ્કત જાણે નાશ પામી હેાય નહિ એવા તે દુ:ખી અગલદત્તને જોઇને તે કપટીના શિરોમણિ ખેલ્યા કે,
वत्स विच्छायतेयं ते । व्यक्तं वक्ति दरिद्रत ॥
तदाशु वद विश्वस्तः | कस्त्वं कौतस्कुतोऽसि वा ।। ९५ ।। અઃ—હે વત્સ! આ તારો દયામણા ચહેરો પ્રગટરીતે તારૂ દદ્ધિપણુ સૂચવે છે, માટે તું મારાપર ભસા રાખીને જલદી કહે કે તુ કાણુ અને કયાંના રહેવાસી છે? ॥ ૯૫ ૫
जगादागलदत्तोऽथ | पटुः कपटनाटके ||
ब्रूते परमकारुण्यं । प्रभो प्रश्नोऽयमेव ते ।। ८६ ।।
અર્થ:—ત્યારે કપટનાટકમાં ચતુર એવે તે અગલદત્ત મેલ્યા કે હે ભગવન્! આપને આ પ્રીજ આપતુ અતિ દયાલપણું સૂચવે છે.
अहमुज्जयिनीवासी । बाल्योच्छिन्नपरिच्छदः ॥
सर्वात्मना श्रिया त्यक्तः । कुलपुत्रोऽस्मि दुर्भगः ॥ ९७ ॥ અર્થ:—હું ઉજ્જયની નગરીનેા રહેવાસી છું, મારી માલ્યાવસ્થામાંજ મારા સર્વ પિરવાર તારા પામ્યા છે, તેમજ હું બિલકુલ ધનિવનાના અને દુર્ભાગી કુલીનનેા પુત્ર છું. ૫ ૯૭ u
लग्नदारिद्र्यदावत्वा -- दव्यवस्थं भुवि भ्रमन् ॥
न्यभालयमिहायात—स्त्वां कारुण्यैकसागरं ॥ ९८ ॥
અથ:—દારિદ્રરૂપી દાવાનલ મારી પાછળ લાગ્યાથી હું કઈં પણ રઠેકાણાવિના આ પૃથ્વીપર ભમ્યા કરૂ છુ, એવામાં અહીં દયાના સાગર એવા આપનાં મને દર્શન થયાં છે. ૫ ૯૮ ॥
निश्चितं त्वयि निध्याते । दारिद्र्यं शांतमेव मे ॥
शाम्यत्येव पयोराशिः । कुंभजन्मन्युदित्वरे ॥ ९९ ॥
અધઃ—ખરેખર આપનું ધ્યાન ધરવાથીજ હવે મારૂ દારિદ્ર તા હું દૂર ગયેલું માનું છું, કેમકે જ્યારે વડવાનલ ઉદય પામે ત્યારે સમુદ્ર શાંતજ પડી જાય છે. ! ૯૯ ૫
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૮૪ ) द्रागथो लिंगिनालिंगि । सौम्य सम्यग् वदनसि॥ मयि प्रसन्ने सन्नेत्र । भावि तेऽतिघनं धनं ॥ १८०० ॥
અર્થ હવે તે પરિવ્રાજકે તેને તુરત આલિંગન દઈને કહ્યું કે હે સૌમ્ય! તું જે કહે છે તે બરોબર છે, વલી હે ઉત્તમ દૃષ્ટિવાળા! હ તારાપર જ પ્રસન્ન થયે તે તને ઘણું ધન પ્રાપ્ત થશે. તે ૧૮૦૦ છે
एवं तयोर्निगदतोः । कालभूपेन भास्करः ॥ अयं हि तारकश्रीणां । हर्तेत्यस्तमनीयत ॥ १॥
અથડ–એવી રીતે તેઓ જેવામાં વાત કરે છે, તેવામાં આ પણ તારાઓની લક્ષ્મીને હરનાર છે, એમ સૂચવીને કાલ રાજાએ સૂર્યને અસ્ત પમાડે. ૧ છે
गते सूरे जगजग्छु । परितः पवितस्तरे ॥ असजनजनस्वांत-मलीमसतमं तमः ।। २॥
અર્થ:–હવે સૂર્ય જ્યારે ચાલ્યો ગયો ત્યારે દુર્જન મનુષ્યના અંત - કરણ સરખે અતિ મલીન અંધકાર એફેર વિસ્તાર પામ્યો. એ ૨
कंथाकोणादथाकृष्या-युधानि रथिकांजगं ॥ परिव्राट् स्माह वत्सावां । गच्छावोऽस्याः पुरोंतरा ॥ ३ ॥
અર્થ-પછી તે પરિવ્રાજકે પોતાની કંથાના ગજવામાંથી હથિ થાર કહાડીને અગલદત્તને કહ્યું કે હે વત્સ! ચાલ હવે આપણે આ નગરની અંદર જઈએ. | ૩ |
अद्य चौरो मयापीति । प्रीतिभाजाऽविशत्पुरीं । स स्तेनोऽगलदत्तेनो-पेतः प्रेतेशभीषणः ॥ ४ ॥
અર્થ – આજે હવે મને ચોર મલે છે, એમ ખુશી થતા તે અગલદત્તસહિત યમસરખા તે ભયંકર પરિવ્રાજકે નગરની અંદર પ્રવેશ કર્યો. છે
श्रीवत्सानुकृतिक्षात्रं । कस्यापि श्रीमतो गृहे ॥ स दत्वा तन्मुखे वीर-ममुंचद्वंचनाचणः ॥ ५॥
અર્થ–પછી તે ધૂર્તશિરોમણિ પરિવ્રાજકે કઇક શ્રીમંતના ઘરમાં શ્રીવત્સસરખું ચાખંડું બાકોરૂં પાડીને ત્યાં તે બકરાંના મુખ આગળ અગલદત્તને બેસાડ. | V |
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫ )
बिलेनाखुरिव क्षात्र — वर्त्मनांतः प्रविश्य सः ॥
સૂચસી: સ્વળ જ્ઞાહિ-પેટા પ્રાચીટલું હિ ॥ ૬ ॥
અ:—પછી મિલમાં જેમ દર તેમ તે માકેારાવાડે અંદર જઇને તેણે સ્વર્ણ તથા જવાહીરની ઘણીક પેટીઓ બહુાર કહાડી. ।। Fu
तमाशु हेतुकामोऽपि । कोपमश्लथयद्रथी ||
निः कृपस्यास्य पश्यामि । निष्टामिति लसन्मतिः ॥ ७ ॥ ૫:—તે વખતેજ અગલદત્ત તેને મારવાની ઇચ્છાવાળા થયા છતાં આ નિર્દયનું રહેઠાણ આદિક મારે જોવુ જોઇએ, એવી બુદ્ધિ થવાથી તેણે પેતાને ક્રોધ શિથિલ કર્યાં. ॥ ૭॥
वाहीकानानये यावत्तावश्चिंत्यमिदं त्वया ||
इत्यवस्थाप्य तं तत्र । स्वयं चौरश्चचाल सः ॥ ८ ॥
અ:—હવે હું જેટલામાં મજુરોને ખેલાવી લાવું ત્યાંસુધી તારે આની ખબર રાખવી, એમ કહી અગલદત્તને ત્યાં બેસાડી તે રિવ્રાજક પાતે ત્યાંથી ચાલતા થયા. ૫ ૮ ૫
लोभयित्वोघुरस्कंधान् । धीवंध्यान् वृषभानिव ॥
कापि देवकुळे सुप्ता - नानैषी दुर्विधान्नरान् ॥ ९ ॥
અર્થ :-પછી તે કાઇક દેવમંદિરમાં સુતેલા મજબૂત બાંધાવાળા અલદસરખા નિર્મુદ્ધિ તથા નિર્ભાગી એવા પુરૂષને લલચાવીને ત્યાં તેડી લાવ્યેા. ૫ ૯ u
तैरुपाट्याखिलं लोन - भारं लोभवशंवदैः ॥
સ ાનિયેયો ચંકઃ । ફંટાવિ પદ્મશઃ || ૨૦ | અર્થ:——લાભને વશ થયેલા એવા તે પુરૂષાપાસે ચારીનેા તે સઘળે માલ ઉપડાવીને કરડીયામાંથી જેમ સર્પ તેમ તે નગરમાંથી બહાર નીકલી ગયા. । ૧૦ ।
क यात्येष क वा । धनं को म्य परिच्छदः ॥
इति बोध्धुं रथी नाथ - मित्र सत्यस्तमन्वगात् ॥ ११ ॥ અઃ—હવે આ કયા જાય છે? અવા આ ધન તે કયાં રાખે છે ? તેના પરિવાર કેણુ છે ? તે સઘલુડવામટેશેની પાછલ જેમ નાકર તેમ અગલદત્ત તેની પાછળ ગયે. ૫ ૩૩ ॥
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૮૬) गतो जीर्णवनं चौर-चक्री वैवधिकान् जगौ ॥ --- મો: જિયા રિમૂવા-ડવતીયં વિભાવરી | ૨૨ .
અર્થ–પછી તે ચોરોનો સરદાર છર્ણ વનમાં જઈને તે મજુરને કહેવા લાગ્યું કે અરે! શું આજે રાત્રિ સ્થિર થઈને જ ઉતરી છે !
अद्यापि पुष्कला रात्रि-स्तदिह स्वपित क्षणं ।।
વઢ વયંતિ નિરો-હા જનિનામાં || ૩ || ' અર્થ-હજુ ઘણુ રાત બાકી છે, માટે ક્ષણવાર અહીં સૂઈ જાઓ? કેમકે રાતને ઉજાગરે સર્વ રોગના કારણરૂપ છે. તે ૧૩
इति बंधोरिवास्योक्त्या । वाहीका विप्रतारिताः ॥ મુaમારા વાધો / સંવવા શરત છે ?૪ ..
અર્થ:–એવી રીતે જેમ ભાઈના તેમ તેને વચનથી ગાયેલા તે મજુરો ભાર ઉતારીને વડનીચે લાંબા પગ કરીને સુઈ ગયા. ૧૪
नास्ति जागरिणो भीति-रिति नीति स्मरन्नथ ॥ रथिकः सुस्थिरं काष्टं । श्रस्तरे स्वे प्रतस्तरे ॥ १५ ॥
અથ:--જાગતાને ડર નથી, એવી નીતિને યાદ કરીને તે અગલદત્ત પિતાના બીછાનાપર પિતાને બદલે એક લાંબું કાષ્ટ મેલી રાખ્યું. ૧પા
अप्रमत्तः स्वयं पश्यन्नस्य चौरस्य चेष्टितं ॥ न्यग्रोधस्कंघमाश्रित्य । करवालकरः स्थितः ॥ १६ ॥
અર્થ—અને પોતે સાવધાનપણે ચેરની હીલચાલ તપાસતેથકે હાથમાં તલવાર લઈને વડના થડની પાછળ છુપાઈ બેઠે. ૧દા
चौरः सुप्त्वा क्षणं विश्वन् । विश्वासयितुमुत्थितः ॥ निद्रामुद्रितचैतन्यान् । वाहीकानसिनावधीत् ॥ १७ ॥
અર્થ –હવે સર્વને વિશ્વાસ ઉપજાવવા માટે તે ચેર પણ ક્ષણવારસુધી સૂતો, તથા પછી ઉઠીને નિદ્રાથી ચેતન્યરહિત થયેલા તે મજુરેને તેણે તરવારથી મારી નાખ્યા છે ૧૭ છે
तस्करो मस्करीभूय । चक्रे यान् दुर्नयांनयं ॥ कार्या मयाद्य तच्छुद्धि-रिति ध्यायति सारथौ ॥ १८ ॥
અર્થ:–અરે ! આ ચેરે મદેન્મત્ત થઈને જે અન્યાય કર્યા છે, તેની આજે મારે ખબર લેવી જોઇએ, એવી રીતે જોવામાં તે અગલિદત્ત વિચારે છે, જે ૧૮ છે
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૭). नृशंसः स तदास्तीर्ण-श्रस्तरेऽसिमवाहयत् ।। आस्फल्य प्राप मोघत्व-मसिर्दारुणि दारुणे ॥ १९ ॥ અર્થ –તેવામાં તે દુષ્ટ ચેરે તેના બિછાનપર તરવારનો ઘા કર્યો, ત્યારે તેની તલવાર તે ભયંફર કાષ્ટ્રમાં અથડાઇને ગટ ગઈ. ૧૯
ततः सोऽत्याकुलीभूतः । कृपाणं नर्तयन करे ॥ वानरो वृश्चिकग्रस्त । इव बभ्राम सर्वतः ॥ २० ॥
અર્થ:–ત્યારે તે અત્યંત વ્યાકુલ થઇને હાથમાં તલવાર નચાવતેથકે વીંછુથી ડંખાયેલા વાનરની પેઠે આસપાસ ભમવા લાગ્યો. મરવા
लब्ध एवासि रे दास । क यासि मम पश्यतः ॥ ..योऽध्वा वैवधिकैः क्षुण्णः । स ते दश्योऽधुना मया ॥ २१ ॥
અર્થ:-અરે દાસ ! તું હવે મલ્યા છતાં મારી નજર આગલથી કેટલેક જઇશ! આ મજુરએ જે ભાગ લીધો છે, તેજ મા મારે તને હમણ દેખાડે છે. તે ૨૧
लपनित्याययौ हस्त-वशं स रथिनो यदा ।। ' છે તુજ વિણ તિતિા તદા તેનાગુ ક્ષિતઃ | ૨૨ //
અર્થ –એમ બોલતેથકે જોવામાં તે અગલદત્તને હાથ આવ્યું ત્યારે તેને તુરત ધમકાવ્યો કે અરે દુષ્ટ ! તું ઉભું રહે છે રર છે મિડકુનાવૃતોના દે તાતિના I. पपात पातकभरा-दिवाधस्तस्कराधमः ।। २३ ।।
અર્થ –એમ કહી સજેલી તલવારથી પાપોમાં ઉત્કંઠાવાલું એવું તે ચોરનું ગલું જ્યારે તેણે કાપી નાખ્યું ત્યારે તે નીચ ચેર જાણે પાપના ભારથી હોય નહિ તેમ નીચે પડયો. ૨૩
ततः कंठगतप्राणः । स प्रोचे रथिकांगजं ॥ मां बुद्धिधाम बुध्ध्यस्व । चौरं नाम्ना भुजंगमं ॥ २४ ॥ અર્થ–પછી કંઠે પ્રાણ આવ્યાથી તેણે અગલદત્તને કહ્યું કે હે બુદ્ધિવાન ! મને તારે ભુજંગમ નામે ચેર જાણ છે ૨૪
वीरापीड द्विषोऽपीडे । तवाहं घातचातुरीं ॥ दुर्ग्रहं भटकोटीभि-यन्मामेवमखंडयः ॥ २५ ॥
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૮૮ ). અર્થ –હે વીરશિરોમણિ! તારી શત્રુની પણ (મને) આરવાની ચાલાકીની હું પ્રશંસા કરું છું, કેમકે કોડેગમે સુભટ પણ જેને પકડી શક્યા નથી, એવા મને તે આવી રીતે માર્યો છે. જે રપ છે
इदृग्वीरावतंस त्वं । ध्रुवं सत्कारमर्हसि ॥ धनदानं प्रतीत्याय । सहानीतोऽसि वा मया ॥२६॥
અર્થ –એ તું વીરશિરોમણિ ખરેખર સત્કાર કરવા લાયક છે અથવા હું તને ધન દેવાનું વચન આપીને અહીં લાવેલો છું. રહા
तदेनां विज्ञ विज्ञप्ती । मम सम्यक्प्रमाणय ॥ त्वं कृपाणं गृहाणेद-मरिमेदच्छिदौषधं ॥ २७ ॥ અર્થ:–માટે હે ચતુર! મારી એક આ વિનંતિ તું સારી રીતે સ્વીકાર ? અને શત્રુઓને મદ ઉતારવામાં ઔષધ સરખી મારી આ તલવાર ગ્રહણ કરી ૨૭ છે
गच्छ श्मशानतोऽमुष्मा-द्वत्स पश्चिमया दिशा ॥ ge gફાતિ વત્સ ! ઉત્તર શકિત . ૨૮ |
અર્થ –વળી હે વત્સ! આ શમશાનથી પશ્ચિમ દિશામાં તારે જવું, ત્યાં આગળ તને એક ઘર દેખાશે, તેને બારણે જઈ તારે હાંક મારવી. . ર૮ છે
मम स्वसा ततो द्वार-मुद्घाट्य त्वामुपेष्यति ॥ दर्शयेथा इमं तस्याः। करवालं करे स्थितं ।। २९ ॥
અર્થ:–ત્યારે મારી બહેન બારણું ઉઘાડીને તારી પાસે આવશે, તેણને આ મારી તલવાર તારા હાથમાં લઈને દેખાડજે. ! ૨૯ છે
हृष्टाथ मुष्टिमध्या सा । त्वां मध्येसम्म नेष्यति ॥ दर्शयिष्यति चादर्श-मुखी मत्संचितं धनं ॥ ३०॥
અર્થ:–ત્યારે તે પાતળી કેડવાની મારી બહેન ખુશી થઈને તને ઘરની અંદર લઈ જશે, અને દર્પણ સરખા મુખવાલી એવી તે મારૂં સંચેલું ધન તને દેખાડશે. ૩૦ li
ततस्तां परिणीय त्वं । श्रियं स्वीकृत्य चाखिला ॥ तत्र स्थेयानि धामा-ऽभिगम्याद्वा यथारुचि ।। ३१ ।।
અથ–પછી તેણીને તું પરણીને તથા સઘલી લક્ષ્મી લઈને જે તને રૂચે તે ત્યાં રહે છે, અથવા પોતાને ઘેર જજે. . ૩૧ છે
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૯) माणरेवं वदन्नेव । चौरः सपदि तत्यजे ॥ रथी तत्खड्गयादाया-ऽचलत्तदुदिताध्वना ॥ ३२ ॥
અર્થ:–એમ બોલતોથકોજ તે ચાર તરત પ્રાણરહિત થયે, અને અગલદત્ત પણ તેની તલવાર લઈને તેણે કહેલા માર્ગે ચાલે. ૩રા
मुतनोरतनोच्छेब्दं । प्राप्य तन्मंदिरं पुरः ॥ तं श्रुत्वा निर्ययो सेंदु-वदना सदनांतरात् ॥ ३३ ॥
અર્થ–પછી તેના ઘર આગળ આવીને તેણે તેની બહેનને હાંક મારી, તે સાંભલીને ચંદ્રસરખા મુખવાળી તે તરૂણું પણ ઘરમાંથી બહાર આવી. છે ૩૩ છે
स वीक्ष्य तारतारुण्यां । तामरण्यनिवासिनी ॥ ગાગાગાળાનેયં ષિા મુવં મિનિ રષ્યિવાન છે રૂ૪ |
અર્થ:–અતિ તરૂણ વયવાળી અને વનમાં રહેનારી એવી તેણુને જોઇને અગલદત્ત વિચાર્યું કે શું પૃથ્વી ભેદીને આ નાગકન્યા અહીં આવી છે? . ૩૪ છે
तेनाथ दर्शिते खड्गे । बुध्ध्वा बंधुवधं सुधीः ॥ सा क्षणं साक्षिणं कृत्वा-त्मानमेव शुचं दधौ ॥ ३५ ॥
અર્થ–પછી તેણે તલવાર દેખાડયાથી તે ચતુર તરૂણુએ પોતાના બંધુને વધ થયેલ જાણીને ક્ષણવારસુધી પિતાના આત્માની સાક્ષીએજ શેક ધારણ કર્યો. તે ૩પ છે
निगृह्य शोकमस्तोकं । पातालोकः प्रवेश्य तं ॥ प्रथयामास वितथं । स्नेहं मायेव देहिनी ॥ ३६॥
અર્થા–પિતાના ત અતિ શોકને છુપે રાખીને તથા તે અગલદત્તને ભોંયરામાં લઈ જઈને તે કપટમૂર્તિ તેના પ્રતે જુઠો સ્નેહ વિસ્તારવા લાગી.
अहो भाग्यं ममापूर्व । यत्त्वं दृक्ख दोऽभवः ॥ इत्युचुषी ददौ भक्त्या -नवमा नवमासनं ॥ ३७॥
અર્થ:–અહે! મારૂં અપૂર્વ ભાગ્ય જણાય છે, કે જેથી મને આપનું દર્શન થયું છે, એમ કહીને તેણુએ અતિભક્તિથી તેને (બેસવામાટે) એક નવું આસન આપ્યું. તે ૩૭ છે
तस्मिनासनगे पादौ । प्रक्षाल्य चरवारिणा ॥ पल्यंकं वेश्मकोणे सा । विततान वितानयुक् ॥ ३८ ॥ ૩૭ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ( ર૯૦ ) અર્થ–પછી તે જ્યારે આસન પર બેઠે ત્યારે નિર્મલ જલથી તેના પગ ધોઈને તેણુએ ઘરના એક ખુણામાં છત્રીપલંગ બીછાવ્યું કે થોડા દિવ્યેય | Rા મેવં વિજ્ઞાન છે.
पापैः स्वैरेव मे भ्राता । हतः किं तव दूषणं ।। ३९ ॥
અથ–પછી તે તેની પાસે આવી હાથ જોડીને વિનંતી કરવા લાગી કે પોતાના જ પાપોથી મારે ભાઇ હણાય છે, તેમાં તમારે શું દોષ છે? | ૩૯ છે
इयं भ्रात्रार्जिता लक्ष्मी-स्तत्तद्भोगनिबंधनं ॥ इदं च सदनं तस्य । देवानामपि दुर्गमं ॥ ४०॥
અર્થ:–તે તે ભેગના સાધનરૂપ આ મારા ભાઈની મેળવેલી લક્ષ્મી છે, અને દેવને પણ દુર્ગમ એવું આ તેનું ઘર છે. ૪૦
नेतः सर्वस्वमप्येत-त्वदायत्तमतः परं ।। प्राग् मां विवाह्य भुंक्ष्व त्व-मत्र भोगान् यथारुचि ॥४१॥
અર્થ: હે સ્વામી ! આ સઘળું હવેથી આપનું જ છે, માટે પ્રથમ તમે મારી સાથે વિવાહ કરીને અહીં ઇચ્છામુજબ ભેગે ભેગે? ક |
जाने तव परिम्लाने । चक्षुषी वीक्ष्य दक्षिण ॥ अल्पमप्यध यामिन्यां । न निद्रासुखमन्वभूः ॥ ४२॥
અર્થ:–વળી હે ચતુર ! તમારી આ ઘેરાતી આંખે જોઈને હું એમ ધારું છું કે આજે રાત્રિએ તમેએ જરા પણ નિદ્રાસુખ અનુભવ્યું નથી કે કરે છે
पुनातु प्रथमं प्राण-प्रिय शय्यां भवानिमः ॥ क्षणं गृह्णातु विश्रामं । श्रमं हेतुं सुखद्विषं ॥ ४३ ॥
અર્થ:–માટે છે પ્રાણનાથ! પ્રથમ આપ આ બિછાનું પવિત્ર કરે? તથા સુખના દ્વેષી એવા શ્રમને દૂર કરવામાટે આપ ક્ષણવાર વિશ્રામ ? ૪૩ છે
अहो अवसरज्ञत्वं । तवेत्युच्चैः पठन् शठः ।। पल्यं के परितो दीप-प्रदीपे सोऽस्वपीन्मृदौ ॥ ४४ ॥
અર્થઅહે! તું તો ભારે અવસરની જાણ લાગે છે! એમ મેથી કહીને તે ચતુર અગલદત્ત ફેરથી દીપકના અજવાળાંવાલા કમળ પલંગ પર સૂતો. ૪૪
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૯૧ )
स्वदंगशैत्यदं स्वामि- नानयामि विलेपनं ॥
ફર્યુવના વિદ્યુમોના-વિધ સા નિયેયૌ તતઃ ॥ ૪૬ || અઃ—હે સ્વામી ! હવે આપના શરીરે ઠંડક કરવામાટે વિલેપન લાલુ, એમ કહીને વદળામાંથી જેમ વીજળી તેમ તે ત્યાંથી નિકલી ગઈ. ॥ ૪૫ ૫
४६ ॥
अपश्यंस्तां पुरो नीति - चतुरः स व्यचिंतयत् ॥ जडोsहं यद्रिपोर्गेहे | स्वपन्नस्मि स्ववेश्मवत् ॥ અ:—હવે તેણીને પાતાની પાસે નિહુ જોવાથી તે નીતિચતુર. અગલદત્ત વિચારવા લાગ્યા કે, અરે હું તે। શું મૂખ બન્યા છુ કે આ શત્રુના ઘરમાં પણ પેાતાના ઘરનીપેઠે સૂતા છું. ॥ ૪૬ u
1
ये गत्वा वैरिणो गेहं । विश्वसंति कुबुद्धयः ।। નિરૌષધવાઃ સર્વ-વિષે તે વહુ ોરતે । ૪૭ ||
।
અઃ—જે મૂર્ખ વેરીને ઘેર જઇ તેને વિશ્વાસ કરે છે, તે ઔષધના સામવિના સર્પના બિલમાં સુએ છે. ૫ ૪૭ u जामिः क्ररस्य चौरस्य । क्रूरैवेयं भविष्यति ॥ ન સર્વેસોતી કવિ | સર્વસ્વમિનાળિી || ૪૮ || અર્થ:—તે નિ ય ચારની આ બહેન પણ નિર્દયજ હોવી જોઇએ, કેમકે સપની બહેન કઇં સર્પ પણાથી જુદી પડતી નથી. ૫ ૪૮ u मुखे मधुरमंते च । कुपथ्यमिव दारुणं ||
ચેન્નીળાં વધુ મન્વંતે । વરતે† જીતઃ મુત્યું ॥ ૪૨ ॥
લા
અર્થ:—કુપથ્યનીપેઠે પ્રારંભમાં મધુર તથા અંતે ભયંકર એવુ સીએનું વચન જેઓ માને છે, તેઓને સુખ કયાંથી હોય? ध्यात्वेति मंक्षु वध्योव-कल्पं तल्पं मुमोच सः ॥ तत्र स्वपटमास्तीय- पधानद्वयमंडिते ।। ५० ।। અ:—એમ વિચારીને તેણે વધભૂમીસરખી તે શય્યા તુરત છેડી દીધી, તથા બન્ને એસીકાંથી શાભીતા એવા તે પલંગપર તેણે દુપટ્ટો પાથરી રાખ્યા, ૫ ૫૦ ॥
दीपपृष्टमवष्टभ्योदसिः स्वविदसौ स्थितः ॥
उत्कीलिता तथा ताव - तल्पे यंत्रशिलापतत् ॥ ५१ ॥
--
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯ર) અર્થ તથા પોતે ખુલ્લી તલવારસહિત દીપકની પાછળ ઉભે, એવામાં તેણુએ ખીલી કહાડવાથી તે પલંગ પર એક યંત્રશિલા ઉપરથી આવી પડી. પ૧
ઘાતિ વાતો ગ્રાહુ-રિતિ પ્રકૃતિવારા II हस्ताभ्यां ददती ताला-मथ बाला ननर्त सा॥५२॥ અર્થ – મારા ભાઈને મારનારને મેં માર્યો, એમ વિચારી અતિ ખુશી થયેલી તે યુવતી બન્ને હાથેથી તાલી દઈ નાચવા લાગી. પરા
प्रस्थाप्य दक्षिणाशायां । बंधुमेकाकिनं मम । ટુર નિવૃતોડતા તમયા મૃતે યં | કરે છે
અર્થ–મારા ભાઈને એકલે જ દક્ષિણ દિશામાં (યમપુરીમાં) મેલીને અરે દુષ્ટ! તું જે નીરાંતે બેઠો છું તે હું કેમ સહન કરી શકું છે પડે છે
अबलैषेति विश्वासं । यन्मयि त्वमुपेयिवान् । मंतोस्तस्य फलं वीर-भगिन्यहमदर्शयं ।। ५४ ॥
અર્થ –આ તો અબલા છે, એમ વિચારીને મારા પર જે તે વિશ્વાસ રાખે તે તારા અપરાધનું ફલ મેં શૂરવીરની બહેને તને દેખાડેલું છે. જે ૫૪ છે
अनल्पमीति जल्पती । खड्गखाटकारभीषणः॥ जग्राह ग्राहवत्केश-पाशे तां रथिकांगजः ॥ ५५॥ અર્થ –એવી રીતે ખૂબ બડબડતી એવી તે ચોરની બહેનને ખડ્રગના ખાટકારથી ભયંકર થયેલા તે અગલદત્ત મગરની પેઠે એટલે ઝાલીને પકડી. . પપ છે
अरेरे गोमुखव्याघ्रि । मानुषीरूपराक्षसि ।। વિશ્વ ક્ષાક્ષ: ફ્રિ માં ના ગોવામિતું ક્ષમઃ || ૧ |
અર્થ:- અરે ગાયના મુખવાળી વાઘણ! તથા મનુષ્યરૂપી રાક્ષસી. સમસ્ત જગતનું રક્ષણ કરવાને સમર્થ એવો હું શું મારા આત્માનું પણ રક્ષણ કરૂં તેમ નથી ? | પ૭ છે
लपत्यसि यथा भ्रातु-स्तथा पंथानमीक्षसे । तेनेति तर्जिता साभू-भयभ्रांतविलोचना ।। ५८ ॥
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ) અર્થ તું જે બબડાટ કરે છે, તેથી જેવા તારા ભાઈના હાલ થયા છે તેવાજ તારા પણ હાલ થશે, એવી રીતે તેણે તજના કરવાથી તે ભયભ્રાંત આંખેવાળી થઈ. ૫૮ છે
अनन्यजीवनोपाया । साऽपतत्तस्य पादयोः॥ त्वमेव शरणं देव । सदैन्य मिति भाषिणी ॥ ५९॥
અર્થ –પછી જીવવાનો કે બીજે ઇલાજ ન મળવાથી તે તેને પગે પડી, તથા દીનતાપૂર્વક કહેવા લાગી કે, હે દેવ! હવે તો આપજ મારે શરણરૂપ છો. એ ૫૯ છે
वीरेषु प्राप्तरेखोऽसौ । स्त्रीहत्यायामरोचकी ।
तां जीवंती सहादाय । प्रातर्भूपसभा ययौ ॥ ६० ॥ 1. અર્થ–પછી વીરશિરોમણિ એવો તે અગલદત્ત સ્ત્રીહત્યાને અનિચ્છક થયોથકે તેણીને જીવતીજ સાથે લઈને પ્રભાતે રાજાની . સભામાં આવ્યો. તે ૬૦ છે
निशावृत्तं मुखात्तस्य । निशम्य धरणीधवः ॥ : તમે નાતરોમાં / તિવ્રત રૂવાતુત છે ? |
અર્થ–પછી તેના મુખથી રાત્રિનો વૃત્તાંત સાભલીને રોમાંચિત થયેલે રાજા બંદીની પેઠે તેની સ્તુતિ કરવા લાગ્યો કે, છે ઘ છે
भुंजतेऽन्ये धनं राज्ञः । कार्य त्वन्ये प्रकुर्वते ॥ द्रां पादाः पिबत्यंबु । शाखास्तु ददते फलं ॥ १२॥ અર્થ:–રાજાનું ધન બીજા ખાય છે, અને કાર્ય તે બીજા કરે છે, કેમકે વૃક્ષના મૂ યાં પાણી પીવે છે. અને શાખાઓ ફલ આપે છે.
मेका भवंतु सोद्रेकाः । सरसीपरिशीलने । एक एव पुनर्धत्ते । हंसस्तत्रावतंसतां ॥ ६३ ॥
અર્થ:તળાવમાં ગમ્મત કરવા માટે દેડકાં ભલે કુદ્યાજ કરે, પરંતુ તે તલાવની શોભા તે એક હંસજ કરે છે. તે ૬૩ છે
ततस्ता भगिनीकृत्य । वनितामवनिप्रभुः ॥ सहितोऽगलदत्तेन । स्तेनसम तदा ययौ ।। ६४ ॥
અર્થ–પછી તે ચેરની બહેનને પોતાની બહેનરૂપ ગણીને રાજા અગલદત્તસહિત તે ચેરને ઘેર ગયો. એ ૬૪ છે
वीक्ष्य वस्तु यथावद्धं । गर्भगेहगतं नृपः ॥ दुष्टचौरस्य दुर्वृत्त-ममर्हत महार्हतः ।। ६५ ॥
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર૯૪ ) અર્થ:–ત્યાં તે દુષ્ટ ચેરના ભોંયરાની અંદર રાજાએ સીલબંધ : સવ વસ્તુ તપાસીને પોતે જેની હોવાથી તેના દુરાચારમાટે વિચારવા લાગ્યો કે, તે ૬પ છે
अनेन वस्तुजातस्य । नास्य मुद्रापि भेदिता ॥ अहारि हा निजं जन्म । गृद्धिग्रस्तेन केवलं ॥६६॥ અર્થ –આ ચારે આ સઘલી વસ્તુઓનું સીલ પણ તોડેલુ નથી, અરે! કેવળ લોભને વશ થઈને તેણે પોતાને જન્મ ગુમાવ્યો છે. દા
प्रस्थानमिव निर्मुक्त-मधोगतियियासुना ॥ न तत्र बजतानेन । सहेदं जगृहे धनं ॥ १७ ॥
અર્થ -નીચ ગતિમાં જવા માટે જાણે તેણે પ્રસ્થાન મુકયું હોય નહિ તેમ તેણે ત્યાં જતાં થકાં આ ધન સાથે લીધું નથી. ૬૭ છે
ध्यात्वेति भुजुजाहतो । लोक ओकस्तदागतः ॥ न्यासीकृतमिव प्राप । खापतेयं निजं निजं ।। ६८॥
અર્થ:–એમ વિચારીને રાજાએ બોલાવેલા લેકે ત્યાં તે ચોરને ઘેર આવ્યા, તથા થાપણુ રાખ્યું હોય નહિ તેમ તેઓએ તે પતિપિતાનું ધન લઇ લીધું. એ ૬૮ છે
स्तुतोऽथ रथिका पौरैः । पूजितः पृथिवीभुजा ॥ अतीये दिवसान् कांश्चित् । तत्रोत्सवमयानिव ॥ ६९ ॥ અર્થ–પછી નગરના લેકેથી પ્રશંસા પામેલા તથા રાજથી પૂજાએલા તે અગલદત્તે ત્યાં કેટલાક ઉત્સવમય દિવસ વ્યતીત ક્ય'
अन्यदा श्यामदत्तायाः । सखी संगमिकाभिधा ॥ प्रदोषे मुक्तदोषं त-मुपेयाय रहास्थितं ॥ ७० ॥
અર્થ –એક દિવસે શ્યામદત્તાની સંગમિકા નામની સખી સંધ્યા કાળે દોષરહિત તથા એકાંતે બેઠેલા તે અગલદત્ત પામે આવી.૭
તેના સાસંમાના | પૃષ્ટાગામના . प्रणाम श्यामदत्तायाः । विज्ञप्येति जगाद सा ।। ७१॥
અર્થ –ત્યારે તેણે પણ તેને સન્માન આપીને આવવાનું કારણ પૂછયું, ત્યારે તે પણ શ્યામદાનો પ્રણામ કહીને બોલી કે, ૭૧ "
यां विनांभो नीरजिनी । रजनी शशिनं विना ॥ श्यामा श्यामानना स्वामि-स्त्वां विना प्राप तां दशां ॥७२॥
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) અર્થ-ડે સ્વામી! જલવિના કમલિની તથા ચંદ્રવિના રાત્રી જે દશાને પામે તે દશાને તારાવિના શ્યામ મુખવાળી તે શ્યામદત્તા પામી છે. જે હર
सांप्रतं सा नयनयो-निर्यदश्वोघदंभतः ॥ जलांजलिमिवाशेष-सुखानां स्वच्छ यच्छति ॥ ७३ ।।
અર્થ:-વળી હે સ્વચ્છ! હાલ તો તે આંખમાંથી નિકલતા આંસુએના મિષથી સર્વ સુખને જલાંજલિ આપે છે. જે ૭૩ છે
अंतर्बलद्वियोगामि-ज्वालायोगादिवान्वहं ॥
ઇતિ તખુણે ત્ય-નિઃસ્વા નિઃશ્વાસપંચઃ | ૩૪ . અર્થ-દયમાં બળતા વિયોગરૂપી અગ્નિની વાલાના સગથી હેય નહિ જેમ તેમ હમેશાં તેણીને મુખમાંથી ઉષ્ણુ નિધાસેની શ્રેણુએ નિકલ્યા કરે છે. . ૭૪
त्वां वहंत्यबला नित्यं । नवनागबलं हृदा ॥ अतिभारादिवाऽवाप । क्षमतां साधु साधुना ॥ ७५ ॥ અર્થ:-નવા હાથીસરખા બલવાલા એવા તને હમેશાં હદયમાં ધારણ કરનારી તે અબલા જાણે અતિ બેજાથી હોય નહિ તેમ હાલમાં જે દુબલી પડી ગઈ છે તે યુક્ત જ છે. ૭પ છે
નિઃસવતનોરત-ન્નેનરા તવ સિસયા | निशायामपि निद्राया । नावकाशं ददाति सा ।। ७६ ॥
અર્થ:–તેણીના અમૂલ્ય મનરૂપી રત્નનો ચેરસર એ જે તું, તેને પકડવાની ઈચ્છાથી રાત્રીએ પણ તે નિદ્રાને અવકાશ આપતી નથી. છે ૭૬ છે
भेजे भर्ता न मां भक्ता-मिति त्वदनुवृत्तितः ॥ द्विधा भक्ते जनेऽन्ने च । नास्थामृजुरियति सा ॥ ७७॥
અર્થ:–મને ભક્તને પણ મારા સ્વામી ભગવતો નથી, એમ વિચારી તારું અનુકરણ કરીને તે બિચારી બન્ને રીતે ભક્ત મનવ્યમાં અને ભક્ત એટલે ભેજનલાયક અનાજમાં પણ રૂચિ ધરતી નથી.
प्रियं विना परः कोऽपि । मास्मभून्मयि रागभूः ।। રૂતિ તવૃષાઢી વધશા રાશન સા | ૭૮ |
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથ–મારા પ્રિયતમવિના મારાપ્રતે બીજે કઇપણ રાગવાળા ન થાઓ, એમ વિચારીને તેને વશ થયેલી તે શ્યામદત્તા રાગ (રંગ) કરનારૂં તાંબૂલ પણ લેતી નથી. આ ૭૮ છે
कुरुते स्नेहलामालि-मालामालापतो बहिः । बाला त्वदभिधामंत्र-ध्यानभंगभयादिव ॥ ७९ ॥
અર્થ–વળી તે બાલિકા તારા નામના મંત્રના ધ્યાનમાં ભંગ પડવાના ડરથી જાણે હોય નહિ તેમ પોતાની સ્નેહયુક્ત સખીઓની શ્રેણિને પણ બેલાવતી નથી. ૭૦ છે
मंचको वंचको हंस-तूलिका शूलिकायते ।। स्वां विनास्या दुकूलानि । कुकूलानिलवच्छुचे ॥ ८० ॥
અથર–વળી તારાવિના હેલીએ તેણીને ઠગારે લાગે છે, હંસરેમની શયા ફૂલી જેવી લાગે છે, તથા રેશમી વસ્ત્રો લૂના ઉષ્ણ વાયુસરખા ખેદકારક થઈ પડ્યાં છે. ૮૦ છે
सव स्तेनजयक्ष्माप-प्रसादप्रमुखं यशः ॥ तद्रागसागरक्षोभे । वहिदिग्वायुतां गतं ।। ८१ ॥
અર્થ–વળી ચેરને જ્ય તથા રાજાની કૃપા આદિકથી ઉત્પન્ન થયેલો તારો યશ તેણીના રાગરૂપી સમુદ્રને ઉછાળવામાં અગ્નિખૂણાના વાયુસરખો થઈ પડ્યો છે. ૮૧ છે
ईदृग्वियोगदावाग्नि-तप्तांगी तृप्तिहेतुभिः ।। खांकसंगमपीयूष-स्तां तोषयितुमर्हसि ॥ ८२ ॥ અર્થ –એવી રીતે વાગરૂપી દાવાનલથી તપેલાં શરીરવાળી એવી તેણીને શીતલ કરનારા તારા ખોળાના સંગરૂપી અમૃતથી તારે ખુશી કરવી જોઈએ. ૮૨
पहिताहं तया हंत । तवेति गदितुं प्रभो ॥ पासि पौरानपायेभ्यः । किं मामामुपेक्षसे ॥ ८३ ॥ રપી–હવે હે પ્રભુ! તને આવી રીતે કહેવામાટે તેણુએ મને મોકલી છે કે તું નગરના લેકેનું તે દુ:ખોથી રક્ષણ કરે છે અને મને દુઃખીને શામાટે ઉપેક્ષે છે? પ ૮૩ છે
श्रुत्वेत्यगलदत्तोऽवक् । किमिदं गदितं त्वया ॥ पृथग्देहाश्रयाः प्राणाः । श्यामदत्ता हि मे ध्रुवं ॥ ८४ ॥
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૯૭૬)
અ: તે સાંભળીને અગલદત્ત મેલ્યા કે અરે! તું આ શુ મેલી ? શ્યામદત્તા તા ખરેખર જીદ્રા શરીરમાં રહેલા મારા પ્રાણસરખી છે. ॥ ૮૪ ૫
भुंजानस्य शयानस्य । व्रजतस्तिष्टतोऽपि वा ॥ हदो न दूरीभवति । श्यामा हारलतेव मे ।। ८५ ॥
અઃ—તે શ્યામદત્તા તેા હારનીપેઠે ભાજન કરતાં, સુતાં, ચાલતાં તથા ઉભતાં પણ મારા હૃદયમાંથી દૂર થતી નથી. ।। ૮૫
तद्गच्छ वत्सले सजी — कृत्य तां चानय द्रुतं ॥ सोऽहमस्मि प्रतिष्टासुः । प्रातरुञ्जयिनींप्रति ॥ ८६ ॥ અઃ—માટે હે વત્સલ! તુ જા? અને તેણીને તૈયાર કરીને તુરત લાવ? કેમકે પ્રભાતમાં હું ઉજ્જયિનીતરફ જવાના છું. urğu तयाथ बोधितोदता । श्यामदत्ता प्रमोदिनी ॥
ગાવાય રથમાયાસી—દાસીતમાનું ॥ ૮૭ ||
અર્થ :—હવે તે દાસીએ જઇને તે વૃત્તાંત કહેવાથી શ્યામદત્તા પણ ખુશી થઇને પવનના વેગને જીતનાર રથ લઈને ત્યાં આવી પહોંચી. ॥ ૮૭ ।
સતઃ વિનસર્વાંગ—-પુજા છન્નુn: //
तामालिंग्य सुधासिंधु - स्त्रानं स स्वममन्यत ॥ ८८ ॥ અ:—પછી સર્વ શરી૨૫૨ રામાંચિત થયેલા તે અગલદત્ત તેણીનું આલિંગન કરીને પાતાને અમૃતના સમુદ્રમાં સાન કરેલા માનવા લાગ્યા. ॥ ૮૮ ॥
श्यामां च शस्त्रपंक्तिं च । परमारोपकारिणीं ॥
अथ रथोपरि न्यस्य । प्रातर्गच्छन् जुघोष सः ।। ८९ ।। અ:—પછી અતિ કામને શાંત કરનારી એવી તે શ્યામદ્દત્તાને, તથા પરને મારવામાટે ઉપયેગી એવી શસ્રોની શ્રેણને તે રથમાં નાખીને પ્રભાતે જતેાથકા માટેથી ખેલવા લાગ્યા કે, ॥ ૮૯ ૫ ભૂજંતુ ઘુમટાઃ સર્વે । વેળા માનેતર
श्यामामादाय ग्रात्येष | कर्मसाक्षिणि साक्षिणि ॥ ९० ॥ અ:—ગ થી ભરેલા મનવાળા હે ભ` સુભટા ! તમે! સાંભલા? આ હું. સૂર્યની સાક્ષીએ શ્યામદત્તાને લેઇ જાઉં છું. !! ૯૦ u ૩૮ સૂર્યોદય પ્રેસ—જામનગર.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) यो युधे भुजकंडूलो । यियासुर्यमसम्म यः ॥ यो नाबापयस्कामः । स मा यांतं निषेधतु ॥ ११ ॥
અર્થ –યુદ્ધમાટે જેના હાથ ચળવળી રહ્યા હોય, જે યમને ઘેર જવાને ઇરછતે હેય, અથવા જેને નવી માતાના સ્તનપાનની ઇચ્છા હેય તે મને જતો અટકાવે. એ ૧
एवं निजभुजस्थाम । स्फोग्यन् भटकोटिषु ॥ केनाप्यरुद्धप्रसरः । सुरश्रोतःप्रवाहवत् ।। ९२ ।।
અર્થ:–એવી રીતે કોડેગમે સુભટની વચ્ચે પિતાનું ભુજાબી પ્રગટ કરતથક તથા દેવગંગાના પ્રવાહની પેઠે કેઈથી પણ ન અટકાવાએલ, કર છે
निर्गतो नगराददि-कंदरादिव केसरी ॥ प्रपेदे वर्त्म सोऽवत्याः। कृत्वा दिग्देवतानतिं ॥९॥तिभिर्वि०॥
અથ: પર્વતની ગુફામાંથી જેમ કેસરીસિંહ તેમ નગરમાંથી નિકળીને તે દિશાદેવીને નમીને અવંતીને માર્ગે ચાલ્યો. ૯૩
भोजनावसरे बंधु-वियोगात्परिदेविनी ॥' स कापि सरसि श्यामा । सप्रश्रयमभोजयत् ॥ ९४ ॥
અર્થ–પછી ભેજનવખતે બંધુઓના વિયેગથી ખેદ પામતી એવી તે શ્યામદત્તાને કઇક તળાવને કિનારે આગ્રહપૂર્વક તેણે જમાડી.
विधाय वाजिनोस्तृप्ति । तृप्ति स्वस्यापि कल्पयन् ॥ भूयो रथी रथारूढो । भूयो वर्त्म व्यलंघयत् ॥ ९५॥ અર્થ–પછી ઘોડાઓને તૃપ્ત કરીને તથા પિતે પણ તૃપ્ત થઇને તે અગલદત્ત પાછો રથ પર ચડીને ઘણે ભાગે ઓળંગી ગયે. ૯૫ - એ થયો વન રામ શાળવિષયાંતિ | ' વિલીમૂi sad તી સી૪િ ર ર ૨૬ ' અર્થ–પછી તે દશાર્ણ દેશની પાસે રહેલા કેઈક ગામ પાસે છે, ત્યાં તે ગામની સીમમાં તેણે એકઠા થયેલા જનસમુહને જે.
तस्माद् द्वौ पुरुषो पाथ-वेषौ रथिकपुंगवं ।। .. - સાસ્તરે ચા-પાનધ્યપ્રદુપયત | ૧૭ |
અર્થ:–તે સમુહમાંથી પથીના વેષવાળા બે પુરૂષ તળાવને કિનારે છેડાને પાણી પાવામાં પડેલા તે અગલદત્તની પાસે આવ્યા. ૭
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯) तौ कुतः पथिकायासीः । क गंतासीत्यपृच्छतां ॥ કવાર તો શાંતા બંતાક્યુલિનીકરું ૨૮ |
અર્થ—અને પૂછવા લાગ્યા કે હે પંથિ તું ક્યાંથી આવે છે? તથા કયાં જવાનું છે? ત્યારે અગલદત્તે કહ્યું કે હું કેશબીથી આવું છું તથા ઉજ્જયિની જવાનો છું. ૯૮ છે :
तौ पुनः प्रोचतुर्विश्व-मान्य यद्यनुमन्यसे ॥ , શું થાક્યો . સાથsarછતિ | ૨૨ I
અર્થ –ત્યારે વળી તેઓએ કહ્યું કે હે જગતમાન્ય! જે તું કબુલ કરે તે સંઘપતિની પાછલ જેમ સંઘ તેમ આ સઘલ સાથે તારી પાછલ ચાલે. એ ૯૯ છે
कुंभी गंभीरवेदी दृ-ग्विषोऽहिदीप्यकं पुनः ॥ अर्जुनश्चौरसेनानी-रेते दुष्टा इहाध्वनि ॥ १९०० ॥
અર્થ –કેમકે આ માર્ગમાં ગંભીરવેદી હાથી, દષ્ટિવિષ સપ, વાઘ, તથા અજુન નામનો લુટારાઓનો સરદાર, એટલા વિઘ કરનારા દુષ્ટો રહે છે. ૧૯૦૦ છે
रथिके पथी नामीभ्यो । भेतव्यं मयि रक्षके ॥
इत्युदित्वा विसृष्टौ तौ । स्वयूथेभ्यस्तचतुः॥१॥ | અર્થ –તમારે માર્ગમાં તેઓથી ડરવું નહિ, કેમકે હું તમારું રક્ષણ કરીશ, એમ કહીને વિસર્જન કરેલા તેઓ બન્નેએ પોતાના ટોળમાં આવી તે વૃત્તાંત સર્વને કહ્યો. છે ૧
ततस्ते सकलाः प्रीति-कलाः कलकलाकुलाः ॥ સાવરકત્તાથરે તાવ-ટૂ ડચેય તાપસ || ૨ |.
અર્થ –ત્યારે તેઓ સઘળા હર્ષથી કોલાહલ કરતા થકા જેવામાં ત્યાંથી ઉપડ્યા તેવામાં કઈક તાપસે આવીને તેને કહ્યું કે, મારા
શ્રાદ્ધ સિઝારિદ્વારિવારિતાવિકમાં पुरीमुजयिनी गंतुं । चिरादुत्कंठितोऽस्म्महं ॥ ३॥
અથર–શિપ્રા નદીના જલથી નિવારણ થયેલ છે સર્વ પાપ જેમાંથી એવી ઉજ્જયિની નગરીતે જવાને હું શ્રાવક ઘણા કાળથી ઉત્કંઠિત થયેલ છું, કે ૩ છે
परं क्रूरकरिव्याल-द्वीपिचौराकुले पथि ॥ शक्तो न गंतु मेकाकी । नाकीव दितिजालये ॥४॥
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦) અર્થ–પરંતુ કૂર હાથી, સર્પ વાઘ તથા ચારથી વ્યાકુલ થયેલા આ માર્ગમાં દેવ જેમ દેના સ્થાનમાં તેમ છું એકાકી જઈ શકું તેમ નથી. છે ૪ છે
प्रपद्ये भवतां सार्थ । न भवत्यधृतिर्यदि ॥ परवाधकरी चेष्टा । नेष्टा कापि तपखिनां ॥५॥
અર્થ માટે જે તમને કઈ હરકત ન હોય તો હું તમારો સથવાર લેઉ, કેમકે પરને હરકત આવે એવી ચેષ્ટા ક્યાંય પણ તપસ્વીએને ઈષ્ટ ન હોય. . પ .
एोहि मा विलंबिष्टा-स्तैरित्युक्तोऽखिलैरपि ॥ दीनास्योऽदर्शयदसौ । दीनारान् पंचविंशति ॥ ६ ॥
અર્થ:–અરે તું પણ ચાલને ખુશીથી, પરંતુ હવે વિલંબ ન કર? એમ તેઓ સઘળાએ કહ્યાથી તે તાપસે દયામણે ચહેરે પિતાપાસે રહેલી પચીસ સેનામહેરો તેઓને દેખાડી, . ૬
इमान् ममास्तिक कोऽपि । देवार्थमदान्मुदा ॥ तदमी कि समीचीना । हीना वेति जगाद सः॥ ७॥
અથર–અને બોલે કે કેઈક આસ્તિકે દેવપૂજા માટે મને આ સેનામહોરો હર્ષથી આપી છે, માટે આ સાચી છે કે બેટી તે મને જોઈ આપે? ૭ છે
ते पोचुर्मुग्ध केनापि । विप्रलुन्धोऽसि मायिना ॥ इमान् कूटानपि प्राप्य । यद्वाल इव नृत्यसि ॥ ८॥
અર્થ-વારે (તે જોઈને) એ બોલ્યા કે અરે મુગ્ધ! કઈક કપટીએ તને ઠગે છે, કે જેથી આ બેટી મહોર મેલવીને પણ તું બાલકની પેઠે નાચે છે, ૮ છે
स दुःखं कृत्रिमं तत्र । दधानोऽथ धरातले ।। विलुलोठ कृतानंद-ममंदं ताडयन्नुर॥ ॥
અથ –ત્યારે દુઃખી થયાનો હેંગ કરીને તે પૃથ્વી પર લેટી પડ્યો, તથા ઘણું રૂદન કરતે થકે છાતી ફુટવા લાગ્યા. એ ૯ છે
તા: તાજૈ સ તૈરાશિ તાપમ || शुचालं सति दीनारा । भूयासो नस्तवत्र ॥ ॥
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથઇ ત્યારે દયા આવવાથી તેઓએ તે તાપસને કહ્યું કે હવે તું શેક કર નહિ, અમારી પાસે ઘણી સેનામહેરો છે, અને તે સઘળી તારીજ છે. જે ૧૦ છે
सार्थ सार्थ स विज्ञाय । न्यायहीनो वहन्मुदं । કરવા તૈઃ સદ યાત્રા ફર નિત્યં વાસય ??
અર્થ –હવે તે સાર્થને ધનવાળે જાણીને તે લુચ્ચે તાપસ હર્ષ પામથકે સર્પની પેઠે હમેશાં દુષ્ટ આશયવાળે થયોથકે તેઓનીસાથે ચાલવા લાગ્યું. તે ૧૧ છે
निध्याय तं रथी दध्यौ । क्रूरं कृतधियां वरः ।। વિશ્વાસ છે સુપરછન્ન-જૂજવાય નરિત છે ૨૨ .
અર્થ:-હવે બુદ્ધિવામાં શ્રેષ્ઠ એવા તે અગલદરતે તે તાપસને કૂર જાણીને વિચાર્યું કે ઘાસથી છવાયેલા કુવાની પેઠે મારે આ તાપસને વિશ્વાસ કરવો ઉચિત નથી. તે ૧૨ છે
समर्थः सार्थमादाय । बुधः सज्जीकृतायुधः ॥ स भूयसीमलंधिष्ट । भुवं दिवमिवार्यमा ॥ १३ ॥
અર્થ–પછી તે સમર્થ તથા હુશિયાર અગલદત્ત હથિયાર સજજ કરીને તે સાથે લઇને સૂર્ય જેમ આકાશને તેમ ઘણી ભૂમિને ઓલંગી ગયે. ૧૩ છે मध्यंदिने दिनाधीश-तापार्तास्ते मृगा इव ॥
થાઃ નિત્તી–તરછાયાઃ સિવિશે | ૨૪ . અથ–હવે મધ્યાહ્નકાળે સૂર્યના તાપથી ખેદ પામેલા તે પંથીઓ હરિણાની પેઠે આગલ આવેલી એક નદીને કિનારે વૃક્ષની છાયામાં બેઠા. ૧૪ છે
तापसः पथिकानूचे । भवद्भिर्मयि सकृपः। नाद्य पाकक्लमः कार्यो । विवाहामंत्रितैरिव ॥ १५ ॥
અથ:–ત્યારે તે તાપસ તે પથિઓને કીધું કે આજ તે મારાપર મહેરબાની કરીને જાણે તમો વિવાહમાં નાતરેલા હા નહિ તેમ તમારે સેઈ કરવાની તકલીફ ઉઠાવવી નહિ. ૧પ છે
अस्ति नद्यास्तटेऽमुष्या । गोमहिष्यादिसंकुलः ।। ग्रामाः ध्वचारिणां दुग्ध-दधिसत्र इव ध्रुवः ॥ १६ ॥
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦૨ )
અ:કેમકે આ નદીને કિનારે ગાયા અને બે સાથી ભરેલ એક ગામ છે, કે જે ગામ વટેમાર્ગુઓમાટે દૂધદહીંના નિશ્ચલ સદાવ્રતસરખું છે. ।। ૧૬ ॥
प्रयाप्रति पुण्यार्थी । पुराऽवंतीपुराद् व्रजन || પ્રામેડલ હોહોય । ચÎવાસ વ્યધામાં ॥ ૨૭ અર્થઃ—અગાઉ પુણ્યમાટે હું આવતી નગરીથી જ્યારે પ્રયાગ જતા હતા, ત્યારે આ ગામના લેકને ખુશી કરવામાટે મેં અહીં ચતુર્માંસ કર્યું હતું. ॥ ૧૭ ।।
चिरं परिचिता भक्ता । भक्तमापत्त्रमत्र मे ||
પ્રામ્યા હાસ્યંતિ તેનાત્ર । મોયિષ્યામિ ૬: મુક્યું ॥ ૨૮ । અ:--તેથી મારા ઘણા કાળના પરિચયવાળા અને ભક્ત એવા આ ગામના લોકો મને અહીં ક્ષુધાની વેદનાથી રક્ષણ કરનારૂં ભેાજન આપશે, અને તે ભેાજનથી હું તમેાને સુખે જમાડીશ. ૫૧૮૫
इत्युक्त्वा ग्राममध्यं स । जगध्ध्वंसनधीर्गतः ||
विषसंपृक्तभक्तेन । क्रूरः पात्राण्यपूरयत् ॥ १९ ॥
અર્થ:—એમ કહીને જગતને મારવાની બુદ્ધિવાળા તે તાપસ ગામની અંદર ગયા, અને ત્યાં તે છે ઝેરયુક્ત ભેાજનવાળાં પાત્રા ભી. ૫ ૧૯ ૫
शिरसा सरसाहार - पूर्णपात्राण्युदस्य सः ॥
सार्थमध्यमितो भोक्तुं । सार्थिका नुदतिष्टपत् ॥ २० ॥
અ:—પછી તે રસયુક્ત ભાજનથી ભરેલાં પાત્રા મસ્તકે ચ કીને સાર્થ માં સાવીને ભાજનમાટે સાના લાકોને ઉડાડવા લાગ્યા.
तैरीतिज्ञः पथि प्रीति -वशतः शयिता रथे ॥
:
भोक्तुमामंत्रितः स्पष्ट — माचष्ट रथिकांगजः ॥ २१ ॥ અ:---ત્યારે તે વ્યવહારકુશલ લેાકેાએ માગ માં થયેલા પ્રીતિને લીધે રથમાં સુતેલા અગલદત્તને ભાજનમાટે આમંત્રણ કર્યાંથી તે સ્પષ્ટ રીતે મલ્યા કે, ॥ ૨ ॥
अद्यास्त्यजीर्णदोषो मे । मा भुग्ध्वं यूममप्यहो || परिव्राड् जन्मराशिस्थ — शौरिक्रूरोऽयमीक्ष्यतां ॥ २२ ॥
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦૨ ) અર્થ:–મને તો આજે અજીર્ણ થયું છે, અને તમે પણ આ તાપસે લાવેલું), ભેજન જમશે નહિ, કેમકે આ તાપસને તમારે જન્મ રાશિમાં રહેલા શનિસરખો ફૂર જાણો. | ૨૨ છે .
मलिनानां मृदो वाचो । विश्वसेन्न कदाचन ॥
જે વૃશ્ચિાદૃરા | ધુપ માનિ || ૨૩ !! અર્થ:–નીચ માણસનાં મીઠાં વચનો પર કદાપિ વિશ્વાસ કરે નહિ, કેમકે મધુર શબ્દ કરનારે ભમર શું વીની પેઠે ડંખ આપતે નથી? ૨૩ છે
इत्युक्तं रथिना व्यक्तं । नामापुंस्ते बुभुक्षिताः॥ વૈદ્ર રાસ જામ-રામાં રૂવ દિન ૨૪ .
અર્થ –એવી રીતે અગલદત્ત પ્રગટ કહ્યા છતાં પણ કામાતુર લિક જેમ જિદ્રશાસનને તેમ તે ક્ષુધાતુર લેકેએ તેનું કહેવું કઈ ગણકાર્યું નહિ. . ૨૪ છે
भोक्तुं पंक्त्या निषण्णाना-गथैषां पर्यवेषयत् ॥ ઠ્ઠા થી વંચિતો હૈ–નેતિ વારંવાપરતા | ર
અર્થ–પછી તેઓ સવળા ભેજન માટે જેવામાં હારબંધ બેસી ગયા તેવામાં અરે! આ રથવાળાને (અગલદત્તને) તે કરમેજ કને એમ કહેતોથકે તે તાપસ તેઓને પીરસવા લાગ્યો. ૨૫
पूर्व दध्योदनास्वाद-सादरत्वेन तेऽखिलाः ॥ ( શિરસિ કૂવામા-પિશાવેશતરતઃ + ૨ |
અર્થ -પ્રથમ તો દહીંભાતના સ્વાદમાં રસ લાગવાથી તેઓ સઘળા ખુશી થઇને) પોતાનાં મસ્તકે ધુણવવા લાગ્યા, તથા પછી ઝેર ચડવાથી તેઓ તેમ કરવા લાગ્યા. છે
लिंगिना भुक्तवंतस्ते । शाखिच्छायासु शायिताः ।। क्षणात् प्राणच्छिदं मूछों । प्रमीलामिव लेभिरे ॥२७॥
અર્થભેજનબાદ તાપસે તેઓને વૃક્ષની છાયામાં સુવાડયા, તથા ક્ષણવારમાં તો તેઓ પ્રાણેને નાશ કરનારી પ્રમીલાસરખી મૂછો પામ્યા. તે ૨૭
भस्माधारादथाकृष्य । कृपाणं निःकृपोऽलुनात् ॥ योगी युगंधरीशीर्ष-लावं तेषां शिरांसि सः ॥ २८ ॥
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦૪). અર્થ–પછી તે નિર્દય તાપસે ઝોલીમાંથી તલવાર કેહાવીને તેથી જુવારના ડુંડાની કાપણીની પેઠે તેઓના મસ્તક કાપી નાખ્યા. ર૮
करात्तरुधिरासि-दंडः स रथिनंप्रति ॥ વધાવતો રહ્યો . મહૂ વ મીન ૨૨ |
અર્થ–પછી રૂધિરથી ખરડાએલી તલવાર હાથમાં લઈને તે તાપસ ઉચી કરેલી પુંછડીવાળા રીંછની પેઠે ભયંકર થયેથકે અગલ દત્તપ્રતે દોડ્યો. ૨૯ છે
आगच्छन् रथिकेनायं । निहतस्तरवारिणा ।। बलाद् बलाहकेनेव । तरुर्दुस्तरवारिणा ॥३०॥
અર્થ–પછી દસ્તર જલવાળે વરસાદ જેમ એકદમ વૃક્ષને તોડી પાડે તેમ અગલદત્તે તેને આવતેથકેજ તલવારથી કાપી નાખે. ૩૦
ततो भन्न इव स्तंभो । भूमौ भ्रष्टोऽभ्यधत्त सः चौरोऽसि धनपुंजोऽहं । धनपुंजार्जनोर्जितः ॥ ३१ ॥
અર્થ: ત્યારે ભાગેલા સ્તંભની પેઠે પૃથ્વી પર પડેલે તે તાપસ બોલ્યો કે, હું ધનનો સમુહ મેલવવામાં તૈયાર થયેલે ધનપુંજ નામે ચાર છું. ૩૧
योऽहं जिग्ये पुरा शूरैः । केसरीव न कैश्चन ॥ त्वं तु तं कृतदुष्टाप-दष्टापद इवाजयः ॥ ३२ ॥
અર્થ–પૂર્વે કેસરીસિંહનીપેઠે હું કેઇપણ શૂરવીરેથી જતા નથી, અને કરેલ છે દુષ્ટોને દુ:ખ જેણે એવા તેં તે મને અષ્ટાપદનીપેઠે જીત્યો છે. ૩ર છે
किंचास्मात्पर्वतादर्वा । परतः सरितः पुनः ॥ चौराणां तीर्थवदेव-कुलगस्त्येकमुन्नतं ॥ ३३ ॥
અર્થ-વળી આ પર્વતની પાછળ નદીને પહેલે પાર એરેના તીર્થસરખું એક ઉચું દેવમંદિર છે. . ૩૩
पृष्टतस्तिष्टतस्तस्य । शिला दृक्पथमेति या ॥ विवरं दृश्यते घोरं । रयादुध्धृतया तया ॥ ३४ ॥
અર્થ: તેની પાછળ ઉભતાં જે શિલા નજરે પડે તેને બેસવવાથી ત્યાં એક ભેંયરું દેખાશે. એ ૩૪ છે
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૫ ) तदंतः संति मे दारा । स्फाराश्च धनकोटयः ॥ તાળવિહં વ્યાઘા રુવ ફુલાર્ષિત મધુ ને રૂપ છે.
અર્થ-તેમાં મારી સ્ત્રી અને ક્રોડગમે મનહર ધન છે, તે સઘલું મધમાખોએ એકઠું કરેલું મધ જેમ વાઘ તેમ તારે લેઈ લેવું. दद्या उदारदारूणि । व्यापन्नस्य पुनर्मम ॥
વં વત પાયા બાદ વિવઘg | અર્થ:–વળી મને મરણ પામેલાને તારે સારાં કાશેથી અગ્નિદાહ દે, એમ કહેતાં થકાજ પંથીની પેઠે તેના પ્રાણે ચાલ્યા ગયા.
सोऽपि बंधुरिवाशंकं । ज्वालयामास तच्छवं ॥ ન પરમાર્થનામંs I wવતિ તાદાદ | રૂ૭ . અર્થ–પછી તેણે પણ બંધુની પેઠે નિ:શક થઇને તેના શબનો અગ્નિસંસ્કાર કર્યો, કેમકે તેવા સજજનો પરની પ્રાર્થનાને ભગ કરતા નથી. એ ૩૭ છે
स्नातः सरिजले देव-कुलं सोऽगानिराकुलं । बली शिला समुध्धृत्य । ददर्श विवरं पुरः ॥ ३८ ॥
અર્થ–પછી તે તળાવના જલમાં નાહીને વ્યાકુલ થયાવિના તે દેવમંદિરમાં ગયા પછી તે બળવાને જેવી તે શિલા ઉપાડી કે તેવું ત્યાં ભોંયરું જોયું. ૩૮ છે
दृष्ट्वा तदंतरा दांत-रतिरूपां स्त्रियं रथी॥ स्त्रिवन स भृकुटीभंग-मवादि श्यामदत्तया ॥ ३९ ॥ અર્થ:–વળી ત્યાં મનહર રતિસરખા રૂપવાળી સ્ત્રીને જોઈને જ્યારે અગલદત્ત તેણુ તરફ સ્નેહથી જેવા લાગ્યો, ત્યારે શ્યામદત્તાએ ભ્રકુટી ચડાવીને કહ્યું કે, ૩૯
त्वत्कृते तत्यजे बंधु-वेश्मसारं मयाखिलं ॥ त्वं त्वस्यां रज्यसेऽलज । धिक्पुंसां चपलं मनः ॥ ४० ॥
અથ –તારે માટે તો મેં મારા બંધુઓને તથા ઘરની સર્વ મિલ્કતને છેડી છે, અને તે નિર્લજ્જ! તું તો આ સ્ત્રીમાં માહિત થાય છે, માટે પુરૂષના ચપલ મનને ધિક્કાર છે. તે ૪૦ છે
चौरस्य पत्नी चौर्येव । स्याद्वत्तीत्यल्पधीरपि ॥ तस्यां हताश विश्वास-भाजो धिक्तव चातुरीं ॥४१॥ ૩૯ સૂર્યોદય પ્રેસ–જામનગર.
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦૬ )
અ:—વળી ચારની સ્ત્રી ચારજ હોય એમ એક મૂખ પણ જાણી શકે, અને એવી સ્રીમાં પણ હું હતાશ! તે વિશ્વાસ કર્યાં, સાટે તારી ચતુરાઇને ધિક્કાર છે. ૫ ૪૧ ૫
अपत्रपिष्णुरित्युक्त्या । त्यक्त्वा राम रमां च तां ॥ મવૃત્તઃ સ પુરો જંતુ-માસસાર મહાટવી ॥ ૪૨ ॥ અર્થ:—તેણીના તે વચનથી લજ્જાતુર થઇને તે સ્ત્રી તથા તે લક્ષ્મીને છાડીને તે આગલ ચાલવા લાગ્યા, તથા એક મહાટી અટવીમાં આવી પડ્યો. ॥ ૪૨ ।।
पिशाच्यो यत्र खेलति । वेश्मनीव पितुः स्त्रियः ॥
चरंति राक्षसाः शून्य - ग्रामसीनीव तस्कराः || ४३ ॥ અર્થ:—પિતાના ઘરમાં જેમ સ્ત્રીએ તેમ પિશાચીએ જ્યાં ખેલી રહી છે, તથા ઉજ્જડ ગામની સીમમાં જેમ તેમ જ્યાં ચારે ફર્યાં કરે છે, ॥ ૪૩ ૫
यत्र नानाध्व कुंजेषु । निलीनं स्तेनवत्तमः ॥
1
સ્થાપિ દુરા♥ | સ્તીત્રતદૈવિ ॥ ૪૪ ||
અ—વળી જ્યાં વિવિધ માર્ગમાં રહેલા નિકુંજોમાં સૂર્યનાં અતિ આકરાં કિરાથી પણ દૂર ન કરી શકાય એવા અંધકાર ચારનીપેઠે છુપાઇ રહેલા છે, ॥ ૪૪ ૫
गुहासु क्ष्माभृतां ध्वांत - खनीषु रजनीधिया ||
दिवापि जज्ञिरे यत्र | वाचाटा: करटारयः || ४५ ॥ અઃ—વળી જ્યાં અંધકારની ખાણસરખી પર્વતની ગુફાઓમાં રાત્રી જાણીને દિવસે પણ વડા છૂત્કાર શબ્દ કરી રહ્યા છે, જયા अभादिभारिभिन्नेभ— कुंभभूमौक्तिकोत्करः ॥
ચત્ર તીવ્રત્રત—તારૌષ વાળતઃ ॥ ૪૬ / અ:—વળી જ્યાં સૂર્યથી ડરીને તારાઓને સમુહ જાણે આવ્યા હાય નહિ તેમ સિંહે મારેલા હાથીઓનાં કુંભસ્થલમાંથી નિકળેલા માતીઓને સમુહ શાભતા હતા. ૫ ૪૬ ૫
बिले बिले सदर्पणां सर्पाणां स्फारफूत्कृतैः ॥
वायुं विनाप्यदीप्यंत । यस्यां दवहविर्भुजः ॥ ४७ ॥ અ:—વળી જ્યાં દરેક મિલામાં રહેલા ભયંકર સર્પોના જખરા કુંફાડાઓથી વાયુવિના પણ દાવાનલ જોરથી સળગી રહેલા છે.
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦૭ ) भिल्लैबध्ध्वार्थ्यमानेषु । पांथेषु सकृपा इव ।। रुदंति निर्झरव्याजा-धस्यां पर्वतपंक्तयः ॥ ४८ ॥
અર્થ ભિલ્લોએ બાંધવાથી કાલાવાલા કરતા એવા પંથિઓપ્રતે જાણે દયાલુ થયા હોય નહિ તેમ જ્યાં પર્વતની હાર ઝરણુંએના મિષથી રડ્યા કરે છે. ૪૮ છે
मृतेः पापैरिव श्याम-रभसा वन्यसैरिभैः ।। यत्र प्रेर्यापनीयंते । पांथाः स्वस्वामिनं पुरः॥ ४९ ॥
અર્થ –વળી જ્યાં મૂર્તિવંત પાપસરખા જગલી શ્યામ પાડાએ પંથીઓની પાછલ પડીને તેઓને પોતાના સ્વામી યમપાસે લઈ જાય છે, અર્થાત મારી નાખે છે. ૪૯ છે
મૂરિાયાજાળ ! શ્રોતઃ પૂવમીષrt | क्षुद्रोपद्रवभूयिष्टी । सर्वत्रोद्भिन्नकंदला ॥ ५० ॥
અર્થ: શિયાળાના સમુહથી ભરેલી, ઝરણુઓના સમુહથી ભયંકર થયેલી, ઘણા ક્ષુદ્ર ઉપદ્રવાળી તથા સર્વ જગપર કુટેલા અંકુરાઓવાળી છે પ૦ છે
यत्नात् स तां वनी क्रामन् । भवस्थ इव संमृति ॥ ददर्श पतितं दंड-कुंडिकोपानहादिकं ।। ५१ ॥
અર્થ_એવી તે અટવીને સંસારી માણસ જેમ સંસારને તેમ બાળગતાં થકાં તે અગલદત્તે ત્યાં પડેલાં દંડ, કુંડી તથા પગરખાં આદિક જોયાં. એ પી |
श्यामां सोऽभिदधे चिरै-रेभिर्जानामि भामिनि ॥ पलायतेस्म कोऽप्यत्र । सार्थो व्यालभिया पुरा ॥ ५२ ।।
અર્થ:–ત્યારે તે શ્યામદત્તાને કહેવા લાગ્યો કે તે સ્ત્રી ! આ ચિન્હોથી હું જાણું છું કે હાથીના ડરથી અગાડી કેઇક સાથે ભાગી છુટયો છે. તે પર છે
अमीभिर्तिया कंप-मानां मृदुलतामिव ।। मा भैरिति रथी स्थाम-धामधीस्तामधीरयत् ।। ५३ ॥ અર્થ –એવી રીતે ભયની વાતથી કમળ વેલડીની પેઠે કંપતી એવી તે શ્યામદત્તાને નિર્ભય તથા બલ અને તેજસ્વી બુદ્ધિવાળ, અગલદત્ત ધીરજ આપી કે, હે પ્રિયે ! તું જરા પણ ડર નહિ. પટ્ટા
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦૮) साशंकं चलतस्तस्य । सानुमानिव जंगमः ।। दाढये गतस्तमःपूर-इव प्रादुरभूदिमः ॥ ५४॥
અર્થ –એવામાં શંકાસહિત ચાલતા એવા તે અગલદત્તની સામે જગમ પર્વતસર તથા જાણે અંધકારનો સમુહ ઘાટે થઇને પડ્યો હાય નહિ એવો એક હાથી પ્રકટ થયો. એ ૫૪ છે
प्रसारयन्मुखं भीष्म-मंधकूपसहोदरं ।। शुंडां तांडवयन दंड-धरदोडवदिवि ॥ ५५॥
અર્થ:–અંધારા કુવાસરખું ભયંકર મુખ ફાડતે, યમના ભુજાદંડસરખી સુંઢને આકાશમાં નચાવતે છે પપ .
रुष्यन् वायोरपि स्पर्शे-ऽप्यमृष्यंस्तुंगतां तरोः ॥ पत्रेऽपि पतिते कुप्य-मिजच्छायामपि द्विषन् ।। ५६ ॥
અર્થ:-વાયુનો સ્પર્શ થતાં પણ ક્રોધાયમાન થત, વૃક્ષની ઉચાઇને સહન નહિ કરતા પાંદડું પડવાથી પણ કપ પામતે પિતાની છાયાપ્રતે પણ ક્રોધાતુર થતો, છે ૫૬ છે
लता मृद्गंस्तरून भंजन् । भूतग्रामं च भापयन् ॥ दृष्टमात्रोऽप्यसौ रथ्य-हयत्रासमजीजनत् ॥ ५७ ॥
અર્થ:–વેલાડીઓને કચરત, વૃક્ષને ભાંગતે તથા જતુઓના સમુહને ડરાવતે એ તે હાથી નજરે પડયોથકે પણ રથના ઘોડાને ત્રાસ પમાડવા લાગ્યો. એ ૫૭ છે
अप्रमत्तः स्फुरत्सत्व-स्तस्य कुंभ विभेद सः ॥ इषुभिस्तिसृभिर्मोहे । निग्रंथ इव गुप्तिभिः ।। ५८ ॥
અર્થ:–ત્યારે કુરાયમાન પરાક્રમવાલા તે અગલદત્તે સાધુ ગુપ્તિ-એવડે જેમ મેહને તેમાં ત્રણ બાણેથી તે હાથીનું કુંભસ્થલ ભેદી નાખ્યું છે ૫૮ છે
गिरिशृंग इव भ्रष्टे । कुंजरे घातजर्जरे ॥ રયામાવત્તા / ના વારિત્રિતિ | ૮ ||
અર્થ:-અને તેથી ઘાયલ થયેલે હાથી જ્યારે પર્વતના શિખર ની પેઠે નીચે ત્રુટી પડ્યો ત્યારે શ્યામદત્તા મોટેથી બોલી કે હે વીરવતી ! તું જય પામ? એ ૫૮ છે अथो पुरश्चरन् सर्प-मभ्यायांतमवैक्षत ॥
જીણામૃત્ત જીત્ર–મા હિંદુ વંતુY વ ા.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦૯) અર્થ:પછી આગળ ચાલતાં તેણે ફણાના મિષથી હિંસક પ્રાણુએમાં જાણે છત્ર ધારણ કર્યું હેય નહિ એવા એક સર્પને તેણે સામે આવતો જોયો. એ ૫૯ છે
महोदरो मनोहत्य । पीत्वा यः पवनं वने ॥ तनोतिस्म तदुद्गारान् । स्फारफूत्कारदंभतः ॥ ६० ॥
અર્થ:–તે સર્ષ છેક કંઠસુધી વનને પવન પીને મોટા ઉદરવાળે થયેથકે જબરા કુંફાડાએાના મિષથી તેના ઉદ્દગારે કહાડવા લાગ્યું.
अर्द्धचंद्रशरेणास्य । लुलाव फणमंडलं ॥ योधाधिपो वधूवेणी-स्पर्द्धयेवापराधिनः ॥ ६१॥ અર્થ –ત્યારે તે વીરશિરોમણિએ (પિતાની) સ્ત્રીના ચેલાની સ્પર્ધા કરવાથી જાણે અપરાધી થયે હેય નહિ એવા તે સર્ષની ફણું અર્ધચંદ્રાકાર બાણથી કાપી નાખી. . ૬૧ છે
लोलोल्लालितजिह्वाग्रं । ज्वलदाताम्रलोचनं । "પુછી ઝરવં પ્રાવ-મુદ્દામ્યઃ ગતિશતૈિઃ || ૧૨ . प्रस्फुरत्केसराटोपं । सोऽपश्यद् द्वीपिनं पुरः ॥ રંગચંદકાં તીનિવાંતા | દૂર ગુi //
અર્થ:-પછી આગલ ચાલતાં ચપલ અને લપલપાયમાન જિના અગ્ર ભાગવાળા, તપાવેલાં ત્રાંબાંસરખી આંખોવાળા, પર્વતની ગુફા આમાંથી નિકલતા પડઘાવડે પુષ્ટ થતા શબ્દોવાળા, કે ૬૨ છે
અર્થ:–ફરકતી કેશવાળીના આડંબરવાળા તથા દંડસરખા ભર્યકર પુંછડાંવાળા બીજા યમસરખા તે સિંહને તેણે જોયે. ૬૩
वीरस्तूणीरतां नीत्वा । तस्यास्यं पंचभिः शरैः ॥ મુજ સ વિ . માર્ગમારાથમિન | ૪ || -
અર્થ - યારે તે શરવીર અગલદત્ત પાંચ બાવડે તેના મુખને ભાથાંસરખું બનાવીને જંગલના પ્રાણીઓમાટે ઘણા કાળ સુધી તે માર્ગ સુગમ કરી દીધો. આ ૬૪ છે
જામજાદવ – સંકતિત્વજા તુષોત્તાના-રીનેપથ્થધારિ: | બ | पृष्टतो बद्धतूणीगन् । कराकुंचितकार्मुकान् ।। ૌરાપુરતો મિટ્ટાના નિરક્ષર સ રક્ષણ હદ ! શુ
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧૦ )
અઃ—પછી તે અટવીમાં આગલ ચાલતાં તેણે શ્યામ રંગના, કંડાર અને ફાટેલી ચામડીવાલા, કોલાહલયુક્ત મુખવાલા, શ્યામ વસ્ પહેરનારા, ૫ ૫
અર્થ:—પાછલ ખાધેલ ભાથાંવાળા તથા હાથથી ખેચેલ કામઠાવાલા એવા લાખાગમે ભિલ્લોને તેણે પર્વતપરથી ઉતરતા જોયા. ૫૬ા आश्रयस्तेजसामेकः । स्वपक्षबलगर्वितैः ॥
अवेष्ट्य क्षणादेष । तैर्दीपः शलभेरिव ॥ ६७ ॥ અ:—પછી પતંગીયાએ જેમ દીપકને તેમ તેજના એક સ્થા નસરખા તે અગલદત્તને પેાતાના પક્ષથી ગવયુક્ત થયેલા તે ભિન્નોએ ક્ષણવારમાં ઘેરી લીધા. ૫ ૬૭ u
तेभ्योऽतिविभ्यती श्यामा । परिरेभे दृढं प्रियं ॥ અનન્યશરળામુષ્ય | વિશ્રુષિ વર્મનિ ।। ૧૮ !!
અઃ-તે ભિન્નોથી અત્યંત ડરતી એવી તે શ્યામઢા ખીજે આધાર ન મલવાથી જાણે તેના શરીરમાં પેશી જવાની ઇચ્છાવાલી હાય નહિ તેમ પેાતાના ભર્તારને મજબૂત આલિંગન કરીને રહી. चानिव यमस्या नहं श्यामे यमालयं ॥
क्षणान्नेष्यामि तन्मा भै-रभ्यधत्तेति तां रथी ॥ ६९ ॥ અઃ—ત્યારે અગલદત્ત તેણીને કહ્યું કે યમના ક્રાસસરખા આ ભિલ્લોને ક્ષણવારમાં યમને ધેર પહેાંચાડી દઇશ, માટે તુ ડર નહિ. પ્રા सोऽथ सन्नाहमाधाय । प्रियां पृष्ठे विधाय च ॥
मिल्लानामभ्यमित्रोऽभू— दभूमिः स द्विषद्भियां ॥ ७० ॥ અ:—પછી બખતર પહેરીને તથા પેાતાની સ્રોને પાછલ રાખીને શત્રુઓના ભયને નહિ ગણકારતા એવા તે અગલદત્ત તે ભિલ્લોસાથે લડવા લાગ્યા. ૫ ૭૦ |
कुंडलीकृतकोदंडः | कांडश्रेणीरथामुचत् ।।
માતૃષ: રિલેવીય । વારિયારા વિવાદ: || ૭૨ ॥ અર્થ :—ધનુષ ખે ંચીને વર્ષોથી ઘેરાયેલા સૂર્ય જેમ જલધારાને તેમ તે માણેાની શ્રેણિ મુકવા લાગ્યો ॥ ૭૧ ॥
किरांतास्तच्छगपाता - भीरवः प्रपलायिताः ॥ धनलाभार्थिनस्ते हि । न पुनर्निधनार्थिनः ॥ ७२ ॥
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૧૧ ) અથર–તેના શરપાતથી ડરેલા તે ભિલ્લો ત્યાંથી પલાયન કરી ગયા, કેમકે તેઓ ધન લેવાની ઈચ્છાવાળા હતા કઈ મરણ પામવાની ઇચ્છાવાલા નહેતા. ૭૨ છે
अथाविरभवच्चौर-सेनानीरर्जुनाभिधः ॥ वैरिकुंभिभिदे सिंह-समः समरकौतुको ।। ७३ ॥ અર્થ:–એવામાં વિરીએરૂપી હાથીઓને મારવામાં સિંહસરખે અને લડવાને કૌતુકી એ અજુન નામને ચેરને સેનાપતિ ત્યાં પ્રગટ થયે. . ૭૩
नश्यतः स निजान सैन्यान् । संग्रामायोदसाहयत् ।। नाट्याय भरताचार्य । इव रंगच्युतान्नटान् ॥ ७४ ।।
અર્થ –નિરૂત્સાહી થયેલા નટને નાટકમાટે જેમ સૂત્રધાર તેમ તે પોતાના નાશતા સુભટને સંગ્રામમાટે ઉત્સાહિત કરવા લાગ્યો. આ
रणरागात्तमभ्यागा-द्वीरोऽसौ सोऽप्यमुं ततः ॥ व्यधत्तां द्वंद्वयुद्धं तौ । हरिप्रतिहरी इव ।। ७५ ॥
અર્થ –લડવાના રસથી તે શરવીર અગલદત્ત તેની સામે આવ્યો, અને તે અર્જુન પણ તેની સન્મુખ આવ્યો, પછી તે બન્ને વાસુદેવ તથા પ્રતિવાસુદેવની પેઠે ઠંદ્વયુદ્ધ કરવા લાગ્યા. એ ૭૫ છે .. वंचनात्परघाताना-मन्योऽन्यं प्रजिहीर्षतोः॥
તથોર્નયા રા વૃળોનીતિ સંશય: || ૭૬
અથ–પરનો ઘા છટકાવીને એકબીજાને મારવાની ઇચ્છાવાલા તેઓ બન્નેને જોઈને આ બન્નેમાંથી મારે કોને વરવું ? એમ જયલક્ષ્મી સંશયમાં પડી ગઈ. ૭૬ છે
इद्धमानौ युद्धमानौ । खड्गाखड्गिशराशरी ।। - વિપતે વિતેy I વિરે તો નાનોસવં ૭૭ .
અર્થ:–વધી વધીને તલવારથી તથા બાણોથી યુદ્ધ કરતા એવા તેઓ બન્ને ઘણું કાળસુધી ભિલ્લોની આંખોને આનંદ આપવા લાગ્યા.
शक्त्यसाध्यं रिपुं मत्वा । विजिगीषुश्छलेन तं ॥ धीमानिवेशयामास । श्यामामग्रे रथे रथी ॥ ७८ ॥
અર્થ –હવે શત્રુને બળથી જીત અશક્ય જાણીને તેને છલથી જીતવાની ઇચ્છાવાળા તે બુદ્ધિવાન પગલદત્ત રથમાં શ્યામદત્તાને અગાડી બેસાડી. તે ૭૮
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨) भूरिभूषणदीप्तांगी-मक्षिभंगविलासिनी ।। श्लथीकृतोपसंन्यानां । लावण्यरसवाहिनीं ॥ ७९ ॥ चिरं चस्टचक्री तां । ग्रामीण इव नागरीं ॥ मुक्त्वा समरसंरंभं । स्फारिताक्षो निरक्षत ।। ८० ।। युग्मं ।।
અર્થ:–ઘણું આભુષણોથી દેદીપ્યમાન શરીરવાળી, કટાક્ષના વિલાસવાળી, ઢીલી કરેલી સાડીવાળી તથા લાવણ્યરૂપી રસની નદીસરખી એવી તેણીને જોઈને તે ૭૮ છે
અર્થ:-ગામડીઓ જેમ નગરની સ્ત્રીને તેમ તે ચેરેને સરદાર રણસંગ્રામને સંરંભ તજીને એકી નજરે તેણુનેજ જોવા લાગ્યો. ૮૦
तया विक्षितयाऽभ्रस्य-नस्य शस्त्राणि पाणितः ॥ दलान्युदितयेव द्रु-शाखतः शिशिरश्रिया ॥ ८१ ॥
અર્થ:પછી શિશિરઋતુ આવવાથી વૃક્ષની ડાળીમાંથી જેમ પાંદડાં તેમ તેણીને જોતાં જ તેના હાથમાંથી શો પડી ગયાં. ૮૧
अन्यचित्तं परिज्ञाय । बाणेनारामुखेन तं ।। रथिको हृदि विव्याध । स्पर्द्धयेव मनोभुवः ॥ ४२ ॥
અર્થ –એવી રીતે તેને અન્યચિત્તવાળે જાણીને કામદેવની સ્પધંથી જેમ તેમ અગલદત્તે અણુદાર બાણથી તેને દયમાં વિધી નાખે છે ૮૨ છે
स ततः पतितः पृथ्व्यां । शीर्णस्कंध इव द्रुमः ॥ जितं मयेति माद्यंत-मुवाच रथिकांगजं ॥ ८३ ॥
અર્થ—અને તેથી તે સડેલા થડવાલા વૃક્ષની પેઠે પૃથ્વી પર પડે, પછી મેં આને જ એમ ગર્વ કરતા તે અગલદત્તને અર્જુને કહ્યું કે
मां द्राप्सीः शूर यच्चौर-सेनानीनिहतो मया ॥ हतोऽहं सरवीरेण । पूर्व पश्चात्त्वया पुनः ॥ ८४ ।।
અર્થ:–હે શુરવીર! તું ગર્વ નહિ કરજે કે મેં ચેરના સેનાપતિને માર્યો છે, કેમકે પ્રથમ તો મને કામદેવરૂપી સુભટે માર્યો છે, અને તે તેને ત્યારપછી માર્યો છે. ૮૪ છે
વિધના વંચિતઃ લોડડ્યું . રાધનસંરે છે સિતામિવ ગુઝાંત-ચિતા મનો વધ | ૮૬ /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧૩)
અઃ—ત્રની અને તા કર્મજ ગ્યા છે, કેમકે લડાઇના સ્ટ વખતે પણ મેં સાકરનીપેઠે સ્રીમાં મન જોડયું. ॥ ૮૫ ૫ मदाढ्यो भूरिद्मोऽपि । प्रकटोप्युन्नतोऽपि च ।
વારીગિરિ નારીમિઃ । પુંનાગ; વ પતે । ૮૬ || અર્થ :—મદથી ભરેલા, ઘણી લક્ષ્મીવાળા, પ્રસિદ્ધ અને ઉચા એવા પણ પુરૂષરૂપી હાથી કુતરાનીપેઠે બંધનસરખી સ્રીએથી
અધાઇ જાય છે. ! ૮૬ ॥
कांतारसंगतः प्राणी । प्राणैरपि विमुच्यते ॥
નિઝમરછંટા—વિજ્રક્ષાવિધીયનઃ || ૮૭ ||
અઃ—સ્રીના સંમાં લીન થયેલા (અરણ્યમાં ગયેલા ) પ્રાણી નિય કામદેવરૂપી લુટારાથી સંઘલુ બુદ્ધિરૂપી ધન લુટાઇ જવાથી પ્રાણાથી પણ રહિત થાય છે. ! ૮૭ ॥
वदतोऽस्येति निर्वाणाः । प्राणा निःस्नेहदीपवत् ॥ ચૌરાચારપતાં લગ્નુ—સ્તાશય થ સયં | ૮૮ ||
અર્થ:—એમ ખેલતાંથકાંજ તેલવનાના દીવાની પેઠે તેના પ્રાણા નષ્ટ થયા, અને તેના ભાગાનીપેઠે ચારા પણ સઘળા પેાતાની મેળેજ અદૃશ્ય થઇ ગયા. ॥ ૮૮ ૫
एवं भुजबळे नाप - लहरी ः समतीत्य सः ॥
सुखेन प्रांतरप्रांत - माप पारमिवोदधेः ॥ ८९ ॥
અર્થ:—એવી રીતે પાતાના ભુજામલથી દુ:ખરૂપી માજા આને આળગીને સમુદ્રના કિનારાનીપેઠે સુખેથી તે વિકટ અટવીના પાર પામ્યા. ॥ ૮૯ ૫
मार्गशेषमतिक्रम्य । गतोऽवतीं पुरीं रथी ||
प्रियाया दर्शयन् पौरीं । श्रियमागात् खमंदिरं ॥ ९० ॥ અ—પછી તે બાકીના માર્ગ એલગીને અવંતી નગરીમાં પહોંચ્યા, તથા ત્યાં પેાતાની પ્રિયાને શહેરની શાલા ખાડતાથકે તે પાતાને ઘેર આવ્યેા. !! ૯૦ ૫
समायातममाया त - मवगम्य यशोमती ॥
ગમ્યાનાદાનિયેઝેષ | સુધારમુત્ત્વયં ||૧ ।। અર્થ:—તેને આવેલા જાણીને પવિનાની ચંદ્રની સામે જેમ સમુદ્રની વેળા તેમ તેની સામે ૪૦ સુદિય પ્રેસ—જામનગર.
યશેામતી ઉગતા આવી. ॥ ૯૧ ॥
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧૪ )
वतीमदंभेन । दुःखं पुत्रवियोगजं ॥
मातरं जातरंगोऽय - मनमचरणौ स्पृशन् ॥ ९२ ॥ અર્થ:—આંસુના મિષથી પુત્રના વિયાગથી થયેલાં દુ:ખને વમતી એવી પેતાની તે માતાના ચણેને સ્પર્શ કરતાથકા તે અગલદત્ત હુથી તેણીને નમ્યા. ૫ દર ૫
समुत्थाय तमाशीभि - रानंद्यालिंग्य सा चिरं ॥
-
શિયાપ્રાય સŘદું | મેઢસ્યાંતરીવિચમ્ ॥ ૧૨ ॥ અધ:-ત્યારે તે યોામતીએ તેને ઉઠાડીને, આશીવચનેાથી ખુશ કરીને, તથા ખૂબ ભેટીને, અને સ્નેહપૂર્વક તેનું તક સુધીને ઘરમાં પ્રવેરા કરાવ્યેા. ॥ ૯૩ ના
કથામાંવ ચંદ્રનોવાળાઁ | શ્રશ્રવાવયંત્ત ||
सास्यै भुंक्ष्व समं भर्त्रा । सुखमाशिषमित्यदात् ॥ ९४ ॥ અ:—પછી તે શ્યામદત્તા પણ રથમાંથી ઉતરીને સાસુને પગે પડી, ત્યારે તેણીએ પણ આશીષ આપી કે તું તારા ભર્તારસાથે સુખ ભેગવ ? ૫૯૬ u
वैदेशिकं व्यतिकरं । पृच्छंत्या मातुरादरात् ॥
વડે નિતં વૃત્ત | મુષાપૂતિમ સઃ || ૧૧ || અર્થ :-પછી વિદેરાસધી વૃત્તાંત માતાએ પૂછવાથી તેણે આઃરપૂર્વક પેાતાના વૃત્તાંતરૂપી અમૃતથી તેણીના કણ રૂપી કુંડ ભરી દીધા.
I
स्वजनौघं स्वजन्नेष | चिरान्मिलितुमागतं || વ્યાઢારમૃતાદાર—નવાયંનયનમા | 36 ||
અશ્—પછી ઘણે કાળે મલવા આવેલા પેાતાના સગાઓને ભેટીને તેણે અમૃતભેાજનસરખા પેાતાના વૃત્તાંતથી ખુશી કર્યાં. ॥ ૯૬ u પાત્તારુંઝાર | સ્વળમાવજી,
સોટઃ સંતવાસીનું । આ નનામ નરેશ્વર ।। ૧૭ || અર્થ:—પછી બીજે દિવસે તે આભરણા પહેરીને સ્વલ્પ પરિવારસહિત ભેટણાસાથે સભામાં બેઠેલા રાાન નમ્યા. ॥ ૯૭ u गुणानामिव वासौको । युवासौ को निगद्यतां ॥ राज्ञेत्युक्ता जगुगर - मुखभासः सभासदः ॥ ९८ ॥
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧૫ )
અર્થ :-હા કે ગુણાના નિવાસસ્થાન સરખા વળી આ યુવાન કાણ છે ? એમ રાજાએ કહેવાથી સુખની શ્વેત કાંતિવાલા સભાસદા માલ્યા કે,
स्वामिन्नगलदत्ताख्यः । सूनुस्त्वत्सारथेरयं ||
ટૂચÇાત્ત: પ્રાપ્ત-માંડો વિિનયાગતઃ // ૦૬ ||
અર્થ :—હે સ્વામી! આપના સારથિના આ અગલત્ત નામના પુત્ર છે, અને તે ધન કમાયેલા વણિકનીપેઠે દૂરદેશથી ક્લાએ મેળવીને અહીં આવેલા છે. ૫ ૯૯ ૫
पृथ्वीपतिरथ प्रीतः । पत्तेस्तस्मै पदं ददौ ||
द्विगुणं तुष्टिदानं च । कः कलासु न रज्यति ॥ २००० ॥ અઃ—ત્યારે રાજાએ ખુશી થઇને તેને જમાદારની પદવી આપી, તથા ખમણું તુષ્ટિદાન આપ્યુ'. કેમકે કલાએથી કાણ ખુશ થતું નથી?
कृषिः फलति कालेन । कालेन फलति द्रुमः ॥
ઝાઝે સેવા નળિનોય । સર્વે ત્તિ સજહા } { | અર્થ:—ખેતી કાલે લે છે, વૃક્ષ પણ સમયે લે છે, અને વિણકની સેવા પણ અવસરે લે છે, પરંતુ ઉત્તમ કલા તરત લે છે. શા
મૂવાળાસાઽવિસંવાતિ-પ્રસાર્: ભારત્રિય ||
यातोऽपि दिवसान् देवो । दिवीव न विवेद सः || २ || અર્થ:—રાજા તરફથી થયેલી વિન્નરહિત કૃપાથી તથા આદરવાળી સ્રી મલવાથી તે અગલદત્ત દેવલાકમાં રહેલા દેવનીપેઠે જતા દિવસાને પણ ન જાણવા લાગ્યા. ॥ ૨ ॥
दुमान् दवाग्निना दग्धानपि पल्लवयन् वने ॥ प्रावर्तत वसंत - मनोभूमित्रमन्यदा || ३ ||
અર્થ:—હવે એક વખતે ત્યાં વનમાં દાવાનલથી મળેલા વૃક્ષાને પણું નવપલ્લવ કરનારી અને કામદેવના મિત્રસરખી વસંતઋતુ આવી.
चक्रीडिषौ वनक्रोडं । प्राप्ते सतः पुरे नृपे ||
ન થયુનોવા છે જે । લેવાઃ ડેસિમિયા ચ || ૪ ||
અર્થ:—તે વખતે ક્રીડા કરવાની ઇચ્છાથી જનાના સહિત રાજા જ્યારે વનમાં ગયા ત્યારે ક્રીડામાં પ્રીતિવાળા વાનીપેઠે કયા કયા નગરના લેાકા પણ ત્યાં ન ગયા? ।। ૪ ૫
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧૬) ययावगलदत्तोऽपि । सहितः श्यामदत्तया ॥ भाग्यभागिति सानंद-मीक्ष्यमाणः पुरीजनैः ॥५॥
અર્થ:–અહો! આ કેવો ભાગ્યશાળી છે! એમ નગરના લેકવડે આનંદથી જોવાત એ અગલદત્ત પણ શ્યામદત્તા સહિત વનમાં ગયો. ૫ છે
तत्र प्रियोच्चित्तैः पुष्पैः । केऽपि कंठावलंबिभिः ।। बाणैः कुसुमबाणस्य । विधा इव विरेजिरे ॥ ६ ॥
અર્થ –ત્યાં સ્ત્રીઓએ વીણેલાં અને કંઠમાં પહેરેલાં પુષ્પોથી કેટલાક પુરૂષે જાણે કામદેવના બાણેથી વીંધાયા હેય નહિ તેમ શેભવા લાગ્યા. | ૬ | -
कैश्चित्सरसि फुल्लाब्जे । ललद्भिहसलीलया ।। उड्डीयान्यत्सरो भेजे । हंसैर्जातभ्रमैरिव ।। ७ ।। અર્થ –વળી પ્રફુલ્લિત કમલવાળાં તલાવમાં જ્યારે કેટલાક હંસેની પેઠે ક્રીડા કરવા લાગ્યા ત્યારે જાણે ભ્રાંતિમાં પડેલા હેય નહિ તેમ હંસે ઉડીને બીજા તળાવમાં ગયા. . ૭
कामिनो मृदुवृत्तेषु । रंभास्तंभेषु केचन ॥ ददिरे निजकांतोरु-भ्रांत्या तीक्ष्णशिखानखान् ॥ ८ ॥
અર્થ –વળી કેટલાક કામી પુરૂ કમળ અને ગોળાકારવાલા કેળના સ્તંભેને પોતાની સ્ત્રીઓના સાથળ જાણીને તેમાં તીક્ષ્ણ અણીદાર નખેરીયા મારવા લાગ્યા. એ ૮
ददृशुः केऽपि संगीतं । गेयं केचन शुश्रुवुः ।।
केचिदोलासु चिक्रीडु-भैमुरन्ये यदृच्छया ॥ ९ ॥ અર્થ –કેટલાક સંગીત જેવા લાગ્યા, કેટલાક ગાયન સાંભળવા લાગ્યા, કેટલાક હિંચેળા ખાવા લાગ્યા, તથા બીજા કેટલાક મરજી મુજબ ભમવા લાગ્યા. એ ૯ છે
ललनगलदत्तोऽपि । वने विविधकेलिभिः ॥ पत्न्या सह व्यतीयाय । वासरं वासवोपमः ॥१०॥
અર્થ –હવે તે ઇંદ્રસરખા અગલદત્ત પણ સ્ત્રી સહિત વિવિધ કીડાપૂર્વક વનની અંદર દિવસ વ્યતીત કર્યો. : ૧૦ છે
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧૭ ) पौरैः सह महीनाथे । सायं याते पुरांतरा ॥ यावनिजगृहं गंतुं । रथी रथमसज्जयत् ॥ ११ ॥
અર્થ:–પછી સંધ્યાકાળે નગરના લોકો સહિત રાજા જ્યારે નગ૨માં ગમે ત્યારે અગલદત્ત પણ જેવો ઘેર જવા માટે રથ તૈયાર કરે છે,
तावदांदोलनासक्ता । माधवीवल्लिंमंडपे । पस्पृशे कामुकेनेव । श्यामा काकोदराहिना ॥ १२ ॥
અર્થ:–તેવામાં માધવીલતાના મંડપમાં હીંચોડા ખાતી શ્યામદત્તાને કામુની પેઠે સાપે ડંખ માર્યો. ૧૨ છે
अनिच्छंतीव सा पाणि-पंकजे परिधुन्वती ॥ पपात पत्युरुत्संगे । रक्ष रक्षेति भाषिणी ॥ १३ ॥
અર્થ:–ત્યારે જાણે ઇછતી ન હોય તેમ પોતાના હસ્તકમલને કંપાવતી થકી મને બચાવે બચાવો એમ બોલીને તે પોતાના સ્વામિના ખોળામાં પડી. મે ૧૩ છે
परिरभ्य स तां बाढं । मा भैस्तन्वि वदनिति ॥ प्रैषीभिज परीवार-मातुरं मातुरंतिके ॥ १४ ॥
અર્થ–ત્યારે અગલદત્ત તેણુને ખુબ ભેટીને બોલ્યો કે હે તન્ડિા તું ડર નહિ, એમ કહીને પોતાના દુઃખી પરિવારને તેણે પિતાની માતા પાસે મોકલી દીધો. ૧૪
वायुनास्य विषावेशो । मार्गे मास भृशायत ॥ इति संनिहिते देव-कुले बाला निनाय सः ॥ १५ ॥
અર્થ-માર્ગમાં વાયુથી આને વિશેષ ઝેર ન ચડે તો ઠીક એમ વિચારીને તેણુને તે એક નજીકના દેવમંદિરમાં લઈ ગયો. ૧૫
व्यापनामिव निश्चेष्टां । विषविध्वस्तचेतनां ।। पत्नीं पश्यन् स तत्याज । धैर्यधामापि धीरतां ॥ १६ ॥
અર્થ: તે વખતે જાણે મરી ગઈ હોય નહિ તેમ ચેષ્ટાવિનાની તથા ઝેરથી બેભાન થયેલી પોતાની તે સ્ત્રીને જોઈને અતિ ધર્યતાવાળા પણ તે અગલદત્ત ધીરજ છોડી દીધી. ૧૬
अस्त्यस्या अगदंकारः । कापि कोऽपीति वीक्षितुं ॥ अत्युत्सुक इत्र द्वीपां-तरं भानुस्तदा ययौ ।। १७ ।।
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧૮ )
અર્થ:—હવે આને માટે કાય કાઇ પણ વૈદ્ય છે કે કેમ ? તેની તપાસમાટે જાણે અતિઉત્સુક થયા હાય નહિ તેમ સૂર્ય પણ તે વખતે દ્વોપાંતરમાં ગયા. ૫ ૧૭
हृद्दुः खेनैव रथिन - स्तमसा जग्रसे जगत् || સવાય વ વિધાર—સામૈયોન્નિ વ્યનુંયંત ! ૧૮ ૫ અઃ—ત્યારે તે અગલદત્તનું હૃદય જેમ દુ:ખથી તેમ જગત્ અંધકારથી વ્યાપ્ત થયું, તથા આકાશમાં જેમ તારાઓ તેમ તેના મુખમાંથી ધિક્કારો પ્રગટ થવા લાગ્યા. ૫ ૧૮ ।
पंथा न पंथा सार्थेना - लुलोके म्लानदृष्टिना ||
થામાયા નીવનોપાય | વ મૂઢષિયામુના || ૧૧ ||
અઃ—વળી તે શ્યામદ્દત્તાને જીવાડવાના ઉપાયમાટે મૂઢ બનેલા અને સ્વાન દષ્ટિવાલા એવા તે અગલદત્ત તેજ પ્રયેાજનમાં લીન થઇને માર્ગ તરફ પણ દૃષ્ટિ કરી નહિ. ॥ ૧૯ ૫
तौ दंपती निरीक्ष्येव । कोक द्वंद्वैर्व्यघय्यत !! સરભુ મીહિત પદ્મ—નયોનયનૈરિવ | ૨૦ ||
અઃ—તે બન્ને સ્રીભરતારને જોવાથીજ જાણે કાકપક્ષિઓનાં જોડલાં વિયાગી થયાં, અને તેઓ બન્નેની આંખાનીપેઠે તલાવામાં કમલા ભીડાઇ ગયાં. ૫ ૨૦ ॥
क्रोडीकृत्य प्रियां देव - कुलद्वारे निशाभरे ||
હોય ચિતાર—શ્રુધારા: જિન્ન દેશોઃ ॥ ૨ || અર્થ:- હવે રાત્રિએ દેવમંદિરના દરવાજામાં તે અગલદત્ત પેાતાની પ્રિયાને આલિંગન દેને આંખામાંથી આંસુની ધારા કહાડતેથકા માટેથી રડવા લાગ્યા. ॥ ૨૧ ॥
गुणाभिरामे हा रामेश्वरि श्यामे समाये ||
અદુદુ:ણસહાયે સ્ત્ર | ત્તિ કેયત્તિ ન માપશે ॥ ૨૨ ॥
અર્થ : - હું ગુણિયલ ! હે જીવિતધરી! હું શ્યામા! હે શુભ આરાયવાળી ! તથા હે ઘણા દુ:ખામાં સહાયભૂત એવી પ્રાણપ્યારી ! તું કેમ ખેલતી નથી ? ॥ ૨૨ ॥
असंस्तुतेऽप्युपेत्य त्वं । मय्यरज्यस्तदा मुदा || संप्रति प्रतिपात्रं मां । किं प्रेयसि न भाषसे ।। २३ ।।
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧૯ )
અ—તે વખતે પરિચર્યાવના પણ તું મારીપાસે આવીને મારામાં અનુરાગવાળી થઇ હતી, પરંતુ હે પ્રિયતમા ! અને પ્રીતિપાત્રને પણ કેમ બેલાવતી નથી.? ૫ ૨૩ ॥ धनाच्च जीविताश्चाहं । विशिष्टां स्वामजीगणं ॥
હાલ તુ
ચેટવુચાવિ મામદ્ય | fષ્ઠ પ્રેયસ ન માસે ॥ ૨૪ || અ:—હું તને ધનથી તથા વિતથી પણ અધિક માનતા હતા, તે આજે હે પ્યારી ! મને દાસની બુદ્ધિએ પણ કેમ મેલાવતી નથી? यो जिगाय पथि व्याल -- व्याघ्र चौरादिकान् सुखं ॥
सोऽहं इतोऽस्मि दैवेन । हरता जीवितेश्वरीं ॥ २५ ॥
અઃ—મામાં હાથી, વાઘ તથા ચાર આદિક જેણે સુખેથી જીત્યા હતા, એવા મનેજ મારી પ્રાણપ્યારીને હુરતા એવા દૈવે આજે હણી નાખ્યા છે. । ૫ ।
एष वच्मि हितं हो । भृणुतोद्यानदेवताः ||
માત્ર નયાય । રક્ષ્યતાં સ્રીવધાવશેઃ ॥ ૨૬ ।। અ:—અરે ઉદ્યાનદેવીએ! આ હું તમાને હિતવચન કહુ ૐ તે સાંભળે ? સ્રીવધથી થતા અપયશથી તમે આ વનનું રક્ષણ કરો ? ॥ ૨૬ u
कापि नागदमन्यस्ति । यदि युष्मासु रे लताः ||
સાવિત્તુ મા મારી | નેદશોડવસર: પુનઃ ॥ ૨૭ || અઃ—અરે લતાઓ! તમારામાં જો કોઇ નાગદમની નામની લતા હૈ। તે તે પ્રગટ થાએ ? કેમકે ફરીને આવા અવસર નહુ આવે. कापि रात्रिबलाद्गत्वा । हे रात्रिमटपक्षिणः ||
वीक्षध्वं भेषजं यूयं । ध्वांतध्वस्तदृगस्म्यहं ॥ २८ ॥
અઃ— અરે નિશાચર પક્ષિઓ! રાત્રિના બળથી તમેા કયાંક જઇને ઔષધની તપાસ કર્યો ? કેમકે હું તો અધકારને લીધે નષ્ટષ્ટિવાળા થયા છુ. ૫ ૨૮ ॥
एवं तदा तदाक्रंदं । खे चरत खेचरद्वयं ||
निश्चलीभूय शुश्राव । धैर्यमाणप्रमाथिनं ।। २९ ।। અર્થ:—એવી રીતે ધૈર્યરૂપી પ્રાણના નાશ કરનારો તે વખતના તેના વિલાપ આકાશમાં ચાલતા એ વિદ્યાધરેએ નિશ્ચલ ને સાંભલ્યા. ॥ ૨૯ ॥
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૨૦ ) सविवेकस्तयोरेकः । परार्थरसिकः खगः ।।
पत्न्येव कृपया नुन्नो — वातरत्तत्र कानने ॥ ३० ॥ અઃ—તેઓ બન્નેમાંથી એક પરોપકારી વિદ્યાધર પત્નીથી જેમ તેમ દયાથી પ્રેરાયાથકે ત્યાં વનમાં ઉતર્યાં. ॥ ૩૦૫
किं रोदिषीति तेनोक्ते -- गलदत्तो गलन्मदः || तां व्यालगरलग्रस्त —— चैतन्यां समदर्शयत् ।। ३१ ।
અર્થ:—તથા તેણે અગલદત્તને પૂછ્યું કે તું કેમ રડે છે? ત્યારે રાંકડાજેવા બનેલા અગલકત્તે પણ સર્પના ઝેરથી નષ્ટચૈતન્યવાળી પેાતાની તે શ્રી બતાવી. ।। ૩૪ !!
उत्तिष्ट भद्रे निस्तंद्र - मित्युदित्वाथ खेचरः ||
तां चक्रे निर्विषां स्पृष्ट्वा । पाणिनामृतवर्षिणा || ३२ ॥ અઃ—ત્યારે તે વિદ્યાધરે તેણીને કહ્યું કે હે ભદ્રે ! તું નિસ્તક્ થઇને ઉઠ ? એમ કહીને અમૃત વર્ષાતા એવા પેાતાના હાથથી સ્પ કરીને તેણે તેણીને એરિહત કરી. ॥ ૩ર ॥
रथिकोऽपि निशीथेऽपि । प्राप्तः प्रीतिमयं महः ॥
स्तौतिस विस्मितः खेटं । प्रणम्य रचितांजलिः ३३ ॥ અર્થ:—હવે મધ્યરાત્રીએ પણ પ્રીતિમય તેજને પામીને તે અગલદત્ત પણ વિસ્મિત થયેાથકા હાથ જોડી નમીને તે વિદ્યાધરની સ્તુતિ કરવા લાગ્યા કે, ૫ ૩૩ ॥
जय त्वं खेचराधीश | जय त्वं करुणाकर |
નય ત્યં કુલિનાં ધંધો । નય ત્યું નીતિમ૬ // ફ્૪ || અર્થ: હે ખેચરેધર ! હે કરૂણાના ભંડાર ! હે દુ:ખીઓના મં! હે વિતદાન દેનાર! તું જય પામ ? ૫ ૩૪ ૫
सोऽपीह वीक्ष्यं । कारणेनोपकारिणः ||
निष्कारणोपकारित्वं । स्वध्यगीष्ट कुतो भवान् ॥ ३५ ॥ અર્થ:—આ જગતમાં કારણને લઇને તા ઘણા ઉપકારીએ દેખાય છે, પરંતુ કારવિના ઉપકાર કરવાનું તું કયાંથી શીખ્યા છું ? પ્રઉપા कुति नंति वा कार्यं । ये प्रस्ताव बहिर्मुखाः ||
1
तेषां हीनाथ दीनानामपि दक्षोपमा त्वयि ॥ ३६ ॥
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩ર૧) અર્થ-વળી હે દક્ષ! જેઓ પ્રસ્તાવથી બહિર્મુખ થયાથકા કાર્ય કરે છે અથવા હણે છે, એવા દીન મનુની ઉપમા પણ તને આપવી એ લાયક નથી. ૩૬
प्राणेभ्योऽपि प्रियतमा-मिमा जीवयतः प्रियां ॥ प्राणैरपि निजैर्दत्तै-हिं स्यामनृणस्तव ॥ ३७॥
અર્થ–પ્રાણથી પણ અત્યંત વહાલી એવી આ મારી સ્ત્રીને જીવાડનારા એવા તને હું મારા પ્રાણ આપવાથી પણ તારા કરજથી મુક્ત થઈ શકે નહિ. ૩૭ ના
खगो जगौ रथिन्मा मां । भारय स्तुतिभिर्भृशं ॥ यतो ममास्ति गंतव्यं । रेऽद्यापि नभोध्वना ॥ ३८ ॥ અર્થ:–ત્યારે વિદ્યાધર બેલ્યો કે હે અગલદત્ત! તું મને આવી સ્તુતિઓથી હવે વધારે બોજાવાળો ન કર? કેમકે હજુ મારે આકાશ માગે દૂર જવાનું છે. એ ૩૮ છે
गतेऽथ खेटे नीता सा । मध्ये देवकुलं जगौ ॥ ध्वांतांजनसमुद्गेऽत्र । वसंतीश बिभेम्यहं ॥ ३९ ॥
અર્થ:-પછી તે વિદ્યાધર ગયા બાદ તેને અગલદત્ત દેવમંદિરની અંદર લઇ ગયો, ત્યારે તે બોલી કે હે સ્વામી ! અંધકારરૂપી અંજ. નના ડાબડાસરખા આ દેવમંદિરમાં રહેવાથી હું ડરૂં છું. હું ૩૯ .
तयादिष्टस्ततो वह्नि-मानेतुं प्राचलद्रथी । પુ ના –મિયોનિ ફુવામક | ૪૦ |
અર્થ–પછી ઈંદ્રના હુકમથી જેમ આભિગિક દેવ તેમ તેણીએ કહ્યાથી અગલદત્ત અગ્નિ લેવા ચાલ્યો. ૪૦ છે
જિતેઃ સતે વહ્નાવદ્વાય વવટે થી ) माभूदेकाकिनी श्यामा । श्यामास्येति विचिंतयन् ।। ४१ ॥
અર્થ:–મારી ત્યાં એકલી રહેલી શ્યામદત્તા ગભરાય નહિ તે ઠીક એમ વિચારીને અગલદત્ત કેઈક ચિતામાંથી અગ્નિ લઈને તુરત ત્યાંથી પાછા વધે. ૪૧ છે
यस्याः करोषि दासत्वं । तद्वृत्तं दृक्ष्यसि स्वयं ॥ વધિચિતોડઠ્ઠાણી-દ્વિતિ તિer i | ૪૨ છે. અર્થ:–જેણુનું તું દાસપણું કરે છે તેણુનું આચરણ તું પોતે જ ૪૧ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩રર ) જઈશ, એમ માટલીમાં રહેલો અગ્નિ કાંતિના મિષથી તે અગલદત્તની હાંસી કરવા લાગ્યું. ૪ર છે
શારજીત્રામોરવા હેવત વાલીકા તાલ તા-બંતતિઃ મિલિત | કરૂ I
અર્થ –હવે તેણે આવતાં થકાં દેવમંદિરની અંદર પ્રકાશ જોઈને વિસ્તીર્ણ નેત્રવાલી પોતાની સ્ત્રીને પૂછ્યું કે અંદરના ભાગમાં મને પ્રકાશ કેમ દેખાયો? ૪૩
सहसा स्माह सा माया-मयी कि प्रिय पृछयते ।। રોજિત્તરાદરતાર્ચ-તત્તની પ્રતિથિંવિત | 8 ||
અર્થ:–ત્યારે તે ટી શ્યામદત્તા એકદમ બોલી ઉઠી કે હે પ્રિય! એમાં તે શું પૂછો છો ? જે આ તમો અગ્નિ લાવ્યા છે, તેના તેજનું પ્રતિબિંબ પડયું હશે. ૪૪
ततः खड्गं समास्या । वह्नि सोऽदीपयत् स्वयं ।। प्रियाप्रयासमीरुभू-न्यस्तजानुरवाङ्मुखः ॥ ४५ ॥
અર્થ:–પછી અગલદત્ત મારી પ્રિયાને તસ્દી આપવી ઠીક નહિ એમ વિચારી તેણીને ખગ આપી પોતે પૃથ્વી પર ઘુંટણ રાખી નીચે મુખે અગ્નિ કુંકવા લાગ્યો. મેં ૪પ |
करवालं करात्तस्याः । सहसा पतितं पुरः।। રિઝોરય થાય છતા તિદિતિ પ્રિય છે કર .
અર્થ:–એટલામાં તેણુના હાથમાંથી અચાનક તલવાર પડી ગઈ, તે જોઈ વ્યાકુલ થયેલા અગલદત્તે તેણીને પૂછ્યું કે આ શું થયું!
सावदद्यज्यते देव । तरे न स्त्रियः करे ॥ तन्ममायं जन्मभीरोः । कृपाणः पाणितश्च्युतः ॥४७॥
૫ર્થ–ત્યારે તે બોલી કે હે સ્વામી! આ તલવાર તો આપના, હાથમાં જ રહેવી જોઈએ, સ્ત્રીના હાથમાં રહેવી ન જોઈએ, કેમકે જન્મથી જ બીકણ એવી જે હું તેના હાથમાંથી આ તલવાર પડી ગઈ.
अमूषुपदथ स्वेन । यामिकत्वं प्रपद्य सः ॥ ज्वलितज्वलनाचांत-ध्वांते देवकुले प्रियां ॥ ४८ ॥
અર્થ –પછી અગલદત્તે પોતે જાગતા રહીને સળગાવેલ અગ્નિથી કર થવસ અંધકારવાલા | દેવમંદિરમાં પોતાની તે પ્રિયાને સુવાડી.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩ર૩) उदिते भास्वति श्यामा-शुद्धिजिज्ञासया ततः ॥ आगतस्वजनस्याग्रे । निशावृत्तं जगाद सः ॥४९॥
અથ –હવે સૂર્યોદય થયાબાદ શ્યામદતાની ખબરઅંતર જાણવા માટે આવેલા સ્વજનો પાસે અગલદત્ત રાત્રિને વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યું.
पत्नी न्यस्य रथे रूप---सपत्नीकृतमन्मथः ॥ पोरैः श्लाघितभाग्यश्री-निजं धाम जगाम सः ॥५०॥
અથ–પછી રૂપથી કામદેવસર તથા નગરના લોકોથી વખ@ાતી ભાગ્યલક્ષ્મીવાળે તે અગલદત્ત પોતાની સ્ત્રીને રથમાં બેસાડીને પિતાને ઘેર ગયો. ૫૦ છે
भुंजान; सततं साकं । तया सांसारिक सुखं ॥ सोऽन्यदा नृपतेर्देशा-द्ययौ दशपुरं पुरं ॥५१॥
અર્થ:–ત્યાં હમેશાં તેણુની સાથે સાંસારિક સુખ ભોગવવા લાગ્યો. પછી એક દિવસે તે રાજાના હુકમથી દશપુર નામના નગરમાં ગયે.
राजकार्य निवेद्यारि-दमनस्य नरेशितुः ।। अहानि कतिचित्तत्र । तस्थौ सौधे तदर्पिते ॥ ५२ ॥
અર્થ:–ત્યાંના અરિદમન રાજાને પોતાના રાજાનું કાર્ય નિવેદન કરીને તે તેણે આપેલા મહેલમાં ત્યાં કેટલાક દિવસો સુધી રહ્યો. પરા
एकदा तस्य मध्याह्ने । भुक्त्वा धाम्नि निषेदुषः ॥ आगाद्रागादि विद्वेषि-विश्लेषिश्रमणद्वयं ॥५३॥
અર્થ –હવે એક દિવસે મધ્યાહ્ન સમયે ભેજનબાદ જેવામાં તે ઘરમાં બેઠે છે, તેવામાં રાગ આદિક શત્રુઓને દૂર કરનારા બે મુનિએ ત્યાં આવ્યા. તે પડે છે
यन्मलक्लेदमप्यंगे । गंधधूलिधिया दधौ ॥ विवेद स्वेदबिश्चा-मुक्तमौक्तिकमंडनं । ५४ ॥
અર્થ:–તેઓના શરીર પર રહેલા મલના ખરેટા પણ કસ્તૂરીસરખા સુગંધી લાગતા હતા, તથા પસીનાના બિંદુઓ મેતીના આભૂષણ સરખા દેખાતા હતા. એ ૫૪ છે
दिव्यांशुकाधिकामास्था । ययौ जीर्णेऽपि वाससि ।। यत्पामरमुखाक्रोशा-नपि मेने स्तवानिव ॥ ५५ ॥
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩ર૪) અર્થ: વળી તેઓ જીર્ણ વસ્ત્રમાં પણ દિવ્ય વસથી અધિક આનંદ માનતા હતા, તથા નીચ કેના મુખના અલીલ શબ્દને પણ તેઓ સ્તુતિતરીકે માનતા હતા. પપ
समस्तवस्तुसौंदर्य-ध्वंसने पिशुनोचिते ॥ वैरिणीव शरीरेऽपि । नानुबंधं बबंध यत् ॥ ५६ ॥
અર્થ:–સઘળી વસ્તુઓની સુંદરતાને નાશ કરનારા પિશુનસરખા શરીરમાં પણ વૈરીની પેઠે તેઓ મમતા રાખતા હતા. એ પ૬ .
तन्मुक्तमानमानम्य । सम्यग्भावनया रथी॥ મજાન મહામત્તિ-સત્તાવાત્તમાનઃ || ૧૦ |
અર્થએવા તે માનરહિત મુનિના જોડલને ઉત્તમ ભાવનાથી અત્યંત ભક્તિ લાવીને ઉદાર મનથી અગલદત્ત ભાત પાણી આપ્યાં.
तस्मिनिवृत्ते तद्रप-साधुसंघाटकोऽपरः॥ તન્ના સોડનિ તેના તદૈવ પ્રત્યાખ્યત | ૧૮ |
અર્થ:-હવે તે સાધુએ ગયાબાદ તેનાજ સરખા રૂપવાળા બીજા એ સાધુઓ આવ્યા, ત્યારે તેને પણ તેણે એવી જ રીતે પ્રતિલાલ્યા.
तस्मिन्नपि गते साधु-द्वंदमागात्तृतीयकं ॥ તો પરિણામધ્ય મનો િવિશ સ |
અર્થ–પછી તેઓ ગયાબાદ તેવું જ ત્રીજુ સાધુનું જેડલું આવ્યું, તેને પણ પ્રતિલાભીને તે બુદ્ધિવાન અગલદત્ત વિચાર્યું કે, એ ૫૯ છે
किं पुरेऽत्रास्ति दुर्भिक्षं । किं वा लोको मितंपचः ॥ रथ्या वा गहना येना-यातावेतौ पुनः पुनः ॥ १० ॥
અર્થ –શું આ નગરમાં દુષ્કાળ પડે છે? અથવા અહીંના લેકે શુ કૃપણ છે? અથવા શું શેરીએ ભીડાભીડવાળી છે, કે જેથી આ બન્ને સાધુઓ ફરી ફરીને અહીં આવ્યા! ૬૦ છે
सोऽथ पप्रच्छ तौ नत्वा । साधू क युवयोः स्थितिः॥ आवां वने स्थ इत्युक्त्वा । तावप्युद्यानमीयतुः ॥ ६१ ॥
અર્થ:–પછી તેણે તેઓને નમીને પૂછ્યું કે હે મુનિએ! આપ કયાં ઉતર્યા છે? અમે વનમાં ઉતર્યા છીયે, એમ કહીને તેઓ બન્ને સાધુઓ પણ વનમાં ગયા. તે ૬૧ છે
मत्वा वेलानुमानात्तौ । कृताहारौ मुनीश्वरौ । ययौ स योगिसंचार-पावनं वनमेककः ।। ६२ ॥
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫) અર્થ પછી કાળના અનુમાનથી તેઓને આહારથી નિવૃત્ત થયેલા જાણીને તે અગલદત એકાકી મુનિના સંચારથી પવિત્ર થયેલા તે વનમાં ગયો. | દુર છે
तत्र प्रणेमिरे तुल्य-रूपाः षण्मुनयोऽमुना ॥ श्रीजैनधर्मराजस्य । मूर्तिमंतो गुणा इव ॥ ६३ ॥
અર્થ –ત્યાં તે શ્રી જૈનધર્મરૂપી રાજાના જાણે મૂર્તિવંત છ ગુણે હેય નહિ એવા તુલ્ય રૂપવાળ છ મુનિઓને નયે. ૬૩
सदध्यौ किममन् वेधा । बिबेनकेन निर्ममे ॥ વેનાપર સં–રોઝાર વામ છે ૨૪ |
અર્થ:–પછી તેણે વિચાર્યું કે શું આ સઘળાઓને વિધાતાએ એકજ બિંબથી બનાવ્યા હશે? કે જેથી હું પણ સદેહરૂપી હીરોશાપર ચડેલા જેવો થઈ ગયો. તે ૬૪ છે
तां वंदे जननीं यस्याः । कुक्षिमेते प्रपेदिरे ॥ या स्वपादैः स्पृशंत्येते । सावनी लोकपावनी ।। ६५ ॥ અર્થ –જેણીની કુક્ષિમાં આ જન્મેલા છે, એવી તેની માતાને હું વંદન કરું છું, તેમજ આ મુનિઓ જે પૃથ્વીને પિતાના ચરણેથી સ્પર્શ કરે છે, તે પૃથ્વી પણ લેકેને પવિત્ર કરનારી જાણવી. ૬૫
यथा कृपन परक्षेत्रं । भाग्यात्कोऽप्यनुते निधि ॥ તથાÉ પાનવાળા–ાતોડસ યુનિવનિ I /
અર્થ –જેમ કે પરનું ખેતર ખેડતેથકે ભાગ્યથી નિધાન પામે તેમ રાજાના કાર્ય માટે આવેલા એવા મને અહીં મુનિએનું દર્શન થયું છે.
अथो रहस्यं धर्मस्य । पृष्टस्नेनादिमो मुनिः ॥ जगाद शारदांभोद-नादसोदरया गिरा ॥ ६७ ॥ અર્થ-હવે તેણે ધર્મનું રહસ્ય પૂછવાથી પહેલા મુનિ શરદ જતુના મેઘની ગર્જના સરખી વાણીથી બેલ્યા કે, ૬૭ છે
शृणु सौम्य दयापुण्यं । प्राज्ञैः पुण्येषु वर्ण्यते ॥ दृक्तेज इव तेजस्सु । बलेष्विव भुजावलं ॥ ६८ ॥
અર્થ:– સામ્ય! તું સાંભળ? જેમ સર્વ તેજોમાં આંખનું તેજ તથા સર્વ બલોમાં જેમ ભુજાબેલ તેમ સવ પુણોમાં દયાપુણ્ય પંડિત વખાણે છે. તે ૬૮ -
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩ર૬) मौनमनोदरत्वं वा । ज्ञानं दानं जपस्तपः ॥ मोघं दयां विना सर्व-मेतकृषिरिवांबुदं ॥ ६९ ॥
અર્થ:–જેમ વરસાદવિના ખેતી તેમ દયા વિના મૌન, ઊનાદરપણું, જ્ઞાન, દાન, જપ ૨૫ને તપ, એ સઘળું વૃથા છે. ૬૯ છે
कापि धर्मक्रिया सिद्धिं । नाश्नुते जीवितं विना ॥ तस्माजीवितदानेन । किं पुण्यमुपमीयतां ॥ ७० ॥
અર્થ-કેઇ પણ ધર્મકિયા જીવિતવિના સાધી શકાતી નથી, માટે જીવિતદાન સાથે ક્યા પુણ્યની ઉપમા આપી શકાય! ૭૦
वह्निस्तृडपनोदाय | जीवनाय हलाहलं ॥ यदि स्यात्तर्हि हिंसापि । पुण्याय परिकल्प्यतां ॥ ७१ ॥
અર્થ:- અગ્નિ તૃષા મટાડે, અને રથી જીવિત મળે, તેજ હિંસાથી પણ પુણ્ય થઈ શકે છે ૭૧ છે
निर्मतून नंति ये जंतू-नंतकाः खलु ते नराः।
उपालभंते दिक्पालं । दाक्षिणात्यं मुधा बुधा ।। ७२ ।।
અર્થ–જે પુરૂષે નિરપરાધી પ્રાણુઓને મારે છે તેજ ખરેખર યમ છે, દક્ષિણ દિશાના દિકપાલને તે પંડિતે ફેકટ ઉપાલંભ આપે છે.
न मेदिनीमणिस्वर्ण-श्रेणिविश्राणनेऽपि तत् ।। यत्पुण्यं जायते जंता-वेकस्मिन्नपि रक्षिते ॥ ७३ ।।
અર્થ:–એક જંતુનું રક્ષણ કરવાથી પણ જે પુણ્ય થાય છે, તે પુણ્ય પૃથ્વી, મણી કે સ્વણની શ્રેણિ આપ્યાથી પણ થતું નથી.es
सा च जीवदया सम्य-मुनींद्रैः परिपाल्यते ॥ उपासकैस्तदंहीणां । लेशेन गृहमेधिभिः ॥ ७४ ॥
અર્થ–તે કવદયા સંપૂર્ણ રીતે તે મુનીશ્વરોજ પાલી શકે છે, અને તે મુનિઓના ચરણને સેવનારા ગૃહસ્થીઓ તો લેશમાત્ર પાળી શકે છે
न जीवहिंसा नाऽसत्य-भाषा न स्तन्यमैथुने ।। न परिग्रहवैयग्र्यं । येषां ते मुनिपुंगवाः ।। ७५ ॥
અર્થ–જેઓ જીવહિંસા કરતા નથી, અસત્ય ભાષા બોલતા નથી, ચોરી કરતા નથી, મૈથુન સેવતા નથી, તથા પરિગ્રહમાં લુપ થતા નથી, તે જ ખરા મુનીદ્રો છે. જે ૭૫ છે
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૨૭ )
क तिग्मांशुः क खद्योतः । क मेरुः क च सर्षपः ॥ क नाकौः :: . નાનાજી; | ર્ં સાધુ; જ્ઞ પુનરૃદ્દી // ૭૬ // અઃ—કયાં સૂર્ય અને કયાં પતંગી? કયાં મેરૂ અને કયાં સર સવ! કર્યાં દેવિવમાન અને કર્યાં મિલ ? તેમ કયાં સાધુ અને કા ગૃહસ્થ ॥ ૭૬ ૫
एवं मुनिपतेः श्रुत्वा । धर्मतत्वं दधन्मुदं ॥
रथी तमेव पप्रच्छ । पुनरुद्भूतकौतुकः ॥ ७७ ॥ અર્થ:—એવી રીતે તે મુનીધરપાસેથી ધનુ તત્વ સાંભલીનુ હ ધરનારા અગલદત્ત આશ્ચય ઉત્પન્ન થવાથી ફરીને તેજ મુનિને પૂછ્યું કે, ૫ ૭૭ ॥
भवतो भगवंस्तुल्या — काराः षडपि साधवः ॥
कुतो वैराग्यतो भेजु - स्तारुण्येऽपि महातपः ॥ ७८ ॥ અર્થ :—હે ભગવન્! તુલ્ય આકારવાળા આપે છએ મુનિઓએ આ યુવાવસ્થામાં પણ શાથી વૈરાગ્ય પામીને દિક્ષા લીધી છે ? cu
निरस्तमन्मथो वाच – मथोवाच महामुनिः ॥
उद्वेलबोधिपाथोधि - स्फारफेनानुकारिणीं ॥ ७९ ॥
અ:-દૂર કરેલ છે કામદેવ જેણે એવા તે મહામુનિરાજ જ્ઞાનરૂપી ઉછળેલા સમુદ્રના વિસ્તીર્ણ ફીણસરખી વાણી એલ્યા કે,ueu तत्किं यन्न भवे वत्स | भवेद्वैराग्यकारणं ||
સમં દિ નૈઝમબંગ / સંસ્થાનમયે મયે || ૮૦ |
અ:—હે વત્સ ! આ સંસારમાં એવી કઇ વસ્તુ છે ? કે જે વેરાજ્યના કારણરૂપ ન થાય, કેમકે કુત્સિત સંસ્થાનવાળા શરીરમાં એક પણ અંગ સી હેતુ નથી. ! ૮૦ !
तत्र कस्यापि केनापि । हेतुना बोधिरेधते ॥ જ ત્ર દ્દેિ નાનેદ્દા / દઇઃ સર્વાસિ
|| ૮૨ || અર્થ:—માટે ત્યાં કોઇને કોઇ પણ કારણથી વૈરાગ્ય થાય છે, કેમકે સઘલી જાતના અનાજના પાકમાટે કઇ એકજ સમય હોતો નથી.
I
शृणु नः कारणं बोधे । विध्यनामास्ति भूधरः || यत्र द्विपाञ्चलद्गड - शैलीलायितं दधुः ॥ ८२ ॥
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૨૮) અર્થ હવે તું અને બોધ થવાનું કારણ સાંભલ? વિંધ્યાચલ નામે એક પર્વત છે, કે જ્યાં હાથીએ નાના જંગમ પર્વતની રોભાને ધારણ કરતા હતા. એ ૮૧ છે
प्रवालीकृतगुंजानां । गजमुक्तानगंतरा ॥ पुलिंद्रीणां प्रिया पल्ली । तत्रास्त्यमृतसुंदरा ८३ ॥
અર્થ:-હાથીઓના મોતીની માળાઓની અંદર પ્રવાલાંરૂપ કરેલ છે ચણોઠીઓ જેણે એવી ભિલડીએને વહાલી તથા દેવલેક જેવી સુંદર એક પલ્લી છે. જે ૮૩
स्नेहो वसाशनं मांसं । वासः कृत्तिर्गुहा गृहाः ।। कृत्यं हिंसा कला चौर्य । प्रायशो यन्निवासिनां ।। ८४ ॥
અર્થ:–તે પલ્લામાં રહેનારા ભિલ્લોને પ્રા કરીને ચરબીની ચીકાશવાલું માંસનું ભેજન, ચર્મરૂપી કપડા ગુફાઓપી ઘર, હિંસારૂપ કાર્ય તથા ચારીરૂપ કલા છે. ૮૪ છે
यदोकस्सु द्विपरदैः । स्थूणाः कुड्यानि कीकसैः ।। જોતરાચંદ્રો–છાત્રામમિ ! ૮૬ |
અર્થ:–જેઓના ઘરોમાં હાથીદાંતના થંભાએ હાડકાંઓની ભીંત, ગાયના કાને ના તોરણો તથા ચિતરાના ચામડાંઓના ચંદ્રવા છે.
क्षत्रवंश्योर्जुनस्तत्र । स्तेनसेनाधिपोऽजनि ॥ यस्तेने सह शार्दूलै-बकरैरिव बर्करं ॥ ८६ ।। અર્થ –ત્યાં ક્ષત્રીવશમાં ઉત્પન્ન થયેલે અર્જુન નામે ચેરોને સેનાપતિ રહેતો હતો કે જે સિંહને પણ બકરા સમાન જાણીને તેઓની સાથે લડતે હતો. ૮૬ છે
चलत्वं कपिभिः क्रौर्य । व्यालैः काठिन्यमस्मभिः ।। शैलाधिपस्य शैलस्थै-यस्य दंडपदे ददे ॥ ८७ ॥
અર્થ–પર્વતના સ્વામી એવા તે અર્જુનને પર્વતમાં રહેતા વાંદરાઓએ પોતાનું ચલપણું દડતીકે આપ્યું હતું, સર્પોએ પિતાની જૂરતા આપી હતી, તથા પથેરેએ પિતાની કઠેરતા આપી હતી.
न स कश्चन भूपोऽभून स मंत्री न वा भटः ॥ एतं सौदामिनीदाम-धामधाम जिगाय यः ॥ ८८ ॥
અર્થ:–એવો કઈ પણ રાજા મંત્રી કે સુભટ નહોતો કે જે વીજતીની શ્રેણિના તેજસરખા તેજવાળા એવા તે અર્જુનને જીતી શકે
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૨૯ ) उपपल्ल्यन्यदा कोऽपि । सप्रियः संचरन् भटः॥ रथस्थो रुरुधे तेन । सेतुनेव पयःप्लवः ॥ ८९ ॥
અર્થ:–એક દિવસે તે પલ્લી પાસેથી સ્ત્રી સહિત રથમાં બેસીને કેઇક સુભટ જતો હતો. એવામાં બંધ જેમ જલના પ્રવાહને તેમ તે અને તેને રોક્યો. | ૮૯ |
शिविरस्थान रथी तस्य । शबरानवधूय सः ॥ हरिणेव हरिस्तेन । सह योध्धुं प्रचक्रमे ॥ २० ॥
અર્થ–તેની છાવણીમાં રહેલા ભિલ્લોને હરાવીને તે સુભટ સિંહસાથે જેમ સિંહ તેમ તે અર્જુન સાથે લડવા લાગ્યો. ૯૦ છે
अजय्यं तं परिज्ञाय । स्वशस्त्रैश्चतुरो रथी ।। संज्ञीप्सुर्विषमास्त्रेण । रथाग्रेऽस्थापयत्प्रियां ॥ ९१ ॥
અર્થ:–પછી પોતાના શસ્ત્રોથી તે અર્જુનને જીતવો મુશ્કેલ જાણીને તે સુભટે તેને કામદેવના શસ્ત્રથી જીતવાની ઇચ્છાથી પોતાની સ્ત્રીને રથના અગાડી ભાગમાં બેસાડી. એ ૯૧ છે
तस्यां लावण्यवाहिन्या-मस्य मीनीभवदृशः ॥ तीक्ष्णधीस्तीक्ष्णबाणेन । विव्याध हृदयं रथी ॥ ९२ ।।
અર્થ –લાવણ્યની નદીસરખી એવી તે સ્ત્રીમાં જ્યારે તે અજુનની આંખો મસ્યજેવી થઇ ગઈ, ત્યારે તે તીક્ષ્ણ બુદ્ધિવાળા સુભટે તીક્ષણ બાણથી તેનું હૃદય વીંધી નાખ્યું. છે
बंधौ ज्यायसि कीनाश-पुरीपथित्वमीयुषि ॥ અને શાન વયે તયા-કુના પવિતા | ૧૨ /
અર્થ:–એવી રીતે અમારો મોટો ભાઈ જ્યારે યમપુરીને માગે પડે ત્યારે અમે તેના છએ નાના ભાઇઓ ડરીને ત્યાંથી નાશી ગયા.
ततः प्राप्ता गृहं नासा-रूढश्वासाः कथंचन ॥ अबाधिष्महि दुर्वाचा-कंबया वयमंबया ।। ९४ ॥
અથS:–પછી છેક નાકે ચડેલા ઘાસવાળા અમે કેટલીક મુકેલીએ ઘેર પહોંચ્યા, ત્યાં અમારી માતા અને દુર્વચનરૂપી સટીથી મારવા લાગી કે, જે ૯૪ છે
રે નિર્જલ્લા વિકાસુ-ડારિત્રિ . भवद्भरिसूनाम । मम सूनामनीयत ॥ ९५ ॥ ૪૨ સૂર્યોદય પ્રેસ–જામનગર.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦) અર્થ:–અરે નિલો ! પોતાના ભાઇને મારનારનું વેર લીધાવિના તમોએ અહીં આવીને મારું વીરમાતાનું નામ નષ્ટ કર્યું છે. છેલ્લા
यल्लोके वारिणावारि । कृशानोरकृशापि भाः ॥ तच्छोषयति वारीशं । तद्वधुर्वडवानलः ॥ ९६ ॥
અર્થ:–આ દુનિયામાં જલે અગ્નિના અતિશય તેજને પણ નિવાર્યું છે, તેથી તેના બંધુ વડવાનલે જલના સ્વામી સમુદ્રને શેકી નાખે છે. જે ૯૬ છે
यो मित्रामित्रयोः शक्तो । नोपकारापकारयोः ॥ ધ તથા શોgિવીગતાં લીનીવિતા | ૨૭ |
અર્થ-જે માણસ મિત્ર અને શત્રુપર ઉપકાર અને અપકાર કરવાને સમર્થ નથી, તેનું લાંબા કાળ સુધીનું જીવન અપયશરૂપી વેલડીના બીજાણુને ધારણ કરે છે. ક૭ છે
एवं नि:कृपया मात्रा । प्रजावत्यापि तर्जिताः ॥ प्रास्थिष्महि प्रतिज्ञाय । वयं वैरिवधं गृहात् ॥ ९८ ॥ અર્થ –એવી રીતે સંતાનવાળી નિર્દય માતાએ તજેલા એવા અમે વરીના વધ માટે પ્રતિજ્ઞા કરીને ઘેરથી નિકલ્યા. ૯૮ છે
ततो रथानुसारेण । गता उज्जयिनी पुरीं ॥ दुष्टव्यंतरवनित्यं । छिद्राण्यद्राक्ष्म वैरिणः ॥ ९९ ॥
અર્થ:–પછી અમો તે રથને અનુસારે ઉજ્જયિની નગરીમાં ગયા, તથા ત્યાં દુષ્ટ વ્યંતરની પેઠે હમેશાં તે વેરીના છિદ્રો જોવા લાગ્યા.
सोऽन्यदा सहितः पत्न्या । सरतिस्सरसुंदरः ।। पुरः परिसरोधानं । वसंतसमये ययौ ॥ २१००॥
અર્થ –હવે એક દિવસે રતિસહિત કામદેવસરો તે સુંદર સુભટ પિતાની સાથે વસંતઋતુમાં નગરબહાર ઉદ્યાનમાં ગયે. ૨૧૦
विजनत्र वने क्रीड-नेष धातिष्यते सुखं ॥ રૂતિ ગૃપ સર્વે | વય વગામ તં | ? .
અર્થ-આ ઉજજડ વનમાં કીડા કરતા એવા આ સુભટને આપણે સહેલથી માપી શકીશું, એવી રીતે ગુપ્ત વિચાર કરીને અમે સઘલા તેની પાછા ગયા. | ૧
विसृष्टस्वजनो दृष्ट्वा । दष्टां दुष्टाहिनां प्रियां । सायं सुरौकसो द्वारि । स्थितस्तारं रुरोद सः ॥२॥
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૧) અર્થ_એવામાં દુષ્ટ સર્ષે ડંખેલી પોતાની પ્રિયાને જોઈને તે સુભટ સ્વજનને વિસર્જન કરી પોતે સંધ્યાકાળે એક દેવમંદિરના દ્વારમાં આવીને મેટેથી રડવા લાગ્યા. ૨ છે
सोऽहमेव न कि येन । जातं सर्वमिदं मम ॥ ध्वायनिति रथी प्रोचे । ततः किं किं मुनीश्वर ॥ ३ ॥
અર્થઅરે! તે તે આ હું પોતે જ કેમ ન હોઉં? કેમકે છે તે સઘલું મને જ લાગુ પડે છે, એમ વિચારતો થકે તે અગલદત્ત બોલ્યો કે, હે મુનીશ્વર! પછી શું શું થયું ? . ૩
खेटः कोऽपि तदा श्रुत्वा । विलापान कृपयेरितः ।। एत्य स्वपाणिस्पर्शेन । तस्य जायामजीवयत् ॥ ४॥
અથ એવામાં કેઇક વિદ્યારે તેનો વિલાપ સાંભળીને દયાથી પ્રેરાઇને ત્યાં આવી પોતાના હાથના સ્પર્શથી તેની સ્ત્રીને જીવાડી.
गते खेटे समं वध्वा । स विवेशामरालयं ।। . चचाल चानये प्रोक्तो । ध्वांताकुलितया तया ॥ ५ ॥
અર્થ–પછી તે વિદ્યાધર ગયાબાદ સ્ત્રી સહિત તે સુભટદેવમંદિરમાં ગયો, પરંતુ અંધકારથી વ્યાકુળ થયેલી તે સ્ત્રીના કહેવાથી તે અગ્નિ લેવા માટે ચાલ્યો. ૫
मद्भातायं च तत्राग्नि-समुद्गमुदघाटयत् ॥ બજાર પતે વધે-સ્વસ્ત્રિયાણું નિક્ષત છે દ.
અર્થ:–એવામાં આ મારા ભાઈએ અગ્નિનો ડાબો એટલે ચારફાનસ ઉધાડયું, એટલે અગ્નિનો પ્રકાશ ફેલાવાથી તે સુભટની સ્ત્રીએ આ મારા ભાઈને જે. કે ૬ છે
नारीदृक्कार्मणेनास्य । रूपेण क्षुभिताशया ॥ सौम्य कोऽसि त्वमति । सा मृदूक्त्यामुपालपत् ॥ ७ ॥
અર્થ-સ્ત્રીની આંખોને કામણસમાન એવા તેના રૂપથી મોહિત થયેલી તે સ્ત્રીએ તેને કેમળ વચનથી બેલા હે સૌમ્ય! તું વળી અહીં કેણ છે૭ છે
भ्रातृवैरात्तव धवं । हत्वा त्वं गृह्यसे मया ॥ इत्यस्य वचसा तस्याः । कर्णयोरमृतायितं ॥ ८॥
અર્થ:–મારા ભાઈના વેરથી તારા ભર્તારને મારીને હું તને લઈ જઈશ, એવી રીતનું તેનું વચન તેણુને પિતાના કાનમાં અમૃતસરખું લાગ્યું. | ૮ |
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૩ર ) सावादीदेव यद्येवं । तदीक्षख समाहितः ।। सुखेन जातविश्वासं । हनिष्याम्यहमेव तं ॥ ९॥
અથ–પછી તે બોલી કે હે સ્વામી! જે એમ છે તો તું સુખે જોયા કરી કેમકે હું જ તે મારા વિશ્વાસુ સ્વામીને સહેલાઈથી મારી શકીશ.
मतस्ते स भटः कुर्यात् । प्रतिघातं कदापि चेत् ॥ शुष्कस्तदुदयन्नेव । मन्मनोरथपादपः ॥ १० ॥
અર્થ –કેમકે તેને મારતા એવા તને કદાચ તે સુભટ સામો વા કરે તે મારો આ મનોરથરૂપી વૃક્ષ તો ઉગ્યામેળેજ સૂકાઈ જવાજેવું થાય. ૫ ૧૦ છે
तत्पियोऽथ द्रुतं तत्रा-गच्छदात्तहुताशनः ॥ अपृच्छच्च प्रियामत्र । मया ज्योतिः किमैक्ष्यत ॥ ११ ॥
અર્થ:–હવે એવામાં તેને સ્વામી પણ અગ્નિ લેઈને ત્યાં તુરત આવ્યો, અને તેણે પોતાની સ્ત્રીને પૂછયું કે અહીં મને પ્રકાશ કેમ જોવામાં આવ્યું? | ૧૧ છે
एतत्तेजस्तवानीत-बढेरेवेति भाषिणः ।। सोऽदात्खड्गं कलत्रस्य । वनौकस इवोल्मुकं ॥ १२॥
અર્થ – પ્રકાશ તો તમોએ લાવેલા અગ્નિને જ હતો, એમ કહેતી એવી પોતાની સ્ત્રીના હાથમાં વાંદરાના હાથમાં જેમ મસાલ તેમ તેણે તલવાર આપી. તે ૧૨ છે
स्वयं चादीपयदि । न्यग्मुखः स्फारफूत्कृतैः ।। રહો યા હિરાણીના–માર વંતિ જામિન રૂ .
અર્થ:–પછી તે સુભટ પતે નીચું જોઈને ખુબ ફેંકીને અગ્નિ સળગાવવા લાગ્યો, કેમકે કામી માણસે ગુપ્તપણે દાસીઓની પણ નોકરી બજાવે છે. જે ૧૩ છે
अथ कृत्येव तं हेतुं । सा कृपाणमसज्जयत् ।। तद दृष्वा स्त्रीविरक्तांत-करणो दध्यवानसौ ॥ १४ ॥
અથ–પછી રાક્ષસીની પેઠે તેને મારવાને તેણુએ તલવાર ઉગામી, તે જોઈને સાથી વિરક્ત હદયવાળા આ મારા ભાઈએ વિચાર્યું કે,
धिक् धिक् धाष्टय पुरंध्रीणा-मीदृशं स्नेहभाजनं ॥ जनं जनकहंतार-मिव हा प्रहरंति याः ॥ १५ ॥
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૩ ) - અર્થ- અરે! સ્ત્રીઓની વિઠાઇને ધિક્કાર છે, કે જેઓ આવા નેહી માણસને પણ પોતાના બાપને મારનારની પેઠે મારી નાખે છે.
मुरूपे सुभगे स्निग्धे । यारज्यन्नात्र भर्तरि । लप्स्यते सा मयि स्थैर्य । कः श्रद्धने सुधीरिदं ॥ १६ ॥
અર્થ–મનહર રૂપવાળા, સૌભાગ્યવાળા તથા સ્નેહવાળા આ ભર્તારમાં પણ જે રજિત થઈ નહિ તે મારામાં સ્થિરતા ધરશે, એવી શ્રદ્ધા કો બુદ્ધિવાન માણસ રાખે? ૧૬ .
येन स्नेहेन वद्धर्यते । येन देहोऽपि दीयते ॥ रुज इवाप्तप्रसरा-स्तमपि नंति योषितः ॥ १७ ॥
અર્થ:–પુરૂષ કે જેઓ સ્નેહથી સ્ત્રીઓનું પોષણ કરે છે, તથા પિતાનું શરીર પણ તેને સેંપી દે છે, એવી પણ સ્ત્રીઓ રોગની. પઠે વિસ્તાર પામીને (બહેકી જઈને) તેજ પુરૂષને મારે છે. આવા
ईदृशं कृशधीरेषा । पुरुषं विषयाशया ॥ ही विद्वेष्टि नभोरनं घूकीव ध्वांतकाम्यया ॥ १८ ॥
અર્થ:-નીચ બુદ્ધિવાળી આ સ્ત્રી ઘુવડી જેમ અંધકારની ઇચ્છાથી સૂર્યને તેમ વિષયની ઇચ્છાથી આવા પુરૂષને પણ દ્વેષ કરે છે. ૮
रसज्ञैरौषधरसै । रसेंद्रः स्थैर्यमाप्यते ॥ નિશ્ચઢઃ શિવને શારવા-મૃગો રજુનિયંત્રઃ |૧૧ /
અર્થ:– ધાતુવાદીએ ઔષધના રસથી પારાને સ્થિર કરી શકે છે, તથા દોરીથી બાંધવાથી વાંદરાને પણ નિશ્ચલ કરી શકાય છે, ૧લા
कंपः प्रकंपनस्यापि । धृत्या वृत्त्यापनीयते ॥ न तु केनापि चापल्यं । त्याज्यते कामिनीमनः ॥ २० ॥
અર્થ:–વાયુનો વિગ પણ ધીરજથી વાડવડે દૂર કરી શકાય છે, પરંતુ સ્ત્રીના મનની ચપલતા કેઈથી પણ છોડાવી શકાતી નથી. પરવા
ध्यात्वेति तस्या आहत्या--पहस्तेन स सत्कृपः ॥ वातेन कदलीकांड-मिव बाहुमधूनयत् ॥ २१ ॥
અર્થ:–એમ વિચારીને મારા આ દયાલુ ભાઈએ વાયુથી જેમ કેળના થંભને તેમ પોતાના ડાબા હાથથી તેણીને હાથ ખબ કંપાવ્યો.
तस्या विश्वस्तघातिन्या । अन्यायोद्यतचेतसः ।। अनिच्छनिव संस्पश । कृपाणः पाणितोऽपतत् ।। २२ ।।
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૪) અર્થ તે વખતે વિશ્વાસઘાત કરનારી તથા અન્યાયમાં ઉદ્યમવંત મનવાળી એવી તે સ્ત્રીના સ્પર્શને જાણે ન ઇચ્છતી હોય નહિ, તેમ તેણીના હાથમાંથી તલવાર પડી ગઈ. એ રચે છે
आः स्वं पतिमहं हंतुं । कुस्त्रीसंगात् प्रचक्रमे ॥ इत्यात्मकृत्यदुःखात । इव खड्गोऽलुठद् भुवि ॥ २३ ॥
અર્થ:–અરે નીચ સ્ત્રીના સંગથી હું મારા સ્વામીને પણ મારવાને તૈયાર થઈ! એવા પોતાના દુષ્કાર્યને દુ:ખથી જાણે ખેદિત થઈ હેય નહિ તેમ તે તલવાર પૃથ્વી પર લાટવા લાગી. ર૩ છે
किमेतदिति स स्वस्थः । पृच्छन् शठधिया तया ॥ भयेनायं च्युतः खड्ग । इत्युदित्वा परीप्सितः ॥ २४ ॥
અર્થ:–અરે ! આ. શું થયું ? એમ તે સુભટે પૂછવાથી તે લુચ્ચીએ ભયને લીધે આ ખડગ મારા હાથમાંથી પડી ગયું એમ કહીને વાત ઉડાવી દીધી. એ ૨૪ છે
आप्तोक्ताविव तद्वाचि । स विश्रंभं दधत्ततः ॥ निनाय नायकायुक्तः । मुखं तत्र विभावरी ॥ २५ ॥
અર્થ: ત્યારે સર્વણના વચનની પેઠે તેણના વચનમાં વિશ્વાસ રાખીને તે સુભટે ત્યા સુખે તે સ્ત્રી સહિત રાત્રી વ્યતીત કરી. રપા
देवप्रतिमया छेक-श्छन्नमूर्तिरसावपि ॥ તલ તો વૃદ્ધાં–નિરૃર ફર પૂરજ | ૨૬ |
અર્થ-આ મારે હશિયાર ભાઈ પણ મોટા ઘડામાં છુપાયેલા ઉદરની પેઠે તે વખતે ત્યાં દેવપ્રતિમાની પાછળ છુપાઈને બેસી રહ્યા.
प्रगे स्वसमगे तसिन् । निशावृत्तेऽमुनोदिते ॥ विवेकचक्षुर्वैराग्या-जनेनोदघटिष्ट नः ॥ २७ ॥
અર્થ–પછી પ્રભાતે તે સુભટ પોતાને ઘેર ગયાબાદ રાત્રિનું સઘળું વૃત્તાંત અમારા આ ભાઈએ અમોને કહેવાથી વૈરાગ્યરૂપી અંજનથી અમારા વિવેકરૂપી ચક્ષુઓ ખુલ્લી ગયાં. ૨૭ છે
दध्यवांसश्च नो गेहं । गंतुं युक्तमतःपरं ॥
1 vieતઃ વાશે જિન્નતિ સન્મતિઃ | ૨૮ | ' અથ–તેથી અમોએ વિચાર્યું કે હવે તો આપણે ઘેર જવું યુક્ત નથી, કેમકે પાશમાંથી નિકળેલ કયે સદબુદ્ધિ માણસ પાછો પારામાં પડવાની ઈચ્છા કરે ? ૨૮ |
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૫) निहंतुमहितं भ्रातु-रातुरा मातुराज्ञया । निर्गता मोहमारादीन् । पूर्व हन्मः स्ववैरिणः ॥ २९ ॥
અથ–માતાની આજ્ઞાથી ભાઈના શત્રુને મારવાને આતુર થઈ નીકળેલા એવા આપણે પ્રથમ મેહ તથા કામ આદિક આપણ શત્રુઓને મારવા જોઈએ. જે ૨૦ છે
उपक्रनंति बाह्यारीन् । जेतुं जगति जन्मिनः ॥ कामाद्यैर्हतसर्वस्वं । न स्वं जानंति बालिशाः ॥३०॥
અર્થ: આ જગતમાં પ્રાણુઓ બાહ્ય શત્રુઓને જીતવાને પ્રયત્ન કરે છે, પરંતુ કામ આદિક શત્રુએ પિતાની જે સર્વ મિલકત લૂંટી લે છે, તેને તે તે મૂખ જાણી શકતા નથી. એ ૩૦ છે
बंधवो बंधनं योषा । सदोषा विषया विषं ॥ जानंतोऽपीत्यनार्या ही । स्वकार्याय पराङ्मुखाः ॥ ३१ ॥
અથ–બંધુએ બંધન સરખા છે, સ્ત્રીએ દોષવાળી છે તથા વિષય વિષસમાન છે, એમ જાણતાં થકાં પણ મૂખ લેકે આત્મકાર્ય માટે બેદરકાર રહે છે. એ ૩૧
न प्रेमधामवनिता न नितांतपुष्टा । लक्ष्म्यो न लक्षणलसद्वपुषस्तनूजाः ॥ नो रा निरंतरहृदः सुहृदः कदाचिदालंबनं निपततां नरकांधकूपे ॥ ३२ ॥
અર્થ નરકરૂપી અંધ કુવામાં પડતા પ્રાણીઓને પ્રેમાળ સ્ત્રીએ, અબ એકઠી કરેલી લક્ષ્મી, લક્ષણયુક્ત શરીરવાળા પુત્ર તથા અંતરહિત દયવાળા મિત્રો પણ કોઈ પણ વખતે આલંબનરૂપ થતા નથી.
एवं संसारवैराग्यात् । प्रचेलिमो वयं ततः ॥ विषवल्लीमिव त्यक्त्वा । पल्ली दूरे दिशैकया ॥ ३३ ॥
અર્થ –એવી રીતે સંસારપરથી વૈરાગ્ય થવાથી અમે વિષવલ્લીની પેઠે તે પલ્લી દૂર છોડીને ત્યાંથી એક દિશાતરફ ચાલવા લાગ્યા.
तीर्थ कंचन याचंतः । पापप्रक्षालनक्षमं ॥ वयं ददृशिमः कापि । दृढवत्यभिधं गुरुं ॥ ३४ ॥
અથ–પાપોને ધેવામાં સમર્થ એવા કેઈક તીર્થની શોધ કરતાથકા અમેએ એક જગાએ દઢવ્રતી નામના ગુરૂને જોયા. ૩૪
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૬) श्रुत्वा तद्देशनां दीक्षा-मादिष्महि ततो वयं ॥ चिंतामणिमिवांभोधे-र्भाग्यहीनैर्दुरासदं ॥ ३८ ॥
અર્થ–તેમની દેશના સાંભલીને ભાગ્યહીને દુર્લભ એવું ચિંતા મણિરત્ન જેમ સમુદ્રમાંથી તેમ અમે તેમની પાસેથી દીક્ષા લીધી,
दृढधर्मो धर्मरुचि-धर्मदासश्च सुव्रतः ॥ दृढव्रतो धर्मप्रिय । इत्याख्या नो ददौ गुरुः ॥ ३६ ॥
અર્થ:–પછી તે ગુરૂમહારાજે અમારા અનુક્રમે દઢધમ ધર્મરૂચિ ધર્મદાસ, સુવ્રત, દઢવ્રત તથા ધર્મપ્રિય એમ નામ આપ્યાં છે ૩૬
विहरामस्ततोऽवन्या-मन्योऽन्यं संहिता वयं ॥ असद्वैराग्यवृक्षस्य । बीजमेवं मृगेक्षणा ॥ ३७ ।। અર્થ:–ત્યારથી અમો પરસ્પર મદદ કરતા થકા પૃથ્વી પર વિહાર કરીયે છીયે, એવી રીતે અમારે વૈરાગ્યરૂપી વૃક્ષનું બીજ સ્ત્રી છે
इति श्रुत्वा भवाद्भिन्न-पथीभूतमना रथी ।। बभाषे भगवंस्तं मां । विद्धि स्वभ्रातृधातकं ।। ३८ ॥
અર્થ:–તે સાંભળીને સંસારથી વિરક્ત મનવાળે અગલદત્ત બેલો કે હે ભગવન ! તમારા ભાઈને મારનાર તરીકે આપે મને જાણ
अहं पल्यास्तव गिरा-ज्ञासिषं गूढमायितां ॥ ग्राम्यो नागरिकस्योक्त्या । मणेः कृत्रिमतामिव ।। ३९ ॥
અર્થ:-વળી એક ગામડીઓ નગરના લોકના વચનથી જેમ મણુનું બનાવટીપણું જાણે તેમ આપના વચનથી મેં મારી સ્ત્રીનું ચૂક ટીપણું જાણું છે. ૩૯
भाग्यवानस्मि नूनं य-न हन्येस्म तदा तया ।। नो चेदर्तिवशो मृत्वा-ऽभविष्यं नरकाध्वगः ॥ ४० ॥
અર્થ:–ખરેખર હુ ભાગ્યવાન છું કે તે વખતે સ્ત્રીથી મરાયે નહિ, નહિતર આર્તધ્યાનપૂર્વક મરીને મારે નરકમાં જવું પડત.
सरितः सिकता बिंदू-नब्धेोम्नि च तारकाः ॥ संख्यातुमीशते दक्षा । न दोषान् योषितां पुनः ॥ ४१ ।।
અર્થ –વિદ્વાનો નદીની વેળ, સમુદ્રના બિંદુ તથા આકાશમાં રહેલા તારાઓની પણ સંખ્યા કરી શકે છે, પરંતુ સ્ત્રીના દોષને ગણું શકતા નથી. ૪૧.
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૭) मायाखानिम॒षासत्रं । वैरस्योत्पत्तिभूमिका ॥ कुसंगरंगो दुर्बुद्धि-सीमा सीमंतिनीजनः ॥ ४२ ॥
અર્થ:–વળી તે સ્ત્રીઓ કપટની ખાણુસરખી, જુઠાઈની દાનશાળાસરખી, વરની જન્મભૂમી તુલ્ય, કુસંગના રંગવાળી તથા દુબુદ્ધિની હદસરખી છે. કર છે
आद्रियं ते जडा एव । योषितः सुखवांछया ॥ हुताशनाशया गुंजाः । शीतार्ता इव वानराः॥४३ ॥
અર્થ-જેમ ઠંડીથી પીડાતા વાંદરાએ આગ્નની ઇચ્છાથી ચણેઠીઓ એકઠી કરે છે, તેમ મૂખ માણસ જ સુખની ઇચ્છાથી સ્ત્રીઓને પ્રહણ કરે છે. ૪૩.
महिलास्नेहमनानां । मक्षिकाणामिवांगिनां ॥ सत्पक्षवलहीनानां । मृत्युः संनिहितो ध्रुवं ॥ ४४ ॥
અર્થ:-ઘતમાં પડેલી માખોની પેઠે સ્ત્રીના સ્નેહમાં આસક્ત થયેલા તથા ઉત્તમ પક્ષના બલથી રહિત થયેલા પુરૂષેનું મોત નજદીક આવે છે. એક
प्रभो वैषयिकं मोहं । मम त्वत्संगमोऽधुना ॥ नुनोद कतकक्षोद । इव कालुष्यमभसः ॥ ४५ ॥
અર્થ –હે ભગવન : કતફલનું ચૂર્ણ જેમ જલને મેલ દૂર કરે છે, તેમ આપના સંગમે હાલ મારા વિષયસંબંધી મેહને દૂર કર્યો છે.
तत्प्रसीद भवांभोधौ । निमजंतमिमं जनं ॥ चारित्रचारुपोतेन । निर्याम इव तारय ॥ ४६॥
અર્થ–માટે ભવસમુદ્રમાં ડુબતા એવા આ પ્રાણી પર આપ કૃપા કરે? તથા નિર્ધામકની પેઠે ચારિત્રરૂપી મનહર વહાણવડ તારો?
ततो भावरक्तं तं । ज्यायानृषिरदीक्षयत् ॥ શિક્ષણ વિશેષ સાવવા મોદક છે ક૭ . અથ–પછી સંસારથી વિરક્ત થયેલા એવા તે અગલદત્તને મોટા મુનિએ દીક્ષા આપી, તથા ખૂબ મહેનત લેઈને તેને સઘળે સાધુને આચાર શિખવ્યો. ૪૭ છે
राजकार्य समुत्सृज्य । स्वकार्य कर्तुमुद्यत ।
બેનામાં ના વિદ્ધિ વાર્ષિક ૫૮ ૪૩ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૩૮ ) અર્થ –ધાર્મિક ધમ્મિલ ! એવી રીતે રાજકાર્યને છોડીને આ ભકાર્ય કરવામાં ઉદ્યમવંત થયેલા એવા મને જ તારે તે અગલદત્ત જાણવો. ૪૮
इयं भ्रांतिरयं मोहो । मांद्यमेतदयं भ्रमः ॥
कदाग्रहोऽयं यत्स्त्रीणा-मंगीकारः सुखाशया ॥ ४९ ॥ - અર્થ–સુખની આશાથી સ્ત્રીઓને જે સ્વીકાર કરે તે ભ્રાંતિ, મેહ, મૂર્ખાઈ, ભ્રમ તથા કદાગ્રહરૂપ છે. એક
योषित्पराभूतिभवं निशम्य । सोढ मया कष्टकदंबमेवं ॥ भूयाद्भवानप्यनिशं महेला-विलासभल्लीभिरभेद्यधैर्यः ॥५०॥
અર્થ - એવી રીતે મેં કોને સમુહ સહન કર્યો છે, માટે હે ધમિલ ! તું પણ સ્ત્રીના પરાભવથી થતા કષ્ટને સાંભલીને હમેશાં સ્ત્રીઓના વિલાસરૂપી ભાલાઓથી ન ભેદી શકાય એવા ધર્યવાળે થા?
एवं मुनिमुखाद्योषा-दोषानाकर्ण्य दुःखितः । अद्याप्पक्षीणभोगेच्छः । प्रत्यभाषत धम्मिलः ॥ ५१ ॥
અર્થ –એવી રીતે મુનિના મુખથી સ્ત્રીના દોષો સાંભલીને દુ:ખી થયેલે ધમ્મિલ હજુ પણ ભેગોની ઇરછા ક્ષીણ ન થવાથી બે કે,
महात्मन्नेकरूपाः स्युः । किं समस्ता अपि स्त्रियः॥ समाः समग्रा नांगुल्यो-ऽपि हि पाणौ नृणां यतः ॥ ५२ ॥
અર્થ – હે મહાત્મન ! શું સઘળી સ્ત્રીઓ એકસરખી હોય છે? કેમકે માણસના હાથની આંગળીઓ પણ સઘળી એકસરખી હોતી નથી. છે પર
यासां कुक्षीमुरीचक्रु-निनचक्रधरादयः ॥ जंगमा रत्नखनय-स्ता निंद्याः किमु योषितः ॥ ५३ ॥
અર્થ:–જેઓની કુક્ષિઓમાં જિનો તથા ચક્રવર્તીઆદિકે ઉત્પન્ન થયા છે, એવી જંગમ રત્નોની ખાણ સરખી તે સ્ત્રીઓ કેમ નિંદનીક હેઇ શકે ? પ છે
विषवृक्ष इवापास्यो । भ्रष्टशीलः पुमानपि ॥ कल्पवल्ल्य इवापास्याः । सुशीला महिला अपि ।। ५४ ॥
અર્થ:– શીલથી ભ્રષ્ટ થયેલા પુરૂષને પણ ઝેરી વૃક્ષની પેઠે દૂર તજે જોઇયે, તથા શીલવંતી સ્ત્રીઓની પણ કલ્પવલ્લીઓની પેઠે ઉપાસના કરવી જોઇયે. . ૫૪
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૯) રાજા ના નાગા સિક્કા શા | लवणोदजले क्षारे । न क्षारमखिलं जलं ॥ ५५ ॥
અર્થ:–એક કેઈ કુશીલ સ્ત્રીથી શું સઘળી સ્ત્રીઓ કુશીલ હોઇ શકે ? કેમકે લવણસમુદ્રનું જલ ખારૂં હોવાથી શું સઘલું જલ ખારું હોઈ શકે ? | પપ
नानाशनादिकं सौख्यं । धर्मो देवार्चनादिकं ।। गृहं विना गृहस्थस्य । स्याद्यथावसरं कथं ॥ ५६ ॥ અર્થ–સાન ભેજન આદિક સુખ તથા દેવપૂજાદિક ધર્મ ઘરવિના ગૃહસ્થીને યોગ્ય અવસરે કેમ થઈ શકે ? | પ૬ છે
शिवशन्दो हरश्रेयो-मोक्षमुख्यार्थभागपि ।। विना कुंडलिनी शक्ति । प्रयाति शवरूपतां ।। ५७ ॥
અર્થ – શિવ” શબ્દ મહાદેવ, કલ્યાણ તથા મોક્ષ આદિક અર્થવાળ હોવા છતાં પણ હસ્વઇવિના શાબરૂપ થઈ જાય છે. એ પ૭ છે
बहुप्रियाः स्त्रियो नैव । दृश्यंते पुरुषा यथा ॥ मृतप्रियाः पुनः पाणि-ग्रहं पुंवन कुर्वते ।। ५८ ॥
અર્થ:–જેમ પુરૂષ ઘણી સ્ત્રીઓવાળા દેખાય છે, તેમ સ્ત્રીઓ ઘણું પુરૂષાવાળી દેખાતી નથી, વળી તે સ્ત્રીએ ભર્તારના મૃત્યુ બાદ પુરૂષની પેઠે પુનર્લગ્ન પણ કરતી નથી. એ ૫૮ છે
नरा हि नरकं यांति । सप्तमं न पुनः स्त्रियः ॥ उभयेषामपि प्रोक्तः । श्रुते मोक्षगमः समः ॥ ५९॥
અથર્વની સાતમી નરકે પણ પુરૂષે જાય છે, પણ જીએ જતી નથી, અને મોક્ષે જવાનું તે બન્નેને શાસ્ત્રમાં તુલ્ય કહ્યું છે.
सलजाः संवृतांगाश्च । मृदुचित्ता मृदूक्तयः॥ धर्मकर्योऽधिकं घुभ्यः । किं नियंते त्वया स्त्रियः ॥ ६०॥
અર્થ લજાવાળી, ગોપવેલાં અંગવાળી, કેમલ હદયવાળી, મૃદુ વચનેવાળી તથા પુરૂષોથી અધિક ધર્મ કરનારી એવી સ્ત્રીઓને આપ શામાટે નિંદો છો ? છે ૬૦ છે
સતીને વારિત હૃદ્ય ઋો યુધનના કિ . वीक्ष्य धुन्वंति मूर्धानं । दृष्टांतेन धनश्रियः ॥६१॥ तथाहि
અર્થ: આ દુનિયામાં સતીઓનું મનહર ચરિત્ર જોઈને ધનશ્રીના દૃષ્ટાંતથી પંડિત પણ પોતાનાં મસ્તક ધુણાવે છે. તે ૬
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪૦) તે ધનશ્રીનું દૃષ્ટાંત કહે છે–
समस्तवस्तुविस्तार-सारसमसमन्विता ॥ विशालास्ति पुरी ख्याता-ऽवंतिमंडलमंडनं ॥ १२ ॥
અર્થ-સઘળી વસ્તુઓનાં વિસ્તારવાળ મને હર ઘરવાળી તથા આવતીદેશને શોભાવનારી વિશાલા નામની એક પ્રખ્યાત નગરી છે.
जितारिस्तत्र भूपोऽभू-द्यस्य जीवितकारणं ॥ आज्ञा शिरसि भूपाला । मौलिमुत्सृज्य विभ्रति ॥ १२ ॥ અથ:-ત્યાં જિતારી નામને રાજા હતા કે જેની આજ્ઞાને જીવિતના કારણરૂપ માનીને રાજાએ મસ્તકપર મુકુટ પણ તજીને ધારણ કરતા હતા. દુર છે
श्रेष्टी सागरदत्तोऽत्रा-ऽभवद् भुवनविश्रुतः ॥ धनेशधनितागर्व-सर्वकषधनोच्चयः ॥ ६३ ॥
અર્થ:-–તે નગરમાં કુબેરના ધનવાનપણાના ગર્વને દૂર કરનારા ધનને સમૂહવાળે અને જગતમાં પ્રખ્યાત સાગરદત્ત નામે શેઠ વસતો હતો. ૬૩ છે
चंद्रश्रीरित्यभूत्तस्य । रूपरत्नखनिः प्रिया ॥ यहिदुर्गमालंब्य । कामो विश्वं जिगीषति ॥ ६४ ॥
અર્થ:–તેને રૂપરૂપી રત્નની ખાણ સરખી ચંદ્રશ્રી નામે સ્ત્રી હતી, કે જેણુના શરીરરૂપી કિલ્લાનો આધાર લઈને કામદેવ જગતને જીતવાની ઇરછા રાખતો હતો. ૬૪ છે
तत्कुक्षिकंदरकोड-केसरी वरविक्रमः ॥ समुद्रचंद्र इत्याख्यां । दधानस्तनयोऽजनि । ६५ ।।
અર્થ:–તેણીની કુક્ષિરપી ગુફાના મધ્ય ભાગમાં કેસરીસિંહસરખો મહા પામી સમુદ્ર નામે પુત્ર થયો. | ‘પ છે
મસે માગવતે વઢા-પાક સાન: સલા || उपस्वभवनं कंचित् । परिव्राजमतिष्टपत् ।। ६६ ॥
અર્થ:–ભાગવત મતનો અનુરાગી એવા તે સાગરદત્ત શેઠ પિતાના ઘર પાસે કેઇક તાપસને રાખ્યો હતે. છે ૬૬ છે
पठन्नितरशालामु । भ्रश्येन्मेष स्वधर्मतः ॥ રૂતિ તેજ પત્રાના શ્રેણી ઘુત્રાપાટ | ૨૭ |
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪૧) અર્થ–બીજી નિશાળમાં ભણવાથી આ પિતાના ઘમથી ભ્રષ્ટ ન થાય તે ઠીક એમ વિચારીને શેઠ તે તાપસપાસે પિતાના પુત્રને ભણાવવા લાગ્યો. ૬૭
पठन् कदाप्पसौ प्रातः । प्रातराशविधित्सया ॥ प्राविषत्पट्टिका मोक्तुं । मठस्यांतः शठेतरः ६८॥
અર્થ:–એક દિવસે તે ચાલાક સમુદ્રચંદ્ર પ્રભાતમાં ભણત થકો શીરાવવાની ઇચ્છાથી પોતાની પાટી મુદ્દાને (તે તાપસના) મઠમાં દાખલ થયો. એ ૬૮ |
स तत्र लिंगिनानेन । सममब्रह्मसेविनीं ॥ अंबां ददर्श बब्बूल-द्रुमलग्ना लतामिव ॥ ६९ ॥
અર્થ:–ત્યાં તેણે બાવળના વૃક્ષને વળગેલી વેલડીની પેઠે તે તાપસ સાથે મૈથુન સેવતી એવી પોતાની માતાને જોઈ. ૬૯ છે
व्यावृत्तोऽथ क्षणं वज्रा-हतवजातवेदनः ॥ शिलयेव ह्रियाक्रांतो । विवेकी विममर्श सः ॥ ७० ॥
અર્થ –ત્યારે તે ત્યાંથી પાછા વળીને જાણે વજથી હણુ હોય નહિ તેમ દુ:ખિત થયેથકે જાણે શિલાથી તેમ લજાથી દબાઈને તે વિવેકી વિચારવા લાગ્યું કે, છે ૭૦ છે
अहो नीचरता नार्यो । मक्षिकासख्यमियति ॥ चंदनद्रवमुत्सृज्य । श्लेष्मणे म्पृड्यंति याः ॥ ७१ ॥
અર્થ અહો! નીચમાં આસક્ત થયેલી સ્ત્રીઓ મક્ષિકાઓનું તુલ્યપણું ધારણ કરે છે, કેમકે તેઓ ચંદનરસ તજીને શ્લેષ્મને ઇછે છે
गुणग्रामभवे विश्व-व्यापके सद्यशःपटे ॥ उत्पादयति मालिन्यं । नृणां शशिमुखी मपी ।। ७२ ॥
અર્થ:–ચંદ્રસરખા મુખવાળી સ્ત્રી મપીની પેઠે પુરૂષના ગુણોના (દેરાના) સમુહથી ઉત્પન્ન થયેલા તથા જગતમાં પ્રસરેલા ઉત્તમ થશરૂપી કપડામાં મલીનતા ઉત્પન્ન કરે છે. એ ૭ર છે
तुमं स्थिरं विशालं च । कुलं भ्रंसयति क्षणात् ।। महिला मुक्तमर्यादा । वार्दिवेलेव पर्वतं ।। ७३ ।।
અર્થ:–સમુદ્રની વેળા જેમ વતને તેમ સ્ત્રી પણ મર્યાદા છોડીને ઉંચાં સ્થિર તથા વિશાલ કુલને પણ ક્ષણવારમા તેડી પાડે છે. ૭૩
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૪ર ) अस्य व्याजपरिव्राजः । पाखंडं खंडशोऽस्तु ही ॥ - विनाशं स्वाश्रयस्यैव । विदधाति शिखीव यः ।। ७४ ॥
અર્થ:–આ કપટી તાપસનું પાખંડ પણ ટુકડે ટુકડા થઈ જાઓ, કેમકે તે અગ્નિની પેઠે પિતાના આશ્રયનો વિનાશ કરે છે. ૩૪
बोधयिष्यत्यसौ किं नः । स्वयं मोहवशं गतः ॥ सरित्पूरे स्वयं मज्जे-स्तारयत्यपरं कथं ।। ७५ ॥
અર્થ–પોતેજ મોહને વશ થયેલે આ તાપસ અમને શું પ્રતિબોધ આપી શકશે! કેમકે તેિજ નદીના પુરમાં બુડતે માણસ બીજાને શીરીતે તારી શકે : છે ૭૫ છે
अयं गुरुरियं माता । मम पूज्यावुभावपि ।। अनयोरनयो वक्तुं । जनकस्यापि नाहेति ।। ७६ ॥
અર્થ–આ ગુરૂ છે, અને આ માતા છે, એમ એ બન્ને મને તે પૂજ્ય છે, માટે આ બન્નેનો અન્યાય પિતાને કહેવો તે પણ યુક્ત નથી.
असाविव दुराचारा । मन्ये सर्वा अपि स्त्रियः ॥ यथैकाब्धेश्चला वीचिः। शेषा अप्यखिलास्तथा ॥ ७७ ॥
અર્થ:-આની પેઠે હું સર્વ સ્ત્રીઓને દુરાચારી જ માનું છું, કેમકે સમુદ્રનું એક મોજું જ્યારે ચંચલ હોય ત્યારે બીજા મોજાં પણ શું સ્થિર હોઇ શકે? ૭૭ છે
विद्याविवेकवैशध-दारकं दारकर्म तत् ॥ करिष्ये नाहमेवं स । निश्चिकाय तदा हृदा ७८ ॥ અર્થ –માટે વિદ્યા અને વિવેકના મહાત્મને નાશ કરનારો વિવાહ હું કરીશ નહિ એમ તેણે પિતાને હૃદયમાં નિશ્ચય કર્યો. તે ૭૮ w
उद्यौवनोऽथ योगीव । गुणरत्नखनीः कनीः ॥ अन्वेषयंत जनक । वयस्यैः स न्यषेधयत् ॥ ७९ ॥
અર્થ:-હવે જ્યારે તે યૌવનવયનો થયો ત્યારે તેનામાટે ગુણે રૂપી. રત્નની ખાણસરખી કન્યાઓની શોધ કરતા એવા પિતાના પિતાને તેણે મિત્રો મારફતે ના કહેવરાવી. છે ૭૯ છે
सोऽपि तं साह वत्स त्वां । पितृभक्त्यंबुपल्वलं ॥ कदा कदाग्रहग्राहः । प्रविश्यायमक्षयत् ॥ ८० ॥
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૪૩ ) અર્થ –ત્યારે તેના પિતાએ તેને કહ્યું કે હે વત્સ! પિતાની ભકિત રૂપી જલના તળાવસરખો એ જે તું તેમાં કદાહરૂપી મગરમ પ્રવેશ કરીને તેને ક્યારે દૂષિત કર્યો છે? ૮૦ છે
पुत्रमुत्पाद्य संवद्धयं । समध्याप्य विवाह्य च ॥ यांत्यनृण्यं पूर्वजानां । मनुजा नान्यथा पुनः ॥ ८१ ॥
અર્થ:–માણસે પુત્રને ઉત્પન્ન કરીને, પોષીને, ભણાવીને તથા પરણાવીને પૂર્વજોના કરજથી રહિત થાય છે, બીજી રીતે થતા નથી.
त्वं सुपुत्रोऽसि भक्तोऽसि । पितृणान्मां विमोचय ।। मन्यस्व वतिनामेव । जीडाकृत्पाणिपीडनं ।। ८२ ।।
અર્થ:– વલી તું તો ભકિતવાન સુપુત્ર છે, માટે મને પિતૃઓના કરજથી મુક્ત કર? અને માની જા ? કેમકે વિવાહ તો મુનિઓનેજ લા કરનાર છે. તે ૮૨
प्रत्यूचे सोऽपि वीवाहा-द्यदस्म्येष पराङ्मुखः ॥ तत्तातात्तश्रुताभ्यास-रसान्न तु कदाग्रहात् ॥ ८३ ।।
અર્થ –ત્યારે તેણે કહ્યું કે હે પિતાજી! વિવાહમાટે જે હું નિષેધ કરું છું તે ફક્ત શાસ્ત્રાભ્યાસના રસથી કરૂં છું, પરંતુ કદાગ્રહથી કરતો નથી. જે ૮૩ છે
श्रुतान्याशु विलीयंते । वसाव्यासंगतो नृणां ॥ યથા માન્ચેસ્ટ-સૂચવર્જિન | ૮૪ છે.
અર્થ-જેમ નજીક રહેલ એલચીના ચૂર્ણથી કેળનાં ફલે તેમ સ્ત્રીના સંગથી માણસોને શાસ્ત્રાભ્યાસ નાશ પામે છે, એ ૮૪ છે
किंच वैषयिके भावे । तात ते प्रेरणा वृथा ॥ न हि नीचैबेजद्वारि । शिक्षा कस्याप्यपेक्षते ॥ ८५ ॥
અર્થ:-વળી હે પિતાજી! વૈષયિક સુખમાટે આપની પ્રેરણ ફેકટ છે, કેમક નીચે જતું જલ કઈ કેઇની શિખામણની અપેક્ષા રાખતું નથી. ૮૫ છે
निरुत्तरीकृतः पुत्रेणैवं दुःखं वहन् हृदि ॥ सागरस्तद्विवाहार्थ । बंधुवर्गमशिक्षयत् ।। ८६ ॥
અર્થ:–એવી રીતે પુત્રે નિરૂત્તર કરેલે તે સાગરદન દયમાં દુ:ખ ધારણ કરતે થકી તેને વિવાહ માટે બંધુગમારફત સમજાવવા લાગ્યા. પ ૮૬
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪) तदभ्यर्थनयाप्यसिन् । स्वनिश्चयमनुज्झति ॥ घनायन् व्यवसायेना-न्यदा प्रास्थित सागरः ।। ८७॥ .
અથ–તે બંધુવર્ગની પ્રાર્થનાથી પણ જ્યારે તેણે પોતાને નિશ્ચય છોડ નહિ ત્યારે તે સાગરદત્ત શેઠ એક વખતે ઘણે લાભ મેલવવાની ઇચ્છાથી દેશાંતરપ્રતે ચાલ્યો. એ ૮૭
वार्धिसंवर्धितश्रीकं । सुराष्ट्रमंडलं गतः ।। चिरं गिरिपुरे स्थित्वा । व्यवसायं परं गतः ॥ ८९ ॥
અર્થ:–સમુદ્રથી વૃદ્ધિ પામેલ લક્ષ્મીવાળા સુરાષ્ટ્રદેશમાં તે ગયે તથા ત્યાં ગિરિપુરમાં લાંબે વખત રહીને ઘણે વ્યાપાર કરવા લાગ્યા.
धनेन श्रेष्टिना सत्रा । तत्राभूदस्य सौहृदं ॥ सौरभ्यमिव कस्तूर्या । यज्जीयति कदापि न ॥ ९० ॥
અર્થ –ત્યાં તેને એક ધન નામના શેઠસાથે મિત્રાઈ થઇ, કે જે મિત્રાઈ કસ્તુરીની સુગધીની પેઠે કદાપિ પણ કમી થઈ નહિ. ૯૦ »
भव्यो नरभवात्पुण्य-मिवोपाय॑ धनं धनं ।। व्यावृत्तः स ततः प्रोचे । प्रीतिवल्लीपनं धनं ।। ९१ ॥
અર્થ –પછી ભવ્ય માણસ મનુષ્યભવમાંથી જેમ પુણ્યને તેમ તે ઘણું ધન મેલવીને ત્યાંથી જ્યારે તે પાછા વલ્યો ત્યારે તેણે તે ધનષ્ટિને પ્રીતિરૂપી વેલને વરસાદસરખું વચન કહ્યું કે, છેલો
एकस्थानस्थयोरत्र । नियंढा प्रीतिरावयोः ॥ વથ મિજાધિરાણ | નિદા સ વાર્થ સરે ૧૨ |
અર્થ:-અહીં એક જગાએ રહેતા એવા આપણ બની પ્રીતિ સારી રીતે ચાલી છે, પરંતુ હે મિત્ર! હવે આપણે બન્ને જ્યારે જુદા પડશું ત્યારે તે પ્રીતિ શી રીતે ટકી શકશે? છે છે
परं लभेत योषा-ऽपत्यसंबंधबंधनं । तदानुवीत स्थेमान-मालानस्थैव हस्तिनी ॥ ९३ ॥
અર્થ–પરંતુ જો આ પ્રીતિ આપણા સંતાનના સંબંધરૂપી બંધનવાળી થાય, તો તંભમાં બાંધેલી હાથણની પેઠે તે સ્થિર થાય.
अनीकिनीव कामस्य । कनीयं यत्त्वया धन ॥ धनश्री तनूजेन । समुद्रेण विवाह्यतां ॥ ९४ ॥
અર્થ:- માટે કામદેવની સેનાસરખી તારી ઘનશ્રી નામની પુત્રીને મારા સમુદ્રદત્ત નામના પુત્રની સાથે પરણાવી છે ૪
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૪૫ ) शरवोद्धारमिवामंस्त | मुदितस्तद्वचो धनः ॥
को नानुमन्यते योगं । माणिक्यस्वर्णमुद्रयोः || ९५ ॥
અર્થ:—ત્યારે જાણે પાતાનું શક્ય નિકળી ગયુ. હાય નહિ તેમ ખુશી થઇને ધનશ્રેષ્ઠીએ તેનું વચન સ્વીકાર્યું, કેમકે માણિક્ય અને સ્વ ની વીંટીના સંચાગ કણ સારા માને નહિ ? u ૯૫ ૫ सागरोऽभिदधे तर्हि । मया गृहगतेन सः ॥
किंचित्कार्यमिषं कृत्वा । समित्रोऽत्र प्रहिष्यते ॥ २६ ॥
અ:—પછી સાગરદત્ત ખેલ્યા કે ત્યારે હવે હું ઘેર જઇને કઇંક કાના મિષથી તે મહા પુત્રને અહીં તેના મિત્રા સહિત માકલીશ. आतिथ्यंभादाकार्य | विवाद्यः स रहस्त्वया ॥
यत्सोऽस्ति कातरः शस्त्री - ष्विव स्त्रीषु पराङ्मुखः ॥ ९७ ॥ અર્થ:—પરાણાગતના મિષથી તારે તેને મેલાવીને ગુપ્ત રીતે પરણાવી દેવા, કેમકે તે શસ્ત્રોથી જેમ તેમ સ્ત્રીએથી કાયર થયેલા છે. રૂતિ નિઃશેષતઃ શિક્ષા—સાવધાને મને ચિત્તે । યથાવુચિની જેટ્ટી | પ્રયાગૈવિદ્ઘવિનૈઃ || ૧૮
અર્થ:—એવી રીતે સર્વ શિક્ષાથી તે ધનશ્રેષ્ઠી સાવધાન રહે છતે સાગરદત્ત શેઠ વિલ’ખરહિત પ્રયાણાથી ઉજ્જયિનીમાં ગયા. ૫૯૮ तत्रोत्कंठयायातैः । खजनैर्जात संगमः ||
व्याजज्ञो व्याजहारेति । पुत्रं द्वित्रिदिनात्यये ॥ ९९ ॥ અ:—ત્યાં તે ઉત્કંઠાથી આવેલા સ્વજના સાથે મલ્યા, પછી એ ત્રણ દિવસા ગયામાદ મિષના જાણનારા તે શેઠે પુત્રને કહ્યું કે, अहं गिरिपुरे किंचि — मुक्त्वा पण्यमिहागमं ||
વિઝીનંતે વિના હામ | વસ્તુ ખાતુ ન વાળિગ; || ૨૨૦૦ || અ:—હું ગિરિપુરમાં થાડુંક કરીયાણું બાકી મેલીને આવેલે છુ, કેમકે વ્યાપારીઓ લાવિના વસ્તુ કદાપિ પણ વેચતા નથી. तद्विक्रेतुं भवांस्तत्र । वत्स गच्छत्वतुच्छधीः ॥
संप्रति प्राप्तकालो य-द्वस्तुनस्तस्य विक्रयः ॥ १ ॥ અર્થ :—માટે હું વત્સ ! તે વસ્તુ વેચવામાટે ઉત્તમ બુદ્ધિવાળા તું ત્યાં જા ! કેમકે હવે તે વસ્તુ વેચવાના અવસર છે. । ૧ । વિષ્ણુાવેશા—ચદ્ધત્તિનિયનઃ ॥
સમુદ્ર
श्रेष्टिज्ञापितवीबाह - वृत्तैर्मित्रैः परिस्कृतः ।। २ ।
sl
*
૪૪ સૂર્યાધ્ય પ્રેસ જામનગર.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૪૬ ) અર્થ:–પછી શેઠે જણાવેલ છે વિવાહનું વૃત્તાંત જેએને એવા મિત્રો સહિત ભક્તિમાં નિશ્ચલ સમુદ્રદત્તપિતાના હુકમથી ત્યાંથી ચાલ્ય.
क्रमागिरिपुरं प्राप्तो । मित्ररूचे धनाय सः ॥ वसंतो वनमायातो । मृदुध्यानैः पिकरिव ॥ ३ ॥
અર્થ:-પછી મધુર અવાજવાળી કોયલે જેમ વનમાં આવેલા વસંત ઋતુને જણાવે છે, તેમ મિત્રેએ ધનશ્રેષ્ટિપ્રતે તેને અનુક્રમે ગિરિપુરમાં આવેલે જણાવ્યું. | ૩
कृत्वा विवाहसामगीं । प्रपंचचतुरो धनः ॥ न्यमंत्रयत तं भोक्तुं । समित्रं स्वगृहे निशि ॥ ४ ॥
અર્થ:–ત્યારે પ્રપંચમાં હુંશિયાર ઘનશ્રેષ્ટિએ વિવાહની સામગ્રી કરીને તેને રાત્રિએ ભેજન માટે મિત્રસહિત પિતાને ઘેર બેલા.
धनांगजा त्रियामाया-मायातं स्वसुहातं ॥ वीक्ष्याऽहृष्यच्चकोरीव । मृगांकमुडमध्यगं ॥ ५ ॥
અર્થ –ત્યારે પિતાના મિત્ર સહિત રાત્રિએ આવેલા તેને જોઇને ધનશ્રેણીની પુત્રી તારાઓ વચ્ચે રહેલા ચંદ્રને જોઈને ચકેરીની પેઠે ખુશી થઈ. એ પો
भोजयामास तं भक्त्या । रंजयामास सद्विरा ॥ - ઘનઃ સાબરકાતા-જીવિત િવદ્યુમ . |
અર્થ–પછી ધનશ્રેણીએ સાગરદત્તને પુત્ર હોવાથી જીવિતથી પણ વલ્લભ એવા તે સમુદ્રદત્તને ભક્તિથી જમાડ, તથા ઉત્તમ વચનથી ખુશી કર્યો. એ ૬ .
भुक्तोत्थितो धनेनासौ । बलात्पुत्रीं व्यवाह्यत । असंस्तुतत्वात्तद्वाचं । व्यावर्त्तयितुमक्षमः ॥ ७ ॥ અર્થ–જમીને ઉઠયાબાદ ધનશેઠે બલાત્કારે તેને પિતાની પુત્રી પરણાવી, પરચય ન હોવાથી તેનું વચન તે પેરવી શક્યો નહિ. . सवर्धकः स वासौकः । सवयीभिरनीयत ॥
बले नागस्करः कारा-गारमारक्षकैरिव ॥ ८॥ .
અર્થ–પછી પિલીસ બલાત્કારે ગુન્હેગારને જેમ કેદખાનામાં તેમ મિત્રો તેને વહસહિત વાસભુવનમાં લઈ ગયા. ૮
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪૭). योगीव जाग्रदेवासौ । वासोकसि निशि स्थितः ॥ विषलितामिव वधं । नास्पृशत्पाणिनापि तां ॥९॥
અર્થ:–ત્યાં વાસભુવનમાં તે યોગીની પેઠે રાત્રિએ જાગતો જ રહ્યો, પરંતુ જાણે ઝેરથી લીપાયેલી હેય નહિ તેમ તેણે તે ધનશ્રીને હાથથી પણ સ્પર્શ કર્યો નહિ. ૯
निद्रामुद्रितनेत्राब्जां । जनीं नीरजिनीमिव ।। मुक्त्वा निशीथे शेतेस । मित्रमध्यमुपेत्य सः ॥ १० ॥
અર્થ–પછી કમલીનીની પેઠે નિદ્રાથી વીચાયેલી આંખેવાળી તે ઘનશ્રીને છોડીને મધ્યરાત્રિએ તે પિતાના મિત્રો પાસે આવીને સૂઈ રહ્યો. ૧૦ છે
अपश्यंती प्रियं तल्पे । प्रभाते धननंदिनी ॥ दिनेशेऽप्युदिते शोक-तमसा जग्रसेऽद्भुतं ॥ ११ ॥
અર્થ:-પછી પ્રભાતે બિછાનામાં પિતાના સ્વામીને નહિ જોતી એવી તે ઘનશ્રી આશ્ચર્ય છે કે સૂર્યોદય થયા છતાં પણ શેકરૂપી * અંધકારથી વ્યાપ્ત થઈ. ૧.
अवलोक्य च खे खेलत् । प्रभाते मित्रमंडलं ।। ययौ वनं वियन्नीलं । रंतुं तन्मित्रमंडलं ॥ १२ ॥
અર્થ-પછી પ્રભાતે સૂયમંડલને આકાશમાં કીડા કરતું જોઈને તે મિત્રમંડલ પણ આકાશસરખા લીલા વનમાં કીડા કરવા ગયું.
नूनं दृष्टव्यलीकासु । न रज्ये रमणीष्वहं ।। बलादप्यवलासंगं । कारो माममी पुनः ॥ १३ ॥
અર્થ–ત્યાં સમુદ્રદત્ત વિચાર્યું કે દીઠેલા છે દોષ જેણીના એવી સીએમાં હું ખરેખર રાગ ધરતો નથી, અને આ મિત્રો મને બલાત્યારે પણ સ્ત્રીને સંગ કરાવશે. ૧૩
व्याजेनाजनि यद्येवं । मां विवाहयिता पिता ॥ तन्में गृहमपि त्यक्त्वा । गंतव्यं कचिदन्यतः ॥ १४ ॥
અર્થ–જ્યારે મારા પિતાએ બહાનું કહાડીને આવી રીતે મને પરણાવ્યો છે, ત્યારે મારે પણ હવે ઘર છોડીને કયાંક અન્ય સ્થળે જવું. .. ध्यात्वेति काननक्रीडा-व्याकुले मुहृदां कुले ॥ સાડાસાગ-નારાણપતા in ૨૧
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૪૮ ) અર્થ_એમ વિચારીને મિત્રોને સમુહ જ્યારે વનકડા કરવામાં રેકો હતા, ત્યારે તે સમુદ્રદત્ત બીજાં બીજાં વૃક્ષે જવાના મિષથી ત્યાંથી નાસી ગયે. ૧૫ -
આવાંતઃ દોડબેતરફ જોયું | अनीक्ष्य तमजायंत । वीक्षापन्नाः क्षणादपि ॥ १६ ॥
અર્થ–પછી તેના સ્નેહી મિત્રો જો કે તેની પાછળ આવ્યા, પરંતુ તેને ન જેવાથી ક્ષણવારમાં તેઓ વીલખા પડી ગયા. ૧૬
वयस्यैर्वीक्षितोऽप्येष । नाधिजग्मे यदा तदा ॥ पुरो धनस्य पूच्चक्रे । राज्ञो हृतधनैरिव ॥ १७ ॥
અર્થ–પછી તેઓએ શેધ કર્યા છતાં પણ જ્યારે તે ન મળે ત્યારે ચારાયેલા ધનવાળા જેમ રાજા પાસે તેમ તેઓએ ધનશેપાસે પોકાર કર્યો.
सपौरुषैः स पुरुषै-धनोऽपि तमशोधयत् ॥ સવારિ નારપુરા પાથો-નાળાંતરદ્યુતનવર ૨૮ |
અર્થ –ત્યારે હિમતવાન પુરૂષે મારફતે ધનશ્રેષ્ટિએ તેની શોધ . કરાવી, પરંતુ સમુદ્રની અંદર પડેલાં રત્નની પેઠે તે કયાંય પણ હાથ લાગ્યો નહિ. મે ૧૮
सापि बाला शुचोत्ताला । विलपंती वियोगतः ॥ वर्म ग्रीष्मस्य वासाय । वर्षाणां चाक्षिणी ददौ ॥ १९ ॥
અર્થ –શથી વ્યાકુલ થયેલી તે ધનશ્રીએ પણ ભર્તારના વિયેગથી વિલાપ કરતાં થકાં ગ્રીષ્મઋતુને વસવા માટે પિતાનું શરીર તથા વર્ષાઋતુને વસવા માટે પિતાની આંખ આપી. છે ૧૦
हृदि संक्रांतदुःखौ तौ । पितरौ तमवोचतां ॥ धत्से वत्सेऽव्यवच्छेदं । किं खेदं चेति चिंतया ॥ २० ॥
અર્થ:–ત્યારે દદયમાં દુઃખી થયેલા તેણીના માતપિતા તેણીને કહેવા લાગ્યા કે હે વત્સ! તું આવી રીતની ચિંતાથી શામાટે અત્યંત ખેદ ધારણ કરે છે. જે ૨૦
निबद्धं प्राग्भवे कर्म । जंतुना यच्छुभाशुभं ॥ प्रभूयंति निरोध्धुं त-द्विपाकं नाकिनोऽपि न ॥ २१ ॥
અર્થ–પૂર્વ ભવમાં પ્રાણુએ જે શુભ અથવા અશુભ કર્મ બાંધ્યું છે તેના વિપાકને રોકવાને દે પણ સમયે થતા નથી. જે ૨૧ છે
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૪૦ ) प्राग्भवोपार्जितं कर्म । ददातीह भवे फलं ।। गर्मितो जलदः शीत-काले वर्षासु वर्षति ॥ २२ ॥
અર્થ–પૂર્વ ભવમાં ઉપાર્જન કરેલું કામ આ ભવમાં ફલ આપે છે, કેમકે શિયાળામાં ગર્ભિત થયેલો વરસાદ વર્ષાઋતુમાં વરસે છે.
भुंजते वकृतं कर्म । विश्वे विश्वेऽपि जंतवः ॥ शोमामात्रफला ह्येते । पितृभ्रातृमुतादयः ॥ २३ ॥
અર્થ-આ દુનિયામાં સર્વ પ્રાણીઓ પોતાનું કરેલું કર્મ ભેગવે છે, અને આ પિતા, ભાઈ, તથા પુત્ર આદિકે તે શોભામાત્ર ફલવાળા છે. જે ૨૩.
तत्त्वं पितृपदोपांते । स्थिता पुण्यानि संचय ॥ पुण्यैः कदापि क्षीयेत । कर्म भोगांतरायकं ॥ २४ ॥
અથ–માટે તું અહી માતપિતાના ચરણસે રહીને પુણ્યને સંચય કરી કેમકે કદાચ પુષ્પોથી તારૂં ભેગાંતરાય કમ ક્ષીણ પણ થશે.
सा पित्रोरनुशिष्टयेति । यष्टयेवात्तावलंबना ॥ स्वं बाह्यशोकजंबालात् । कथंचिदुददीधरत् ॥ २५ ॥ અથે--હવે એવી રીતની પોતાના માતાપિતાની શિખામણરૂપી લાકડીનું અવલંબન લઇને કેટલેક પ્રયાસે તેણીએ બહારના શેકારૂપી કાદવમાંથી પોતાના આત્માને ઉદ્ધાર કર્યો. ૨૫
ननाश सागरन्यासः । पाणितो नः प्रमादतः ॥ इतीव लज्जाभारेण । पादैमैदमपातिभिः ।। २६ ।। व्यावृत्त्याय वयस्यास्ते । प्रापुरुज्जयिनी पुरीं ॥ हत्याकारा इव म्लानाः । शप्ता इव निरौजसः ॥ २७ ॥ युग्मं ।।
અર્થ:–અરે ! આપણુ ગફલતીથી સાગરશેઠની થાપણ આપણું હાથમાંથી ગુમ થઈ, એમ વિચારીને જાણે લજજાના ભારથી હેય નહિં તેમ મંદ પડતાં પગલાંઓછી છે ૨૬ છે
અર્થ:-તે મિત્રો ત્યાંથી પાછા વળીને હત્યા કરનારાઓની પેઠે ક્લાન થયેલા તથા શ્રાપ પામેલાની પેઠે નિસ્તેજ થયાથકા ઉજ્જયિની નગરીમાં આવ્યા. ૨૭
सदारं दारकं नूनं । दृश्यावोऽथाचिरादपि । માતા પિત્રો સમુદ્રમા શુદતે સાચવ પુર ર૮ |
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫૦) અર્થ –આપણે હવે તુરતજ આપણા પુત્રને વહુસહિત ઈશુ એમ સમુદ્રદત્તના માતપિતા વિચારતે છતે તે મિત્રો આ સુસહિત તેનીપાસે આવી ઉભા. ૨૮
समुद्रोऽस्ति शुभंयुः कि-मित्यौत्सुक्येन पृच्छतोः ।। તયોતનુeg ગુદ્ધિા તે ન વક્ષર | ૨૨ //
અર્થ:–શું સમુદ્રદત્ત ખુશીમાં તે એની? એમ તેઓએ આતુર રતાથી પૂછ્યાથી તે મિત્રોએ લથડતા અક્ષરથી તેના પુત્રના સમાચાર કહ્યા. છે ૨૯ છે
हा नौ स्पृहयतोला । मूलक्षतिरभूदिति ।। लपतौ तौ शुचाशैला-क्रांताविव बभूवतुः ॥ ३० ॥
અર્થ:–અરેરે ! અમોને તે લાભની ઇચ્છા કરતાં ઉલટી મૂલની પણ હાનિ થઈ, એમ બેલતા થકા તેઓ શેકરૂપી પર્વતથી દબાયેલાની પેઠે થઈ ગયા. ૩૦ છે
अथ पंजरनिर्मुक्तः । पक्षीव सकलामिला ।। समुद्रो भ्राम्यदन्यान्य-नेपथ्यग्रहणाग्रहः ॥ ३१ ॥
અર્થ—હવે પાંજરામાંથી છુટા થયેલા પક્ષીની પેઠે સમુદ્રદત્ત જુદા જુદા વેષે લઇને સમસ્ત પૃથ્વી પર ભમવા લાગ્યો. ૩૧
વપfr gવાતીયા સ ાદિષમૃત . जिज्ञासुः स्वप्रियावृत्तं । पुनस्तत्पुरमाययौ ॥ ३२॥
અર્થ–એવી રીતે બાર વર્ષો વીત્યા બાદ તે સમુદ્રદત્ત કાપડીને વિષ લઇને પોતાની સ્ત્રીની હકીક્ત જાણવા માટે ફરીને તે નગરમાં આવ્યા.
धनस्य सोऽमिलत्तेन । किं त्वं वेत्सीत्यभाष्यत । સર્વે વેત્યનોજે મજુવાર ઘન પુનઃ | રૂર છે અથ–પછી ત્યાં તે ધનશ્રેષ્ઠીને મલ્યો, તેણે તેને પૂછયું કે તું શું જાણે છે? ત્યારે સમુદ્રદત્ત બોલ્યો કે હું સઘલું જાણું છું, ત્યારે વળી તે ધનશ્રેણી બેલ્યો કે, ૩૩
उदारांग मदाराम-द्रुमांस्तर्हि विवर्द्धय ॥ एकैकं रूपकं दास्ये । कर्मभर्मणि तेऽन्वहं ।। ३४ ॥
અર્થ-હે મનહર શરીરવાળા! ત્યારે તું મારા બગીચાના વૃક્ષનું પષણ કરશે અને તે કાર્ય માટે તને હમેશાં એકેક રૂપીએ હું આપીશ
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫૧ ) प्रसनिस्तव यद्यस्ति । रूपकैस्तदलं मम || इति तस्य प्रियालापैः । समाधत्ताधिकं धनः ॥ ३५ ॥
અર્થ:-જે આપની કૃપા છે તો મારે રૂપીયાની કઈ જરૂર નથી, એવી રીતનાં તેનાં પ્રિય વચનથી તે ઘનશેઠ અધિક ખુશી થયે,
समानयोनी वनवृक्षवासिनौ । सितच्छवी व्योमगती उभावपि ॥ तथापि दुर्वागिति निंदितो जनैદ્વિપ નિયતિ તુતઃ | ૨૨ .
અર્થ:–સમાન જાતિવાળા, વનવૃક્ષેપર રહેનારા, કાળા રંગના, તથા આકાશમાં ગમન કરનારા એવા કાગ અને કેયલ બન્ને સરખા છે, તે પણ કાગડાને દુવચનવાળે જાણીને લેકેએ નિંદલે છે, તથા ક્રિયેલને પ્રિયવચનવાળી જાણીને તેની પ્રશંસા કરેલી છે. ૩૬ છે
वृक्षायुर्वेद वित्सोऽथ | तथाराममलालयत् ।। गां गोपस्तनयं वप्ता । दलं तांबूलिको यथा ॥ ३७॥
અર્થ:–હવે ગોવાળ જેમ ગાયની, પિતા જેમ પુત્રની, તથા તબોલી જેમ પાનની તેમ વૃસંબંધી આયુર્વેદને જાણનારા તે સમુદ્રદત્તે તે બગીચાની માવજત કરવા માંડી. . ૩૭ છે
सुराज्ञीव प्रजास्तस्मिन् । पालके विपिनद्रुमाः ॥ વઘુ પૂરિ-ઢપુરપાસિંઘ: ૨૮.
અર્થ:–ઉત્તમ રાજા જેમ પ્રજાનું તેમ તે સમુદ્રદત્ત તેનું પોષણ કરતે છતે તે બગીચાનાં વૃક્ષો જથાબંધ ફલપુષ્પાદિક આપનારાં થયાં
मधुकर्यो वनस्यास्य । दृष्ट्वा नवमिवोद्भवं ।।
"મૈવારિષ્ઠ | રુવ સંwામતઃ || 8 |
અર્થ –તે વનની એવી રીતની નવી સંપત્તિ જોઈને ઝંકારના મિષથી ભમરીઓ મ ગલપાઠકની પેઠે ગાયન કરવા લાગી. ૩૯ ... दृष्ट्वा पुष्पफलश्रीणां । वनं सत्रमिव ध्रुवं । - 'કિંગા ન પુછુ પાશ્વ ! સોજા જાા તે ૪૦ છે.
અર્થ–પુષ્પ અને ફલેની સંપત્તિની દાનશાળાસરખા તે બગીચાને જોઈને કેલાહલ કરતા થકા બ્રાહ્મણોએ (કાગડાઓએ) તેઓનું પડખું છોડયું નહિ. ૪૦ છે ,
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫૨) विकाशिकुसुमाकीणं । स्निग्धसांद्रहरिद्रुमं ॥ तेने तारकितव्योम-भ्रमं तद्वनमयपि ॥४१॥
અર્થ_વિકસ્વર પુષ્પથી ભરેલ તથા ઘાટાં લીલાં વૃક્ષવાળે તે બગીચો દિવસે પણ તારાઓવાળા આકાશનો ક્રમ ઉપજાવતો હત
सद्रसास्वादनफला । सच्छायाशुकविप्रिया । दृष्टा धनं धिनोतिस । वाटिका नाटिकेव सा ॥४३ ॥
અર્થ:-મનહર રસના સ્વાદરૂપી ફલવાળી ઉત્તમ છાયાવાળી તથા શુપક્ષિઓને (શીઘ કવિઓને) પ્રિય એવી તે વાડી નાટિકાની પેઠે ધનશ્રેષ્ટિને ખુશ કરવા લાગી. ૪૩ છે
जीयास्तां वृक्षजीवातू । कलाकर करौ तव ॥ एवं निःस्पृहबंदीव । तं स्तौतिस मुहुर्मुहुः ॥ ४४ ॥
અર્થ:- હે કલાકર! વૃક્ષને પુષ્ટ કરનારા તારા બન્ને હાથ જય પામ? એવી રીતે લાલચવિનાના બંદીની પેઠે ધનશ્રેષ્ટી તેની વારેવાર સ્તુતિ કરવા લાગ્યો. એ ૪૪
अयमुच्चैः कलासम । कर्म नीचैर्न चाहति ॥ ध्यात्वेति तं वनारी-कृत्य स्वाट्टे न्यवेशयत् ॥ ४५ ॥
અર્થ–આ ઉચા પ્રકારની કલાવાળા માણસ નીચાં કાર્ય કરે વાને લાયક નથી, એમ વિચારીને ધનશ્રેષ્ટિએ તેને બગીચામાંથી દૂર કરીને પોતાની દુકાને બેસાડ. | ૫ |
जग्राह ग्राहकादेष । मृदुवाग्दानतो धनं ॥
अकोपनो गोप इव । धेनुदुग्धं तृणार्पणात् ।। ४६ ॥ “ અર્થ ગુસ્સો નહિ કરનારો ગોવાળ ગાયને ઘાસ આપીને જેમ દૂધ ગ્રહણ કરે તેમ તે ત્યાં મિષ્ટ વચન આપીને ગ્રાહકે પાસેથી ધન લેવા લાગે છે ૪૬ છે
कलावत्युदिते नित्यं । तस्मिन्नमृतवर्षिणि ॥ मुखमुद्राभवच्छेष-हटेषु कुमुदेविव ॥ ४७ ॥
અર્થ:–એવી રીતે અમૃત વર્ષનારે તે કલાવાન સમુદ્રદત્ત હમેશાં ઉદય પામવાથી કુમુદની પેઠે બાકીની દુકાન પર મુખમુદ્રા થઈ એટલે ગ્રાહકોવિના તાલાં દેવાઈ ગયા. ૪૭ છે
महर्घ्यमपि तस्याहाद् । ग्राहका वस्तु गृह्णुते ॥ पुनर्मुधापि नान्येभ्यः । प्रजारागो हि दुर्लभः ॥ ४८ ॥
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫૩) અર્થ –ોંધી મળવા છતાં પણ ગ્રાહકે તેની દુકાનેથી વસ્તુ લેવા લાગ્યા, અને બીજી દુકાનેથી તો મફત પણ લેતા નહિ, કેમકે પ્રજારાગ દુર્લભ હોય છે. કે ૪૮ છે.
श्रुत्योर्नस्त्वं निजं नामो-तंसयेत्यर्थितो जनैः ।। स स्वस्थाकलयन्नाम । विनीत इति सान्वयं ॥ ४९ ॥
અર્થ-તારા નામથી અમારા કણે ભાવ ? એમ કે એ પ્રાથના કર્યાથી તેણે પિતાનું વિનીત એવું સાર્થક નામ આપ્યું.
कलाकौशलतः ख्यातं । मा महीशो ग्रहीदमुं ॥ इति स्वसनि धनः । कोशाध्यक्षं व्यपत्त तं ॥ ५० ॥
અર્થ –કલાકૌશલથી ખ્યાતિ પામેલા આ વિનીતને જે રાજા ન લઈ લે તે ઠીક. એમ વિચારીને ઘનશ્રેણીએ તેને પોતાના ઘરમાં ભંડારી બનાવ્યા. પર છે
विनीतो नीतिमानेष । यदादिशति किंचन ।। તના મિતરવા નોડનાર વં રિઝર્વ છે ? || -
અર્થ: _આ નીતિવાન વિનીત જે કઈ હકમ કરે તે બીજાએ માને, એમ તેણે પોતાના પરિવારને ફરમાવ્યું. તે પર છે
सोऽपि दानेन मानेना-ऽप्रीणात्परिजनं तथा ॥ यथा सर्वोऽपि तद्दत्त-मेवादत दशावधि ॥ ५२ ॥ અથર- પછી તે વિનીત પણ દાન અને માનથી તે પરિવારને એવો તે ખુશ કરવા લાગ્યો કે જેથી તેઓ સઘળ છેક દોરાસુધી તેણે જ આપેલું લેવા લાગ્યા. | પર છે
धनधियो विशेषेण । तेनानुववृते मनः ।। अपि चेटोचितं कर्म । स्वयं तस्या विनिर्म मे ।। ५३ ।। અર્થ-વળી તે વિનીત પણ ધનશ્રીના મનને વિશેષ પ્રકારે અનુસરવા લાગે, તથા તેણીનું દાચિત કાય પણ પોતે કરવા લાગ્યો.
तस्याः प्रभोरिवादेशं । न ललंघे मनागपि ॥ विदधेऽमिदधे तच्च । यत्तस्या एवं रोचते ॥५४॥
અર્થ:–વળી શેઠના હુકમની પેઠે તેણીના હુકમને તે જરા પણ અનાદર કરતે નહિ, તથા તેણુને જ જે ગમે તેજ તે કરતો તથા કહેતો હતો. એ ૫૪ છે
૪૫ સુર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૫૪ ) एवं स्वल्पदिनैः सोऽभूत् । तस्या विश्वासभाजनं ।। હરયાર લા તબૈ રામપિ નાકૂત ક |
અર્થ:–એવી રીતે થોડા દિવસોમાં જ તે તેને વિશ્વાસપાત્ર થઈ પડયો, અને તેથી પિતાના હૃદયની પેઠે તેણે તેનાથી ગુપ્ત વાત પણ છુપાવતી નહિ. . પપ છે
वेश्मनः सप्तभौमस्यो-परि वातायनस्थिता ॥ सा किंचिच्चवितरसं । तांबूलं मुमुचेऽन्यदा ॥ ५६ ॥ અર્થ-એક દિવસે ઘરની સાતમી ભએ જરૂખામાં બેઠેલી એવી તે ધનશ્રીએ થોડાંક ચાવેલા તાંબૂલનો રસ શું કર્યો. તે પ૬
तांबूलः काकतालीय-न्यायेनाधः पपात सः ।। ઘનત થ દુર–તાક્ષરી મૂનિ ક૭ |
અર્થ –હવે ન અટકાવી શકાય એવો તે તાંબલનો રસ કાતાલીય ન્યાયથી નીચે માર્ગમાં ચાલતા કેટવાળના મસ્તક પર પડશે.
धौतधूपितवस्त्रोऽसौ । नव्यदिव्यांगरागभृत् ॥ पुष्पपूरितधम्मिलो । विवाहार्थमिवोद्यतः ॥ ५८ ॥ અર્થ –તે વખતે તે જાણે પરણવા માટે જતા હોય નહિ તેમ એલાં અને પેલાં વસ્ત્રોવાળે, નવાં અને દિવ્ય અંગવિલેપનવાળા તથા પુષ્પોથી ગુંથેલા કેશવાળે હતો. છે ૫૮ છે
किमियं विड्विहंगस्ये-त्यूचं पश्यन्निरैक्षत ॥ पाथोदपथपाथोज-भ्रांतिदायि तदाननं ॥ ५९॥
અર્થ–શું આ કઈ પક્ષીની વિટ પડી ? એમ વિચારી ઉચું જોતાં કાં તેણે આકાશકમલની બ્રાંતિ આપનારૂં તેણીનું મુખ જોયું.
दध्यौ चास्या मुखौपम्य-मिदुनापि कदापि न ।। यतो याते ममोन्मेष-मक्षरं चक्षुरंबुजे ॥ ६० ॥
અર્થ:–ત્યારે તેણે વિચાર્યું કે આના મુખની ઉપમા કેઇપણ દિવસે ચંદ્રને પણ આપી શકાય તેમ નથી, કેમકે આને જોવાથી ભારે ચક્ષુપી કમલ કઈ પણ અટકાવવિના ઉલટાં વિકસીત થયાં છે.
अहो नेत्रे श्रियः पात्रे । अहो पद्मसखं मुखं ॥ अहो स्तनौ पीनघनौ । अहो शोभायुजौ भुजौ ।। ६१ ॥
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫૫) અર્થ:-અહે! આ સ્ત્રીનાં ચક્ષુઓ લક્ષ્મીના પાત્રરૂપ છે, મુખ કમલસરખું છે, તેને પુષ્ટ અને કઠણ છે, તથા હાથા ભાવાળા છે.
तांबूलो मूर्ध्नि मे लग्नो। रंगश्च ववृधे हृदि ।। તવુિં મોનિસે પૈત્રે ! મૈત્રીપૂરdi | દર .
અર્થ –તાંબૂલનો રસ તો મારા મસ્તપર લાગ્યા, પરંતુ રંગ તો મારા હૃદયમાં વૃદ્ધિ પામે, માટે આ તો ચેત્રે ભોજન કર્યાથી મૈત્રનું ઉદર ભરવાજેવું થયું ! ૬ર છે
तस्य तां पश्यतो मोहं । कृत्वाथ सरदांभिकः ।। વસત્ય પુરે યધૃતિ ત્રણનૂપુર || પર .
અર્થ:-હવે મોહથી તેને જોતાં થકાં કામદેવરૂપી કપટી ચેરે નગરની ભરચક વસ્તી વચ્ચે પણ તેનું ધૈર્યરૂપી રત્ન ચારી લીધું.
भविता संगमोऽस्या मे । श्यामेतररुचः कथं ॥ विमृशनिति सोऽपश्य-द्विनीतं तं तदंतिके ॥ ६४ ॥
અર્થ:-હવે મને આ શ્વેત કાંતિવાળી સ્ત્રીનો સંગ શી રીતે થશે ? એમ વિચારતાં થકાં તેણે તેણીની પાસે ઉભેલા વિનીતને જે. ૬૪
ध्रुवं धनगृहे मान्यो । विनीतो विनयावनिः ॥ तदुपायोऽनपायोऽय-मेव लब्धं धनश्रियं ॥ ६५ ॥
અર્થ: ખરેખર આ વિનયી વિનીત ઘનશેઠના ઘરમાં માનીને માણસ છે, માટે ઘનશ્રીને મેલવવા માટે તેજ વિવિધ ઉપાયરૂપ છે.
इति जातमतिस्तं स । समानीय स्ववेश्मनि ।। कुलदैवतवद्वस्त्र-भूषणायैरपूपुजत् ॥ ६६ ।।
અર્થ એવી રીતની બુદ્ધિ થવાથી તે કેટવાળે તે વિનીતને પિતાને ઘેર બેલાવીને કુલદેવીની પેઠે તેની વસ્ત્ર તથા આભૂષણઆદિકેથી પૂજા કરી. તે ૬૬ છે
लोकेऽत्र दानमेकं हि । वश्यकर्मणि कार्मणं ।। मातंगमपि सेवंते । दानसक्तं सदालयः ॥ ६७ ।।
અર્થ:–આ જગતમાં ખરેખર એક દાન જ વશ કરવામાં કામણ. સમાન છે, કેમકે દાન ( મદ ) આપનાર માતંગને (હાથીને) પણ વિદ્વાનોની શ્રેણિ ( ભમરા ) હમેશાં સેવે છે. તે ૬૭ છે
नत्वा क्रमद्वयं तस्य । स बद्धांजलिरब्रवीत् ॥ क्यस्य चेत्मसोऽसि । तन्मेलय धनश्रियं ॥ १८ ॥
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫૬) અર્થ–પછી તેના બન્ને ચરણેને નમીને તે હાથ જોડીને બે . કે હે મિત્ર! જે તું મારા પર પ્રસન્ન થયા હોય તે ઘનશ્રીને મેલાપ કરાવ? છે ૬૮ છે
ओमित्युक्त्वा रहोऽवादीत् । तत्सर्वं स धनश्रियः ॥ साभ्यधाभृकुटीभीष्म-भाला ज्वालाकिर गिरं ।। ६९ ॥
અર્થ –ઠીક છે એમ કહીને તે સઘળે વૃત્તાંત તેણે ગુપ્ત રીતે ધનશ્રીને કહ્યો, ત્યારે ભ્રકુટીથી ભયંકર લલાટવાળી તે ધનશ્રીએ તેને અગ્નિની જવાલાસરખું વચન કહ્યું કે, જે ૬૯ છે
कोऽप्यन्यो वक्ति यद्येवं । तं कृतांतालये नये ॥ मान्यत्वात्वं तु मुक्तोऽसि । तन्मा पुनरिदं ब्रवीः ॥ ७० ॥
અર્થ:–જો કે બીજે મને આવી રીતે કહે છે તેને તે યમને ઘેર મેકલી આપું, પરંતુ તું મારે માનનીક હોવાથી હું તને છેડી દઉ છે, માટે ફરીને આવું ન બોલજે. મે ૭૦ છે
निषिद्धोऽपि तयात्राथें । पृच्छत्यारक्षके पुनः॥ असिद्धमपि सिद्धं तत् । कार्य तम्मै जगाद सः ।। ७१ ॥
અર્થ –એવી રીતે તેણુએ તે કાર્ય માટે નિષેધ કર્યો છતાં પણ પાછું જ્યારે કેટવાળે તેને પૂછયું ત્યારે કાર્ય પાર પડયા વિના પણ તેણે તેને કહ્યું કે તારું કાર્ય મેં પાર પાડી આપ્યું છે. ૭૧ છે .
सोऽथावसथमागत्य । विमना मलिनाननः ॥ भग्नपोत इव स्तेन-गृहीत इव तस्थिवान् ॥ ७२ ॥
અર્થ –પછી તે વિનીત ઘેર આવીને વિલખાં મુખવાળે બેચેન થઈને જાણે પોતાનું વહાણ ભાંગી ગયું હોય નહિ તથા જાણે ચેરીએ લુંટી લીધો હોય નહિ તેમ તે બેઠે. . ૭ર છે
तदवस्थं तमालोक्य । बभाषे धननंदिनी ॥ विभेषि भोः किमारक्षा-त्त्वं भेको भुजगादिव ॥ ७ ॥
અર્થ –હવે એવી અવસ્થાવાળા તેને જોઈને ઘનશ્રી બેલી કે અરે ! સર્ષથી જેમ દેડકું તેમ શું તું કેટવાલથી ડરે છે? ૭૩ છે
एवमेवेति तेनोक्ते । सुधाक्तं सामुचद्वचः ॥ मिलितव्यं त्वया नातः-परं तस्य गुणाकर ॥ ७४ ॥
અર્થ:–અમજ છે, એમ તેણે કહ્યાથી તે અમૃતસરખું વચન બેલી કે, હે ગુણાકાર ! આજ પછી તારે તેને મલવું નહિ. એ જ છે
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૭) ततोऽतीत्य दिनान् स त्रि-चतुरांश्चतुराशयः ॥ पुनर्विषादबिच्छाय-मुखोऽवादि धनश्रिया ।। ७५ ॥
અર્થ-પછી ત્રણ ચાર દિવસે ગયા બાદ તે ચતુર આશયવાલો વિનીત ફરીને જ્યારે પાછો શેકથી વિલખા મુખવાળ થઇને બેઠે ત્યારે ધનશ્રીએ તેને કહ્યું કે, એ ૭૫ છે
जानामि कामिना तेन । मत्कृते यसेतरां ॥ ततोऽशोकवनीमेतु । सोऽद्य सोद्यममानस: ।। ७६ ।।
અર્થ: હું ધારું છું કે તે કામી કેટવાળ મારે માટે તેને કષ્ટ આપે છે, માટે આજે તે કેટવાળ ભલે તૈયાર થઈને અશોકવાટિકામાં આવે.
त्वं च पल्यंकमासूत्र्य । ततो मैरेयमानयेः ॥ श्रुत्वेति दध्यिवानेष । धिग्योषिज्जनचापलं ॥ ७७ ॥
અર્થ --અને તારે ત્યાં પલંગ બિછાવીને દારૂ લાવવો, તે સાંભલીને તેણે વિચાર્યું કે ધિક્કાર છે સ્ત્રીની ચપલતાને. એ ૭૭ છે
न स्यान्नारीषु सौशील्यं । स्याद्वा तन्न चिरस्थितिः ॥ વાણિતજોવ–મુંદમૌઢિgspવત ૭૮ |
અર્થ–સ્ત્રીઓમાં સુશીલપણું હેતું નથી, અને કદાચ હોય તો પણ તે કાચી ઈંટથી બનાવેલા ઘરની પેઠે તથા મુંડાં મસ્તપર રહેલાં પુષ્પની પેઠે ઘણે કાળ ટકતું નથી. ૭૮ છે
अपश्यं चतुरो वर्णा-नभ्रमं भूयसी भुवं ।। पुनः सर्वत्र नारीषु । हलिष्विव कुशीलता ॥ ७९ ॥
અર્થ:--મેં ચારે વણે જયાં, તથા ઘણી ભૂમીપર હું ભમે, પ્રતુ સર્વ જગાએ ખેડુતેની પેઠે સ્ત્રીઓમાં તે કુશીલપણુંજ (કેશજ) જોયું છે 9: છે
वाग्मादेवं सुरूपत्वं । लीलासुभगता यथा ॥ तथा स्थैर्यमपि स्त्रीषु । धातस्तात न किं कृतं ॥ ८० ।।
અર્થ:-- વિધાતાય પિતાજી! સ્ત્રીઓમાં જેમ તેં વચનોની કોમળતા, સુરૂષપણું. દલા તથા સૌભાગ્યપણું બનાવ્યું છે, તેમ તેમાં તે સ્થિરપણું શા માટે ન બનાવ્યુ ? ૮૦
ध्यात्वेत्युपवने धाम्नः । शय्यां सज्जीचकार सः॥ नवमासवपानी या -~-जुहावारक्षकं ततः ।। ८१ ॥
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૫૮)
અર્થ-એમ વિચારીને તેણે ઘરના બગીચામાં શયા તૈયાર કરી, તથા પછી તેણે ન દારૂ લાવીને કેટવાલને ત્યાં બેલા. એ ૮૧
अथारक्षः कृतस्नानः । सर्वालंकारभासुरः ॥ श्वशुरोक इवाशोक-वनिकामार मारभूः ।। ८२ ॥
અર્થ:–હવે તે કેટવાલ પણ ધ્યાન કરી સર્વ આભૂષણોથી શેભિતે. તથા કામાતુર થઈને જેમ સસરાને ઘેર તેમ અશોકવાટિકામાં ગયે.
तदावदातशृंगारा । तत्रायाता धनांगजा !! इंदुलेखेव तच्चतो-वार्द्धिमुच्छृखलं व्यधात् ॥ ८३ ॥
અર્થ--તે વખતે મનોહર ગારવાલી ધનશ્રી પણ ત્યાં આવી, તથા ચંદ્રની કળાની પેઠે તેણીએ તેના ચિત્તરૂપી સમુદ્રને ઉછળેલે કર્યો
प्रत्यक्षवनदेवीव । सा पल्यं के निषेदुषी ॥ मद्यं मृदूक्तिरभ्यर्थ्य । पाययामास सा द्रुतं ॥ ८४ ॥
અર્થ --પછી પ્રત્યક્ષ વનદેવીની પેઠે તેણીએ પલંગ પર બેસીને મિષ્ટ વચનેથી પ્રાર્થના પૂર્વક જલદી તેને મદિરાપાન કરાવ્યું.૮૪
પ્રથમં મના વથાભનયાના | गतजीव इवारक्ष-चैतन्यभ्रंशमाप सः ॥ ८५ ॥
અર્થ --હવે પ્રથમ કામદેવથી તથા પછી આ મદિરાથી જાણે નિર્જીવ થયો હેય નહિ તેમ તે કેટવાલ ચિતન્યરહિત થ.૮૫
अथ तस्यैव खड्गेन । शिरस्तस्य लुलाव सा ॥ લાસિનો વં શાળાનાથ ત્રિા | ૮૬
અર્થ:- પછી તેણીએ તેનીજ તલવારથી તેનું મસ્તક છેદીનાખ્યું, કેમકે સ્ત્રીઓ ખરેખર પ્રાણ દેવામાં તથા લેવામાં સાહસીક હોય છે.
स्व एवासिविनाशाय । तस्याजायत सांप्रतं ॥ घाटी स्वधोटकैरेव । यतः पतति दुर्धियं ॥ ८७ ॥
અથર–એવી રીતે તે સમયે તેની પિતાની જ તલવાર તેને નાશ કરનારી થઈ, કેમકે દુબુદ્ધિમાણસ પર તેના પિતાનાજ ઘડાઓથી ધાડ પડે છે. એ ૮૭ છે
સા તમે તારલ–ડન િ चंडिकेवासिमुद्गीर्य । विनीतं प्रत्यधावत ॥ ८८ ॥
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૫૮ ) અર્થપછી તે કેટવાલનો કંઠ કાપવામાં નિર્દય એવી તેજ તલવાર ઉગામીને ચડીની પેઠે વિનીતપ્રતે તેણું દોડી. છે ૮૮ છે.
सोऽपि प्रस्ताव वित्तस्या । प्रपेदे शरणं पदौ ॥ कृपाणं सह कोपेन । संवृत्याथ जगाद सा ॥ ८ ॥ અર્થ –ત્યારે સમય જાણનાર તે વિનીત પણ તેણુનાજ ચરણેને શરણે ગયો, ત્યારે ઘનશ્રી પણ કંપની સાથે તલવારને પણ મ્યાનમાં નાખીને બેલી કે, તે ૮૯ છે
मुमुर्पुरसि रे मूर्ख । यन्मामीदृशकर्मणि ।। अप्रेरयः पयःपूर । इव तृण्यामधोऽध्वनि ॥ ९० ॥ અર્થ: અરે મૂખ ! શું તને મરવાની ઇચ્છા થઇ છે? કે જલનું પુર હેડીને જેમ નીચે માર્ગે લઈ જાય છે, તેમ તેં મને આવાં કાર્યમાટે પ્રેરણા કરી! | ૯૦ છે
श्रितो मनोविनोदाय । मया त्वं पाप्मनेऽभवः ॥ भवनज्वालनायेव । दीपो दीप्तिकृते कृतः ॥ ९१ ॥
અથ–મેં ફક્ત મનના વિનોદમાટે તારે આશ્રય કર્યો હતો અને તું તે પાપી નીવડયો, અને આ તો અજવાળાંમાટે કરેલ દીવો જેમ ઉલટે ઘરને બાળે તેના જેવું થયું. | ૧
शीलं स्त्रिया ययात्याजि । निर्व्याज वर्मभूषणं ॥ सा मृत्प्रस्तरयोहेम-मण्योरिं विभर्ति किं ॥ ९२ ॥
અર્થ –જે સ્ત્રીએ પોતાના અનુપમ યાભૂષણસમાન શીલ તજેલું છે, તે માટી અને પત્થરરૂપ સુવર્ણ તથા મણિઓનો ભાર શામાટે ધારણ કરે છે? કર
आस्तामयं सुरेंद्रोऽपि । मम:शीलमहामणि ॥ हते हृदयमंजूषा-मध्यस्थं न प्रभूयते ।। ९३ ।।
અર્થ:–અરે આ કેટવાલ તે એક બાજુ રહ્યો, પરંતુ દેવેંદ્ર પણ મારાં દદયરૂપી પેટીમાં રહેલા શીલરૂપી મહામણિને હરવાને સમર્થ નથી. એ ૯૨ છે
एवं तनिश्चयं साक्षा-द्वीक्ष्यालं स चमत्कृतः ॥ तदादेशात्तलारक्षं । न्यधानिधिमिव क्षितौ ॥ ९४ ॥
અર્થ એવી રીતે સાક્ષાત તેણીને નિશ્ચય જેને તે અત્યંત આશ્ચર્ય પામે, તથા તેણીના હુકમથી તેણે નિધાનની પેઠે કેટવાલને જમીનમાં દાટી દીધો. કઇ છે
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૬૦ ) अन्यदा तेन को भर्त्ता । तवेत्युक्ताभ्यधत्त सा ॥
અવંતીયો મમોદોઢા । સમુદ્ર; સામૂઃ || ૧૧ || અર્થ :—પછી એક દિવસ તે વિનીતે તેણીને પૂછયું કે તારા ભર કોણ છે? ત્યારે તે ખેલી કે અવંતી નગરીનેા રહેવાસી સાગરદત્ત શેઠના સમુદ્રદત્ત નામે પુત્ર મને પરણ્યા છે. ા પ ા
आपाणिपीडन दिना - त्परमेष कचिद्ययौ ||
---
अनाहार्यैरभाग्यैर्मे । चातकस्येव वारिद: ।। ९६ ॥
I
અર્થ :—પરંતુ વિવાહના દિવસથી માંડીને મારાં અતિશય અભા ગ્યાને લીધે ચાતકપ્રતે જેમ મેઘ તેમ તે કયાંક ચાલ્યા ગયા છે. दिवसान् दैववैवश्यात् । पूरयामि ततः परं ।
अरण्ये मालतीवाह -- मुपभोगपराङ्मुखी ॥ ९७ ॥ અર્થ :—અને ત્યારથી વનમાં ઉગેલી માલતીનીપેઠે ઉપભેાગરહિત ચથકી કર્મના વિપરીતપણાથી હું મારા દિવસેા પૂરા કરૂં છું. ततो दृगंबुभिः कुप्त – कुल्या शल्यायितप्रिया ||
तेन सावादि कारुण्य - कोमली भूतचेतसा ॥ ९८ ॥ અ--એમ કહીને તે શલ્યરૂપ ભોરવાલી ધનશ્રી અશ્રુઓની નીકૂ ચલાવવા લાગી, ત્યારે દયાથી કામલ થયેલા ચિત્તવાળા વિનીતે તેણીને કહ્યું કે, ૫ ૯૮ ૫
यद्यादिशसि तद्भद्रे | भ्रांत्वा देशांतरादपि ||
આનયામિ નિવોઢામાં । તત્ર વાયુવિાંપુટ | ૧૧ ||
અર્થ:—હે ભદ્ર! જો તુ કહે તે વાયુ જેમ વરસાદને તેમ દેશા તરમાં ભમીને પણ હું તારા ભર્તારને શોધી લાવું. ॥ ૯૯ । सा प्रत्युवाच यद्येवं । करोषि करुणापर || તત્વત્તોડગર: માળ-પ્રાનપ્રવળો મમ || ૨૨૦૦ ||
અર્થ :—ત્યારે તેણીએ પ્રત્યુત્તર આપ્યો કે હે દયાલુ વિનીત! જો તું એમ કરીશ તેા પછી તારશિવાય બીજો મને પ્રાણા દેવામાં પ્રવીણ કણ થઇ શકે? ૫ ૨૩૦૦ u
विसृष्टोऽथ तया मंक्षु । गत्वावतीं ननाप सः || कथास्मृतिपथानीत - तनुजौ पितरौ निजौ ॥ १ ॥
અર્થ :—પછી તેણીએ રજા આપવાથી તે જલદી અવંતીમાં જઇને ( પેાતાના આગમનના ) સમાચારથી યાદ કરાવેલ છે. પુત્ર જેઆને એવા પેાતાના માતપિતાને નમ્યા. ।। ।
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૬૧ )
तं वीक्ष्य सहसा पित्रो - व्यवर्धत संमदः || સમંથિ પુર: પાથો—નાથોડવ્યપુજી જાયદ || ૨ || અઃ—તેને અચાનક આવેલા જોઇને તેના માપિતાના જે હુ વૃદ્ધિ પામ્યા, તેના વિસ્તાર આગળ સમુદ્ર પણ એક અલસરખા થઇ ગયા. ! ૨૫
तस्यागमं गिरिपुरे | पितृभ्यां बोधितो धनः ॥
पक्षती अपि कृत्वा तं । दृष्टुमायुल्लुकं दधौं ॥ ३ ॥ અથ:—પછી તેના મામાપે તેનુ આવવુ ગિરિપુરમાં રહેલા ધનશ્રેષ્ટીને જણાવ્યું, ત્યારે તે ધનશ્રેષ્ઠી પાંખેા કરીને પણ ( ત્યાં જ) તેને મળવાન ઉત્સુક થયા. ॥ ૩ ॥
अथाहयनरैराप्तैः । स जामातुरनातुरः ।
2
पुरस्कृतसखः सोऽपि । तत्र पित्रेरितो ययौ ॥ ४ ॥
અઃ—પછી તેણે ષિત થઇને પેાતાના મુનિમેાને માકલી જમા ઇને એલાબ્યા, ત્યારે પિતાએ પ્રેરણા કર્યાંથી સમુદ્રદત્ત પણ પેાતાના મિત્રોને અગાડી કરીને ત્યાં ગયા. ॥ ૪ ॥
मयूरीमिव वर्ष | कोकीमिव दिनोदये ||
नृत्यंतमुररीचक्रे | गौरवात्स घनश्रियं ।। ५ ।।
1
અ:—વર્ષાઋતુમાં જેમ મયુરી તથા દિનેાદયસમયે જેમ કાકી તેમ અત્યંત ખુશી થયેલી ધનશ્રીને તેણે આદરપૂર્વક સ્વીકારી. यदभूद्भोगदुर्भिक्षं । तस्या द्वादशवार्षिकं ।।
ધારાપર વારોત્રં | તજીજોપ મ ોજીશઃ / ફ્ |
અ:—હવે તેણીને જે બાર વર્ષાંસુધી ભેગાને દુકાળ પડયા હતા, તે સઘલા દુકાળને વરસાદનીપેઠે તલ્લીન થયેલા સમુદત્તે દૂર કર્યાં. हेतोः कुतोऽपि सान्येद्यु -- दधाना दुर्मनायितं ॥
निदानं तेन दुःखस्य | पृष्टा स्पष्टमभाषत ॥ ७ ॥ અર્થઃ—પછી એક દિવસે કઇક કારણથી તેણીનું મન જ્યારે દુભાવા લાગ્યુ ત્યારે સમુદ્રદત્તે દુ:ખનુ કારણ પૂછવાથી તેણીએ પ્રગટ રીતે કહ્યું કે, ॥ ૭ ૫
नाथ प्रागतिथीभूते । दुस्सहे विरहे तब ॥
ममा मिलत्पुमानेको । विवेको मूर्तिमानिव ॥ ८ ॥
૪૬ સૂર્યોદય પ્રેસ—જામનગર.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૬ર ) અર્થ-હે સ્વામી! જ્યારે આપને દુસ્સહ વિરહ મને થયો હતો ત્યારે મને મૂતિવંત વિવેકસરખો એક પુરૂષ મલ્યો હતે. ૮
स शीलशालिकेदारो । विनीत इति विश्रुतः ॥ मनो विनोदयामास । चिरं त्वद्विरहातुरं ॥९॥
અર્થ:–શીલરૂપી ડાંગરના કયારા સરખા તે વિનીતનામના પુરૂષે આપના વિરહથી આતુર થયેલા મારા મનને ઘણુ વખત સુધિ ખુશી કર્યું હતું. ૯
कियंतमपि कालं स । स्थित्वा सूक्तसुधानिधिः ।। त्वदानयनदंभेन । कापि न ज्ञायते गतः ॥ १० ॥
અર્થ:–ઉત્તમ વચનરૂપી અમૃતના નિધાનસરો તે માણસ કેટલેક કાળ રહીને આપને જોધી લાવવાના મિષથી કેણ જાણે કયાં ગયે છે, તે જણાતું નથી. ૧૦
तवावाप्तिमुदा तस्य । विरहव्यथयाप्यहं ।। शश्वत्तेजस्तमिस्राभ्यां । संध्येवासि विडंबिता ॥ ११ ॥
અર્થ:–માટે આપના મેલાંપના હષથી અને તેના વિરહની પીડાથી એક વખતે પ્રકાશ અને અંધકારથી વ્યાપ્ત થયેલી સંસ્થાની પેઠે હું વિડબના પામી છું. ર ૧૧ છે
विना तेन विनीतेन । कलाकुमुदिनींदुना ।। વૈપુષ્પાંતવિધ્યતા--ડો. ગિરિરામi | ૨ |
અર્થ –કલારૂપી કુમુદિનીને ચંદ્રસરખા એવા તે વિનીતવિના અધીરાબરૂપી અંધકારથી નાશ પામેલા પ્રકાશવાલી રાત્રિ સરખી હું થઈ ગઈ છું. હે ૧૨ છે
हसित्वाथ समुद्रोऽव-क: शोकस्तस्कृते प्रिये ॥ यो निःशूक इबारक्षं । चिक्षेप मातले तदा ॥ १३ ॥
અર્થ:–ત્યારે સમુદત્ત હસીને બોલ્યા કે હે પ્રિયે! જેણે નિઈ. ચની પેઠે તે વખતે કેટવાલને જમીનમાં દાટી દીધો તેને માટે તારે શા માટે શેક કર જયે? ૧૩ છે
ततस्त्रपाभरेणेव । सा भृशं नमितानना ।। स्ववृत्तशंसनानेन । समतोषि विशेषतः ।। १४ ॥
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬૩) અર્થ:–ત્યારે જાણે લજજાના ભારથી હેય નહિ તેમ અત્યંત નમેલા મુખવાળી એવી તે ધનશ્રીને તેણે પિતાનું વૃત્તાંત કહીને વધારે ખુશી કરી. ૧૪
धनश्रियं समादाय । धनश्रियमिवांगिनीं ॥ समुद्रोऽपि ततस्तुष्ट हृदियाय पितुहं ॥ १५ ॥
અર્થ–પછી દેહધારી મહાન લક્ષ્મીસરખી ઘનશ્રીને લઇને આનંદિત મનવાળો સમુદત પણ પોતાના પિતાને ઘેર ગયે. ૧૫ છે
तौ परप्रेमसर्वस्व-रससंपूर्णमानसौ ॥ मृत्यैव भिन्नौ चित्तैक्य-भाजौ जन्म व्यतीयतुः ।। १६ ॥
અર્થ:–પછી અત્યંત પ્રીતિરસથી ભરેલા મનવાળા ફક્ત આકારથીજ ભિવ તથા મનની એક્યતાવાળા એવા તેઓ બન્ને પોતાને જન્મ વ્યતીત કરવા લાગ્યા. ૧૬
सतीरत्नं यथा साधोः । सा धनश्रीरुदाहृता । तथा भवंति चेदन्या । अपि तत्को निषेधकः ।। १७ ।।
અર્થ –એવી રીતે હે મુનિ ! જેમ સતીઓમાં રત્નસરખી ધનશ્રીનું ઉદાહરણ આપ્યું તેમ જો કે બીજી સ્ત્રી પણ હોય તો તેને કેણ નિવેવ કરી શકે ? કે ૧૭ છે
सदसत्त्वं हि कस्यापि । वस्तुनो नास्ति वास्तवं ॥ सदसत्त्वाधिरोपस्तु । रागद्वेषकृतः पुनः ॥ १८ ॥
અર્થ:- મુખ્યત્વે કરીને કઈ પણ વસ્તુનું સત અસતપણું નથી, સત અસંતપણાનો જે આરોપ મુકાય છે તે તે રાગદ્વેષથી થાય છે.
विरक्तो मन्यसे सर्वा । योषा दोषाकरा इति । संसारसारभृतास्ता । मन्येऽहं रागवान् पुनः ॥ १९ ॥
અર્થ:–વળી હે મુનિ ! આપ તે વિરક્ત હેવાથી સર્વ સ્ત્રીઓને દોષેની ખાણસમાન ગણો છો, પરંતુ હું તો રાગી હોવાથી તે સ્ત્રીઓને સંસારમાં સારભૂત માનું છું. ૧૯ છે
निग्रहीतुमहं दुःखं । क्षमोऽस्मीति प्रजल्पता || यत्वयास्ति प्रतिज्ञातं । तत्स्मारय मुनीश्वर ॥ २० ॥
અર્થ:–વળી હે મુનિવર ! હું દુઃખ દૂર કરવાને સમર્થ છું, એમ કહીને આપે જે પ્રતિજ્ઞા કરેલી છે, તે આપ યાદ કરો ? ૨૦ છે
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬૪ )
क्षीणा नाद्यापि भोगेच्छा | मनोऽद्यापि धनीयति ॥ तत्त्वामभ्यर्थये प्रीति - निचितं रचितांजलिः ॥ २१ ॥ અર્થ :—હજી મારી ભાગાની ઇચ્છા ક્ષીણ થઇ નથી, તેમ મારૂ મન હજુ ધન મેલવવાની ઇચ્છાવાલુ છે, અને તેથી હું હાથ જોડીને પ્રીતિપૂર્વક આપની પ્રાથના કરૂ છું. ॥ ૨૧ ।
तथा कुरु यथाचैव । यथा स्यां भोगभागहं ॥
ન મંત્રસાધયેલ | મમ સૂઝે છૂટ્ટા ॥ ૨૨ ॥
અર્થ:—માટે આપ એમ કરે કે જેથી હું આ ભવમાંજ ભેગાવાળા થ, અને મંત્ર સાધનારનીપેઠે મારી ઇચ્છા દૂર ફેલવાળી
ન થાઓ. ૫ ૨૨ ૫
तत्कालं न फलं दत्ते । यः स्वामीव निषेवितः ॥
જૂથ હ્રાવિત્ઝલેન | ધર્મ: સ ચ વ્યિતિ ॥ ૨૨ ॥ અ:—જે ધમ સેવેલા રોડનીપેઠે તુરત ફલ આપતા નથી, તે ધર્મ ઘણે કાળે શીરીતે ફલ આપશે ! ॥ ૨૩ ।।
एवं घम्मिलमालोक्य । सांदृष्टिकफलार्थिनं ॥ कृपारसलसच्चित्तो ऽगलदत्तोऽब्रवीदिति ।। २४ ।
અઃ—એવી રીતે ધમ્મિલને તુરત ફલ મેલવવાના અી જોઇને કૃપારસથી ઉલ્લુસાયમાન હૃદયવાળા અગલદત્તસુનિ ખેલ્યા કે, ૫ ર૪ u सौम्य सद्भावसत्तायां । धर्मः फलति सत्वरं || ફેપ્સિતોયમેતિભ્યો-યોગેનાગ્રતયેથા || ૨ ||
અ:-હે સૌમ્ય ! જેમ યોગ્ય જલ તથા પૃથ્વીના સંયોગથી આમ્રવૃક્ષ તુરત લે છે, તેમ ઉત્તમ ભાવ રાખવાથી ધર્માં પણ તુરત ફ્લે છે. ॥ ૫ ॥
चूतोऽपि तादृगंभोभू - सामग्रीं लभते न चेत् ॥
ન હેતુ વિહંમ યા | હેમંતથૈવ ચ ॥ ૨૬ /
અર્થ :વળી આમ્રવૃક્ષ પણ જો તેવાં લ અને પૃથ્વીની સામગ્રી ન પામે તે તે ફલે નિહુ અથવા ઘણુંકાળે ફલે, માટે ધર્મીના સબધમાં પણ તેમજ જાણવું. ॥ ૨૬ ॥
अथाचा तपो वत्स । वत्सरार्धं विधास्यसि ॥
सत्वाच्वं साधुनेपथ्य-स्तदिष्टां लप्स्यसे श्रियं ॥ २७ ॥
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬) અર્થ–માટે હે વત્સ! સાધુને વેષ લઇને જે તું અરધાં વર્ષસુધી હિમ્મત રાખીને આંબેલને તપ કરીશ તે મનવાંછિત લક્ષ્મી પામીશ. ર૭ છે
वह्नितापः श्रिये हेनो । ग्रीष्मोष्मा घनवृष्टये ।। क्षारो वस्त्रम्य शुध्ध्यर्थ । पाटवायौषधं कटु ॥ २८ ॥
અર્થ:–અગ્નિને તાપ સ્વણુની શોભા વધારે છે, ઉનાળાની ગરમી વરસાદને લાવે છે, ખારે કપડાંને મેલ દૂર કરે છે, તથા કડવું ઔષધ રેગ મટાડે છે. ૨૮
टंको बिवस्य पूजार्थं । पृथ्व्याः शस्याय दारणं ॥ कारणं दारुणमपि । तपःकष्टं तथा श्रियः ॥ २९ ॥
અર્થ:- ટાંકણું મૂર્તિની પૂજા કરાવે છે, તથા જમીનને ખેડવાથી ધાન્ય નીપજે છે, તેમ આકરૂં તપકષ્ટ પણ લક્ષ્મી આપનારું થાય છે.
भोगार्थ धम्मिलः साधो-भेंजेऽथ व्रतमित्वरं ॥ gઘાર્થમિ ક્ષેત્રના શા શ્રીમાર | ૨૦ ||
અર્થ:-હવે લક્ષ્મીને સમુહ કરનારા ડાંગરના ક્ષેત્રને જેમ ખિમાટે સેવવામાં આવે છે, તેમ ઘમ્મિલે પણ અમુક વખત સુધિ ભેગોમાટે સાધુનું વ્રત અંગીકાર કર્યું. એ ૩૦
उपात्तसाधुनेपथ्यः । प्रस्थितः स ततो द्रुतं ॥ ययौ भ्रमन भ्रमन किंचि-दनीक्षितवरं पुरं ॥ ३१ ॥
અર્થ –પછી તે સાધુનો વેષ લેઇને ત્યાંથી તુરત ચાલવા લાગે, તથા ભમતો ભમતે કઈક અજાણ્યા નગરપાસે ગયો, એ ૩૧ છે
તમારૂદિ વિમૂત-હેડલ નિ પરિષદઃ II अन्यो भूत इवोद्भूत-कुवेलत्वादवस्थितः ॥ ३२ ॥
અર્થ –તથા રાત્રી થવાથી તે નગરની બહાર કેઈક ભૂતના મંદિરમાં બીજા ભૂતની પેઠે તે પરિગ્રહવિનાને ધમ્મિલ રહે. છે ૩ર છે
जलयुक्तेन भुक्तेन । मुष्टिमानेन सर्वदा ॥ खस्य सोऽकलयद् वृत्तिं । निरपेक्ष इवामुषु ॥ ३३ ॥
અર્થ:–-વળી જાણે પ્રાણની અપેક્ષાવનાનો હેય નહિ તેમ તે હમેશા જલસહિત મુઠીભર અનાજથી પિતાનું ગુજરાન ચલાવતો હતે.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૬૬) विना स्नानं समुद्भूत-प्रभूतस्वेदपिच्छला ॥ अनुचक्रे तनुस्तस्य । सेवालितशिलातलं ॥ ३४ ॥
અર્થ-સ્નાનવિના અતિશય પસીનાથી ચીકાસવાલું તેનું શરીર સેવાલથી ભરેલી શીલાસરખું દેખાવા લાગ્યું. તે ૩૮
सर्वार्थसाधकतया । प्रत्याख्यातमिवेह सः ॥ मनागप्यमुचन्मौनं । न प्राज्येऽपि प्रयोजने ॥ ३५ ॥
અર્થ:–સર્વ પ્રોજન સાધનારૂં જાણીને જાણે તેણે પ્રત્યાખ્યાન કર્યું હોય નહિ તેમ તેણે જરૂરી પ્રજનમાટે પણ જરા પણ મૌન છોડયું નહિ કે ૩પ છે
यूकामत्कुणदंशादि-क्षुद्रजंतुसमुद्भवां ।। सेहे देहेन निग्रंथो । निर्वाणार्थीव स व्यथां ॥ ३६॥ અર્થ:–મેક્ષાથી સાધુની પેઠે તે જુ, માંકડ તથા ડાંસ આદિક શુક જંતુઓથી શરીરમાં ઉત્પન્ન થયેલી વ્યથાને સહન કરવા લાગ્યો.
एवं द्रव्यव्रतस्थेन । षण्मासास्तेन निन्यिरे ।। तदंते च दिवो देवी । वाणी प्रादुरभूदिति ॥ ३७ ।।
અર્થ --એવી રીતે વ્યવ્રતમાં રહીને તેણે છ માસ વ્યતીત કર્યા, ત્યારે આકાશમાંથી એવી દિવ્ય વાણી પ્રગટ થઈ કે, ૩૭ w
भव धम्मिल विश्वस्त-स्त्वं भोगान् भोक्ष्यसे भृशं ।। વિદ્યાધરવૃખ્યાન | કાવ્ય ત્રિશત ની | ૨૮ ||
અથડે સ્મિલ! તું વિશ્વાસ રાખ? તું વિદ્યાધર રાજા તથા શાહુકારોની બત્રીસ કન્યાએ મેલવીને ઘણા ભેગો ભેગવીશ.
व्योमजा वारिधारेव । सा वाक्तचित्तकानने ॥ तपस्याफलसंदेह-दहनं निरवापयत् ॥ ३९ ॥
અર્થ –એવી રીતે આકાશમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી જલધારાસરખી તે વાણીએ તેના ચિત્તરૂપી વનમાં ઉત્પન્ન થયેલા તપસ્યાના ફલના સંદેહરૂપી અગ્નિને બુઝાવી નાખ્યો.
तपस्वीव कृताहारः । क्षयीवाप्तरसायनः ॥ दवा निस्पृष्टशाखीव । जलवाहजलोक्षितः ॥ ४०॥
અર્થ–પછી ભજન કરેલા તપસ્વીની પેઠે રસાયણ ખાધેલા ક્ષયરેમીની પેઠે તથા વરસાદના જલથી સીંચાયેલા દવદગ્ધ વૃક્ષની પડે,
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૬૭ ) निशि दिव्यगिरा यावत् । तुष्टस्तिष्टति धम्मिलः ॥ तावत्कात्यायिनी कापि । तन्मठद्वारमाययौ ॥ ४१ ॥
અર્થ:–તે દિવ્ય વાણીથી ખુશ થઈને રાત્રિએ એવામાં તે બેઠા છે, એવામાં કોઇક તાપસી તે મઠના દ્વાર પાસે આવી. | ક
अत्र कि धम्मिलोऽस्तीति । तया पृष्टे कृशध्वनिः ॥ धम्मिलोऽत्राहमस्मीति । प्रत्युत्तरयतिम तां ॥ ४२ ॥
અર્થ- અહીં શું સ્મિલ છે? એમ તેણુએ ધીમે અવાજે પૂછ વાથી તેણે તેણીને પ્રત્યુત્તર આપ્યો કે આ હું ઘમિલ અહી બેઠો છું.
पोहि रथमारोह । चल चंपां पुरीपति ॥ તત્યુ ક્ષ ચિત્તો-થી ૪ રિમિતાં ત , કરૂ II
અર્થ:–ત્યારે ચાલ ચાલ? રથ પર ચડ? અને ચંપા નગરી પ્રતે ચાલ? એમ તેણીએ કહેવાથી ઇમ્મિલ ક્ષણવાર તો પિતાના ચિત્તરૂપી સમુદ્રમાં મત્સ્ય જેવો થઈ ગયો. તે કરે છે
केयं वेत्ति कथं नाम । ममाह्वयति किं च मां ॥ - इयं निशाचरी माभू-घद्वालं चिंतयानया ॥ ४४ ॥
અર્થ:–(તથા વિચારવા લાગ્યું કેઆ તાપસી કેણ હશે? મારું નામ કેમ જાણતી હશે? મને કેમ બોલાવે છે? આ રાક્ષસી તે નહિ હોય! અથવા આ ચિંતાથી સર્યું. ૪૪
तस्या एवाधुना चिंता । देव्याः कृतमिदं यया ॥ न हि सा कार्यमारभ्य । निर्वाह विघटिष्यते ॥ ४५ ॥
અર્થ–કેમકે જે દેવીએ આ કર્યું છે, તેને જ હવે મારી ચિંતા છે, કેમકે તે કાર્યનો પ્રારંભ કરીને તેને નિર્વાહ કરવા માટે કઈ પાછી પાની ભરશે નહિ. ૪૫
अथ भूतमठं कारा-मिव मुक्त्वा कृशोऽपि सः॥ . Twiા રૂડ ઝેના–રોહરં સ્ત્રી ક૬ છે.
અર્થ-હવે તે ધમિલ દુર્બલ છતાં પણ બલવાનની પેઠે કેદખાના સરખા તે ભુતના મઠને છોડીને ઠેક મારીને લીલામાત્રથી તે રથ પર ચડી બેઠે. ૪૬ છે
ऋषिवेषः स निःशेष-सिद्धेऽर्थे तेन तत्यजे ॥ यद्वा विदलिने व्यापा-वौषधं नोपयुज्यते ।। ४७ ॥
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ–પછી એવી રીતે સઘલું કાર્ય સિદ્ધ થયાથી તેણે મુનિને વેબ પણ છોડી દીધે, કેમકે રેગ ગયાબાદ ઔષધની કંઇ જરૂર રહેતી નથી. તે ૪૭ છે
पूर्वारूढा रथे तेन । ददृशे कापि कन्यका ॥ वस्त्रेणाथ सुश्लिष्टेन । छादिताशेषविग्रहा ।। ४८ ॥
અર્થ:–હવે ત્યાં પ્રથમથીજ રથમાં બેઠેલી તથા મજબુત વસ્ત્રથી હાંકેલ છે સર્વ શરીર જેણુએ એવી કેક કન્યાને તેણે દીઠી. ૪૮
स रथे सारथीभूय । शठस्ताभ्यामलक्षितः ॥
શ્યામરંથ વાયા / રાવજવવાહર . ૪૧ | અર્થ:-હવે તેઓ બન્નેમાંથી કેઇએ નહિ ઓળખેલે એવો તે લુચ્ચે ધમ્મિલ સારથી થઇને ચંપા નગરાને માર્ગે રથના ઘોડાઓને હંકારવા લાગ્યું. હક છે
असावैच्छनिशो वृद्धि । जानन्निव वपुःस्थिति ।। दिदृक्षस्तस्य रूपं सा । भ्रंशं भ्रपकनी पुनः ॥ ५० ॥
અર્થ:–હવે તે ધીમેલ પોતાના શરીરની સ્થિતિ જોઈને રાત્રિની વૃદ્ધિ ઇચ્છવા લાગે, તથા તે રાજકન્યા તેનું રૂપ જોવા માટે રાત્રિના નાશને ઇચ્છવા લાગી. એ ૫૦ છે
आत्तं यस्यानया नाम । सोऽन्यः कश्चन धम्मिलः ॥ નહિ વાયા ના સ્થા- gવ વિમુવિ | વ
અર્થ –આ તાપસી (તે વખતે ) જેનું નામ બોલી છે તે કઈ બીજજ સ્મિલ હોવો જોઈએ, કેમકે કઈ પણ નામને આ જગતમાં કેઇ એકજ માણસ કઈ માલિક હેતો નથી. પલ છે
अहं खनामश्रवणात् । सार्थे लग्नोऽनयोवृथा ॥ માં નવિ -વૈશ્ય દ્વેષ અમિગત | પ૨
અર્થ –વળી હું મારું પોતાનું નામ સાંભલીને ફેકટ આ બનેની સાથે ચાલ્યો છું, ખરેખર આ બન્ને પ્રભાતે મારું રૂપ જોઇને ગુસ્સે થશે. એ પર
gવં વિતતત્તરી 1 વર મા | तदा च ध्वस्ततिमिरः । सहस्रकर उद्ययौ ॥ ५३ ॥
અર્થ_એમ જ્યારે તે ચિતવતો હતો ત્યારે માર્ગમાંજ રાત્રી સંપૂણ થઈ, અને તે વખતે અંધકારને નાશ કરનારે સૂર્ય ઉદય પામે.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬૯) उपायनीकृतानेक-प्रफुल्लांभोजसौरभो ॥ અણી નિશૈલત નહીં ! નવીનરશઃ પુર | ૪ | અર્થ:–એવામાં આનંદિત દદયવાળા તે ધર્મિલે ભેટ કરેલ છે અનેક વિકસ્વર કમલેની સુગંધ જેણે એવી એક નદીને અગાડીના ભાગમાં દીઠી. એ ૫૪ છે
युक्तिज्ञो योक्त्रमुत्तार्य । तटे तस्या अनातुरः ॥ तुरगौ वारि तृड्वारि । सोऽध्वश्रांतावपीप्यत ।। ५५ ॥
અર્થ–પછી યુતિને જાણનારા તે ગંભીર ઈમ્મિલે તે નદીને કિનારે જોતર છેડીને માર્ગમાં ચાલવાથી થાકેલા ઘોડાઓને તૃષા નિવારનારૂં જલ પાયું. . પપ -
स पद्मस्पर्धया प्रात-जर्जातलोचनपाटवः ॥ कन्याममेयलावण्यां । तां दृष्ट्वा मुमुदे भृशं ॥ ५६ ॥
અર્થ –હવે કમલની સ્પર્ધાથી પ્રભાતે આંખો ખુલ્યાબાદ તે ધમિલ અત્યંત લાવણ્યવાળી તે કન્યાને જોઇને ઘણે ખુશી થ.
अंतराले वर्तमानं । मुनिगार्हस्थ्यवेषयोः । सा तु तं भीषणाकारं । वीक्ष्य खिन्नेत्यवोचत ॥ ५७ ॥ અર્થ–પછી મુનિ અને ગૃહસ્થના વેષની વચ્ચે રહેલા ભયંકર આકારવાળા તે ધમ્મિલને જોઇને ખેદ પામેલી તે કન્યા બોલી કે,
अर्धोद्तस्थूलकेशो । निम्नीभूताक्षिगोलकः ॥ અંજીવ રાઃ શ્રાઃ દૂર્વાઝારનામઃ | ૧૮ .
અર્થ:–અરધા ઉગેલા જાડા કેશવાળે, નીચા થયેલા આંખના ડાળાવાળે લાંબી ડોકવાળે, ડબળે નિબલ, સુપડા જેવા નખવાળે,
क्षुधा दामोदरः क्षीण-कटीभ्रस्यत्पटच्चरः ।। निर्मासशोणितं देह-मस्थिकूटमयं दधत् ॥ ५९ ॥
અર્થ–સુધાથી ખાલી ઉદરવાળે, ડુબળી કેડપરથી ખસી જતાં વસ્ત્રવાળે, માંસ અને રૂધિરવિનાના ફકત હાડપિંજર જેવાં શરીરને ધારણ કરનારે, ૫૯ છે
दुर्दशादयिनाश्लिष्टो । दुर्भिक्षस्येव सेक्का ।। रंकोऽयं को हहा मातः । खसार्थे गृहितस्त्वया ॥ ६० ॥ ૪૭ સુર્યોદય પ્રેસ–જામનગર.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૭૨)
અર્થ:—દરિદ્રતારૂપી શ્રીથી આલિ'ગિત થયેલા, તથા દુકાળના સેવકસરખા એવા કયા માણસ હું માતા! તે આપણી સાથે લીધે છે ? मन्ये भूतगृहात्तस्माद् | भूतोऽयं कोऽपि निर्गतः ||
ચોદ મીનળદારો | મનુષ્યઃ જ્ઞાપિ નેક્ષિત || ફ્રૂ? ॥ અઃ—હું તેા ધારૂં છું કે તે ભુતઘરમાંથી આ કોઇક ભુતજ નિલી આવ્યેા છે, કેમકે આવા ભયંકર આકારવાળા માણસ તે કયાંય પણ જોવામાં આવ્યેા નથી. ૫ ૬૧ u
यदि वा न हि भूतोऽयं । न पिशाचो न राक्षसः ॥ किंतु मूर्त्तमिदं पापं । मम लग्नं पुराकृतं ।। ६२ ।। અ:—અથવા આ ભુત પિશાચ કે રાક્ષસ નથી, પરંતુ આ તા પૂર્વે કાલું મારૂ પાપજ મૂર્તિવંત થઇને મારી પાછળ લાગેલું છે. ददृशे यो मया पूर्व । नेत्रांभोज दिनोदयः ||
न सोऽयं निश्चितं मात - नेत्रांभोजनिशोदयः ॥ ६३ ॥ અર્થ:—મારા નેત્રારૂપી કમલાને સૂર્ય સરખા જે ધસ્મિલ પૂર્વે મે જોયા છે, તે તે! આ નથીજ, આ તે હે માતા ! ખરેખર મારા નેત્રારૂપી કમલાને ચંદ્રસરખા છે. ॥ ૬૩ ॥
क्षपया पायाभूतां । तदा मे छादिते दृशौ ||
रथोपरि समारोदु - मस्य नादास्यमन्यथा ॥ ६४ ॥
અઃ—તે વખતે આ દુષ્ટ રાત્રીએ મારાં નેત્રા આચ્છાદ્રિત કર્યાં હતાં, નહિતર હું રથપર તેને ચડવા પણ ન આપત. ૫ ૬૪ । यदि धम्मिलनामा स्या- तथाप्येष न मे प्रियः ॥ દરિજ્ઞિ સમાનેષ | TMિ શ્રીઃ શ્રયતિ વર્તુર ॥ ૬૯ ॥ અર્થ:—કદાચ આનુ નામ ધમ્મિલ હશે, તે પણ તે મને પ્રિય થાય તેમ નથી, કેમકે તુલ્ય હરિનામવાળા પણ દેડકાના શુ લક્ષ્મી આશ્રય કરે છે! ॥ ૬૫ u
चेदासेचनको भर्त्ता । न मातः समगस्त मे ॥
अलं तदग्रतो गत्वा । पश्चाद्यास्याम्यहं पुनः ।। ६६ ।। અઃ—હે માતા ! જો મહારા પ્રિયતમ ભર્તાર મને મલ્યા નથી તા હવે આગલ જવાથી સર્યું, હું તા હવે પાછી જઇશ. ॥ ૬૬ ડા
-
धात्री स्माह गता पश्चा - द्वत्से लाघवमाप्स्यसि ॥ પ્રયાદિ ચંપો તત્તત્ર । યોનેર્ગામો ને ! ૬૮ ॥
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) અર્થ -ત્યારે તે ધાવમાતા બેલી કે હે વત્સ! જે તું પાછી જઇશ તે તારી હલકાઇ થશે, માટે હાલ તે તું ચંપાપુરીમાં ચાલ ? પછી ત્યાં તારી ઇચ્છા મુજબ કરજે. ૬૮ |
श्रुतामप्यश्रुतां कुर्व-स्तयोरेवं मिथः कथा ॥ रथे सोऽध्ययुनग्वाही । धाष्टयं ध्यायनिजे हृदि ॥ ६९ ।।
અર્થ –એવી રીતની તેઓની કથા સાંભલ્યા છતાં પણ જાણે બહેર થઈ ગયે નહિ તેમ તે ધમ્મિલે પિતાના મનમાં લુચ્ચાઇ વાપરીને ઘોડાઓને રથમાં જોડયા. ૫ ૬૯ છે
धम्मिलो रथमारोढुं । यावच्चक्रे ददौ पदं ।। तावत्माचीचलबाला । सारथीभूय सा रथं ।। ७० ।।
અર્થ–પછી રથ પર ચડવા માટે જોવામાં ઘમ્મિલે ચક્રપર પગ દીધો, તેવામાં તે કન્યાએજ સારથી થઈને રથ ચલાવ્યો. ૭૦ છે
रथं हस्तादमुंचंतं । पूपखंडमिवार्भकं ।। अनुदनिर्दया भूप-कन्या प्रवयसेन तं ।। ७१ ॥
અર્થ:-હવે બાળક જેમ મીઠાઈના ટુકડાને તેમ હાથમાંથી રથને નહિ છોડતા એવા તે ધમ્મિલને તે નિર્દય રાજકન્યા ચાબુક મારવા લાગી.
कुरूप रंक निर्लज्ज । मुंच रे मामकं रथं ॥ लेष्ट्रनिवाननुक्रोशा-क्रोशानिति जगाद सा ॥ ७२ ।। અર્થ:–તથા અરે કુરૂપ! રંક ! નિર્લજજ ! તું મારા રથને છોડ ? ' એવી રીતે અત્યંત આક્રોશવાળાં વચનો કહેવા લાગી. ૭ર છે
आसन्नाभ्यस्त संन्यस्त-संस्कारादिव नात्यजत् ।। असौ क्षमा च मौनं च । मान्यपि स्वार्थसिद्धये ॥ ७३ ॥
અર્થ-નજીકમાં અભ્યસ્ત કરેલા સન્યાસીપણાને સંસ્કારથી જાણે હેય નહિ તેમ માની છતાં પણ તેણે સ્વાર્થસિદ્ધિ માટે ક્ષમા અને મૌન તજ્યાં નહિ. જે ૭૩
भोजनावसरेभोज-जयना पथि गच्छति ॥ श्रमं निराकर्तुकामा १ स्थापयामास सा रथं ॥ ७३ ॥
અર્થ:હવે તે કમલમુખી કન્યાએ માર્ગે ચાલતાં થકા ભજન વખતે થાક ઉતારવા રથ ઉભે રાખ્યો. [ ૭૩ છે
प्रवेष्टुमक्षमे मध्ये । ग्रामं योषितस्वभावतः ॥ अभ्यागत्येंगितज्ञान-प्रवीणो धम्मिलो जगौ ।। ७४ ॥
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૭૨ ) અર્થ-હવે ઇંગિતજ્ઞાનમાં હશિયાર એવા તે સ્મિતે તેઓને સ્ત્રી સ્વભાવથી ગામમાં જવાને અસમર્થ જાણુને સામે આવીને કહ્યું કે, ૭૪ છે
विच्छाये मास जाये था । युवामत्रैव तिष्टतां ॥ . गत्वा भोजनसामग्री-मानयामि द्रुतं त्वहं ।। ७५ ।।
અર્થ:–તમે મુંઝાઓમાં, અને અહીં જ રહે, અને હું ગામમાં જઈને જલદી ભજનની સામગ્રી લાવું છું. ૦૫ છે
अथावस्थाप्य ते तत्र । ग्राममध्यमसौ गतः ॥ युक्तमस्तोकलोकेन । ग्रामस्वामिनमैक्षत ॥ ७ ॥ અર્થ–પછી તેઓને ત્યાં રાખીને ધમ્મિલ ગામની અંદર ગયે, ત્યાં તેણે ઘણું માણસોથી યુક્ત થયેલા તે ગામના ઠાકોરને જોયે.
तुरंगं लोकमध्यस्थं । दर्श दर्श विषादिनं । प्रणिपत्य तममाक्षीत् । स विषादस्य कारणं ॥ ७७ ॥
અર્થ-ત્યાં માણસની વચ્ચે રહેલા એક ઘોડાને જોઈ જોઈને ખેદ પામતા એવા તે ઠાકોરને નમીને તેણે ખેદનું કારણ પૂછયું. ૭૭
ग्रामाधीशोऽवदद्भद्र । किशोरो मे सलक्षणः ॥ દેતોઃ તોડવવુતિને રીતે ક્ષયરોનિવર ! ૭૮ |
અર્થ--ત્યારે ઠાકોરે કહ્યું કે હે ભદ્ર! મારે આ ઉત્તમ લક્ષણવાળ વછેર કેણ જાણે શા કારણથી હમેશાં ક્ષયરેગીની પેઠે ક્ષણ થતો જાય છે. ૭૮ છે
अस्य विदधिरे वैद्यै-रुपचारा अनेकशः ॥ गिराविव शरास्तेऽपि । सर्वे वैयर्थ्यमीयिरे ॥ ७९ ॥
અર્થ:–આને માટે વૈદ્યોએ અનેક ઉપાયે કર્યા, પરંતુ પર્વતપ્રતે જેમ બાણે તેમ તે સઘલા ફોકટ ગયા છે. એ ૬૯ છે
मम जीवितसर्वस्वं । अश्वो विश्वोत्तराकृतिः ॥ अनुपायात्परभवं । गंता तेनास्मि दुःखितः ॥ ८० ॥ અર્થ:–મારા પ્રાણસર તથા જગતમાં અનુપમ આકૃતિવાળા મારો આ ઘોડે નાઈલિજે મરણ પામશે, અને તેથી હુ ખેદ પામું છું,
घम्मिलोऽमिदधे धीम-नहं जानामि चेष्टितैः ।। प्रच्छन तापकर्मेव । शल्यं देहेत किंचन ॥ ८१ ॥
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૭૩ )
અઃ—ત્યારે કમ્મલ ખેલ્યા કે હે બુદ્ધિવાન્ ાકાર! હું આની ચેષ્ટાથી ધારૂ છું કે ગુપ્ત પાપકાર્યનીપેઠે આના શરીરમાં કઇંક શલ્ય છે, તતઃ પુ ષતુરો મૂચા | સહિકિન્ના તદ્દા / તુરંગય તનું મિત્તિ । સુધાવ@યત્યયં || ૮૨ || અ:—પછી તે ચતુર સ્મિલે તેજ વખતે ભીતપર જેમ ચુને તેમ પાણીથી ભીંજવેલી માટીવડે તે ધાડાના શરીરપર લેપ કર્યો छायास्ये तुरगे पूर्व मशुष्यद्यत्र मृत्तिका ॥
-
तस्मिन्नवयवे शल्य - नंतःस्थं निश्विकाय सः ॥। ८३ ।।
અ:—હવે તે ઘેાડાને છાયામાં રાખ્યાથી તેના રારીરના જે ભાગપર પ્રથમ તે માટી સુકાઇ ગઇ, તે ભાગમાં અંદર કઈંક શલ્ય છે એમ તેણે નિશ્ચય કર્યાં. ॥ ૮૪ ૫
तुरंगस्य छविच्छेदा— ततः शल्ये निराकृते ॥
મુ ત્રાં પ્રળરોહિયા—રોયામાસ સવર ॥ ૮૪ ॥
અ:—પછી તેણે તે ધાડાના શરીરમાં તે જગાએ વાઢકાપ કરીને તેમાંથી શલ્ય કહાડી નાખ્યુ, તથા તે જખમને વ્રણરોહિણી નામની ઔષધીથી તેણે તુરત રૂઝાવી નાખ્યા. ॥ ૮૪ ૫
ये निरामये जाते । जानन् पुण्यविशालिनं ॥
आललाप कलापात्रं । ग्रामेशस्तं ससौहृदं ॥ ८५ ॥
અ:—એવી રીતે ધાડા જ્યારે નિરોગી થયા ત્યારે તે કલાવાન ધસ્મિલને પુણ્યશાલી જાણીને રાજાએ મિત્રતાપૂર્વક એલાવ્યો કે, रूपांतरितनाकौकः । कलाप्राप्त सरस्वति ॥
ચંદ્ર મૌત તોગતિ રૂં। યિાંય નાટ્o || ૮૬ || અર્થ: હું રૂપાંતર દેવ! તથા કલાથી પ્રાપ્ત કરેલી છે સરસ્વતી જેણે એવા તું કહે કે કયાંથી આવે છે ? તથા તારા કેટલા પિરવાર છે? सोऽवक्कुशाग्रनगरा - दहमा यासिषं सखे ||
ગ્રામસીસ ધ રામાયા । મમાપ્તિ સ્થાપિતો થઃ || ૮૭ || અર્થ:—ત્યારે સ્મિલ ખેલ્યા કે હે મિત્ર! હું કુશાગ્રનગરથી આવુ છુ, તથા ગામની સીમમાં મેં મારો રથ રાખ્યા છે. ૧૮૭૫ अथो रथं युतं ताभ्यां । ग्रामेशो ग्रामसीमतः ॥
1
कलाक्रीत इव प्रेष्यो । गत्वा ग्रमनिरानवत् ॥ ८८ ॥
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૭૪ )
અ:—પછી તે હાકાર તેની કલાથી ખરીદ્યાએલા ચાકનીપે ત્યાં જઈને ગામની સીમમાંથી તે બન્ને સ્રીઓ સહિત રથને ગામની અંદર લાવ્યેા. ॥ ૮૮ ॥
तस्मै सरमणीकाय । स सिद्ध इव चेटकः ।।
स्थानस्नाननिवसना – शनादिकमपूरयत् ॥ ८९ ॥
અર્થ :—તથા તે સ્રીએ સહિત મ્મિલને તેણે સિદ્ધ નેકરનીપે મકાન, સ્નાન, વજ્ર તથા ભેાજન આદિક પૂરા પાડયાં. ॥ ૮૯ ૫ स्वस्थानादधिकं मानं । दूरेऽपि लभते गुणी ||
यथा विदेशे न तथा । मध्य मणिरंबुधौ ॥ ९० ॥
અર્થ :—ગુણી માણસ પેતાના સ્થાનથી દૂર દેશમાં ગયે। શકે અધિક માન પામે છે, કેમકે અમૂલ્ય મણિની જેવી પરદેશમાં કિમત થાય છે, તેવી તેની સમુદ્રમાં પડી રહેતાં થતી નથી. ૫ ૯૦ u स ग्रामे शाग्रहात्तत्रैवातिचक्राम धामवान् ॥ વિનાવાર્થ તહ્માનું 1 ગ્રામસ્રોવિનોતઃ || ૨ ||
અર્થઃ—પછી તે પરાક્રમી સ્મિલે તે હાકેરના આગ્રહથી ગામના લેાકા સાથે વિનાદ કરતાંકાં ત્યાંજ દિવસના બાકીને અરધા ભાગ વ્યતીત કર્યાં. ॥ ૯૧ ૫
मनः प्रियप्रियाप्राप्ति – पश्चात्तापेन पूरिता ||
સર્વેમ્પઃ પ્રથમ સાયં । યુવાન માનલિની // ૧૨ || અર્થ:—મનને પ્રિય એવા પ્રિયતમ ન મધવાથી પશ્ચાત્તાપમાં પડેલી તે રાજપુત્રી સંધ્યાકાળે સર્વથી પહેલાં નિદ્રાવશ થઇ. કરા तस्यां निद्रामुद्रिताक्ष्यां । विसृष्टे ग्रामनेतरि ||
कात्यायिनीं मनाक्सौम्य - मुखीं प्रोवाच धम्मिलः ॥ ९३ ॥ અથ:—હવે તેણીની આંખેા નિદ્રાથી ખીડાઇ ગયાબાદ તથા ઠાકારના પણ ગયામાદ જરા શાંત મુખવાળી તે તાપસીને મ્મિલે પૂછ્યું' કે, ॥ ૯૩ ૫
के युवां चलिते कस्मा - दकस्माच्छन्दितोऽस्मीति ॥ शब्दितश्चेत्तदेषा किं । बाला व्यालायते मयि ।। ९४ ।। અ.—તમા બન્ને કાણુ છે ? શા માટે નિકલી છેા શામાટે અચાનક એલાવ્યા? અને જો ખેલાવ્યા તેા પછી મારાપ્રતે સનીપેઠે શામાટે આચરણ કરે છે? ॥ ૯૪ ૫
તથા મને આ કન્યા
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૭૫) खच्छभावाथ सावादी-द्वात्सल्यविशदं वचः ॥ आकर्णय सकर्ण त्व-मस्मचरितमादितः ॥ ९५ ॥
અર્થ–ત્યારે નિર્મલ અંતઃકરણવાળી તે તાપસી સ્નેહયુક્ત વચન એલી કે, હે ચતુર! તું અમારૂં વૃત્તાંત મૂળથી સાંભળ? ૯૫ છે
अस्ति हस्तिहयत्रात-जातशोभमहापथं ॥ पुरं सारश्रियां सीमा । श्रीमागधपुरं पुरं ॥ ९६ ॥
અર્થ:-હાથીઘોડાઓના સમુહથી થયેલી ભાવાળા રાજમાર્ગ વાલું તથા ઉત્તમ લક્ષ્મીની સીમા સરખું મગધપુર નામનું નગર છે.
तत्रारिदमनो नाम । नामयन्नरिभूमुजः ॥ भुजदंडात्तभूचक्र—श्चक्रवर्तीव भूपतिः ॥ ९७ ॥
અર્થ:–ત્યાં શત્રુ રાજાઓને નમાડનાર તથા ભુજદંડ પર પૃથ્વીચકને ઘરના ચક્રવર્તીસર અરિદમન નામે રાજા છે. | ક૭ છે
तस्येयं दुहिता नाना । कमला कमलानना ॥ मामस्या एव जानीहि । धात्री तु विमलामियां ॥ ९८ ।।
અર્થતેની આ કમલસરખાં મુખવાળી કમલા નામની પુત્રી છે, અને મને તેની વિમલા નામની ઘાવ જાણવી. . ૯૮ છે
प्राणेम्योऽपि प्रियामेना-मध्यापयदिलाप्रियः ॥ कला उपकलाचार्य । सकला ललनोचिताः ॥ ९९ ॥
અર્થ: પોતાના પ્રાણથી પણ વહાલી એવી આ પુત્રીને રાજાએ કલાચાર્ય પાસે સ્ત્રીને લાયક સઘળી કલાએ ભણાવી છે. ૨૯ છે
इयमुद्भिन्नतारुण्या । पूर्वासीत् कर्मदोषतः ॥ घातकेष्विव तातस्य । पुरुषेषु पराङ्मुखी ॥ ९९ ॥
અર્થ-જ્યારે આ યુવાન થઇ ત્યારે પ્રથમ કર્મોના પછી પિતાના પિતાના ઘાતકેની પેઠે પુરૂષપ્રતે દ્વેષવાળી હતી. - I
अमी स्वकायरसिका । निःकृपाश्वलचेतसः ॥ परार्थभेदका ये च । निनिदेय नरानिति ॥ २४०० ॥
અર્થ-આ પુરૂષો સ્વાથી, દયાવગરના, ચલચિત્તડાળા અને પરકાર્યને ભાંગનારા છે એમ તેણી તેઓની નિંદા કરતી હતી.ર૪૨
થવા રવિદ્રાક્ષી– જિત્રા કુરે क्षिप्तक्षारव्रणात॑व । विशेषेण व्यपादत ॥१॥ .
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૭૬). અર્થ-જ્યારે કેઈ વખતે તે નગરમાં કે પુરૂષને જોતી ત્યારે ખાર ચેપડેલા ગુમડાંથી જાણે પીડાઈ હેય નહિ તેમ તે વધારે દુ:ખ પામતી.
ये कुलीना: कलावंतो । युवानः क्षत्रियोत्तमाः ॥ एषा तेष्वपि नारज्यत् । क्षीणान्मोदकेवित्र ॥ २॥
અર્થ:–જેમ સુધાવિનાના માણસને લાડુમાં રૂચિ ન થાય તેમ કુલીન કલાવાન તથા યુવાન ઉત્તમ ક્ષત્રિએપ્રિતે પણ આ કન્યા રાગવાળી થઈ નહિ. ૨ છે
अन्यदाहं व्यमाक्षं किं । गुणज्ञेयं सुता मम ।। नॅश्चक्षुष्यानपि द्वेष्टि । चंद्रांशूनिव पद्मिनी ॥ ३ ॥
અર્થ–પછી એક દિવસે મેં વિચાર્યું કે કમલિની જેમ ચંદ્રના કિરણેuતે તેમ મારી આ ગુણજ્ઞ પુત્રી મનહર પુરૂષપ્રતે પણ શામાટે ષ કરતી હશે? | ૩
अचिंतयं च चेदेषा । मुच्येतोपचतुष्पथं ॥ तत्कंचिनरमालोक्य । स्यादस्या जातु निर्वृतिः ॥ ३ ॥
અર્થ:–જે આને ચહટામાં મુકવામાં આવે તો કદાચ તે કેક પુરૂષને જોઈને રાગવાળી થાય. ૩
अथ विज्ञप्य राजानं । विमान इव भूमिगे ।। अस्थापयमहं धाम्नि । पृथुनि श्रीपथांतिके ॥ ४ ॥
અર્થ–પછી મેં રાજાને વિનંતિ કરીને ચહટામાં પૃથ્વી પર રહેલા વિમાનસરખા એક વિશાલ મકાનમાં તેણીને રાખી. . ૪
तत्र वातायनस्थेयं । योपिन्मात्रपरिच्छदा ।। चक्षुश्विक्षेप लीलाभि-मथरं परितः पुरे ॥ ५॥ અથે–ત્યાં ફક્ત સ્ત્રીઓનાજ પરિવારવાળી તે રાજપુત્રી ઝરૂખામાં બેઠીથકી લીલાપૂર્વક પોતાની ચપલ દષ્ટિ નગરમાં ચારે બાજુ ફેકવા લાગી. . પ
रुरोचयिषवोऽमुष्यै । स्वामिभ्यक्षत्रसूनवः ॥ युवानः कृतशृंगाराः । समभ्येयुरनेकशः ॥ ६ ॥
અર્થ:–ત્યાં તેણીને પોતાપ્રતે મેહિત કરવામાટે શાહુકારના તથા ક્ષત્રિઓના અનેક યુવાન પુત્ર બનીઠનીને આવવા લાગ્યા. આ ૬ો
कथं भ्रमंत्यमी काम-पिशाचच्छलिता इव ॥ इति प्रत्युत्तरशेषा–नेपा तानकरोभृशं ॥ ७ ॥
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૭) અર્થ-કામરૂપી પિશાચથી ગાંડા બનેલાની પેઠે આ જુવાનીયાઓ અહી શામાટે ભટક્યા કરે છે? એટલેજ ફક્ત પ્રત્યુત્તર તેઓને તે આપતી હતી. . ૭
સૌ મોહત્રિદ્ર–પુણોત્તસિતમસ્ત . सर्वांगसंगिशृंगार-ज्योतियोतितदिङ्मुखः ॥ ८ ॥
અર્થ એવામાં સુગંધથી ઉદ્ભસાયમાન અને પ્રફુલ્લિત પુપના મુકુટયુક્ત મસ્તકવાળે, સર્વ શરીરપર રહેલાં આભુષણેની કાંતિથી દિશાઓના મુખેને તેજસ્વી કરનારે, ૮ છે
दिव्यांबराक्तसौरभ्य-संवासितपुरोदरः ।। श्रीपथे मन्मथो मूर्न । इव कोऽप्यचलघुवा ॥ ९ ॥ युग्मं ॥
અથ–દિવ્ય વસ્ત્રોમાં છાંટેલી સુગંધિથી નગરના મધ્યભાગને સુગંધી કરનાર તથા મૂર્તિવંત કામદેવસરખો કેઈક યુવાન તે રાજમાગેથી ચાલવા લાગ્યો. ૯ છે
तदर्शनेन पुढेषः । सहसास्याः शमं ययौ । घनांबुना जगध्ध्वंसी । इव दाहो दवोद्भवः ॥ १० ॥
અથ–જગતને નાશ કરનાર દાવાનલને અગ્નિ જેમ વરસાદના જલથી શાંત થઈ જાય તેમ તે યુવાન પુરૂષને જોઇને તેણુને પુરૂષપ્રતેને ઢષ એકદમ શાંત થઈ ગયે. ૧૦
इंदौ कैरविणी रवौ कमलिनी धाराधरे बहिणी । हंसी तद्विगमे महोदधिजले मत्सी मृगीव स्थले । श्रीदेवी भजते मुदं जलशये गौरी गिरीशे तथा । स्वच्छंदं रमते विचित्ररुचिकं चेतः कचित्कस्यचित् ॥ ११ ॥
અર્થ –જેમ ચંદ્રમાં કૈરવિણી, સુર્યમાં કમલિની, વરસાદમાં મયુરી, વરસાદના નાશમાં હંસી, મહાસાગરના જલમાં માછલી, જમીનપર હરિણી, વિષ્ણુમાં લક્ષ્મી તથા મહાદેવમાં જેમ પાર્વતી તેમ વિચિત્ર રૂચિવાલું કેઇ કેઈનું ચિત્ત કઈ કઈ વસ્તુમાં સ્વદપણે રમે છે. તે ૧૧ છે
एषा मामभ्यधान्मातः । कोऽयं गच्छति भो युवा ॥ अस्य दर्शनमात्रान्मे । सुधासिक्तमभूद्वचः ॥ १२ ॥
અથ–પછી તેણુએ મને કહ્યું કે હે માતાજી! આ યુવાન પુરૂષ કોણ જાય છે? આને ફકત જોવાથીજ મારું શરીર અમૃતથી સીંચાયાજેવું થયું છે. જે ૧૨
૪૮ સુર્યોદય પ્રેસ-જામનગર,
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૭૮ )
तथा कुरु यथा मंक्षु । मामेष प्रतिपद्यते ॥
नाहं व्रजतः प्राणानीशे धर्तु विनामुना ॥ १३ ॥ અઃ—માટે હવે તું એમ કર ! કે જેથી મને તે જલદી અંગીકાર કરે, કેમકે તેનાવિના હું મારા જતા પ્રાણાને ધારી શકું તેમ નથી. अथाहं दध्युषी कार्य -- मेतद् द्रागेव साध्यते ॥ જુનમાંવવરાવતો | માસ્વામુઅજરત્તમઃ || ૧૪ //
અર્થ :—હવે મેં વિચાર્યું કે આ કા જલદી સાધી લેવુ જોઇયે, કેમકે આ મારી પુત્રીનું ચપલ ચિત્ત પાછું ફરી ન જાય તેા સારૂ. ओमुक्तत्वाहं गता तत्र । पुरुषं तमभाणिषं ॥
रूपश्रीकेश कोऽसि त्वं । कस्य वा तनयो वद ।। १५ ।। અર્થ :—એમ વિચારી ઠીક છે એમ કહીને મે તે પુરૂષપાસે જઈને તેને કહ્યું કે હે રૂપશ્રીપ્રતે વિષ્ણુસરખા! તું કોણ છે ? તથા કાના પુત્ર છે? તે કહે? ॥ ૧૫૫
सट्टश्यकुंद कलिका – कलिकारिरदोऽवदत् ॥
પુત્ર: સમુદ્ર ત્તત્ત્વ | શ્રેષ્ટિનો ધમ્બ્રિજોપહૈં ॥ ૬ ॥ અઃ—મનોહર ડાલરની કળીઓને પણ જીતનારા દાંતાવાળા તે પુરૂષ ખેલ્યા કે હું સમુદ્રદત્તરોના ધમ્મિલ નામે પુત્ર છું. ॥ ૧૬ u अहं पुनरवोचं तं । वत्स एवं पुण्यवानसि || ચ×પા મૃત્યુ સàષા | સ્વસ્થ્ય-૫-|શન || ૨૭ ||
અર્થ:—ત્યારે ફરીને મે... તેને કહ્યું કે હે વત્સ! તુ... પુણ્યવાન છે, કેમકે પુરૂષાપ્રતે દ્વેષવાળી એવી પણ આ રાજકન્યા તારાપ્રતે રાગવાળી થયેલી છે. !! ૧૭ ॥
सौभागिनेय तदिमा — मुदूध स्नेहनिर्भरां ॥
लुपस्व विश्वविश्वस्थ - पुंसां सुभगतामदं ॥ १८ ॥ અઃ—માટે હે સૌભાગ્યવાન! સ્નેહથી ભરેલી આ રાજકન્યાને પરણીને તું સમસ્ત જગતના પુરૂષાના સૌભાગ્યપણાના મઢ દૂર કર ! સત્તા સોમિષે માત—રેત ભૈ ન રોપતે ।।
રોયા પરં રામ-ન્યા મે પિન ચં ॥ ૧ ॥
અઃ—ત્યારે તે ખેલ્યું. કે હું માતાજી ! આ વાત કોને ન રૂચે ? પરંતુ હું વણકપુત્ર રાજકન્યાને શીરીતે પરણી શકું? ૫ ૧૯ ૫
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૭) क कल्पवल्ली क तणं । क मणिः क च कर्करः॥ જ પાકતી વવા જ જુ ૪ | ૨૦ | -
અર્થ –કેમકે કયાં કલ્પવેલી અને કયાં ઘાસ? ક્યાં મણિ અને કયાં કાંકરે? ક્યાં રાજહંસી અને કયાં બગલે? ક્યાં હાથણુ અને ક્યાં કરે ? છે ૨૦
क पद्मिनी क मंडूकः । क लक्ष्मीः क्व च दुर्गतः ॥ क्व सा पृथ्वीपतेः पुत्री । क्व चाहं प्राकृतो भुवि ॥ २१ ॥
અર્થ-કયાં કમલિની અને ક્યાં દેડકે? ક્યાં લક્ષ્મી અને કયાં દરિદ્રી? તેમ કયાં રાજાની પુત્રી અને કયાં હું આ પૃથ્વીપરને પામર મનુષ્ય ? ૨૧ છે
मयोचे वत्स कोऽयं ते । विचारश्चतुरोचितः ॥ कः कामधेनुमायांती-मयोग्योऽस्मीति दूरयेत् ॥ २२ ॥
અર્થ:–ત્યારે મેં તેને કહ્યું કે હે વત્સ! તું વળી આ ડહાપણુડાયાની પેઠે શું વિચાર કરે છે? કેમકે હું અાગ્ય છું એમ કહીને આવતી કામધેનુને કેણ નિવારે ? રર છે
अवदद्धम्मिलो मात-युक्तमुक्तमिदं त्वया । किंतु स्वपितरौ पृष्ट्वा । दारकर्मोचितं मम ॥ २३ ॥
અર્થ:–ત્યારે ધમ્મિલ છે કે હે માતાજી! તમે આ યુકતજ કહે છે, પરંતુ મારા માતાપિતાને પૂછીને મારે પરણવું ઉચિત છે.
आगच्छेमक्षु पितरं । पृष्ट्वेत्यनुमतो मया ॥ यातः स पुनरायातः । क्षणादेवेत्यवोचत ।। २४ ॥
અર્થ:-તારા માતાપિતાને પૂછીને તું જલદી આવજે, એમ મેં અનુમતિ આપ્યાથી તે જઇને ક્ષણવારમાં પાછો આવી બોલ્યો કે,
आपृष्टो मातरत्रार्थे । तातो मामन्वशादिति ॥ दृष्ट्वा राजांगजारागं । वत्स गच्छसि किं मुदं ॥ २५ ॥
અર્થ-હે માતાજી ! આ માટે પૂછવાથી મારા પિતાએ મને કહ્યું કે હે વત્સ! રાજપુત્રીનો રાગ જોઇને તું શા માટે ખુશ થાય છે?
द्राक्षालतामिव मयः । कस्तूरी मिव सैरिभः ।। मुक्तावलीमिवारिष्ट-स्त्वमेनां प्राप्तुमर्हसि ।। २६॥
અર્થ:–ઉંટ જેમ દ્રાક્ષવલ્લીન, પાડે જેમ કસ્તુરીને, દરિદ્રી જેમ મોતીની માળાને તેમ તું આ રાજકન્યાને મેલવવાને લાયક છે
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮૦) स्वाधिकैः सह संबंधं । न बनंति सुबुद्धयः ।।
જરા વિપુત્રશોર-શ્રોતના વીતે ન |િ ૨૭ | . અર્થ–સુબુદ્ધિ માણસે પિતાથી અધિક મનુષ્ય સાથે સંબંધ બાંધતા નથી, કેમકે વિશાલ ઝરણાના પ્રવાહથી શું નાનું તળાવ ફાટી જતું નથી ? ૨૭
વરણ વરિતા ન્યારા સંરચંતે ૧૪ થઇ दास्यस्य स्पृहयालुश्चे-त्तदेतामुररीकुरु ॥ २८ ॥
અર્થ–વલી હે વત્સ! તારા લાયક બીજી કન્યાઓ પણ મલશે, માટે જે તેને દાસપણાની ઇચ્છા હોય તે આ રાજપુત્રી સ્વીકાર?
निषेधितोऽपि पित्रैव-मुपयच्छेयं चेदिमां ॥ निषिद्धकारी गेहे-ह-मुपतिष्टेयं तत्कथं ॥ २९ ॥
અર્થ:–એવી રીતે પિતાએ નિષેધ્યા છતાં પણ જે હું આ રાજપુત્રીને પરણું તે તેમની આજ્ઞાને અનાદર કરનારે હું ઘરમાં કેમ રહી શકું? ૨૯ છે
परं चंपापुरे मात-तिलोऽस्ति ममातुलः ॥ तत्तत्र परिणीयेमां । तिष्टामि यदि मन्यसे ॥ ३० ॥
અર્થ–પરંતુ તે માતાજી! મારો એક અનુપમ મામો ચંપાનગરીમાં રહે છે, માટે જે તું કહે તો આને પરણીને ત્યાં રહું,
मयाप्यूचे महाभाग । साधु साधु मतिस्तव ॥ का न्यूनता विदेशेऽपि । ययूढा राजकन्यका ॥ ३१ ॥
અર્થ: ત્યારે હું પણ બેલી કે હે મહાભાગી! તને ઠીક બુદ્ધિ સૂજી, કેમકે જ્યારે તેં રાજકન્યા પરણું ત્યારે પરદેશમાં પણ તને શું ઓછાશ રહેવાની છે? : ૩૧ છે
राजकन्या समानेया । सायं भूतगृहे त्वया । इति प्रदत्तसंकेतः । स जगामान्यतस्ततः ।। ३२ ॥
અર્થ:-હવે સંધ્યાકાળે તારે ભુતારમાં આ રાજકન્યાને લાવવી, એમ સંકેત દેઇને તે ત્યાંથી અન્ય જગેએ ચાલ્યો ગયો. એ ૩ર છે
ઝાયેદ વજન હો રાજ્ઞયાત્રાજ.
इति व्यतिकरं पुत्र्या । नाहं नृपमजिज्ञपं ॥ ३ ॥ . અર્થ-કાર્યો કરીને વણિકપ્રતે રાજપુત્રીનો સ્નેહ લજજા કરનાર છે, એ આ મારી પુત્રીને વૃત્તાંત મેં રાજાને જણાવ્યું નહિ૩૩
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮૧), आरोखेमा रथे रात्रौ । तत्रागां भूतमंदिरे । आहूते धम्मिले तस्माद् । भवान् भद्रक निर्ययौ ॥ ३४॥ . અથ–પછી આ રાજપુત્રીને રથમાં બેસાડીને હું રાત્રીએ તે ભુતમંદિરમાં આવી, અને મિલને બેલાવ્યાથી હે ભદ્રક! તેમાંથી તે તું નિકળી પડે! ૩૪ છે
धातुवस्तुविपर्यास । क्यापि कुर्वति वाणिजः ॥ નામેવા તત્રત્યે-તૈરિ શતઃ | રૂછે છે
અર્થ-વણિકે ધાતુવિગેરે વસ્તુઓનો ક્યાંક ફેરફાર કરી નાખે છે, પરંતુ ત્યાં રહેલા ભુતેએ તે મનુષ્યનો પણ ફેરફાર કરી નાખ્યો!
स्निह्यति सा कथं रूपा-कूपारे तत्र रागिणी ॥ त्वयि ग्रामश्रोतसीव । हंसो मानसवासिनी ॥ ३६॥
અર્થ:–રૂપના સમુદ્રસરખા એવા તે પુરૂષમાં રાગવાળી થયેલી તે માનસરોવરમાં રહેનારી હંસી જેમ ગામની ગટરમાં તેમ તારામાં શીરીતે રાગવાળી થાય? | ૩૬ છે
वत्स त्वमपि विश्वस्तो । वद स्वं वृत्तमादितः ॥ सौहदं स्वपरोदंत--कथनप्रश्नसार्थकं ॥ ३७ ॥
અથર–વળી હે વત્સ! તું પણ વિશ્વાસી થઇને પ્રથમથી પોતાનું વૃતાંત કહે? કેમકે મિત્રાઈ તે પોતાનું અને પરનું વૃત્તાંત કહેવાથી તથા પૂછવાથીજ સાર્થક થાય છે. જે ૩૭ છે
તોડશ્ને મૃદુ હે માતઃ | શાણપુરવાસન ! सूनुः सुरेंद्रदत्तस्य । श्रेष्टिनो धम्मिलोऽस्म्यहं ॥ ३८ ॥
અર્થ-ત્યારે તે પણ બોલ્યો કે હે માતાજી તો સાંભલા? કશાશ્રપુરમાં રહેનારા સુરેદ્રદત્ત શેઠને હું ધમ્મિલ નામનો પુત્ર છું. ૩૮
वेश्याव्यसनतः क्षीण–वेश्मवित्तपरिच्छदः ॥ શાશાસિતોમુરાને / ગર્તામો વાર્ષિTI | રૂ૫ છે.
અર્થ-વેશ્યાના વ્યસનથી મારું ઘર ધન તથા પરિવાર નાશ પામ્યાં છે, અને તેથી હું આપઘાત કરવાની ઇચ્છાથી વનમાં ગયો હતું, અને ત્યાં એક મહર્ષિએ મને શાંત પાડયો હતો. ૩૯ છે
भोगाभिलाषुकस्तस्मा–दुपात्तद्रव्यसंयमः ।। भ्राम्यन् भूतमठे तत्र । तपस्तेपेऽर्धवत्सरं ।। ४० ॥
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૮૨ ) અર્થ–પછી ભેગેના અભિલાષથી હું દ્રવ્યસંયમ લઈને ભમતે થકો તે ભુતમઠમાં આવ્યો અને ત્યાં હું અરધા વર્ષ સુધી તપ તપે. કે ૪૦ છે
तदंतर्दिव्यया वाचा । यावत्सप्रत्ययोऽभवं ॥ त्वमाजुहाविथ द्वारे । तावत्संकेतितेव मां ॥४१॥
અર્થ:–પછી ત્યાં દિવ્ય વાણીથી જોવામાં મને ખાત્રી થઇ તેવામાં સંકેત કરેલીની પેઠે તે મને બારણેથી બોલાવ્યો. ૪૧
साथोचे वत्स भाग्यैनं-स्त्वं यः कश्चिदुपागतः ॥ a gવારિ પ્રમાdi નિ પરિવર્નર | ૪૨ . અર્થ –ત્યારે તેણુએ કહ્યું કે હે વત્સ! અમારાં ભાગ્યથી તુંજ જે કઈ મળી આવ્યો તેજ અમારે પ્રમાણભુત છે, હવે ફેકટ પશ્ચિાજાપ કરવાથી શું થવાનું છે? છે ૪૨ છે
तथा ब्रूयास्तथा कुर्या । दक्ष कालुष्यभागपि ।। इयं त्वयि प्रसन्ना स्या-च्छरदीव नदी यथा ॥ ४३ ॥
અર્થ:-માટે હે દક્ષ! હવે તું એવી રીતે બેલજે તથા કરજે કે જેથી આ દુભાવેલી એવી પણ મારી પુત્રી શરદઋતુમાં નદીની પેઠે તારા પ્રતે પ્રસન્ન થાય છે ૪૩ છે
धम्मिलः माह सेत्स्यति । मम सर्वे मनोरथाः॥ सत्कर्मपरिणत्येव । त्वया मातः प्रसन्नया ॥ ४४ ॥
અર્થ:–ત્યારે ધમ્મિલ બેલ્યો કે હે માતાજી! સત્કર્મની પરિણતિની પેઠે જે તમને મારા પર પ્રસન્ન થશે તો મારા સર્વ મનોરથ સિદ્ધ થશે. ૪૪
एवं मिथः कथाक्षिप्त-हृद्भ्यां ताभ्यां तमखिनी ॥ क्षीणैव ददृशे साकं । कमलायाः प्रमीलया ॥ ४५ ॥
અર્થ:–એવી રીતે પરસ્પર કથામાંજ લીન થયેલા મનવાળા એવા તેઓ બન્નેએ રાત્રિને ક્ષય પામેલી જોઈ, અને તે સાથે કમલાની નિદ્રા પણ નષ્ટ થઈ. ૪૫
ग्रामाधिपमथापृच्छय । प्रातस्ताभ्यामधिष्टितं ॥ रथं सोऽचालयचंपा-ध्वनि ध्वनितभूतलं ॥ ४६ ॥
અર્થ–પછી તે ગામના ઠાકોરની રજા લઇને પ્રભાતે તેઓ બન્નેથી આધિષ્ઠિત થયેલા રથને, પૃથ્વીને શબ્દવાળી કરતથકો ચંપા નગરીને ભાગે ચલાવવા લાગ્યો. ૪૬ છે
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૮૩ ) उत्तालतालहितालं । स्फुरच्छंबरडंबरं ॥ दारुणोदारभूदार-मनेकानेकपाकुलं ॥ ४७ ॥
અથ પછી તે ઉંચા તાલ અને હિંતાલનાં વૃક્ષવાળાં, કુદતા સાબરોના આડંબરવાળા, ભયંકર મેટા ઘરખેદાંવાળા, અનેક હાથીએથી વ્યાકુલ થયેલા છે ૮૭ निःशूकदंदशूकाली-काली कृतमहीतलं ॥
મૂતબૂતરંવારં તારું કવિવેરા સ | ૪૮ | યુ . અર્થ –નિર્દય સર્પોની શ્રેણિથી શ્યામ થયેલા પૃથ્વીતલવાળા તથા ઘણુ ભુતેના સંચારવાળા એવા વનમાં તે દાખલ થયે. પ૪૮
तत्रायमभिसर्पतं । सर्प सर्पमिवांगिनं ।। - उत्सारिणीभिविद्याभि-ढेरे रज्जुमिव व्यधात् ॥ ४९॥
અર્થ –ત્યાં દેહધારી અહંકાર સરખા સામે થતા સપને ઉત્સારિણી - વિઘાથી દેરીની પેઠે તેણે દૂર ફેકી દીધે. ૪૯
अग्रतोऽसौ गतोऽमान-मानुषामिषलोलुपं ।। मृत्यंतरमिव प्रेत-पते-घं निरक्षत ॥ ५० ॥
અર્થ–પછી અગાડી ચાલતાં તેણે ઘણુ મનુષ્યના માંસના લિલુપી તથા યમની જાણે બીજી મૂર્તિજ હેય નહિ એવા એક વાઘને જોયે. . ૫૦ છે
उद्भूतकेसरसटं । तं व्यात्तवदनोदरं ॥ મિત્રે સ કૃતાં વિજે . મુરે જોશ જોતિ 8 I
અથ: ઉચી કરેલી કેશવાળીવાળા તથા વિસ્તારેલ મુખવાળા એવા તે વાઘને તેણે મંથી જ હરિણસર બનાવી દીધો, કેમકે સુખસાધ્ય કાર્ય માટે વળી કોણ કલેશ ઉઠાવે? પી છે
पुरश्चरनिरैक्षिष्ट । प्रवहन्मदनिर्भरं ॥ गजं स जंगमं शैल-मिव प्रबलदंतकं ।। ५२ ॥
અર્થ:-પછી આગળ ચાલતાં તેણે ઝરતા મદના સમુહવાળા જંગમ પર્વતસરખા અને મોટા દાંતવાળા એક હાથીને જે. કપરા
उत्तालं व्यालमालोक्य । भीते एते उभे अपि ॥ સ ાહ સાહસી કા–રસો મમ નિશ્ચિત કરે છે
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૮૪) અર્થ:–એવા ઉચા હાથીને જોઈને તે બન્ને સીએr ડરી ગઈ, ત્યારે તે હિંમતી ધમ્બિલે તેઓને કહ્યું કે તમે મારી રમતને રસ તો જુઓ? તે પડે છે
सजांगोऽथ समुत्तीर्य । रथतः स महाभटः ॥ मल्लोमल्लमिवाहास्त । कुंजरं नरकुंजरः ॥ ५४॥
અર્થ:–પછી તે પુરૂમાં હાથી સરખે સુભટ સજજ થઇ રથથી, નીચે ઉતરીને એક મલ્લ જેમ બીજા મલ્લને તેમ તે હાથીને પડકારવા લાગે છે ૫૪ છે
क्रुधाभिधावतस्तस्य । पुरतः स निचिक्षिपे ॥ સંથા મસ્તારોફા–તાકામિવ ૨૬ .
અર્થ:પછી જ્યારે ક્રોધથી તે હાથી તેની સામે દેડયે ત્યારે ધમિલે મસ્તક પરથી જાણે અપરાધી હેય નહિ તેમ પિતાને કે ટેપ તે હાથીની સામે ફેંકયે. પપ
सिंधुरे शत्रुवत्तत्र । शुंडां कुंडलयत्यसौ ॥ दतोर्दत्तपदः स्कंधं । तस्यारोहन्नृकेसरी ॥५६॥
અર્થ:–ત્યારે હાથી શત્રુની પેઠે જ્યારે પોતાની સુંઢ તે ફેરાપર વીટાળવા લાગે ત્યારે માણસમાં કેસરીસિંહસમાન ઘમ્મિલ તેના બન્ને દાંત પર પગ મુકીને તેના મસ્તક પર ચડી ગયો. તે ૫૬ છે
योगिनीव स्थिरीभूय । तस्मिन् पृष्टमधिष्टिते ॥ उल्ललन्नारटन् धावं-श्चिरं तस्थौ मतंगजः ॥ ५७ ॥
અર્થ:–પછી યોગીની પેઠે સ્થિર થઈને જ્યારે તે તેની પીઠપર બેઠે ત્યારે તે મદોન્મત્ત હાથી ઘણુ વખત સુધી કુદવા, બુમ મારવા તથા દેડવા લાગ્યા. પ૭ છે
वृथा व्यापारयामास । तसिन् क्रूरः करं करी ॥ मालारूढमिव मास्थो । न तु शक्तोऽप्यवाप तं ॥१८॥
અર્થ:–વળી તે કુર હાથી તેના પ્રતે ફેકટ પિતાની સંઢ ઉછાળવા લાગે, પરંતુ મજલા પર ચડેલા માણસને જેમ જમીનપર રહેલે માણસ તેમ તે તેને પહોંચી શક્યો નહિ. છે ૫૮
स चिरं खेदयित्वैवं । दैवदुष्टमिव द्विपं ॥ मुक्त्वा च स्वरथं भेजे । गजः सोऽपि पलायितः ॥ ५९ ॥
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૮૫ ) અર્થ:–એવી રીતે તે દુર્ભાગી હાથીને ઘણે વખત ખેદ આપીને તથા પછી તેને છેડીને ધમિલ પોતાના રથમાં બેઠે અને તે હાથી પણ ત્યાથી નાશી ગયો. એ પ૯ છે
पुरः संचरतस्तस्य । प्रादुरासीद्दुराशयः ॥ गवलः कवलोपात्त-हरिणस्तृणलीलया ॥६०॥
અથ–પછી આગળ ચાલતા દુષ્ટ આશયવાળે તથા ઘાસનીપેઠે કેળીઆ તરીકે ઉપાડેલ છે હરિ જેણે એવો એક પાડો પ્રગટ થયો.
तं वीक्ष्य रोषरक्ताक्षं । वाजिनौ यमवाहनं ।। तस्य त्रसितमुत्कौँ । बद्धावपि बभूवतुः ॥ ११ ॥
અર્થ – રોષથી લાલ આંખેવાળા તે યમના વાહન પાડાને જોઈને તેને ડરાવવા માટે બાંધેલા ઘોડા પણ ઉચા કાનવાળા થયા.
अवमुक्तरयः पश्चाद् । भूत्वास्य तुरगद्विषः ॥ सिंहनादं तनोतिस । स तथा सिंहविक्रमः ॥ ६२।।
અર્થ:-હવે સિંહસરખા પરાક્રમવાળા તે ધમ્મિલે રથપરથી ઉતરી તે પાડાની પાછલ પડીને એ તો સિંહનાદ કર્યો કે દર છે
अकस्मात्प्राप्तपारीद्र-शंकया स रजस्वलः ॥ यथा नाजीगणनश्यन् । गत वादिकं हि सः ॥ ६३ ॥
અર્થ:–અકસ્માત આવેલા સિંહની શંકાથી તે દુષ્ટ પાડે એવી રીતે તે ભાગે કે નાશતાં થકાં તેણે ખાડા તથા ભમરીયાઆદિકની પણ દરકાર કરી નહિ. એ ૬૩ છે
दुष्टानप्युरगढीपि-मातंगमहिषानसौ ॥ न जघान समर्थोऽपि । जैनाः प्रायेण सदयाः ॥६४ ॥
અર્થ-દુષ્ટ એવા પણ સર્પ, વાઘ, હાથી તથા પાડાને પોતે સમર્થ છતાં પણ તેણે માર્યા નહિ, કેમકે જૈન લેકે પ્રાર્યો કરીને દયાલુ હોય છે. તે ૬૪
ततः स पुरतो गच्छ-नतुच्छायुधशालिनः ॥ ચૌપાના પત્તોડને–નિમારૈવં ચમાવત ઘ | અર્થપછી તે આગલા ચાલકે મોટાં હથિયારથી શોભતા અનેક ચેરોને સામા આવતા જોઈને વિચારવા લાગ્યું કે, છે ૬પ
किमुत्थिता भुवं भित्वा । किं वा व्योम्नश्च्युता ममी ।। किंवा संमाछमा ह्येते । तातो गर्भजाः कथं ॥ ६६ ॥ ૪૯ સુર્યોદય પ્રેસ–જામનગર,
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૮૬ )
અ: શું આ પૃથ્વીને ભેદીને નિકલ્યા છે? અથવા આકાશમાંથી ખર્યા છે? અથવા સમૂમિ છે ? કેમકે ગર્ભજ તેા આટલા ક્યાંથી હેય ? ૫ ૬૬૫
जातिहीनैरनात्मज्ञे - षद्भिर्विरसखरं ||
----
–
सर्वतोऽवेष्ट्यत स तै- शह इव कुक्कुरैः ।। ६७ ।। અ:—પછી કુતરાઓ જેમ ડુક્કરને તેમ હીનજાતિવાળા બુદ્ધિવિનાના અને કટુ શબ્દો મેલનારા એવા તે ચારેએ તેને ચારે કારથી ઘેરી લીધેા. ॥ ૬૭ u
रथोत्तीर्णः स विस्तीर्ण - यमदंडानुकारिणा ॥ બાદત્ય મુઝેનૈ | મહિન્તુષમાસયત્ ।। ૧૮ II
અર્થ:—ત્યારે તે મિલે રથપરથી ઉતરીને વસ્તી યમદંડ સરખી ડાંગવડ એક ચારને મારીને નીચે પાડી નાખ્યા. ૫ ૬૮ ॥ तमेव भ्रमयन् दंडं । स चौरानितरानपि ||
m
त्रासयामास काकोला - निव कोलाहलाकुलान् ॥ ६९ ॥ અઃ—પછી તેજ દંડને ભમાવતા થકા કાગડાઓનીપેઠે કાલાહુલ કરતા બીજા ચારાને પણ ત્રાસ આપવા લાગ્યા. ૫ ૬૯ ૫
नयंतस्ते जहुर्वर्म- धर्मशक्तिशरादिकं ॥
व्याधेनाकुलिताः पिच्छ - गुच्छं सर्पाना इव ॥ ७० ॥ અર્થ :—ત્યારે પારાધીથી વ્યાકુલ થયેલા મયૂરો જેમ પીછાઓના ગુચ્છાને તેમ તે નાશતા ચારો ( પેાતાનાં) અખતર, ધનુષ, ભાલાં તથા ભાણઆદિક ( ત્યાં ) છોડી ગયા. ૫ ૭૦ ૫ - ચંદ્રે પ્રતિતતેન—મુî સ્વથમાયુધૈ: 0
પુતવણીજ્યુંતૈઃ જુબૈઃ । રસમિય માહિષ્ઠઃ ॥ ૭૨ ॥
અ:—પછી તે ડરેલા ચારોએ છેડી દીધેલાં તે હથિયારથી માલી જેમ કંપાવેલી વેલડીમાંથી ખરેલાં પુષ્પાથી કરડીએ તેમ તેણે પેાતાના રથ ભર્યાં. ॥ ૭૧ ૫
વાયુષતતા ચૌર્—મેનાત્રસુરવૃપુર: //
किरातवातमातंक – युक्तमुत्साहयन् युधे ॥ ७२ ॥
અર્થ :—એવામાં ભયભીત થયેલા તે ભિલ્લાના સમુહને યુદ્ધમાટે ઉત્સાહિત કરતાથકા તે ચારાના સેનાપતિ હથિયાર ઉગામીને તેની સામે થયા, ॥ ૭૨ ll
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮૭)
अमुं गृणीत गृणीत । मा मा नश्यत रे भटाः ॥ मयि जीवति को युष्मान् । जेष्यतीति प्रलापिनः ॥ ७३ ॥
અર્થ:–અને બાલવા લાગ્યું કે અરે સુભટે! તમે આને પકડે પકડે? નાશે નહિ, મારા જીવતા તમોને કણ જીતી શકે તેમ છે? - तस्य वक्षो महाशक्तिः । शक्त्यस्त्रेण बिभेद सः ॥ દ્વિતઃ વવ . વિપક્ષgg | ૭૪ પુH |
અર્થ એમ બોલતા તે ચેરના સેનાપતિની છાતી, હાથી જેમ પોતાના દાંતેથી શત્રુના નગરના દરવાજાને તેમ તે મહાશકિતવાન ધમ્મિલે ભાલથી ભેદી નાખી. છે જ છે
सेनान्यां वियुजि प्राणै-रमाणैः शबरैगतं ।। छिन्ने हि मस्तके शेषैः । प्रतीकैः का धुरीणता ।। ७५ ॥
અર્થ_એવી રાતે તે સેનાપતિ જ્યારે પ્રાણુરહિત થયો ત્યારે નિરૂત્સાહી થયેલા તે સઘલા ભિલે નાશી ગયા, કેમકે જ્યારે મસ્તક છેદાઈ જાય ત્યારે બાકીની ઇંદ્રિ શું કામ કરી શકે ? કે ૫ છે
सोऽथ स्वं चालयामास । जितकासी पुरो रथं ॥ चक्रे च तद्गुणश्लाघां । विमला कमलापति ॥ ७६ ॥ અર્થ–પછી તે વિજયી ધમિલે પિતાનો રથ આગળ ચલાવ્યું, ત્યારે વિમલા કમલાપ્રતે તેના ગુણેની પ્રશંસા કરવા લાગી કે, ૭૬
वत्से शौर्यकलैवास्य । वक्ति महाकुलीनतां ॥ प्रभवः कौस्तुभस्य स्या-न हि रत्नाकरं विना ॥ ७७ ॥ અર્થ: હે વત્સ! આની આ સૂરતાની કલાજ આનું મહાકુલીનપણું જણાવે છે, કેમકે રત્નાકરવિના કૌસ્તુભમણિની ઉત્પત્તિ સંભવે નહિ.
असौ कलाबलान्ननं । मानं दूरेऽपि लप्स्यते ॥ વાત્ર તેમના | હ રાયસિ વરું ૭૮ |
અર્થ:–ખરેખર આ ધમ્મિલ પિતાની કળાના બળથી આગલ પણ માન મેલવશે, અને તે જે તેના પ્રતે દ્વેષ રાખીશ તો કેવલ તું પોતાના આત્માને કલેશમાં નાખીશ. ૭૮
पौंम्त्वे महाबले लोल-स्वभावे चालनोधते ॥ बल्लीव नंदत्सवला । निराधारा कियचिरं ॥ ७९ ॥
અર્થ:ચપલ સ્વભાવવાળો કામરૂપી વાયુ જ્યારે ચલાવવા માંડે ત્યારે વલીની પેઠે નિરાધાર અબલા કેટલેક કાળ નભી શકે? હલા
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮૮) अभर्तृभाजनाधारां । राद्धं भक्तमिव स्त्रियं ॥
જૈયંતિ તુ ; । પુત્રિ સૃવિદ્રિાઃ || ૮૦ ||
અઃ—વળી હૈ પુત્રી ! ભર્તારૂપી ભાજનના આધાવિનાની રાંધેલા અન્નસરખી સ્રીને દુ:ખે અટકાવી શકાય એવા લક્ગારૂપી કાગડાઓ કદના કરે છે. ! ૮૦ ૫
तत्त्वं पुत्रि समर्थापि । पुंसः स्वीकारमर्हसि || અપેક્ષતે નાસ—૧ ńરિપ્રä ! ૮૨ ॥
અઃ—માટે હે પુત્રી ! તું સમ છતાં પણ તારે પુરૂષના સ્વીકાર કરવા લાયક છે, કેમકે ઉમદું મણિ પણ સ્વણના સ્વીકારની અપેક્ષા રાખે છે. ! ૮૧ ॥
वक्ष धमिलो यः स । रूपवानेव केवलं || ચેનુષ્યનુત્તત્તિ | ગુળશે તત્વનું જૂનુ ॥ ૮૨
અર્થ: વળી તે જે ધમ્મિલને જોયા છે તે કેવલ રૂપવાનજ છે! માટે હે ગુણજ્ઞ ! જો તું ગુણામાં રાગવાળી હા તા આ ધમ્મિલને વર્? હસસ્થા પત્રનૈ: સ્વાદુ—શીતકે સહિર || શ્રવમવિ॰મીન । ધુન્વતી જ્ઞમજા નૌ || ૮૩ ॥
અર્થ:—એવી રીતના તેણીના સ્વાદિષ્ટ અને જલસરખાં શીતલ વચન ક માં જવાથી મસ્તક ધુણાવતી કમલા બેલી કે, ॥ ૮૩ u मन्ये विस्मृतशीलासि । मातरासन्नवार्धका ॥
अस्य नाम निषिद्धापि । यत् श्रावयसि मां सदा ॥ ८४ ॥
અ:—હૈ માતા! હું ધારૂં છું કે ઘડપણ નજીક આવ્યાથી તુ શીલને વિસરી ગઇ છું, કેમકે તને નિષેધ કર્યો છતાં તુ મને આનુ નામ હંમેશાં સંભલાવ્યા કરે છે. 1 ૮૪ u
किं वच्मि पुण्यहीनाहं । यास्मि दैवेन वंचिता ॥ મને મુમન પારું | ચા હિવાટ્યું ॥ ૮૯ || અ:—હું શું કહું? ખરેખર હું પુણ્યહીન છું, કેમકે દેવે મને કલ્પવૃક્ષ દેખાડીને કલેશરૂપી વૃક્ષ આપીને ઠગી છે. ॥ ૮૫ ૪
सुपात्रे वा कुपात्रे वा । निर्विशेषाग्रहा दहा || रसज्ञा न हि किं तूर्वी । दव जिह्वा मुखे तव ॥ ८६ ॥
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૮૯ ). અર્થ:–અરેરે! સુપાત્ર અથવા કુપાત્રના તફાવતને નહિ જાણ નારી આ તારા મુખમાં રહેલી જીભ રસ જાણનારી નથી, પરંતુ ફક્ત ચાટવી (કડછી) સરખી છે. તે ૮૬ છે
नामाप्यस्य न मे प्रीति-कारि रेऽस्तु दर्शनं ॥
બોડથુન વધે – વાગિનમંજિન | ૮૭ || અથેર–આ સ્મિલનું નામ પણ મને પ્રીતિ કરનારૂં નથી, ત્યારે તેનું દર્શન તે દૂર રહ્યું, કેમકે અગ્નિને ધૂમાડે પણ પ્રાણીઓને જ્યારે કંટાળો આપનારે છે, ત્યારે તેના સ્પર્શની તો વાત જ શું કરવી?
गर्दास्थानं हि गार्हस्थ्यं । मातः कुपुरुषैः सह ॥ कंटकैरेव विद्धय॑मे । बब्बूलद्रुममाश्रिताः ।। ८८ ।।
અર્થ:–માટે હે માતા! પુરૂષ સાથે કરેલે ગૃહસ્થાવાસ નિંદવા લાયક છે, કેમકે જેઓ બાવળના વૃક્ષને આશ્રય કરે છે તેઓ કાંટાઓથીજ વિધાય છે. જે ૮૮
सभर्तृका अपि परै-धृष्याः स्युरधरस्त्रियः ॥ સેવ્યતે તાજી રાશિ પરુંતા ન પિં. ૮૨ /
અર્થભર્તારવાળી એવી પણ બીજી નાદાન સ્ત્રીઓને પરપુરૂષ હેરાન કરે છે, કેમકે વૃક્ષને વળગેલી વેલડીને પણ શું ભમરાઓ સેવતા નથી? . ૮૯
नैकाकिन्यपि जीयेत । सात्विकी स्त्री कचित्पुनः ॥ एकापि श्वापदोघेन । व्याघी जेघीयतेऽपि किं ॥ ९० ॥
અર્થ–પરંતુ હિમતવાન સ્ત્રીને એકલી છતાં પણ પરપુરૂષે હેરાન કરી શકતા નથી, કેમકે એકલી વાઘણુ પણ શું પશુઓના સમુહથી છતાય છે? | ૯૦ |
शीलवत्या महासत्या । मातश्चिंतय साहसं ॥ क्रूरानपि नृपादीन् या । रंकवभिरभर्सयत् ॥ ९१ ॥
અર્થ –વળી હે માતા! તું મહાસતી શીલવતીની હિમતને વિચાર કરશે કે જેણુએ ક્રૂર એવા ગજાદિકેને પણ નિબંછી નાખ્યા છે. છે છે
दीपेऽत्र भरते क्षेत्रे । मध्यमंडलमंडनं ॥ लक्ष्मीनिवासमित्यस्ति । नगरं पीतनागरं ॥ ९२ ॥ અર્થઆ જંબદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં મધ્યમંડલને શેભાવના અને ખુશ થયેલા પુરજનવાલું લક્ષ્મીનિવાસ નામે નગર છે. પરા
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૯૦) થાન હારિવિહારશે | પ્રાણ પ્રતિ રૂવ . નવૃતઃ પિનાવા–નુ યત્રાનિશ ક્વના | ૩ અર્થ:–મહુર મંદિરના અગ્રભાગમાં સ્થાન મેળવીને જાણે ખુશ થઈ હોય નહિ તેમ જ્યાં હમેશાં ધ્વજાઓ ઘુઘરીઓના નાદને અનુસરતું નૃત્ય કરતી હતી. જે ૯૩ છે
राजारिमर्दनस्तत्र । सुत्रामेव त्रिविष्टपे ।। છે. વાવો . જે રાજવંતી બનાઃ | ૧૪ . અર્થ – વેલકમાં જેમ ઇંદ્ર તેમ ત્યાં અરિમર્દન નામે રાજા હતા, કે જેણે હુશિયારીથી શત્રુના લશ્કરને નાશ કરીને પ્રજાને જાહેજલાલીવાળી કરી હતી. જે ૯૪
काम पूरयता विश्व-कामितान्यमितौजसा ॥ - નિરાશો નવ તેના તેને તેનાતી | ક |
અર્થ:–તે મહાપ્રતાપી રાજાએ જગતના મનોવાંછિત સારી રીતે સંપૂર્ણ કર્યા હતાં, પરંતુ એટલું વિશેષ કે તેણે ચેર તથા કુલટા સીએના સમુહને નિરાશ કર્યા હતા. મેં ૯પ છે
રુખ્ય સારદ્રત્તોડમૂ-ત્ર શ્રી કૃવ શિયા || संख्यानं तानवे निन्ये । परार्ध्यमपि यद्धनैः ।। ९६ ॥
અર્થ –ત્યાં લક્ષ્મીથી કુબેરસર સાગરદત્ત નામે શેઠ હતું કે જેના ઘને પરાધની સંખ્યાને પણ સુક્ષ્મ કરી નાખી હતી. છે »
विनयश्रीरिति ख्याता । नयश्रीरिव देहिनी ॥ स्थेयसो मेरुचूलेव । प्रेयसी तस्य चाभवत् ॥ १७ ॥
અર્થ –તેને દેહધારી નયલક્ષ્મીસરખી તથા મેરૂની શિખરપેકે સ્થિર એવી વિનયશ્રા નામની પ્રખ્યાત સ્ત્રી હતી. જે હ૭ |
समुद्र इव गंभीरो । न पुनर्जडिमालयः॥ સમુદ્રવર ફત્યારી-રો પુત્ર પંવિધીઃ | ૨૮.
અર્થ–સમુદ્રની પેઠે ગંભીર, પરંતુ જડતાના સ્થાનવિનાને એ તેઓને પવિત્ર બુદ્ધિવાળો સમુદ્રદત્ત નામે પુત્ર હતો. ૯૮ છે
શશિર રાધેયા વ–નાના પ્રાણવિરાટ કાર || અવાજ gવાપરય / સાયકસ વય મત ૧૧ ||
અર્થ –તે વૃદ્ધિ પામતોથ કે ચંદ્રની સ્પર્ધાથી સર્વ કલાઓ મેલવિને અનુક્રમે કામદેવના મિત્ર સરખી વયને પ્રાપ્ત થશે. આ હો
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૯૧)
भोगयोग्योऽथ तातेन । महोत्सवपुरस्सरं ॥ पर्यणायौंद्रदत्तेभ्य-पुत्रीं शीलवतीति सः ॥ २५०० ॥ અર્થ:–ત્યારે તેને ભેગેને યોગ્ય જાણીને પિતાએ મહત્સવપૂર્વક દ્રદત્ત શેઠની શીલવતી નામની પુત્રી સાથે પરણાવ્યું. રપ૦૦
पितुः प्रसादानिश्चितः । सततं स तया सह ॥ तृतीयपुरुषार्थस्य । रसनि:स्यंदमन्वभूत् ॥ १॥
અર્થ–પછી પિતાની કૃપાથી તે નિશ્ચિત થઈને હમેશાં તેણીની સાથે ત્રીજા પુરૂષાર્થના રસના ઝરણાને અનુભવવા લાગ્યો. મે ૧ છે
अथ तस्य पिता पश्यन् । जसमासेदुषीमिति ॥ વધીવિકૃતમિવા–વસાને થમૃશત્રિાઃ || ૨ |.
અર્થ:-હવે તેનો પિતા ઘડપણને નજીક આવતું જોઈને અભ્યાસબાદ જાણે વિસરી ગયો હોય નહિ તેમ રાત્રિને છેડે વિચારવા લાગ્યો કે, ૨
अहो सुरक्षितमपि । क्षीयमाणं क्षणे क्षणे ॥ अंजलिस्थं जलमिव । निष्टामायुरियाय मे ॥ ३ ॥
અર્થ –અહે! સારી રીતે રક્ષણ કર્યા છતાં પણ અંજલિમાં રહેલાં જલની પેઠે ક્ષણે ક્ષણે નાશ પામતું મારું આયુ ખલાસ થવા આવ્યું છે. | ૩
इदं कृतमिदं कृत्य-मिति ध्यायत एव हि ॥ आक्रांता: स्मः कथं वैरि-धाटयेव जरयानया ॥४॥
અર્થ:–અરે અમોએ આ કર્યું, હજુ આ કરવાનું છે, એમ હજુ જ્યાં અમો વિચારીએ છીએ તેવામાં જ વૈરીઓની ધાડની પેઠે આ જરાએ અમને ઘેરી લીધા છે. તે જ છે
શd as વર્ક સુદd હર કો દૂતા રહા जरेयताप्यतुष्टा मे । चेतनामपि लिप्सते ॥५॥
અર્થ:-મારું રૂપ નષ્ટ કર્યું, બલ લેપી નાખ્યું, કંઠ રોકી દીધો તથા દાતે પાડી નાખ્યા, એટલાથી પણ સંતોષ ન પામીને આ જરા મારી ચિતન્યશક્તિને પણ લઈ લેવા ઈચ્છે છે. . પ .
हरिकेशांकुरान् पाक-पांडुरास्तन्वती जरा ॥ तृष्णां संवर्द्धयत्येव । चैत्रातपसहोदरा ॥ ६ ॥
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૯ર) અર્થ –ચત્રમાસના તાપ સરખી આ જરા કેશરૂપી લીલા અંકુરાઓને પાકવાથી પાંડર બનાવીને ઉલટી તૃષ્ણને વધારે છે. ૬
तदस्ति यावदायुम । पारं तारुण्यवारिधेः ।। परलोकहितं किंचि-त्तावत्कुवें समाहितः ॥ ७॥
અર્થ–માટે યુવાવસ્થારૂપી સમુદ્રના કિનારા સરખું જ્યાં સુધી મારૂં આપ્યું છે, ત્યાં સુધી હું સુખેસમાધે કંઇક પરલેકનું હિત કરે ૭ -
मया श्रियोऽर्जनाभोगा-चार्थकामौ कृतार्थितौ ।। अथैतद्रव्यमूलस्य । धर्मस्यावसरो मम ॥ ८ ॥
અર્થ–મેં લક્ષ્મી ઉપાર્જન કરીને અર્થ તથા કામને તે કૃતાર્થ કર્યા છે, હવે આ દ્રવ્યના મૂલરૂપ ધર્મકાર્ય કરવાને મારો અવસર છે. ૮
प्रयाणेऽप्यल्पकालीने । जनाः कुर्वति सूत्रणां ॥ परलोकप्रयाणे किं । निश्चिता हंत जंतवः ॥९॥
અર્થ:–સ્વલ્પ કાલની મુસાફરી માટે પણ લેકે જ્યારે સગવડ કરે છે, ત્યારે અરેરે! પરલોકની મુસાફરી માટે પ્રાણીઓ કેમ બેદરકાર રહેતા હશે! ૯ છે
सामान्य रिपुभीत्यापि । न निद्रांति मुखं जनाः॥ नित्यं मृत्युरिपुः पार्थे । मूढाः स्वस्थास्तथाप्यहो ॥ १० ॥
અર્થ-જ્યારે સાધારણ શત્રુના ભયથી પણ લાકે સુખે નિંદ્રા કરી શકતા નથી, ત્યારે આ મૃત્યરૂપી શત્રુ હમેશાં પાસે રહ્યા છતાં પણ મૂખ લોકે સ્વસ્થ થઈ બેસી રહે છે. તે ૧૦ છે
तद्यावन्न जराभ्येति । तावन्निजहिते यते ॥ न पालिः शक्यते बध्धुं । पयःपूरे प्रसर्पति ॥ ११ ॥
અર્થ:–માટે જ્યાં સુધીમાં આ જરા ન આવી પહોંચે ત્યાં સુધીમાં હું મારા હિતમાટે પ્રયત્ન કરું, કમકે જલનું પૂર આવ્યા પછી પાળ બાંધી શકાતી નથી. ૧૧ છે इति निश्चित्य स ज्ञाती-नापृच्छय तदनुज्ञया ॥
મારે તનવે . ધુરંધર રૂવ વધાર | ૨ ! ' અર્થ:–એમ નિશ્ચય કરીને તે શેઠે પોતાના સંબંધીઓની રજા લેઈને તેમની અનુમતિથી વૃષભ પર જેમ તેમ પિતાના પુત્રપ્રતે કુટુંબને ભાર સ્થાપન કર્યો. જે ૧૨
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩) वयं च भवनिर्वृत्तेः । कर्ममर्माविधं बुधः ॥ શુક્યત્તતા રીક્ષા-પા પામેશ્વર | ૨૩ ||
અર્થ-પછી તે બુદ્ધિવાન શેઠે સંસારથી વિરક્ત થઈને સુગુરૂપાસેથી કર્મોના મર્મસ્થાનને ભેદનારી જેદીક્ષા ગ્રહણ કરી. ૧૩
तप्यमानस्तपस्तोत्रं । दूरयन् दुरितानि सः ॥ उपात्तपुण्यपाथेयः । सौधं भेजे सुधाभुजां ॥ १४ ॥ Rપથ–પછી તે તીવ્ર તપ તપતે થકે અને પાપોને દૂર કરતે થે પુણ્યરૂપી ભાતું મેલવીને દેવકમાં ગયો. મે ૧૪
धुरं समुद्रदत्तोऽपि । पैत्रिकी पितरद्दधौ ॥ पितुस्तुल्या हि सत्पुत्रा । न बीजादसहक्फलं ॥ १५ ॥
અર્થ:–હવે સમુદ્રદત્ત પણ પિતાની પેઠે જ પિતાના પિતાની પદવી ધારણ કરી, કેમકે ઉત્તમ પુત્રો પિતાસરખાજ હોય છે, કારણકે બીજથી ફળ ભિન્ન પડતું નથી. જે ૧૫ |
अथान्येारसौ प्रात-जर्जातनिद्रात्ययः श्रियं ॥ समर्जयितुमूर्जस्त्रि-मना एवमचिंतयत् ॥ १६ ॥
અર્થ-પછી એક દિવસે પ્રભાતમાં નિદ્રા ઉડયાબાદ હિમતી મનવાળા તે સમુદ્રદત્ત ધન કમાવા માટે વિચાર્યું કે, ૬ છે
कोटिशोऽस्ति गृहे द्रव्यं । तातपादैरुपार्जितं ।।। मातुःस्तन्यमिवेदानीं । तन्न भोगोचितं मम ॥ १७ ॥
અર્થ:-ઘરમાં તે મારા પિતાજીએ ઉપાર્જન કરેલું ક્રોડગમે દ્રવ્ય છે, પરંતુ માતાના સ્તન્યની પેઠે હવે મારે તે ભેગવવાલાયક નથી. . सुकरौ दानभोगौ स्तो । जनकोपार्जितश्रियः ।।
જ તગ જ લુતિ | રવવાદુરશાર્જિનઃ | ૨૮ |
અર્થ-વળી પિતાએ મેળવેલી લક્ષ્મીના દાન અને ભેગ સહેલા છે. પરંતુ પોતાના ભુજાબલથી શોભતા પુરૂષે તે માટે ગર્વ કરતા નથી. જે ૧૮ છે विदेशमपि गत्वा त-दर्जयिष्याम्यहं धनं ।।
તાવાર્ત–માણીવિત્ર યત | ૨૨ અર્થ:–માટે પરદેશમાં પણ જઇને હું ધન ઉપાર્જન કરી, કેમકે ઘર અને દુકાનવચ્ચે જવા આવવાથી તે માત્ર આજીવિકાજ ચાલે છે. બ લ ય
- પર સુર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) एवं स मांसलोत्साहो । देशांतरयियासया ॥ प्रियां शीलवती शील-शालिनीमन्वजिज्ञपत् ॥ २० ॥
અથર–એવી રીતે તે અત્યંત ઉત્સાહી થઇને દેશાંતર જવાની ઇચ્છાથી પિતાની શીલથી ભિતી શીલવતી નામની સ્ત્રીની સલાહ લેવા લાગ્યો. મેં ૨૦ છે
તતા શીવતી છો લાવવોજના / नाथ त्वद्विरहं सोढं । न समर्थास्मि सर्वथा ॥ २१॥
અર્થ: ત્યારે શીલવતી આંખોમાંથી આંસુ પાડતીથકી બોલી કે, હે નાથ! હું આપને વિયોગ સહન કરવાને સર્વથા અસમર્થ છું.
वरं वह्निरसंदेहं । देहं दहति यो द्रुतं ॥ नित्यमंतज़लंश्छन्नो । न पुनर्विरहानलः ॥ २२॥
અર્થ:–અગ્નિ સારો કે જે સંશયવિના શરીરને જલદી બાળી નાખે, પરંતુ હમેશાં અંતઃકરણમાં ગુપ્ત રીતે બળતે એ વિરહરૂપી અગ્નિ સારે નહિ. છે રર
आपाणिपीडनात्प्रौढिं । प्राप्तो यः प्रेमपादपः ।। भवदृष्टिसुधावृष्टिं । विना मंच स शुष्यति ॥ २३ ॥
અર્થ:– છેક વિવાહના દિવસથી આપણે જે પ્રેમરૂપી વૃક્ષ વૃદ્ધિ પામ્યું છે, તે હવે આપની દૃષ્ટિરૂપી અમૃતની વૃષ્ટિવિના જલદી સૂકાઈ જશે. . ર૩ છે
त्वया समं समेष्यामि । स्वामिन्नहं बलादपि । इत्याग्रहैकवाचाला । समुद्रः प्रत्यवोच तां ॥ २४ ॥
અર્થ:–માટે હે સ્વામી! હું તો હઠથી પણ આપની સાથેજ આવીશ, એવી રીતે ફક્ત આગ્રહથી જ બોલતી એવી તે શીલવતીને સમુદ્રદત્તે કહ્યું કે, ૨૪ છે
भर्तृचित्तसरोहंसि । प्रत्युत त्वां सहाददे ॥ પર સિરપમૃાા વિશા શત્તર | ૨૫ .
અર્થ –હે ભર્તારના ચિત્તરૂપી તળાવખતે હંસીસરખી ! જે કે તને હું સાથે લઈ જાઉં, પરંતુ સરસવના પુષ્પસરખી કેમળ શરીરવાળી તું છે માટે તેને પરદેશમાં દુ:ખી થવું પડશે. ૨૫ છે
દુહા પણ સર્વ સતે પથિ : . રાખેડી તારા ન વાળું . જિંતુ જિજૈવ વવ . રર :
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ( ૩૫) અર્થ–પુરૂષ કઠિન દદયને હેવાથી માર્ગમાં સઘલું સહન કરે છે, પરંતુ સ્ત્રીઓ સહન કરી શકતી નથી, ડર વખતે પણ તેઓને કઈ શરણરૂપ નથી, કેવળ તેઓને ચિંતાજ થયા કરે છે. • ૨૬ છે
ततस्तिष्ट त्वमत्रैव । त्वयि प्रेमवशंवदः ॥ दूरादपि वलिष्येऽहं । पारापत इव ध्रुवं ॥ २७ ॥
અર્થ–માટે તું અહીંજ રડે, તારામાં પ્રેમવાળે હોવાથી ખરેખર પારાપતની પેઠે દૂરથી પણ પાછો વળીશ. એ ર૭
सदा मयि हृदंतस्थे । का ते विरहभीरुता ॥ મામાં મા મુરઃ શિક્ષા–મિમાં કિસમિવ ા ૨૮ ||
અર્થ-વળી તારા હૃદયમાં હું હમેશાં બેઠો છું તો પછી તને વિરહનો ડર શાને છે? વળી પ્રિય સખીસરખી આ એક મારી શિખામણને તું છોડીશ નહિ. આ ૨૮ |
कुर्याः प्रेयसि दीनसाध्वतिथिषु स्वस्योचितां सस्क्रियां । दानायैः परितोषयेः परिजनं श्वश्रृं च सम्यग्मज ॥ नेपथ्यं परिवर्जयेः परमनोधैर्यापनोदक्षमं ।
प्रायेणावसथे स्व एव निवसेः शीलं परिपालयेः ।। २९ ॥ * અર્થ –હે પ્યારી! તું દીન, સાધુ અને અતિથિઓમતે પિતાને ઉચિત સત્કાર્ય કરજે, દાનઆદિકથી પરિવારને સંતુષ્ટ કરજે, તથા સાસુની સમ્યફ પ્રકારે સેવા કરજે, વળી પરના મનની વૈયતાનો નાશ કરનારાં વસ્ત્રાભૂષણને ત્યાગ કરજે, તથા કાર્યો કરીને પોતાનાજ ઘરમાં રહેજે અને શીલ પાળજે. ૨૯
इत्याश्वास्य प्रियां याव-दात्तभांडश्चचाल सः॥ તાન્યમેયો સોમભૂતિઃ યુદલિઃ | ૩૦ |
અર્થ–એવી રીતે પોતાની સ્ત્રીને આશ્વાસન આપીને સરસામાન લઈને એવામાં તે ચાલવા લાગ્યાતેવામાં તેને મિત્ર સંમતિ નામને બ્રાહ્મણ તેની પાસે આવીને બેલ્યો કે ૩ર છે
प्राप्तौ कदाचिदावा नो । वियोगं जन्मतो मिथः ।। अधुना त्वं धृतस्नेह-बंधनश्चलितः सखे ॥ ३१ ।।
અર્થ:–હે મિત્ર! છેક જન્મથી આપણ બન્ને પરસ્પર વિયેગ પામ્યા નથી, પરંતુ સનેહબંધનથી બંધાયેલે તું આજે ચાલતો થાય છે
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬) : हृध यद्यनुजानासि । तत्पतिष्टे त्वया सह ॥ तेनेत्यालापितः श्रेष्टी । प्राह स प्रहसन्मुखः ॥ ३२ ॥
અર્થ –માટે જો તું કહે તે હું પણ તારી સાથે ચાલું, એવી રીતે તેણે કહ્યાથી શેઠ પણ હસતે ચહેરે બોલ્યા કે, જે ઉર છે
सखे दुग्धे सिताखंडं । घृतपूरांतरे घृतं ।। करंभमध्ये कर्पूर-मेलाचूर्ण जलांतरे ॥ ३३ ।।
અર્થ–હે મિત્ર! જેમ દૂધમાં સાકર, ઘેવરમાં ઘી, કરંભમાં કપૂર, તથા જલમાં જેમ એલચીનું ચુર્ણ છે ૩૩ છે
यथा तथा प्रतिष्टासौ । मयि तुष्टयै त्वदागमः ।। વિશs a –ાને સંનિહિત વયિ ને રૂઝ
અર્થ –તેમ મારી મુસાફરીમાં તારૂં સાથે આવવું મને હર્ષ કરનારું છે, કેમકે જે તું મારી સાથે હઇશ તે પરદેશ પણ મને સ્વદેશ જેજ થઈ પડશે. ૩૪ છે
एवं समुद्रदत्तेना-भ्यनुज्ञातसहागमः ॥ મિ પ્રયાસોશ્ય-રહો મૈથમ ત્રિમં ! રૂલ |
અર્થ_એવી રીતે સમુદ્રદત્ત સાથે આવવાની અનુજ્ઞા દેવાથી તે બ્રાહ્મણ પણ પ્રયાણ માટે તૈયાર થયે, અહો ! મિત્રાઈ તે સ્વાભાવિકજ હેય છે! છે ૩૫ છે
प्रमाणयनिमित्ताय । पश्यन् शकुनसौष्टवं ।। प्रयाणं विधिवञ्चक्रे । समुद्रः शोभने दिने ॥ ३६ ॥
અર્થ–પછી સમુદ્રદત્ત નિમિત્તઆદિકને પ્રમાણુરૂપ ગણુને તથા શુભ શુકન જોઈને શુભ દિવસે વિધિપૂર્વક પ્રયાણ કર્યું. ૩૬ છે
पद्ममत्र श्रियः सम । नालस्य प्रसरं ददत् ॥ आप्रयाणात्ततोऽत्याजि । तेनाप्यालस्यवश्यता ॥ ३७॥ અર્થ –નાલને વિસ્તાર આપતું કમલ લક્ષ્મીના સ્થાનરૂપ થાય છે, એમ વિચારીને તેણે પણ પ્રયાણના દિવસથી માંડીને આલસના વિશપણને ત્યાગ કર્યો. તે ૩૭
अश्रीकमेव स्वपिति । श्रीयुग् जागर्ति वारिजं ॥ स वर्त्मनि घनश्रीक । इत्यभून्नित्यजागरः ॥ ३८॥
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૭). અર્થ-અઢી એટલે વિકસ્વરતારૂપી શેભાવિનાનુંજ કમલ ઉધે છે એટલે બીડાઈ જાય છે, પરંતુ શ્રીયુફ એટલે વિકસ્વર થયેલું કમલ જાગે છે એટલે પ્રલ્લિત થાય છે, એમ જાણીને ઘણુ લક્ષ્મીવાળે તે સમુદ્રદત્ત પણ માર્ગમાં હમેશાં જાગતે રહેતે હતો. છે
एवं मार्गमतिक्राम-नविच्छिन्नैः प्रयाणकैः ॥ થયૌ વિલાયતં શાનંા શ્રેષ્ટિહૂક મુદ્દા સહ | 8 |
અર્થ એવી રીતે અવિચ્છિન્ન પ્રયાણથી માર્ગ એલંગીને તે શ્રેિષ્ઠિપુત્ર મિત્રસહિત મનોવાંછિત સ્થાને પહોંચ્યો. ૩૯ છે
तत्र वाणिज्यवैयग्र्याद् । व्रजंतोऽपि न जज्ञिरे ।। યણો વિસાત્તેન ા જવા માટે યુવાદ્રિવ : ૪૦ છે.
અર્થ:-જેમ દેવલેકમાં ગયેલા પ્રાણુ સુખથી તેમ ત્યાં વ્યાપારમાં લીન થવાથી તેણે જતા એવા ઘણા દિવસો પણ જાણ્યા નહિ. निर्व्यापारः पुनविप्रः । सप्ताष्टदिवसात्यये ॥ स्मरनिजं परिजनं । विजने श्रेष्टिनं जगौ ॥४१॥
અર્થ–પરંતુ ત્યાં કંઇ પણ વ્યાપારવિના નવ બેઠેલો તે બ્રાહ્મણ સાત આઠ દિવસે ગયાબાદ પોતાનું કુટુંબ યાદ આવવાથી એકાંતે શેઠને કહેવા લાગ્યું કે, એક છે
स्वस्थानस्य विमुक्तस्य । बभूवुबहवो दिनाः ॥ अतो ममाक्षिणी जाते । स्वजनालोकनाकुले ॥ ४२ ॥ અથ:–મને મારું ઘર છોડયે ઘણા દિવસે થયા છે, માટે હવે તો મારી આંખે મારા કુટુંબને જેવાને આતુર થયેલી છે. ૨
अत्र मित्र स्वलोमेन । घटते ते चिरं स्थितिः ॥ दिवसे दिवसे गच्छन्नस्ति मे वत्सरः पुनः ॥ ४३ ॥
અર્થ:–વળી હે મિત્ર! ધનના લેભથી તારે તો અહીં ઘણા વખત સુધી રહેવાનું લાગે છે, પરંતુ મારે તે દિવસે દિવસે એક વર્ષ જવા જેવું થઈ પડયું છે. જે ૮૩ .
तन्मामादिश येनाहं । संगच्छे स्वजनैनिजैः॥ ध्यातविंध्यः करीवात्र । न स्थातुं क्षणमुत्सहे ॥ ४४ ॥
અર્થ:–માટે મને તું રજા આપ ? કે જેથી મારા કુટુંબને હું જઈ માં, કેમકે યાદ આવેલ છેવિધાચલ જેને એવા હાથીની પેઠે હું અહીં ક્ષણવાર પણ રહેવાને ખુશી નથી. ૪૪
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૯૮ ) श्रेष्टयभ्यधाद्वयस्यैतत् । किमन्य इव भाषसे ।
अस्ति कोऽपि बलात्कारः । किं बालसुहृदि त्वयि ।। ४५ ।। અ:—ત્યારે શેઠ મેલ્યા કે હે મિત્ર ! તું આ પરાયા માણસનીપેઠે કેમ એલે છે ? કેમકે ખામિત્ર એવા જે તું, તેનાપ્રતે શું કઇં ભારે મલાકાર છે ? !! ૪૫ ૫
तिष्ट वा गच्छ वा स्वैरं । पृच्छा काल निरर्थका ॥ નૈવિદ્દો વા વિો વા । ત્યું મે ઘેર વસે ॥ ૪૬ || અઃ—તારી ખુશીમુજબ તું રહે અથવા જા, આ બાબતમાં શામાટે પૂછ્યુ... જોઈએ ? તું નજીક હૈ। અથવા દૂર હૈ। તાપણ તું મારા હૃદયમાંજ વસી રહ્યો છુ. ૫ ૪૬ ॥
તારે ફેશ
चेद्यासि तदिमं लेख - मिदमाभरणं हृदः ||
-
જીદ્દાળ તંત્ર ૨ ગતો | મિયાયાઃ સમર્પયેઃ ॥ ૪૭ || અર્થ:—હવે જો તુ જાય છે તે! આ મારા કાગલ અને મારા હૃદયનું આભૂષણ ગ્રહણ કર્? અને ત્યાં જઇને તે બન્ને વસ્તુ મારી પ્રાણપ્રિયાને આપજે. ૫ ૪૭ ૫
वस्तुद्वयं तदादाय | विप्रः क्षिप्रमथाचलत् || સત્વર સ પુરૂં કાસઃ । સમનંત જીવું ॥ ૪૮ ॥ અર્થ:—પછી તે બ્રાહ્મણ તે બન્ને વસ્તુઓ લેઈને ત્યાંથી ચાલતા થયા, તથા તુરત પેાતાના નગરમાં જઈને કુટુંબને મલ્યા. ॥ ૪૮ u लेखाभरणे मित्रापिंते कृत्वा सुसंचिते ॥
स्वयं स्नात्वा च भुक्त्वा च । सौधस्योपरि सोऽस्वपीत् ॥४९॥ અ:—મિત્રે આપેલા તે કાગળ તથા આભૂષણને સારી રીતે પેટીમાં મૂકીને પાતે સ્નાનપૂર્વક ભાજન કરીને ઉપલે મજલે સુતેા.
प्रिय मित्रं समायातं । श्रुत्वा सा शोलवत्यपि ॥
-
दयितोदंत जिज्ञासू - स्तस्य मंदिरमाययौ ॥ ५० ॥ અઃ—હવે તે શીલવતી પણ પેાતાના ભર્તારના મિત્રને આવેલા જાણીને તેમના સમાચાર જાણવાની ઇચ્છાથી તેને ઘેર આવી. ાપા
r
कस विप्रवरोऽस्तीति । तयामच्छि परिच्छदः ॥ तेनोचे सांप्रतं भुवा । गृहो
शयितोऽस्त्यसौ ॥ ५१ ॥
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૯૯)
અઃ—તે ઉત્તમ બ્રાહ્મણ ક્યાં છે? એમ તેણીએ તેના પિરવારને પૂછ્યું, ત્યારે પરિવારે કહ્યું કે હમણાજ ભાજન કરીને ઘરને ઉપલે માળે સુતા છે. ॥ ૧ ॥
दध्यौ शीलवती पार्श्वे । प्राणेशसुहृदोऽपि हि ॥
एकाकिन्या न मे तत्र | गंतुं रहसि युज्यते ॥ ५२ ॥ અઃ—ત્યારે શીલવતીએ વિચાર્યું કે ત્યાં મારા સ્વામિના મિત્ર પાસે પણ મારું એકાંતમાં એકલા જવુ યોગ્ય નથી. ॥ પર ।। रहो हुतवहोदचिंकरालां वीक्ष्य योषितं ||
તૃળાં દ્રવીમવયેય | મનો મનવવૃવું | ૧૨ /
અર્થ: કેમકે અગ્નિની શિખાસરખી ભયકર સ્રીને એકાંતમાં જોઇને પુરૂષાનુ કામળ મન મીણનીપેઠે પીગળીજ જાય છે. પિા आस्तां परपुमान् यूना । पित्रा भ्रात्रा सुतेन वा ॥ एकाकिन्या सहकांते । न स्थातव्यं कुलस्त्रिया ॥ ५४॥
અર્થ:—પરપુરૂષ તેા એક બાજુ રહ્યો પરંતુ યુવાન એવા પિતા, ભાઈ તથા પુત્રસાથે પણ કુલીન સ્રીએ એકાંતે રહેવુ... નહિ. ૫ ૫૪ ૫ षा कुलस्त्री मर्यादा । तां न्यषेधयदेकतः ॥
મિત્રવૃત્તિનિજ્ઞાસા । યંત્રેયન્યતઃ || ૧૯ ||
અર્થ:—એવી રીતે એક બાજુથી કુલીન સ્રીની તે મર્યાદા તેણીને અટકાવવા લાગી, અને બીજી બાજુથી પેાતાના સ્વામિને સમાચાર જાણવાની ઇચ્છા પ્રેરવા લાગી. ॥ ૫ ॥
बाढं दृढमनस्कायाः । शक्रस्यापि न मे भयं ॥
विमृशंतीति सा चंद्र - शालां शीलवती ययौ ॥ ५६ ॥ અર્થ:—અત્યંત દૃઢ મનવાળી એવી મને ઇંદ્રના પણ ભય નથી, એમ વિચારતી તે શીલવતી ઉપલે માળે ગ. ॥ ૬ ॥ आकंठ कृतमिष्टभोजनमतो नासाग्रलग्नोदरं ।
सर्वांगं परिषिक्तचंदनरसं तांबूलताम्राधरं । पल्यं के मृदुपुष्कलेऽजगरद्वेल्लं तमेकाकिनं ।
सा तं संमुखमैक्षत द्विजवरं निद्रादरिद्रांवकं ॥ ५७ ॥ અઃ——છેક સુધી કરેલાં મિષ્ટ ભેાજનવાળા અને તેથી એક નાશિકાના અગ્ર ભાગસુધી ફૂલેલાં પેટવાળા, સત્ર શરીરે લીધેલા
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૨૦) ચંદનરસવાળા, તાંબુલથી લાલ હેઠવાળા, અત્યંત કામલ પલંગ પર અજગરની પેઠે આલોટતા તથાનિદ્રારહિત આંખેવાળા તે એકકી બ્રાહાણને તેણીએ સન્મુખ પડેલે જોયો. એ પ૭ છે
હૈિ દ્વિ સમાયત | તિમિવ વીફ્ટ તો मुक्त्वा शयनमुत्तस्थौ । सोमभूतिः ससंभ्रमं ॥ ५८ ॥
અર્થ–બીકણુની પેઠે તેણીને ધીમે પગલે આવતી જોઇને તે સમભૂતિ બ્રાહ્મણ બિછાનું છોડીને સંભ્રમસહિત ઉભે થયો. ૫૮
मधुमत्तपिकीरावा । सावादीदथ तं द्विजं ॥ तवास्ति स्वागतं भद्र । भद्रं च प्रेयसो मम ॥ ५९ ॥
અથવસંત ઋતુથી ઉન્મત્ત થયેલી કેયલસરખા કંઠવાળી તે શીલવતી તે બ્રાહ્મણને કહેવા લાગી કે હે ભદ્ર! તમે કુશલે આવ્યા છે? અને ત્યાં મારા સ્વામી તો કુશલ છે? એ ૫૯
मत्मियस्य वयस्योऽसि । तस्य शुद्धि निवेदय ॥ यत्किंचित्प्रेषितं लेखा-दिकं तेन तदर्पय ॥६० ॥
અર્થ –તમે મારા સ્વામિના મિત્ર છે, માટે તેના સમાચાર કહે ? અને તેણે જે કાગલપત્રાદિક કઈ આપ્યું હોય તે આપે?
द्विजराजस्ततः साह । द्विजराजप्रभां किरन् ॥ द्विजराजपतिस्पर्द्धि-वदने स्वागतं मम ॥ ६१ ॥
અર્થ:–ત્યારે તે બ્રાહ્મણ ચંદ્રસરખી કાંતિને વિસ્તારોથકે બે કે હે ચંદ્રના પ્રતિસ્પધીમુખવાળી હું અહીં કુશલક્ષેમે આવ્યો છું.
दयितस्तव कल्याणि । कल्यः कल्याणभाजनं ॥ उपाय॑ धनमागंता । कालेन कियतापि सः ॥ १२ ॥
અર્થ–વળી હું કલ્યાણિ! મનહર અને કલ્યાણના સ્થાન સરખા તે તારા સ્વામી ધન ઉપાર્જન કરીને કેટલેક કાળે અહીં આવશે.
स्वहस्तलिखितो लेख-स्तव हल्लेखकारणं ।। हृदयाभरणं चान्यत् । माहीयेतो मृगाक्षि ते ॥ ६३ ॥
અર્થ:–વળી હે મૃગાણિ! તેણે પિતાને હાથે લખેલે કાગલ તથા તારા હૃદયને આનંદ કરનારું પોતાના હદયનું આભુષણ તને આપવા માટે મે કહ્યું છે. ૬૩ છે.
एवं वायतस्तां च । सर्वांगं तस्य पश्यतः ॥ વિયેતનાઝિર ા છરા અરમિi ૪ .
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧) પર્થ-એમ વાત કરતાં થકાં તથા તેણુનું સર્વ શરીર જતાં થકાં છલને જાણનારા કપટી કામદેવે તે બ્રાહ્મણનું વિવેકારૂપી રત્ન છીનવી લીધું.
विमो दध्यावहो देहो-ऽमुष्या रूपांबुसागरः । यत्रोद्धत दृशं मनां । बेडामीक्षे न कांचन ॥ ६५ ।।
અ–ત્યારે તે બ્રાહ્મણ વિચારવા લાગ્યું કે અહો! આનું શરીર તે રૂપરૂપી જલના સમુદ્ર સરખું છે, કે જેમાં બુડેલી આ મારી દષ્ટિને કહાડવા માટે મને કેઈપણ હેડી જોવામાં આવતી નથી. દુદા
जैत्रभल्लेरनंगस्य । सर्वस्त्रैणशिरोमणेः ॥ न भाग्यमंतरेणास्या । लभ्यते संगमः किल ॥ ६६ ॥ અર્થ-કામદેવની જવલ્લીસરખી તથા સર્વ સ્ત્રીઓમાં શિરેમણિ એવી આ સ્ત્રીને સંગમ ખરેખર ભાગ્યવિના મળે નહિ. દુદા
तन्मन्ये भाग्यवानसि । दरिद्रस्येव कामधुक् ॥ इयं मे स्वयमेवागा-दन्यथा दृक्पथं कथं ॥ ६७ ।।
અર્થ–માટે ધારું છું કે હું ભાગ્યશાળી છું, જે એમ ન હોય તે દરિદીને જેમ કામધેનુ તેમ આ સ્ત્રી પોતાની મેળે જ મારી પાસે ક્યાંથી આવે! . ૬૭ |
પરવિઝાન માવાન્ સાહિત્યનારાજ છે. સોમભૂતિઃ સદ્વિન–વિશ્વરસ્તાનમાષત ઘ૮ ||
અથ–પછી તે સમભૂતિ બ્રાહ્મણ કંપ તથા પસીના આદિક કામવિકારના સાત્વિક ભાવોને પ્રગટ કરતોથકો કામાતુર થઈને બોલ્યો કે
लेखायं तेऽरविदास्ये । दास्येऽहं शृण्वदः पुनः ।। लावण्यसरसि स्वांगे। मां क्रीडासारसीकुरु ॥ ६९ ॥ અર્થ: હે કમલ મુખિ ! હું તને તે પત્ર આદિક આપીશ, પરંતુ એક વાત સાંભળ ? લાવણ્યને તળાવસરખાં તારાં શરીરમાં મને ક્રીડા કરનાર સારસ સરખે કર ? ૬૯ . तस्येति दुःश्रवं श्रुत्वा । वचनं सा व्यचिंतयत् ॥ - દંત બ્રિતિત પૂર્વા તને સાક્ષાતુયાં છે ૭૦ ||
અર્થ –એવી રીતનું તેનું નહિ સાંભળવાલાયક વચન સાંભળીને તે વિચારવા લાગી કે, અરે! પૂર્વે મેં જે ચિંતવ્યું હતું તેજ અક્ષાત મારી નજરે આવી ઉભું. # ૭૦ .
૫૧ સુર્યોદય પ્રેસ–જામનગર.
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૦૨) पश्य मर्माविधं कर्म । स्मरवीरस्य कीदृशं ॥ श्रोत्रियं वा स्त्रियं वापि । यो निघ्नन्नैव मुंचति ॥ ७१ ।।
અર્થ:–અરે ! જુઓ તો આ કામસુભટનું મમસ્થાનને ભેદનારું કેવું કાર્ય છે ! કે જે વેદ જાણનાર બ્રાહ્મણને અથવા સ્ત્રીને પણ પિતાના ઝપાટામાંથી છોડતો નથી. ૭૧ છે
इदमन्यादृशं लोके । तामसं कामसंभवं ॥ मुझंत्येवंविधा यत्र । श्रुतदीपकरा अपि ।। ७२ ॥
અર્થ:–દુનિયામાં કામથી ઉત્પન્ન થયેલ આ અંધકાર વિચિત્ર પ્રકારનું છે, કે જેથી જ્ઞાનરૂપી દીપક હાથમાં હોવા છતાં પણ આવા માણસે દિમૂઢ બની જાય છે. જે ૭ર છે
यदीदृशोऽपि कामी स्यात् । को दोषस्तर्हि दुर्धियां ॥ મણો પત્ર નાપ–સ્તત્ર છાય છે તથા તે ૭રૂ I
અર્થ –જ્યારે આવો માણસ પણ કામી થાય ત્યારે બીજા દુર્બન દ્વિઓને શે દોષ છે? કેમકે જે જલમાં હાથી ડુપે ત્યાં બકરાની શું વાત કરવી ? | ૭૩ છે
अथ कामतमस्तस्य । भेत्तुं चित्तगुहागतं । वितेने वाङ्मयं ज्योति-दीमांगी दीपिकेव सा ॥ ७४ ॥
અર્થ:-હવે તેના મનરૂપી ગુફામાં રહેલા કામરૂપી અંધકારને ભેદવામાટે દીપકની પેઠે તેજસ્વી શરીરવાળી તે શીલવતી વચનરૂપી પ્રકાશ વિસ્તારવા લાગી કે | ૭૪ છે
वर्णज्येष्ट कुलश्रेष्ट । विशिष्टश्रुतपारग ॥ किं प्राकृतजनक्षुण्णं । पंथानमनुवर्त्तसे ॥ ७५ ॥
અર્થ –હે ઉત્તમ જાતિકુલવાળા ! તથા શ્રેષ્ટ શાસ્ત્રોના પારંગામી ! નીચ માણસોને યોગ્ય એવા માર્ગનું તું શા માટે અનુવર્તન કરે છે?
अंतः कचवराकीर्णे । बहिश्च मसृणत्वचि ॥ खरीपुरीषसंकाशे । मा मुह स्त्रीशरीरके ॥ ७६॥
અર્થ:–અંદર મલીન કચૂરાથી ભરેલાં તથા બહારથી કમળ ચામડીવાળાં એવાં ગધેડીના લીડાંસરખાં સ્ત્રીના શરીરમાં તું મેહ કરે નહિ. ૭૬
परस्त्रीसंगतिर्मान-भंगाय महतामपि ॥ ऋषिपत्नीरतेराप । किं फलं नाकिनायकः ।। ७७ ॥
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૦૩ ) અર્થ–પરસ્ત્રીને સંગ મહાન પુરૂષોના માનનો પણ ભંગ કરે છે, કેમકે ત્રાષિપતીને ભોગવવાથી ઇંદ્રને પણ શું ફલ મહ્યું છે ?
अधर्मकर्म यन्मृढ । कुरुषे यौवनाधितः ॥ अंतःस्थशिखिशाखीव । वीक्ष्यसे तेन वाईके ॥ ७८ ॥
અર્થ-વળી હે મૂઢ! યોવનથી અંધ થઈને જે તું અધર્મનું કાર્ય કરે છે તેથી વૃદ્ધાવસ્થામાં તું અંદર રહેલા અગ્નિવાળા વૃક્ષસરખો દેખાઈશ. ૭૮ છે
તરબતરવછાત્રા–મૃતપરામાં નિષા | ईदृग्दुर्वाक्यपंकेन । रसनां मा कलंकय ॥ ७९ ॥
અર્થ માટે નિરંતર ઝરતા શાસ્ત્રામૃતથી ધોવાવડે કરીને નિર્મલ થયેલી તારી પિતાની જીભને આવાં દુર્વચનરૂપી કાદવથી કલંકિત કર નહિ. એ ૭૯ છે
वाचस्तस्या इमा मेघ-मुक्ता आप इवोज्ज्वलाः ॥ न तच्चित्ततडागेऽस्थुः । स्मरगोघेररंधिते ॥ ८॥
અર્થ-કામદેવરૂપી ગરનારૂં બંધ નહિ કરવાથી તેના ચિત્તરૂપી તળાવમાં મેધે છોડેલા જલસરખી તેણીની આવી ઉજજવલ વાણ પણ ટકી શકી નહિ. ૮૦ છે
द्विजोऽवादीदिमा उक्ती-भद्रे संघृणु संवृणु । वेभि सर्वमिदं किंतु । कामे वामे करोमि किं ।। ८१ ॥
અર્થ:–ત્યારે તે બ્રાહ્મણ છે કે હે ભદ્રે ! આ તારી વાણુ હવે બંધ રાખ, આ સઘઉં હું જાણું છું, પરંતુ કામદેવ વિપરીત થવાથી હું શું કરું? | ૮૧ છે
ततः क्लिष्टपरिणामं । वीक्ष्य तं विममर्श सा ॥ अस्य बोधौषधासाध्यो । ध्रुवं काममहामयः ॥ ८२ ॥
અર્થ–પછી તેને દુષ્ટ અભિપ્રાયવાળો જોઈને તેણુએ વિચાર્યું કે આને કામદેવરૂપી મહારગ ખરેખર પ્રતિબોધરૂપી ઔષધથી મટી શકે તેમ નથી. ૮૨
प्रत्युत विकारकारण-मुपदेशो विषयकलुषिते मनसि ॥ अश्मनि हुतवहदीप्ते । धृमोद्दाराय जलसेकः ॥ ८३ ॥
અર્થ:-વિષયોથી મલીને મનવાળાને આપેલ ઉપદેશ ઉલટ વિકાર કરનારે થાય છે, કેમકે અગ્નિથી તપેલા પત્થરપર જલ રેડવાથી ઉલટ તેમાંથી ધુમાડે પેદા થાય છે. જે ૮૩
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૦૪) उपस्थितोऽस्ति तयाघ्र-दुस्तटीन्याय एष मे ॥ વાય પરિક્ષા પારસ: નિશ્ચયઃ | ૮૪ |
અર્થ માટે આ સમયે તો વાઘ અને અગાધ નદીસરખે ન્યાય મારે માટે આવી પડયો છે, આ બ્રાહ્મણને મારે શી રીતે શાંત પાડવો ? તથા મારૂં વ્રત પણ મારે શી રીતે પાલવું ? ૮૪
लेखः पाणितले भूषा । भूषा चाभरणं हृदः ॥ शीले सर्वांगभूषायां । याति ताभ्यामलं मम ॥ ८५ ॥ અર્થ:–પત્ર તે હસ્તતલનું ભૂષણ છે, અને હાર હદયનું આ ભુષણ છે, પરંતુ સર્વ અંગનું આભુષણરૂપ મારૂં શીલ જે જાતું હોય, તો પછી મારે તે બન્નેની જરૂર નથી. છે ૮૫ છે
इति निश्चित्य साबादी-घदूचे सुभग त्वया ॥ तनाम कस्य नाभीष्टं । यौवनद्रोः फलं ह्यदः ।। ८६ ॥
અર્થ –એમ નિશ્ચય કરીને તે બોલી કે હે સુભગ ! જે તેં કહ્યું તે કેને વહાલું ન લાગે? કેમકે યૌવનરૂપી વૃક્ષનું તેજ ફલ છે. ૮૬
प्रियस्य प्रियमित्रस्य । किमु भेदोऽस्ति कश्चन ॥ मानितोऽसि प्रियेण त्व-मतो मान्यो ममापि हि ॥ ८७॥
અર્થ શું સ્વામી અને સ્વામીના મિત્રવચ્ચે કંઈ તફાવત છે? મારા સ્વામિને તું માનનીક છે, માટે મારે પણ તું માનનીકજ છે.
यत्पतीपं मया किंचि-दूचे तन्मास्म खिद्यथाः ॥ अभिप्रेतमपि प्रायो । निषिद्धरत्येकदा स्त्रियः ॥ ८८ ।। અર્થ:-વળી હું જે તારી સામું બેલી છું તેથી તારે ખેદ કરે નહિ, કેમકે કાર્યો કરીને સ્ત્રીઓ આવી મનગમતી વાતને પણ એક વખત નિષેધ કરે છે. જે ૮૮ છે
परं सौम्य जनापाता-दत्र मे शंकते मनः ॥ ईयास्तदादिमे यामे । यामिन्या धाम मामकं ॥ ८९॥
અર્થ–પરંતુ હે સૌમ્ય! અહીં કઈ માણસ આવી ચડે માટે મારું મન શંકા પામે છે, માટે રાત્રિને પહેલે પહેરે તું મારે ઘેર આવજે. મેં ૮૯ છે
વામન તારા તે વિશ્વાસમીપુજા | વિણા વર્ષે હાથ સત્વરાતિમિર | ૨૦ |
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૧ )
અર્થ:—કામથી મૂઢ બનેલા બ્રાહ્મણે પણ તેણીના વચનપર વિશ્વાસ રાખીને તેણીને જવાની રજા આપવાથી તે પણ ઉતાવળે પગલે ત્યાંથી પાછી ફરી, ॥ ૯૦ ॥
दध्यौ च तावत्तरणि-- धवत्यस्ताचलं प्रति ॥ तस्मिन्नस्तमिते विप्रो । निर्विवादं समेष्यति ॥ ९१ ॥ અઃ—તથા વિચારવા લાગી કે સૂય તે અસ્તાચલતરફ દાડી રહ્યો છે, અને તે અસ્ત થયામાદ બ્રાહ્મણ તેા ખરેખર આવશેજ. uin चिरत्नं शीलरत्नं मे । संरक्षिष्यति कस्तदा ॥
મનવામરક્ષાવૈ । યતિતયં તતો મચા ।। ૧૨ ।
અર્થ:—અને તે વખતે ઘણા સમયથી સાંચવી રાખેલા મારા શીલરતની કણ રક્ષા કરશે ? માટે હવે તે મારે પેાતાનેજ મારા આત્માના રક્ષણમાટે પ્રયત્ન કરવાના છે. ૫ હેર
निवासमेनसामेन - मथ शिक्षयितुं द्विजं ॥
સત્કારાય કુટ્ટાનાં ! શાસિતુઃ સનમવું ગૃહૈં ॥ ૨૩ || અઃ—પછી પાપેાના નિવાસસ્થાનસરખા તે બ્રાહ્મણને શિક્ષાએ પહોંચાડવામાટે દુષ્ટોને શિક્ષા કરનાર કેટવાલને ઘેર તે ગઇ. ગા तस्याः कर्मवशात्सोऽपि । तदानीमेककोऽभवत् ॥
वीक्ष्य तामागतामेव । विव्यथे मन्मथेषुभिः ॥ ९४ ॥
અ:—તે સમયે તેણીના કવશે તે પણ એકલાજ હતા, અને તેથી તેણીને જોતાવેતજ તે કામબાણેાથી વિધાવા લાગ્યા. ॥ ૯૪ ૫ सा तकारक्षमाचख्यौ । प्रभावाद्भवतः प्रभो ||
चौरा इव दिनेशस्य । न स्युरुच्छृंखलाः खलाः ॥ ९५ ॥ અર્થ:—પછી તેણીએ કોટવાલને કહ્યું કે હું પ્રભા! સૂર્ય સરખા આપના પ્રભાવથી દુષ્ટ ચેારા ઉપદ્રવ કરતા નથી. ા પ ા सोमभूतेः करे मैषि | लेखायं प्रेयसा मम ।। याचितो नार्पयत्येष | यत्किंचिद्भाषते पुनः ।। ९६ ॥ અર્થ:—મારા સ્વામીએ સામભૂતિ બ્રાહ્મણમારફતે પત્ર આર્દિક માકલ્યું છે, પરંતુ માગ્યાછતા તે આપતા નથી, અને જેમ તેમ ખેલે છે.
1
न्यायधीवल्लिपाथोदे | त्वयि धीमति जीवति ॥
द्विजो द्विजिहतां धत्ते । तदयं शिक्षणोचितः ॥ ९७ ॥
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૦૬ ) અર્થ-ન્યાયલક્ષ્મીરૂપી વેલડીને મેઘસરખા એવા આપ બુદ્ધિ વાન હૈયાત છતાં પણ તે બ્રાહ્મણ બલીને ફરી જાય છે, માટે તેને શિક્ષા કરવી જોઈએ. જે ૯૭ ૫
વિશાવેશ-વિવશ સોડ પૂર્વ પરિવંજ-સંજમાનં વિદિ માં | ૧૨ .
અર્થ:- ત્યારે કામવિકારના આવેશથી પરવશ થયેલ તે કેટવાલ તેણીને કહેવા લાગ્યો કે પ્રથમ મને તારા શરીરના આલિંગનના રંગવાળે કરી? ૯૯ છે
पश्चात्तदैव दुर्दैवा-ध्रातं गौरि निगृह्य तं ॥ अह महोपकारिण्या । भविष्याम्यनृणस्तव ॥ २६०० ॥
અર્થ:–તથા પછી હે ગૌરી! તેજ વખતે તે દુષ્ટને મારીને તારે મહેપકારીને હું અણી થઇશ. ર૬૦૦ છે
साथ दध्यौ हहा वाहात्-वस्ताहमवटेऽपतं ॥ निर्गत्य श्रृंखलात्काष्ट-मयादाविशमायां ॥१॥
અર્થ –ત્યારે તે વિચારવા લાગી કે અરે! હું તે ઘડાથી ડરીને ખાડામાં પડી, તથા કાષ્ટની સાંકળમાંથી નિકળીને લોખંડની સાંકળમાં પડી. ૧
अयं हि चौरचक्रेभ्यो । रक्षन् पृथ्वीपतेः पुरं ।। खपुरं सरचौरेण । लुट्यमानं न पश्यति ॥ २ ॥ અર્થ:–આ કોટવાળ રાજાના નગરનું ચેરાથી તે રક્ષણ કરે છે, પરંતુ કામરૂપી ચેરેથી લુંટાતા પિતાના પુર એટલે શરીરને તે જેતે નથી. ૨ છે
यदि निर्भर्त्सयाम्येन-मधुना मदनाकुलं ।। तत्कुर्वतो बलात्कार-मस्य को नाम वारकः ॥३॥
અર્થ:–જે આ કામાતુરને હું હમણુ નિબ્રછીશ તે આને મારા પર બલાત્કાર ગુજારતાં કેણ અટકાવશે? . ૩ __उपायेनैव साध्योऽय-मिति ध्यात्वा जगाद सा ।।
દિતી યામિનીયાને તમારાં મમ | છ |
અર્થ–માટે આને પણ ઉપાયથી જ શિક્ષા કરવી, એમ વિચારીને તે બેલી કે રાત્રિને બીજે પહેરે તારે મારે ઘેર આવવું. ૪
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭) ततस्तेनापि मुक्ता सा । मुक्तपाशेव पक्षिणी ॥ निर्गत्य सत्वरं तस्य । भवनात्सचिवं ययौ ॥५॥
અર્થ–પછી તેણે પણ મુક્ત કરેલી એવી તે શીલવતી પાશમાંથી છુટેલી પક્ષિણીની પેઠે તુરત તેના ઘરમાંથી નિકળીને મંત્રી પાસે ગઈ.
तस्यापि सदनांतःस्थ-स्येयं दृग्गोचरं गता ॥ खाट्चक्रे स्मरभल्लीव । प्रविष्टा सहसा हृदि ॥६॥
અર્થ:–તેને પણ ઘરમાં બેઠાં જ તે દૃષ્ટિએ પડી, તથા કામદેવના ભાલાંની પેઠે તુરત તેના હૃદયમાં પસીને તે ખટકારો કરવા લાગી.
त्वं पुरे मायिनां शूलं । मूलं सन्न्यायभूरुहः ।। वियामभंगुरं स्थान-मेवं तं सापनायत ॥ ७ ॥
અર્થ:– મંત્રી ! આપ તો આ નગરમાં ૫ટીઓને સમાન સન્યાયરૂપી વૃક્ષના મૂલસરખા તથા બુદ્ધિના અવિચલ સ્થાન સરખા છે, એમ તે તેની પ્રશંસા કરવા લાગી. | ૭ |
एवमालाद्य सा तस्मै । व्यसनाब्धितितीर्षया ॥ द्विजन्मनस्तलारक्ष-स्यापि वृत्तं न्यवेदयत् ॥ ८॥
અર્થ:–એવી રીતે તેને ખુશી કરીને દુ:ખરૂપી સમુદ્ર તરવાની ઇચ્છાથી તેણુએ તે બ્રાહ્મણ તથા કેટવાલનું વૃત્તાંત નિવેદન કર્યું.
सोऽप्यवोचत यद्यस्ति । स्वाति शमयितुं मनः ।। तत् पूर्व स्वांगसंगेन । मम कामातिमल्पय ।। ९ ॥
અર્થ-ત્યારે તે પણ બોલ્યો કે જે તારે તારું દુઃખ મટાડવાની ઇચ્છા હોય તે પ્રથમ તારા શરીરના સંગથી મારી કામપીડા ઓછી કરી?
अथ सा जातवैलक्ष्या । शीलक्षालितपातका ॥ तृतीयं प्रहरं रात्रे-स्तस्यागंतुमुपादिशत् ।। १० ॥
અર્થ–ત્યારે શીલથી જોયેલા પાપવાળી તેણુએ વિલખી થઈને તેને રાત્રિને ત્રીજે પહોરે આવવાનું કહ્યું. ૧૦
शार्दूलस्य कुरंगीव । तस्य पार्श्वमपास्य सा ॥
ततो राज्ञो ययौ धामो-पायांतरमविंदती ॥ ११ ॥ ' અર્થ-હરિણુ જેમ સિંહનું તેમ તેનું પડખું છોડીને તે શીલવતી બીજો ઉપાય ન સુજવાથી રાજાને ઘેર ગઈ. ૧૧ છે
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૦૮) भवितव्यतया भूमि-भुजोऽप्येकाकिनस्तदा ॥ ऐंद्रजालिकविद्येव । दृष्टा सा मोहमातनोत् ॥ १२ ॥
અર્થ–ભવિતવ્યતાને યોગે તે વખતે રાજા પણ ત્યાં એકલેજ હતો, તેથી ઇંદ્રજાલવિદ્યાની પેઠે તેણીએ તેને પણ મેહિત કરી દીધે.
सा तुष्टाव नृपं राजं-स्त्वं वर्णस्थापनागुरुः ।। પતિત્વમેવ નાનાં વારે વાજમ | શરૂ |
અર્થ-પછી તેણીએ રાજાની સ્તુતિ કરી કે હે રાજન ! તું સર્વ માણસોને સ્વામી છે, અને તેઓને શત્રુઓ તરફથી પરાભવ થતા વખતે જ શરણરૂપ છે. ૧૩
मार्गमुच्चरमाणानां । काऽवेला खलहस्तिनां ॥ वज्रांकुशायते राज्ञा-माज्ञा चेन्न भयंकरी ॥ १४ ॥
અર્થ:–ભયંકર વાકશસરખી જે રાજાની આજ્ઞા ન હોય તે નીચ માણસરૂપી હાથીઓને માર્ગનું ઉલ્લંઘન કરતાં શું વખત લાગે ?
स द्विजितः क नाकौकः । कः स्वर्गो रंभयान्वितः ॥
ધિર્મધ્યમોનાર્તિ-દશ્વ રહ્યું છે તે પુનઃ || 8 | અર્થ:–બે જીભવાળા (બેલીને ફરી જાનારા) એટલે નાગેથી ભરેલે પાતાલ ક્યાં ? તથા રંભાથી ( અરરાટીના ભયથી ) યુક્ત થયેલે સ્વર્ગ ક્યાં ? અને અંદર મ ની પીડા જોનારો સમુદ્ર કયાં? અને તારું રાજ્ય ક્યાં? ૧પ છે
परं तवापि सप्तांगे । राज्ये दुष्टवणंत्यमी ॥ अपवित्रमुखा विप्र-तलारक्षकमंत्रिणः ॥ १६ ॥
અર્થ–પરંતુ હે રાજન ! આપના સંતાંગી રાજ્યમાં પણ મલિનમુખવાળા બ્રાહ્મણ, કોટવાળ તથા મંત્રી દુષ્ટ જખમ સરખા છે. ૧દા
किमिति क्ष्माभुजा पृष्टा । तेषां दुर्वृत्तमादितः॥ ત: પૃથ્વીપ – વચaર્ચે અધર લઇ | ૭ |
અર્થ-તે કેવી રીતે? એમ રાજાએ પૂછવાથી તેણુએ પ્રથમથી માંડીને તેઓનું દુરાચરણ રાજાને કહી સંભલાવ્યું. તે ૧૭ .
शीतार्तवत्कंपमानः । स्मरेणाथ जगौ नृपः॥ निग्रहीष्ये खलानेतान् । केऽमी कामिनि मत्पुरः ॥ १८ ॥
અર્થ –ત્યારે જાણે ટાઢ ચડી હેય નહિ તેમ કામથી કપતે રાજા બેલ્યો કે હે કામિની! હું તે દુશેને મારી નાખીશ, કેમકે તેઓ મારી આગલ શું હિસાબ માં છે ? ૧૮ w
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯) परं विधेहि मां स्वांग-स्पर्शसौख्यविभागिनं ॥ तत्कर्णकीलमाकर्ण्य । वर्ण्यधीर्विममर्श सा ॥ १९ ॥ અર્થ –પરંતુ મને તારા શરીરના સ્પર્શને સુખવાળે કરી? એવી રીતનું કણેમાં ખીલા ઠેકવાસરખું તેનું વચન સાંભલીને તે શુદ્ધ બુદ્ધિવાળી શીલવતી વિચારવા લાગી કે છે ૧૯
कटरे पातितास्म्येषा । संकटे कटुकर्मभिः ॥ ये रक्षका मगाभाग्या-द्वभूवुर्विप्लवायं ते ॥ २० ॥
અર્થ:–અરેરે ! મારાં દુષ્કર્મોએ મને મહાસંકટમાં નાખી છે, કેમકે મારાં અભાગ્યથી જે રક્ષકો છે તેએજ મારે વિનાશ કરવાને તત્પર થયા છે. ૨૦
वृत्तिश्चेत्खादति क्षेत्रं । चेन्निहंति पिता सुतं ॥ जलं चेज्ज्वालयत्यंगं । दीपः किरति चेत्तमः ।। २१ ॥
અથ –કેમકે જેમ વાડ પોતેજ જે ખેતરને ખાય, પિતાજ જે પુત્રને મારે, જલજ જે શરીરને બળે, અને દીપકજ જે અંધકાર કરે,
चेन्मुंचति धनोंगारां-श्वेन्मजयति तारकः ॥ राजा चेत्कुरुतेऽन्यायं । का तत्र स्यात्प्रतिक्रिया ॥ २२ ॥ અર્થ:–મેઘ જો અંગારાની વૃષ્ટિ વરસાવે, તારૂજ જે ડુબાડે, તેમ જે રાજાજ અન્યાય કરે તે પછી ત્યાં શું ઇલાજ કરી શકાય !!
रूपं मूलमनर्थानां । मयि किं विदधे विधे ॥ मांसलत्वमजाया हि । पराभवनिबंधनं ।। २३ ॥
અર્થ:–વી હે વિધાતા ! અનર્થોના મૂલજેવું મારું રૂપ તેં શામાટે બનાવ્યું? કેમકે બકરીનું પુષ્ટપણું તેના પિતાનાજ પરાભવના કારણરૂપ છે. જે ૨૩ છે
परीक्षा मम शीलस्य । किं कुर्वनसि दैव रे ॥ यदमून् रागिणो राग-दुर्विधायां मयि व्यधाः ॥२४॥
અર્થ – દૈવ! તું શું મારાં શીલવતની પરીક્ષા કરે છે કે જેથી વિરક્ત એવી જે હું તેના પ્રતે આ લોકોને તે રાગી બનાવ્યા છે.
निविशे वायुविवशे । वहौ जक्षिमि चा विषं ॥ प्रिये जिहामपि छित्वा । शीलं लुपामि नो पुनः ॥ २५ ॥ પર સુર્યોદય --જામનગર
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧૦ ) અર્થ-વાયુથી વૃદ્ધિ પામેલા અગ્નિમાં પડીશઝેર ખાઈશ, અથવા જીભ કચરીને પણ મરી જઇશ, પરંતુ મારાં શીલને હું ખંડિત કરીશ નહિ. એ રપ છે
वृथानुशिष्टिरप्यत्र । घृष्टिदग्ध इव द्रुमे । अयं बोधयितुं शक्यो । न महोपक्रमं विना ॥ २६ ॥ અર્થ:–બળેલાં વૃક્ષપ્રતે જેમ મેઘવૃષ્ટિ તેમ આ રાજાને પ્રતિબંધ આપે નકામો છે, મોટા ઉપાયવિના આને સમજાવી શકાય તેમ નથી.
ध्यायंतीमिति तामेक-चित्तां वीक्ष्य विचक्षणः ॥ મોત્તરં ન હસ્તે મિત્રમાgિe અપતિઃ | ર૭ |
અર્થ એમ વિચારમાં જ એક ચિત્તવાળી તેણીને જોઈને તે હશિયાર રાજા બોલ્યો કે તું મને ઉત્તર કેમ આપતી નથી? | ૨૭ છે
खप्रतिष्टाधिकं प्राप्य । प्रसादं तव भूधव ॥ उत्पिजलाभवं तेन । शून्येवास्मीति सावदत् ।। २८ ॥ અર્થ:–ત્યારે તે બોલી કે હે રાજન ! ગજા ઉપરાંત ભારાપર આપની કૃપા થવાથી હું હર્ષઘેલીની પેઠે ન્યજેવી થઈ ગઈ છું.
यत्त्वयाभाषि भूपाल । तत्स्त्रीणामतिसंमतं ।। स्पर्शो दूरेऽस्तु भाग्येन । लभ्या वागपि तावकी ॥ २९ ॥
અર્થ-વળી હે રાજન ! આપે જે કહ્યું છે તે સ્ત્રીઓને અતિપ્રિય હોય છે, આપને સ્પર્શ તે એકબાજુ રહ્યો, પરંતુ આપસાથે વાત કરવાનું પણ ભાગ્યથી જ મળે છે. જે ર૯ છે
परमत्रावयो; क्रीडा-सक्तयोरमले कुले ॥ जनापवादो भविता । स हि रक्ष्यः प्रयत्नतः ॥ ३०॥
અર્થ–પરંતુ આપણે જો અહીં વિષયકીડામાં આસક્ત થશું તો આપણે નિર્મલ કુલમાં લંકાપવાદ થશે, માટે તેનું આપણે પ્રયત્ન પૂર્વક રક્ષણ કરવું જોઈએ. ૩૦ છે
तदद्यैव निशीथिन्यां । तुर्ये यामे ममालयं ॥ સેવા સમાયાં નાથનુવચ્ચક્ષિતાઃ || 8 ||
અર્થ:–માટે આજેજ રાત્રિને ચેથે પહેરે આપે કોઇ પણ જાણે નહિ તેમ મારે ઘેર પધારવું. એ ૩૧ છે
भूपेनाथ विसृष्टा सा । सौवं सम रयादयात् ॥ विमृश्य कंचनोपायं । श्वश्रूमेवमवोचत ॥ ३२ ॥
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૧ )
અ:—હવે રાજાએ રજા આપવાથી તે તુરત પેાતાને ઘેર આવી, તથા કઇંક ઉપાય ચિંતવીને તેણીએ સાસુને કહ્યું કે, ૫ ૩૨ ॥ मातरच निशि प्रत्यासन्ने त्वं निवसेगृहे ॥
-
saणोदयात्पूर्व - मीयाः सापि तथाकरोत् ॥ ३३ ॥ અ—હૈ માતાજી ! આજે રાત્રિએ તમારે આ નજીકના ઘરમાં રહેવું, તથા પ્રભાતે સૂર્યોદય પહેલાં અહીં આવવું, ત્યારે તેણીએ પણ તેમજ કર્યું. ॥ ૩૩ ॥
विनातिमहतोमेकां । मंजूषां शीलवत्यपि ॥
समस्तं गृहवस्तु स्वं । न्यस्यदासन्नवेश्मनि || ३४ ॥ અ:—પછી એક મેાટી પેટીશિવાયની સઘલી પેાતાના ઘરની વસ્તુ શીલવતીએ તે નજીકના ઘરમાં મેલી દીધી. ॥ ૩૪ ૫ पिनद्धशीलसन्नाहा । धीरिमोडुनधारिणी ||
सुभटीव स्वयं सत्व - धाम धामन्यवस्थिता ॥ ३५ ॥ અર્થ:—પછી પોતે શીલરૂપી ખખતર પહેરીને તથા ધેય તારૂપી ઉડવાનું સાધન ધરનારી તે મહુહુમતી શીલવતી પેાતે સુભટીનીપેઠે ઘરની અંદર રહી. ॥ ૩૫ ॥
ફતવ્ય તરફ રોવું । વિનય યુનનવયો !
સદ તસ્ય વિવેચેન | માયત્ત્ત વિવાર; I! રૂÇ 1} અઃ—હવે તે દિવસના બાકીના ભાગ તે બ્રાહ્મણના યુગની પેઠે ગયા, એવામાં તેના વિવેકસાથે સૂર્ય પણ અસ્ત પામ્યા. ॥ ૩૬ u यथा यथा वितस्तार । भुवि वैभावरं तमः ||
पौष्पायुधं तमस्तस्य । हृदयेऽपि तथा तथा ।। ३७ ।।
અર્થ : પછી જેમ જેમ પૃથ્વીપર રાત્રિના અધકાર વિસ્તાર પામ્યા, તેમ તેમ તેના હૃદયમાં કામદેવસબંધી અંધકાર પણ વૃદ્ધિ પામ્યા. ॥ ૩૭ ॥
तथा च लब्धावसरः । प्रसरप्राप्तदुर्मतिः ॥
અલ્યા બગાડું છુંવાર—માસુરો દિનરાચયૌ || ૨૮ ॥ અ:—પછી અવસર થવાથી અને દુબુદ્ધિ પણ વિસ્તાર પામવાથી શ્રૃંગારથી દૈદીપ્યમાન થઇને તે બ્રાહ્મણ તેણીને ઘેર ગયા. ૫ ૩૮ समायातं समायातं । कृतकृत्रिमसंभ्रमा | सामोहवत् प्रियालाप – नीचैर्वृच्या सनार्पणैः ॥ ३९ ॥
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) અર્થ:–ત્યારે તે કપટી શીલવતી પણ તેને અવેલે જાણીને જુઠા સંભ્રમપૂર્વક પ્રિયવચનોથી નીચે નમી આસન આપી તેને મેહિત કરવા લાગી. ૩૯ છે
नाज्ञासीत्कामलुब्धोऽसौ । तस्याः कपटपाटवं ॥ गीतासक्तो मृग इव । वीतंसं व्याधकल्पितं ॥ ४० ॥
અર્થ:–તે કામલુબ્ધ બ્રાહ્મણ તેણીની આ કપટકિયા જાણી શકશે નહિ, કેમકે ગીતમાં આસક્ત થયેલ હરિણ પારાધીએ પાથરેલા પાશને જાણુ શક્તિ નથી. તે ૪૦ છે
वध्वेव वार्ताः सरसाः । सोऽकार्यत तथा तया ॥ यथाबुध्यत दुर्बुद्धि-न यांतीमपि यामिनीं ॥ ४१ ॥ અર્થ–પછી સ્ત્રીની પેઠે તેણીએ તેને રસયુક્ત વાર્તાલાપમાં એવો તો ગરકાવ કરી દીધો કે જેથી તે દુબુદ્ધોએ જતી રાત્રિને પણ જાણી નહિ. ૪૧ છે
अद्य ते प्रियमित्रस्य । चिराद्गृहमुपेयुषः ॥ क्रियते या मया भक्तिः । सा सर्वापि तनीयसी ॥ ४२ ॥
અર્થ:–આજે ઘણે કાળે ઘેર આવેલ અને મારા સ્વામીને મિત્ર એ જે તું, તેની હું જે ભક્તિ કરે તે ચેડી છે. આ કર છે
इत्युक्त्वा स्नानसामग्रीं । लघुहस्ता व्यधत्त सा ॥ ततो विप्रोऽप्यभिप्रेत-प्राप्तप्रत्ययभूरभूत् ॥ ४३ ॥
અર્થએમ કહીને તેણીએ તુરતાતુરત તેને સ્નાન કરવાની સામગ્રી તૈયાર કરી, ત્યારે તે બ્રાહ્મણ પણ મનવાંછિતની પ્રાપ્તિ માટે ખાતરીવાળે થયો. ૪૩ છે
अहो कीदृग्विवेकोऽस्या । अहो स्नेहलता मयि ।। नीतो ध्यायन्निति स्नान-पीठं स शठया तया ॥ ४४ ॥
અર્થ:–અહો! આને વિવેક કે છે! મારામાં તેણીનું સ્નેહા લપણું કેવું છે ! એમ વિચારતા તે બ્રાહ્મણને તે ચાલાક શીલવતી સ્નાન કરવાના બાજોઠપર લાવી. એ જ છે
निषिद्धमपि रात्रौ स । स्नानं तस्या गिराकरोत् ॥ વચારવા પાર–એટલા જ જીતે | ક |
અર્થ–પછી તેણુના કેવાથી રાત્રિએ નિષેધેલું જ્ઞાન પણ તેણે કર્યું, કેમકે પ્રાર્થે સ્ત્રીથી પરવશ થયેલા પુરૂષ દાસની પેઠે શું કરતા નથી ? ! ૪૫ છે
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) तयाभ्यक्तः स्वयं याव-दर्द्धस्नातो बभूव सः॥ अतिचक्राम यामिन्याः । प्रहरस्तावदादिमः ।। ४६ ॥ અથ–પછી તેણીએ તેના શરીર પર તેલઆદિક ચેલ્યાબાદ જ્યારે તે પોતે અર્ધ નહેલે થયો તેવામાં રાત્રિને પહેલો પહેર વ્યતીત થયો. તે ૪૬ છે
तदा च दत्तसंकेत-स्तलारक्षः स्मरातुरः ॥ विमुच्यापरकार्याणि । तद्गृहद्वारमाययौ ॥ ४७ ॥
અર્થ –તે વખતે સંકેત આપ્યાથી કામાતુર બનેલ કટવાલ બીજા કાર્યો છોડીને તેના ઘરને બારણે આવ્યું. ૪૭ છે
वितेने तेन खाट्कारो । दृढदत्तकपाटयोः ।। हृदयं खाटकरोतिस्म । पुनस्तस्य द्विजन्मनः ॥ ४८ ॥
અર્થ–પછી તેણે તો મજબૂત બંધ કરેલાં તે બારણપર ખટકારો કર્યો, પરંતુ તે બ્રાહ્મણના હૃદયમાં ખટકા થવા લાગ્યો. ૪૮ છે
स्वकर्त्तव्यसमुद्भूत-भयभ्रमितलोचनः ॥ विप्रस्तामथ सिमाक्षी-ममाक्षीद द्वारि कोऽस्ति ते ॥ ४९ ॥
અર્થ:-પોતાના આવી રીતનાં કાર્યથી ભયબ્રાંત થયેલાં લંચનવાળે તે બ્રાહ્મણ તે કમલમુખીને પૂછવા લાગ્યું કે તારે બારણે વળી આ કેણ આવ્યો છે? ૪૯ છે
साप्यवोचदमुं मन्ये । तलारक्ष विचक्षण || इयत्यामेव वेलायां । निलं मद्गृहमे त्यसौ ॥ ५० ॥
અર્થ –ત્યારે તે પણ બેલી કે હે વિચક્ષણ! હું ધારું છું કે તે કોટવાલ છે, કેમકે આજ વખતે તે હમેશાં મારે ઘેર આવે છે. ૫૦
त्रस्यस्तस्याभिधातोऽपि । जांगुल्या इव पन्नगः ॥ स क्षीणविषयाकांक्षा-विष एवं व्यचिंतयत् ।। ५१ ॥
અર્થ-ગારૂડીના નામથી જેમ સર્પ તેમ તેના નામથી પણ ડરેલે તે બ્રાહાણ વિષયની ઇરછારૂપી ઝેર ક્ષીણ થવાથી વિચારવા લાગ્યું કે,
कुधीरचीतशास्त्रस्या-प्यहो केयमभून्मम ॥ मित्रस्यापि कलत्रं य-दत्रपोऽहमचीकमं ॥ ५२ ।।
અર્થ-અરે શાસ્ત્રો ભણેલા એવા પણ મને આ કુબુદ્ધિ કયાંથી પદા થઇ કે મેં નિર્લજ્જ થઇને મિત્રની સાથે વિષયવાંછા કરી!
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧૪) यदीमा पूर्वमज्ञास्य-मारक्षस्य परिग्रहे ।। तन्नाधास्यां मनोऽप्यस्यां । सभुजंगे निधाविव ॥ ५३॥ અર્થ:–અરે મને જે પ્રથમ ખબર હતી કે આ કોટવાલની ખેલી છે ! તે સર્પવાળા નિધાનમાં જેમ તેમ હું આ સ્ત્રીમાં મારું મન પણ ધારત નહિ. એ પડે છે
ફાયાતં વિધિવશા–ારિ બાપ મોરચતે છે तत्सर्वस्वापहारेऽपि । जीवंतं नैव मोक्ष्यति ॥ ५४ ॥ અર્થ –હવે કર્મયોગે જે મને તે અહીં આવેલો જાણશે તે મારી સર્વ મીત લુંટીને પણ તે મને જીવતે છોડશે નહિ. છે ૫૪ છે
ध्यायनिति तयोचे स । मा भैः स्वस्थो भव द्विज ॥ यास्यत्यसौ क्षणं स्थित्वा । निशास्त्यद्यापि भूयसी ॥ ५५ ॥
અર્થ:–એમ વિચારમાં પડેલા તે બ્રાહ્મણને શીલવતીએ કહ્યું કે હે બ્રાહ્મણ તું ધીરજ રાખ? તે તે અહીં ક્ષણવાર રહીને ચાલ્યો જશે. અને હજુ રાત્રી તો ઘણી છે. તે ૫૫ છે
मंजूषायास्तावदस्या । वक्षारं गहरोपमं ।। क्षणमध्यास्व सोऽपि द्रा-समुत्थाय तथाकरोत् ॥ १६ ॥
અર્થ માટે તું આ પેટીના ગુફાસરખા ખાનામાં ક્ષણવારસુધી બેસી જા ? ત્યારે તેણે પણ જલદી ઉઠીને તેમજ કર્યું. ૫૬
प्रयत्नोपार्जितद्रव्य । इव विप्रे निधीकृते ॥ ददौ श्रेष्टिमिया पीता । वक्षारे तत्र तालकं ॥ ५७ ॥ અર્થ:–મહેનતવડે ઉપાર્જન કરેલાં ધનની પેઠે તે બ્રાહ્મણને પેટીમાં પૂરીને ખુશ થયેલી શીલવતીએ તે ખાનાને તાળું આપ્યું. પછા
शंकासंकुचितस्तत्रा-नंतसंतमसि द्विजः ॥ स तस्थौ भाविनरका-वस्थामनुभवन्निव ॥ ५८ ॥
અર્થ:–તે અનંત અંધારાવાળા ખાનામાં પોતાને થનારી નરકની અવસ્થાને જાણે અનુભવતે હેય નહિ તેમ તે બ્રાહ્મણ શંકાથી સંકેચાઈને તેમાં બેઠો. એ ૫૮
अयोद्घाट्य कपाटौ सा । तलारक्षमवेशयत् ॥ धीवंध्यस्य द्विजस्येव । भक्तिं तस्याप्यदर्शयत् ॥ ५९॥
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧૫). અર્થ–પછી કમાડ ઉઘાડીને તેણીએ કેટવાળને ઘરમાં દાખલ કર્યો, તથા તે બ્રાહ્મણની પેઠે તે બુદ્ધિહીન કોટવાળખતે પણ તેણીએ ભક્તિ દેખાડવા માંડી. એ પ૯ છે
प्राग्वद्वा विनोदेन । जातो वेलाव्यतिक्रमः ॥ सा तं स्नपयितुं स्नान-पीठेऽन्यसिन्न्यवीविशत् ॥ ६० ॥ અર્થ–પછી પૂર્વની પેઠે વાર્તાવિનેદમાંજ વખત ચાલ્યા ગયે ત્યારબાદ તેને સ્નાન કરાવવા માટે તેણુએ બીજા બાજોઠપર બેસાડ.
अर्द्धस्नाते गतस्तस्मिन् । द्वितीयः प्रहरी निशः ॥ अस्तनिद्रस्तदा मंत्री । तत्सम छन्नमाययौ ॥ ६१ ॥
અર્થ-જ્યાં તે અરધું સ્નાન કરી રહ્યો એવામાં રાત્રીને બીજે પહેર વ્યતીત થયે, ત્યારે નિદ્રા ઉડી જવાથી મંત્રી ગુપ્ત રીતે તેણીને ધિર મા . ૬૧ છે
द्वारि खाद्कारिते तेन । कपाटपुटके शनैः ।। किमेतदिति संभ्रांत-स्वांतः पप्रच्छ तामसौ ॥ १२ ॥
અર્થ–પછી તેણે બારણામાં ધીરેથી કમાડ ઠક્યાથી આ વળી શું છે? એમ મનમાં સંભ્રાંત થઇને કેટવાળે તેણુને પૂછ્યું. દરા
तया प्रोक्ते महामात्ये । किं कर्तव्यतयाकुलः ॥ જ રૂવ ફલેના–ત્તમા વાઢ વિખાય જ છે ઘર |
અર્થ–ત્યારે તેણુએ મહામંત્રીનું નામ લીધાથી બાજથી જેમ ચકલે તેમ તેનાથી તે અત્યંત ડરવા લાગ્યું. ૬૩ છે
सोऽक्षेपि वेपमानोऽर्ध-स्नातो निष्णातया तया ॥ घोरांधकारे वक्षारे । मंजूषाया द्वितीयके ।। ६४ ॥
અર્થ–પછી ધ્રુજતા તથા અર્ધ કરેલા સ્રાનવાળા તે કેટવાલને તે ચતુર શીલવતીએ ઘોર અંધકારવાળે પેટીના બીજા ખાનામાં પૂરી દીધો. એ ૬૪ છે
प्रवेश्याथ प्रियालापै-विनोद्यैष तयानपि ॥ यावन्मंत्री व्यतीयाय । तावद्यामस्तृतीयकः ॥६५॥
અર્થ –પછી તેણુએ મંત્રીને પ્રવેશ કરાવીને તથા પ્રિય વચનેથી ખુશ કરીને જોવામાં સ્નાન કરાવવા માંડયું. તેવામાં રાત્રીને ત્રીજો પહેર વ્યતીત થયે.. ૬પ છે -
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧૬) तुरीयमहरस्यादौ । प्रदत्तावसरस्तया ॥ कल्पांतेऽब्धिरिवोदस्था-दुन्मर्यादो महीधवः ॥ १६ ॥
અર્થ –હવે ચેથા પહેરની આદિમાં તેણુએ વખત આપેલ હેવાથી કલ્પાંતકાળના સમુદ્રની પેઠે મર્યાદા તજીને રાજા ઉ. દુદા
દત્તાંતણાથમિટ– જીગ્ન નિહાપુ ! અનુપાનારા વધાનરાવૃve ( ૧૭ )
અર્થ:–અંધકાર સરખાં વસ્ત્રથી શરીર ઢાંકીને હથિયાર તથા પગરખાંવિનાને એકાકી રાજા પિતાના મહેલમાંથી નિકલ્યો. એ ૬૭
नाजिज्ञपत्परीवारं । नापाक्षीत्कुलमंत्रिणः ॥ किंतु कामग्रहग्रस्तः । प्रस्थितः स्वयमेव सः ॥ १८ ॥
અર્થ:–તેણે પરિવારને જણાવ્યું નહિ તથા કુલમંત્રીઓને પૂછયું નહિ, પરંતુ કામાતુર થયેથકે તે પોતે જ ત્યાંથી ચાલવા લાગ્યો. ૬૮
દશા માસ્કૃશા પાત્રવાર કિશો રસ | ઇનર વહેંૌર ફવાની ચતુર્થ છે હર !
અર્થ:–પરવશ થઈને ભયભીત દૃષ્ટિથી દશે દિશાઓતરફ તેથકે છાનાછાના પગલાંએથી એનીપટે તે ચહટામાં આવ્યો. તે ૬૯ . नासापुटस्फुरच्छ्वास-स्तस्या आसाथ सब सः ॥
છોટાભાર્યા -ર મહાતુર છે ૭૦ || અર્થ:–છેક નાશિકા સુધી આવેલા ધાસવાળે તથા કામરેગથી આતુર થયેલ તે રાજા તેણીના ઘર પાસે આવીને નખોથી બારણુને, આગળીઓ ઠોકવા લાગ્યા. ૭૦ છે
कोऽस्ति द्वारीति पृष्टा सा । मंत्रिणा न्यगदन्मृदु ॥ स्थादेष नित्यं मे गेहे । निश्चितागमनो नृपः ॥ ७१ ॥
અર્થ:–બારણે કોણ છે? એમ મંત્રીએ પૂછવાથી તેણુએ ધીમેથી કહ્યું કે આ વખતે હમેશાં મારે ઘેર આવનારે રાજા હવે જઈએ.
युवापि प्रापितः कंप-वातं नाना नृपस्य सः॥ वक्षारके तयाक्षेपि । मंजूषायास्तृतीयके ॥ ७२ ।। અર્થ: યુવાન છતાં પણ રાજાના નામથી તેને કંપવાયુ થયે, ત્યારે તેણીએ તેને પેટીના ત્રીજા ખાનામાં પૂરી દીધો. ૭૨
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭) प्रदाय तालकं तत्र । सा द्वारमुदघाटयत् ॥ प्रवेश्य भूपति स्निग्धे-रालापैः समरंजयत् ॥ ७३ ।।
અર્થ:–પછી તેણુએ ત્યાં તાળું દેઇને બારણું ઉઘાડયું તથા રાજાને પ્રવેશ કરાવીને મિષ્ટ વચનથી ખુશી કર્યો છે ૭૩
नपये त्वं महाराज । रजन्यद्यापि भूयसी ॥ अस्त्रातांगस्य या केलि-स्तद्धि रासभरेष्टितं ॥ ७४ ॥
અર્થ:–પછી તેણીએ કહ્યું કે હે મહારાજ! આપને હું સ્નાન કરાવું, કેમકે હજુ રાત્રી ઘણું છે, વળી નાહ્યા વિના જે કામકીડા કરવી તે ગદ્ધાચાર જેવું છે. જે ૭૪ .
इति तद्वचसा यावत् । स्नातुं प्रववृते नृपः॥ संकेतितचरी श्वश्रू-स्तावद् द्वारे स्थिता जगौ ॥ ७५ ॥
અર્થ –એવી રીતને તેણીના વચનથી જોવામાં રાજા સાન કરવા લાગ્યો તેવામાં સંકેત કરી રાખેલી તેણીની સાસુ બારણે આવીને કહેવા લાગી કે, છે 9પ છે
उद्घाटय वधु द्वार-मद्यापि शयितासि किं॥ तत् श्रुत्वा तां नृपः केय-मिति भीत इवाभ्यधात् ।। ७६ ॥
અર્થ-હે વહુ ! દ્વાર ઉઘાડ? હજુસુધી શું સુતી પડી છું? તે સાંભલીને રાજા જાણે ડરી ગયું હોય નહિ તેમ બોલ્યો કે આ વળી કેણુ છે ? ૭૬ |
हसित्वा सावद देव । श्वश्रर्मे गृहकर्मणि ॥ पृथग्गृहस्थितेयत्यां । वेलायां नित्यमेत्यसौ ॥ ७७ ॥
અર્થ –ત્યારે શીલવતી હસીને બોલી કે જુદા ઘરમાં રહેલી મારી સાસુ હમેશાં ઘરના કામકાજ માટે આ વખતે અહીં આવે છે.
राजा दध्यौ जरत्यापि । गृहीतं दुर्यशो मम ॥ नवयौवनवद्भावि । जगल्लंघनजांधिकं ॥ ७८ ॥ અર્થ – ત્યારે રાજાએ વિચાર્યું કે આ કરીએ પણ જાણે મારો રમા અપયશ હવે યુવાન પુરૂષની પેઠે આખા જગતમાં ફેલાઈ જશે.
आराग्रे सर्षपो वह्नि-शिखायामिव पारदः ।। स्त्रीस्वभावान हृद्यस्या । वार्तयं स्थर्यमाप्स्यति ॥ ७९ ॥
અર્થ: સેઈના અગ્ર ભાગપર જેમ સર્ષલ તથા અગ્નિશિખામાં જેમ પારો તેમ સ્ત્રીના સ્વભાવથી આ ડોકરીના હદયમાં આ વાત સ્થિર રહેશે નહિ કે ૭૦ - --
૫૩ સુર્યોદય પ્રેસ–જામનગર.
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧૮) वार्धकस्य बलादेषा । निर्भया निरपलपा ।। विगोपयति राजान-मपि रंकमिव क्षणात् ।। ८०॥
અર્થ –વૃદ્ધપણના બલથી આ કરી નિર્ભય તથા નિર્લજજ થઈને ક્ષણવારમાં અને રાજાને પણ રંકની પેઠે વગોવશે. ૮૦ છે
वृद्धामूलोपवादोऽय-महो मे समुपस्थितः ॥ કપરા સાતિ–દિનદર્દિલ ઘુવં ૮૨ II
અર્થ –અરે ! મારાપર આ ડેરીએ જોયેલે અપવાદ આવી પડે ! જે તે પ્રમત્ત અને પ્રતિષ્ટાવાળે હેત તે ખરેખર નષ્ટ થાત.
म्लानमित्यालपत्तं सा । पुरुषोत्तम मा क्लम ॥ इमामध्याव मंजूषां । याति यावजरत्यसौ ॥ ८२ ॥
અર્થ:–એવી રીતે જંખવાણા પડી ગયેલા તે રાજાને તેણીએ કહ્યું કે હે પુરૂષોત્તમ ! તું ખેદ ન કર? જ્યાં સુધી આ ડોકરી પાછી જાય ત્યાંસુધી તું આ પેટીમાં બેસી જા ! ૮૨ છે
मंजूषाया अथालीढे । तुर्यवक्षारकं नृपे ॥ सा तालकं दधौ बाढ-महो धैर्य हि योषितां ॥ ८३ ॥
અર્થ–પછી રાજા જ્યારે તે પેટીના ચોથા ખાનામાં પડે ત્યારે તેણીએ ત્યાં મજબૂત તાળું દીધું, અહે! સ્ત્રીઓનું પણ ધૈર્ય કેવું હેય છે ! ૮૩
न ग्रामपुरराष्ट्रेषु । माति यः सपरिच्छदः ॥ मंजूषागहरे सोऽपि । ममौ भूपः स्वदोषतः ।। ८४ ॥
અર્થ:-જે રાજા પરિવાર સહિત ગામ નગર અથવા રાજ્યમાં પણ સમાય નહિ તે પણ પોતાના દોષથી પેટીના ખાનામાં સમાઈ ગયે.
फलकांतरितास्तस्यां । पेटायां ते द्विजादयः॥ तूष्णीकाः सुचिरं तस्थु-रौष्ट्रिका इव तापसाः ॥ ८५ ॥ અર્થ:-વચ્ચે પાટીયાં જડેલી તે પેટીમાં તે બ્રાહ્મણઆદિક ઔણિક તાપસની પેઠે ઘણુ કાળ સુધી મૌનપણે રહ્યા. છે ૮૫ છે વિકૃત્યાથ તયા દ્વારા શ્વશ્રામવેરથત | तदीयं कंठमालंब्य । मुक्तकंठमरोदि च ॥ ८६ ॥ અર્થ:-પછી તેણીએ બારણું ઉઘાડીને સાસુને ઘરમાં પ્રવેશ કરા, તથા તેણીને કઠે વળગીને ઘાંટો કહાડીને તે રડવા લાગી. ૬૮
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૧ ) कंदसे किमकसात्वं । तयेत्युक्ता जगाद सा ॥ હિં જે સંવમાથાઉં લોકમૃતિમા યત | ૮૭ |
અર્થ-નું અકસ્માત કેમ રડે છે? એમ તેણીએ પુછવાથી તે શીલવતી બેલી કે, અરે ! હું મંદભાગ્યવાળી શું કહું? કેમકે સેમભુતિ બ્રાહ્મણ કહે છે કે, ૮૭ છે
विदेशस्थः समुद्रः प्रा-गुक्तमर्थ प्रपन्नवान् ।।
आहतो धर्मराजेन । प्राप्तोऽथ सुरसंपदं ॥ ८८ ॥
અથર–વિદેશમાં રહેલા સમુદ્રદત્ત પ્રથમ તે વર્ણવેલ ધનસમૂહ પામ્યા, તથા પછી ધર્મરાજે આદર કરવાથી સુરસંપત્તિ પામ્યા. ૮૮
श्लेषोक्तिविदुषो वध्वा । व्याहृतं सरलाशया ॥ तयेति प्रतिपेदाना । जज्ञे सापि विलापिनी ।। ८९ ॥
અથ–પ્લેક્તિ એટલે દ્વિઅર્થી વચન બેલવામાં ચતુર એવી વહુએ કહેલું વચન સત્ય માનીને સરલ આશયવાળી તેણની સાસુ પણ વિલાપ કરવા લાગી. તે ૮૯ છે
विलोक्य मातिवेश्मिक्य-स्ते द्वे क्रंदनतत्परे । तत्रैत्य रुरुदुस्तारं । तासां दूरे न दृग्जलं ॥ ९० ॥
અથર–એવી રીતે તેઓ બંને રડતી જોઈને પડોશની સ્ત્રીએ પણ ત્યાં આવીને મોટેથી રડવા લાગી, કેમકે સ્ત્રીઓની આંખમાં આંસુ આવવાં કઇ છેટાં નથી હતાં. ૯૦ છે - सा च वार्ता वितस्तार । निखिलेऽपि पुरे क्रमात् ॥
वार्ता स्त्रीयानमारूढा । स्याद्वायोरपि जांघिकी ॥ ९१ ॥
અર્થ–પછી તે વાત અનુક્રમે આખા શહેરમાં ફેલાઈ ગઈ, કેમકે સીરૂપી વાહનપર ચડેલી વાત વાયુથી પણ વેગવાળી થાય છે.
अथेभ्या आययुस्तत्र । कर्तुं तस्योर्ध्वदेहिकं ॥ सर्वेऽपि तद्गृहद्वारि । संभूयैवं मिथोऽभ्यधुः ॥ १३ ॥
અર્થ–હવે તેની મરક્રિયા કરવા માટે ત્યાં શેઠશાહુકાર આવ્યા, તથા તેઓ સઘલા તેના ઘરને બારણે એકઠા થઇને પરસ્પર કહેવા લાગ્યા કે, જે ૯૨ છે.
अपुत्र एव दूरस्थः । समुद्रोऽयं व्यपद्यत ।। 1. જગા માલ્યા શ્રી રામમિની ૧૨ |
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૨૦)
અ:—આ સમુદ્રદત્ત પરદેશમાંપુત્રહતજ મરણ પામ્યા છે, અને પુત્રરહિત મનુષ્યની લક્ષ્મી રાજકુલમાંજ જાય છે. ા ૯૩ u राजानुज्ञां विनास्यकः । प्रवेष्टुं तन्न युज्यते ॥
યુવા સ્વજનનારા । ૐૐથં રાઝશાસનું || ૬૪ || અથ:—માટે રાજાના હુકમવિના સ્પાના ઘરમાં જવુ લાયક નથી, કેમકે અગ્નિની જ્વાલા ઓળંગવી સારી, પરંતુ રાજાના હુકમનુ ઉલ્લંઘન કરવું સારૂં નથી. ૫ ૯૪ ૫
કૃતિ તે સહિતાઃ સર્વે । મનનું સૂમુનો યુઃ ।।
नास्थाने न च शुद्धांते । तैस्तदामापि भूपतिः ॥ ९५ ॥ અઃ—એમ વિચારીને તેએ સઘલા રાજમંદિરે ગયા, પરંતુ સભામાં કે જનાનામાં કયાંય પણ તેઓને રાજાના મેલાપ થયા નહિ. રાકોતરની સજ—તેવૃષ્ઠિ પતિઃ ॥
पुनर्देवहृतस्येव । तस्य शुद्धिं न कोऽप्यवक् ।। ९६ ।। અઃ—ત્યારે તેઓએ રાજાના સઘલા ખાનગી પરિવારને પૂછ્યું, પરંતુ જાણે કોઇ દેવ તેને હરી ગયા હોય નહિ તેમ કોઇએ પણ તેના સમાચાર કહ્યા નહિ ! ૯૬ u
इतरेतरमालोच्य । तेऽथ मंत्रिगृहं ययुः ॥
न तत्र नोपभूपौक -स्तैर्लेभे सचिवस्तदा ।। ९७ ॥ અર્થ :—પછી તેઓ પરસ્પર વિચાર કરીને મંત્રિને ઘેર ગયા, પરંતુ ત્યાં તેમજ રાજસભામાં પણ તેઓને મત્રી મલ્યા નહિ. ૫ ૯૭ ૫ आरक्षसिंहदत्तस्य । तेऽथ मंदिरमाययुः ॥ 1
નિઃશાસનો નિધિરવ । ન તેમે સોડ તૈસ્તવ || ૨૮ || અ:—ત્યારે તેઓ સિંહૃદત્ત કોટવાલને ઘેર ગયા, પરંતુ એમા લુમ નિધાનનીપેઠે તે પણ તેઓને મલ્યા નહિ. । ૯૮ ॥ विलक्षास्ते ततो राज्ञः । कुमारं गुणसागरं ॥ योजितांजलयोऽभ्येत्य । प्रणम्येति व्यजिज्ञपत् ॥ ९९ ॥ 1 અર્થ:—ત્યારે વલખા પડેલા તેઓ ગુણ્ણાના સમુદ્રસરખા રાજાના કુમારપાસે આવીને હાથ જોડી પ્રણામ કરીને વિન ંતિ કરવા લાગ્યા કે, वार्त्ता स्वाप्यकल्याणीं । समुद्रस्य प्रवासिनः ॥ સોનું ન વિદા ઓ | યુત્તર સોસૂતપુત્રજ: // ૨૭૦૦ ||
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૧ )
અર્થ:—વિદેશ ગયેલા સમુદ્રદત્તના મૃત્યુની વાત સાંભલીને પણ અમા તેના ઘરમાં ગયા નથી, કેમકે તે પુત્રરહિત હતેા. ॥ ૨૭૦૦ तत्कुमार प्रसद्याशु | प्रेष्यंतां निजपूरुषाः ॥
दृष्टुं तद्गेहसर्वस्वं । कुर्मो येनोर्ध्वदेहिकं ॥ १ ॥
અઃ—માટે હું કુમાર ! આપ કૃપા કરીને તેના ઘરની મીત તપાસવામાટે આપના માણસાને મોકલે ? કે જેથી અમેા તેની મરણક્રિયા કરીએ. ॥ ૧ ॥
सोsप्यूचे पुण्यवानस्मि । यत्केलिप्रियमद्य मां ||
गौरन्यास्तातपादाना - मिभ्या अभ्याययुः स्वयं ॥ २ ॥ અ:—ત્યારે તે રાજકુમાર પણ ખેલ્યા કે હું... પણ પુણ્યવાન છું કે માલક્રીડા કરતા એવા જે હું, તેનીપાસે પિતાજીના માનીતા એવા તમેા શેઠીઆએ આજે પેાતાનીમેળેજ આવેલા છે. ॥ ૨ ॥ तत्तत्कार्येषु भूपायै - रात्तवित्तफला अपि ॥
पुनः पुनः फलंतीभ्या | द्रुमा नित्यफला इव ॥ ३ ॥ અઃ—અમુક અમુક ટાપ્રસંગે રાજાઆદિકા જેઆનુ ધનરૂપી કુલ જો કે લે છે, તા પણ નિત્ય લતાં જ્ઞાનીપેઠે તે શાહુકારો ફરી ફરીને ફલ્યા કરે છે. ૫ ૩ ૫
परं नास्ति ममेदानीं । व्यापारोऽयं शिशोरिव ॥ जीवत्सु तातपादेषु । मंत्र्यारक्षकयोरिव ॥ ४ ॥
અ:—પરંતુ હજી પિતાજી હયાત છતાં જેમ મ`ત્રી અને કાઢ વાલનુ તેમ મારે માલકને હાલમાં આ કાર્ય કરવાનું નથી. ।। ૪ ૫ तैरूचिरे कुमारेंद्र | त्रयोऽप्येते लुलोकिरे || रत्नत्त्रयमिवाभव्यै – रस्माभिर्न तु लेभिरे ॥ ५॥
અ:—ત્યારે તેઓ મેલ્યા કે હે કુમારેદ્ર! તે ત્રણેની અમેએ તપાસ કરી, પરંતુ અભબ્યાને જેમ ( જ્ઞાનાર્દિક ) ત્રણ રત્નેા તેમ અમાને તે મલ્યા નહિ. । ૫ ।।
कुमारः स्माह संभ्रांत — मना भूमीधवादयः ॥
कामी अहो गता राज - रथसारथयस्त्रयः ॥ ६॥ અઃ—ને સાંભળી મનમાં ગભરાયેલા કુમાર આલ્યા કે રાજ્યના રથ અને સારથિસખા તે રાજાઆદિક કયાં ગયા ? ॥ ૐ u
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪રર ) चिंतां च पूर्वमेतेषां । करिष्याम्येष वस्ततः ॥--- एवं तं वीक्ष्य साटोपं । पुनरूचे महाजनः ॥ ७ ॥
અર્થ:–માટે પ્રથમ હું તેની તપાસ કરીશ, અને પછી તમારૂ કાર્ય કરીશ, એવી રીતે તેને આડંબરવાળે જઈને મહાજને ફરીથી કહ્યું કે, ૭ છે
ऋजुस्वभाव मा वत्स-भूतो भाणीरिदं वचः॥ न वेत्सि प्रहरिष्यति । पुरं छलशो द्विषः ॥ ८॥
અર્થ:–અરે ભેળ! છોકરમત કરીને તું એમ બેલમાં? તને હજી ખબર નથી, કેમકે કદાચ લાગ જોનારા શત્રુઓ આ નગર, લઇ લેશે. . ૮
पूर्व विज्ञप्तिमेतेषां । प्रमाणय गुणालय ॥
અર્થ–માટે હે ગુણવાન ! પ્રથમ આ લેકેની વિનંતિ તું સ્વીકાર ? કેમકે અમારાથી ભુખ્યા તરસ્યા વિલંબ સહન થઈ શકશે નહિ.
तेनाथ प्रहिता वेश्म । समुद्रस्य स्वमंत्रिणः॥ गत्वा निरीक्ष्य संवेक्ष्य । यथादृष्टं बभाषिरे ॥१०॥
અર્થ:–પછી તે રાજકુમારે પિતાના હજુરીઓને સમુદ્રદતને ઘેર મોકલ્યા, તેઓએ પણ ત્યાં જઈ જઈ તપાસીને જેવું હતું તેવું આવીને કહ્યું કે, જે ૧૦ છે
स्वामिन् समुद्रसंबंधि-धनस्याशा विमुच्यतां ॥ तस्यौकः साधुशालाव-दिदानीमस्त्यकिंचनं ॥ ११ ॥
અર્થ:–હે સ્વામી! તમારે સમુદ્રદત્ત શેઠના ધનની આશા છોડી દેવી, કેમકે તેનું ઘર તે સાધુના ઉપાશ્રયની પેઠે કશી પણ મિલકત વિનાનું છે. ૧૧ છે
तत् श्रुत्वा विसितः प्राह । कुमारः प्रत्ययो न मे ॥ - वाचि युष्माकमाकर्णि । यतोऽसौ प्राग्महाधनः ॥ १२ ॥
અર્થ:–તે સાંભળીને વિસ્મય પામેલે કુમાર છે કે મને તમારાં વચનપર વિશ્વાસ આવતો નથી, કેમકે પૂર્વે તે મહાધનાઢય સંભાળાય છે. જે ૧૨ છે.
स्वयं गतोऽथ सोऽप्यात्त-फलपुष्पद्रुमोपमं ॥ તમાં સર્વથા નિકા દવા શીરવત ગણી | ૨ |
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩) અર્થ–પછી તે કુમારે પિતે ત્યાં જઈને પુષ્યફલ તેડી લીધેલા તે વૃક્ષસરખાં તેના ઘરને સર્વથા ધનરહિત જોઈને શીલવતીને કહ્યું કે,
कथयावितथं भद्रे । सा विभूतिः क ते गता ।। पश्चादपि हि भोत्स्यते । सहस्राक्षा महीभुजः ॥ १४ ॥
અર્થ:–હે ભદ્ર! તું સત્ય કહે? તારી સમૃદ્ધિ કયાં ગઈ? કેમકે હજારે આખેવાલા રાજાઓને પાછલથી પણ તેની ખબર પડી જશે.
સાથોને વરૂ દ્રવ્યાસા–વેશદેશાંતરે પતિ . - પરિમેં ઘણિતઃ સવા લારે સહાનયત ૧
અર્થ –ત્યારે તે બોલી કે હે વત્સ! દ્રવ્ય મેલવવાની આશાના આવેશથી જ્યારે મારા સ્વામીએ દેશાંતરમાં પ્રસ્થાન કર્યું ત્યારે ઘરની તમામ મીલક્ત તે પિતાની સાથે લઇ ગયા છે. ૧પ છે - વરું માં જ ગંડૂષ | જેમાં મારી ઘથિ છે.
गृहे मुमोच को वेत्ति । यदस्या अस्ति कोटरे ॥ १६ ॥
અર્થ-કેવલ મને અને માર્ગમાં અતિ જે કરનારી આ પેટીને તે ઘરમાં મુકી ગયા છે, પરંતુ તેને ખબર કે આ પેટીની અંદર શું હશે! છે ૧૬ .
परमार्थानभिज्ञेन । मंजूषेक्षणहर्षिणा !! ततो भूपभुवादिष्टा । भृत्यास्तां शिरसो दधुः ॥ १७ ॥
અર્થ:-પછી પરમાર્થ નહિ જાણનારા અને પેટી જોઈને ખુશ થયેલા રાજકુમારે હુકમ કરવાથી તેના નેકરોએતે પેટી મસ્તક પર ઉપાડી.
निविष्टो भूमिभृद्यत्र । भूरिकूटः समेखलः ।। सा मंजूषाभवद्युक्तं । वोढणां भारकारणं ॥ १८ ॥
અર્થ:–જે પેટીમાં ઘણું કુંટવાળે (શિખરવાળો) તથા કારાવાળ (મેખલાવાળા) રાજા (પર્વત) બેઠેલો છે, તે પેટી ઉંચકનારાએને જે ભાર કરનારી થઈ તે યુક્ત છે. જે ૧૮ છે
भूरिभारेयमित्युक्त-स्तैः प्रीतो भपभूर्जगौ ॥ रत्नस्वर्णादिभिः पूर्णा । मंजूषेयं भविष्यति ॥ १९ ।।
અર્થ—અહો આ તો બહુ ભારવાળી છે! એમાં તેઓએ કહેવાથી ખુશી થયેલે રાજકુમાર બે કે ખરેખર આ પેટી રવ તથા સ્વર્ણ આદિકથી ભરેલી હશે. તે ૧૯
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
(828) स्वं धामैत्य सभालोके । लोकमाने सकौतुकं । મિસ્વાર્થ તામસૌ | મંઙ્ગપામુઘાટયત્ ॥ ૨૦ || અર્થ:—પછી તેણે પેાતાને ઘેર આવીને સભાસદેાની નજરે કૌતુકપૂર્વક પહેલુ તાળુ ભાંગીને તે પેટી ઉઘાડી. ! ૨૦૫ ततस्तत्रत्यवक्षारा — ब्रह्मचिह्नविनाकृतिः ॥
प्राच्यात्परिचयाल्लक्ष्यः । प्रादुरासीत् पुरोहितः || २१ ॥ અર્થ:—ત્યારે તેના ખાનામાંથી બ્રહ્મચિવિનાની આકૃતિવાળા તથા પૂના પરિચયથી એળખી શકાય એવા પુરાહિત પ્રગટ થયા. થમવાતોડસીતિ । સચ્ચે છૂટો દ્વિનો નશો !!
मा मां पृच्छत पार्षयः । पश्यत प्रथमं पुरः || २२ ॥
અર્થ:—અરે! આમાં શીરીતે તું આવ્યે ? એમ સભાસદે એ પૂછવાથી તે બ્રાહ્મણ ખેલ્યા કે હે સભાસદેા! તમે! મને પૂછે નહિ, પરંતુ પહેલાં આગલ તપાસ ચલાવા ? ॥ ૨૨ ॥
तालकेऽथाग्रिमे भने । तलारक्षो विनिर्ययौ | ચન્નારાંતત: શે—ઢાવિત્ર દૌરિષ્ઠઃ || ૨૨ ||
અર્થ :—હવે તે પછીનું તાળું ભાંગવાથી પર્વતની ગુફામાંથી જેમ ઘુવડ તેમ તે ખાનામાંથી કોટવાલ નીકલ્યા. ૫ ૨૩ ॥ एवं तृतीयतुर्याभ्यां । वक्षाराभ्यां निरीयतुः ॥ મંત્રી = મેવિનીરથ । ત્રાતં વિજ્ઞાનનૌ ॥ ૨૪ ||
અર્થ :—એવી રીતે ત્રીજા અને ચેાથા ખાનામાંથી લજ્જાથી સકાચાયેલા મુખવાળા મત્રી અને રાજા નિકલ્યા. ॥ ૨૪ ૫ अपास्तभूषा आपाणि-पादं खलितरंटिताः ॥ નિર્વિશેષાઃ સવેશા | નાદ્રમાત્રવાસસઃ ॥ ૨૧ ॥
અર્થ :આભુષણવનાના અને છેક હાથથી પગસુધી ખરડાએલા શરીરવાળા કઈં પણ તફાવતવિના તુલ્ય વેષવાળા, અને ફક્ત જલથી ભીજાયેલાં વધ્રુવાળા, ॥ ૨૫ ૫
ईयिवांसो भवपरावर्त्तादिव दशांतरं ॥
चत्वारस्ते चिरं चित्रं । न चक्रुः कस्य पश्यतः ।। २६ ।। અર્થ:—જાણે સ’સારચક્રમાંથી બીજી દરશાને પ્રાપ્ત થયા હોય નહિ એવા તે ચારે કયા જોનાર માણસને ઘણા કાળસુધી આશ્ર ન કરવા લાગ્યા ? ॥ ૨૬ u
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૨૫ ) प्राहुर्विनोदिनः केचि — दहो भाग्यं कुमार ते ॥
-
जिज्ञासिता अभी प्रादु — भूताश्च स्वयमेव यत् ॥ २७ ॥ અઃ—વળી કેટલાક મશ્કરાઓ મેલ્યા કે હે કુમાર ! તારૂં પણ અહાભાગ્ય છે! કેમકે જેએની તલાસ કરવાની તારી ઇચ્છા હતી તેઓ આ પેાતાનીમેળેજ પ્રગટ થયા છે! ! ૨૭ u
परे पाहुर हो भक्ता । भूपेऽमात्यादयस्त्रयः ||
न स्वस्वामिनमत्याक्षुर्यदीदृक् संकटेऽप्यमी ॥ २८ ॥ અર્થ :—બીજા કેટલાક ખેલ્યા કે અહે! આ મંત્રી આદિ ત્રણે રાજાના મહાભક્તો જણાય છે! કેમકે તેઓએ આવા સટમાં પણ પાતાના સ્વામીને છેડયેા નથી. ॥ ૨૮ ૫
दशां नीतोऽसि केनेमां । तात तं हन्मि वेद्मि चेत् ॥
एवं ब्रुवं माटोपा - त्पुत्रं भूपो न्यवारयत् ।। २९ । અ:---હું પિતાજી! આપના આવા હાલ કોણે કર્યા છે? તેને હુ" જાણું તેા જીવથીજ મારી નાખું; એવી રીતે આડંબરથી ખેલતા એવા પેાતાના તે પુત્રને રાજાએ અટકાવ્યેા, ૫ ૨૯ ॥
जोषं भजेष संरंभो । वृथा तत्वं न बुद्धयसे ||
આજાય સાહાર | સામેય શ્રેષ્ઠિન: પ્રિયાં | ૨૦ ||
અર્થ:— ( અને કહ્યું કે ) હે ઉત્તમ આકૃતિવાળા પુત્ર ! તું મોન રહે, તારા આ જીસ્સા નકામેા છે, કેમકે ખરી બિનાની તને માહેતી નથી. હવે શેઠની તે સ્ત્રીનેજ તુ એટલાવ! ॥ ૩૦ ॥
राजाप्यथ समुत्थाय । धौतकायः शुभोदकैः ॥
सिंहासनमलंचक्रे । नव्यशृंगारभासुरः || ३१ ॥
અર્થ:—પછી રાજા પણ ઉઠીને તથા ઉત્તમ 'જલથી શરીર ધોઇને નવા શૃંગારથી દૈદીપ્યમાન થઇને સિંહાસનપર બેઠા. ॥ ૩૧ ।। द्विजादयोऽपि ते नाता । निषेदुः परितो नृपं ॥
नृपाहूताययौ तत्र । तदा सा शीलवत्यपि ॥ ३२ ॥
અર્થ:—વળી તે બ્રાહ્મણદિક પણ જ્ઞાન કરીને રાજાની આસયાસ બેઠા, તથા રાજાએ એલાવેલી તે શીલવતી પણ તે વખતેજ ત્યાં આવી. ॥ ૩૨ ॥
कुलदेवीमिवाभ्येत्य । मुक्तसिंहासनो नृपः ॥
तां नत्वा प्रणयग्रहो । योजितांजलिरस्तुत ॥ ३३ ॥
૫૪ સક્રિય પ્રેસ.જામનગર.
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૬). અર્થ ત્યારે રાજા સિંહાસન પરથી ઉતરી સામે આવી પ્રેમપૂર્વક તેણીને નમીને હાથ જોડી સ્તુતિ કરવા લાગ્યું કે, ૩૩
त्वं योषिजनभूषासि । त्वं चंघासि महासति । विकटे संकटेऽपि स्वं । यनिश्चयमपालयः ।। ३४ ॥
અર્થહે મહાસતિ ! તું સ્ત્રીઓમાં મુકુટસમાન તથા વંદન કરવાલાયક છે, કેમકે આવા વિકટ સંકટમાં પણ તેં તારા શીલવતનું રક્ષણ કર્યું છે. એ ૩૪ છે
वीरा अपि वयं नात्र । यं जेतुं प्रभविष्णवः ॥ त्वया त्वबलयाप्येष । विषमास्त्रो व्यजीयत ॥ ३५ ॥
અર્થ—અમે સુભટે પણ જેને જીતી શક્યા નહિ એવા તે કામદેવને તે અબલાએ પણ જીતી લીધે. ૩૫
विनश्यति सतीनां हि । शापात्क्ष्मापा अपि क्षणात् ।। महान् मयि प्रसादोऽयं । जीवन्मुक्तोऽसि यत्त्वया ॥ ३६ ।।
અથ–સતીઓના શ્રાપથી રાજાઓ પણ ક્ષણવારમાં વિનષ્ટ થાય છે, પરંતુ તે તે મારા પર મોટી કૃપા કરી કે મને જીવતે મુકો.
નનની યુત -પાકાહવું હોતુપસિ गुरोरिव न ते शिक्षा । जीवंतां विसरिष्यति ॥ ३७॥
અર્થ માતા જેમ પુત્રને તેમ તારે મારે આ અપરાધ માફ કરે, તથા ગુરૂની જેમ તારી આ શીખામણ હું જીવીશ ત્યાં સુધી ભુલીશ નહિ. ૩૭
विद्वान् विद्यावधिवंश्यो । गंभीरो गुणवानपि ॥ यत्त्वं विचिकृषे दोषः । स खलु प्राच्यकर्मणां ॥ ३८ ॥
અર્થ-(ત્યારે શીલવતી બેલી કે) વિદ્વાન, વિદ્યાની સીમા સરખે કુલીન, ગભીર તથા ગુણવાન એ પણ તું જે વિકારી થયે તે ખરેખર તારા પૂર્વ કર્મને દોષ છે. ૩૮ છે
પ્રજ્ઞા વશતા સંતિ મુવિ શૂરા સહાશ.. ગયચક્ષા યા પંજા જ વીરોગતિવા જ દિ .
અથર–આ પૃથ્વી પર સેંકડોગમે વિદ્વાન તથા હજારોગમે શૂરા માણસે છે, પરંતુ જે પાંચ ઇંદ્ધિઓને તે છે, તેજ સુભટ તથા અતિબલવાન છે | ૩ -
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪ર૭ ) भवलक्षमुखं शीलं । विषयाः क्षणसौख्यदाः॥ विचक्षणः क्षणार्थ को । भवाकान विनाशयेत् ॥ ४० ॥
અર્થ:-શીલ લાખેગમે ભમાં સુખ દેનારૂં છે, અને વિષય ક્ષણમાત્ર સુખ આપનારા છે, માટે એક ક્ષણ માટે કર્યો વિચક્ષણ મનુષ્ય અનેક ભવને વિનાશ કરે છે ૪૦ છે
या चिंतामणिवजन्म-कोटीभिरपि दुर्लभा ॥ विदुषा दुष्यते सेयं । नरता न रताशया ॥ ४१ ॥
અર્થ–જે મનુષ્યપણું ચિંતામણિ રત્નની પેઠે ક્રોડગમે ભવોથી પણ દુર્લભ છે, તેને વિદ્વાન માણસ વિષયવાંછાથી દુષિત કરતું નથી.
રતઃ ઉgiધીદર રાગબાના વર્કર | एवं जययश:कोशै-रतिस्फारः स्फुरिष्यसि ॥ ४२ ॥
અર્થ–માટે હે રાજન ! તું છેક કવિતત પરસ્ત્રીને ત્યાગ કરશે અને એમ ક્યથી તું જય, યશ તથા લક્ષ્મીથી વિસ્તાર પામીને આબાદી મેળવીશ. ૪ર છે
तयैवं स्थापितः शीले । शैलेश इव निश्चलः ॥ स स्वं विश्वं जगौ वृत्तं । राजा सामाजिकाग्रतः ॥ ४३ ॥
અર્થ એવી રીતે શીલમાં તેણુએ સ્થિર કરેલા રાજાએ પર્વતની પેઠે નિશ્ચલ થઇને સભાસદની પાસે પોતાનું સઘળું વૃત્તાંત કહી સંભલાવ્યું. જે ૪૩ છે
समक्षं भूभुजस्तस्या । आनीय सदनात्स्वयं ॥ ते लेखाभरणे सोम-भूति तस्तदा ददौ ॥४४॥
અર્થ તે વખતે સોમભૂતિ બ્રાહ્મણે ડરીને તે પત્ર તથા આભપણ પિતાની મેળેજ પિતાને ઘેરથી લાવીને રાજાની સમક્ષ તેણીને આપ્યાં. છે ૪૪ |
चक्रे देशादनाना-मयं मूलमिति द्विजः ॥ राज्ञा बहिर्विहंगेन । नीडाददुर्वातितांडवत् ॥ ४५ ॥
અર્થ–આ અનર્થોનું મૂળ આ બ્રાહ્મણ છે, એમ વિચારીને પસી માળામાંથી જેમ ડાભના કાંટાને તેમ રાજાએ તે બ્રાહ્મણને દેશમાંથી દૂર કર્યો. ૪૫ છે
शीलवत्यपि भूपेन । खगृहे पहितोत्सवैः ॥ vi રસુખ–હરિત જળાદિ / ૪૬ I
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૨૮) અર્થ:–અન્યોથી ન પકડી શકાય એવા સર્પની ફણપર રહેલા મણિસરખી તે શીલવતીને પણ રાજાએ ઉત્સવપૂર્વક પોતાને ઘેર મેકલી. ૪૬
समयेऽथ समायातः । समुद्रः स विदेशतः ॥ शीललीलायितं श्रुत्वा । वध्ध्वा बाढममोदत ॥ ४७ ॥
અર્થ–પછી કેટલેક સમયે વિદેશથી આવેલા સમુદ્ર પિતાની ચીનું તે શીલચેષ્ટિત સાંભળીને તેણીની પ્રશંસા કરી. તે ૪૭ છે
तत्र ज्ञानत्रयखनिः । श्रीशीलगुरुरन्यदा ॥ વારા પૂર-પૂરતાવિત || ૪૮ |
અર્થ-હવે એક દિવસે નિર્મલ યશના સમુહથી સમસ્ત પૃથ્વીતલને ભરનારા તથા ત્રણ જ્ઞાનની ખણુસરખા શ્રીશીલ નામના ગુરૂ ત્યાં આવ્યા. તે હ૮ છે
तं नंतुं निर्ययौ भूमा-नमात्यादिभिरन्वितः ॥ दिव्ययानेन गीर्वाणै-रिव त्रिदिवनायकः ॥ ४९ ॥
અર્થ:–ત્યારે દેસહિત જેમ ઈંદ્ર તેમ મંઆિદિક સહિત રાજા દિવ્ય વાહનમાં બેસીને તેમને વંદન કરવામાટે ત્યાં આવ્યો. કલા
महौषध्येव सर्वत्र । वध्ध्वा दृष्टप्रभावया ॥ समं समुद्रदत्तोऽपि । ययौ गुरुपदांतिकं ।। ५०॥
અર્થ–પ્રત્યક્ષ પ્રભાવવાળી મહાન ઔષધીસરખી શીલવતી સહિત સમુદ્રદત્ત પણ તે ગુરૂના ચરણપાસે આવ્યું. જે ૫૦ नत्वा निषण्णे क्रमतो । भूपे लोके च निर्ममे ।।
થી પ સાર ફેરાનાં મુનિ || ૧૨ છે. અર્થ–પછી અનુક્રમે રાજા અને લોકોના બેઠાબાદ તે મુનિરાજ અમૃતની નહેરને પણ જીતનારી ધર્મદેશના દેવા લાગ્યા કે પલા
देहिनेह भवारामे । विरामभ्रमकारिणा ॥ दुःप्रापोऽनल्पसंकल्प-कल्पद्रुर्मानवो भवः ॥ ५२ ॥
અર્થ –આ સંસારરૂપી બગીચામાં બેસતા અને ફરતા પ્રાણીને અનેક સંકલ્પ માટે કલ્પવૃક્ષસરખો મનુષ્યભવ દુર્લભ છે. . પર છે
तं प्राप्यापि प्रमादेन । विचारजडबुद्धयः ।। एरंडमिव मन्वानाः । केऽपि स्युर्दुःखभाजनं ॥ ५३ ॥
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ર૮ ) અથવાી તે મલ્યા છતાં પણ અવિચારી અને જડ બુદ્ધિવાળા કેટલાક પ્રાણીઓ તેને એરંડસમાન જાણુને દુ:ખના ભાજનરૂપ થાય છે. ૫૩ છે
भेदाः पंच प्रमादस्य । मदनस्येव सायकाः॥ व्यामोह सर्व कुर्वति । ही जनं नरकाध्वगं ।। ५४ ।।
અર્થ-કામદેવના બાણ સરખા તે પ્રમાદના પાંચ ભેદ છે, કે જેઓ સર્વ લોકોને મેહમાં નાખીને નરકગામી બનાવે છે. ૫૪ .
भेदस्तत्रादिमोऽवादि । सुराल्यर्च्य पदैः सुरा ॥
चेतना मृतकस्येव । यया मूढस्य नश्यति ॥ ५५ ॥ અર્થ:–દવાની શ્રેણિથી પૂજનીય ચરણવાળા જિનેશ્વરોએ તેઓ ને મદિરા નામે પહેલે ભેદ કહ્યો છે, કે જેથી શબની પેઠે મૂઢ માણસનું ચૈતન્ય નાશ પામે છે. જે પય છે
द्वैतियीकस्तु विषया-स्तत्वालोकस्य दस्यवः ॥ ददतेऽसाध्यमांध्यं ये । काचबिंदुवदंगिनां ॥ ५६ ॥
અર્થ:–તેઓને બીજો ભેદ તત્વજ્ઞાનને લુંટનારા વિષય છે, કે જેઓ પડળની પેઠે પ્રાણુઓને અસાધ્ય અંધાપે આપે છે. પ૬
कषायास्तु तृतीयः स्या- दो यैराकुलीकृतं ।। मध्यस्था मन्वते जात-सन्निपातमिवांगिनं ।। ५७ ॥
અર્થ:–ત્રીજે ભેદ કષાય છે, કે જેથી વ્યાકુલ થયેલા પ્રાણુને વિદ્વાને સન્નિપાતવાળા પ્રાણીસરખે માને છે. પ૭ .
तुर्यो भेदस्तु निद्रा स्या-द्याभिलिंगुसहोदरी ॥ निरुणद्धि दृशावेव । नृणां छायानिषेदुषां ।। ५८॥
અર્થ:–તેઓને ચોથે ભેદ નિદ્રા છે, કે જે ભિલામાસરખી છે, અને તેની છાયામાં બેઠેલા પ્રાણીઓની તે ટિનેજ રોકી રાખે છે
चतस्रो विकथाभेदाः । प्रमादः पंचमः स्मृतः ॥ वातूल इव तूलस्य । यः स्थैर्य हंति चेतसः ॥ ५९॥
અર્થ:–વિકથાના ચાર ભેદ છે, અને પાંચમો પ્રમાદ છે, કે જે પવન જેમ રૂના પુમડાંની સ્થિરતાને તેમ ચિત્તની સ્થિરતાને નાશ કરે છે. ૫૯ છે
मोहपंचाननस्यामी । भेदाः पंचाननोपमाः ।। असंते नांगिनस्कस्किा-नत्राणान् हरिणानिव ॥ ६ ॥
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩૦) અર્થ–મેહરૂપી સિંહના પાંચ મુખેસરખા આ પાંચ દે છે, કે જેઓ શરણવિનાના હરિણાની પેઠે કયા કયા પ્રાણીઓને રસી. જતા નથી? એ ૬૦ છે
शांतमोहाश्चतुर्ज्ञानाः । श्रुतकेवलिनोऽपि हि ॥ प्रमादपारवश्येन । भ्राम्यंति भवकोटिषु ॥ ६१ ॥
અર્થ-શાંતમૂહવાળા ચતુર્ગાની શ્રુતકેવલીઓ પણ પ્રમાદને વશ થવાથી ક્રોડગમે ભામાં ભમે છે. તે ૬૧ છે
श्रेयःफले यतध्वं त-दप्रमादधनार्जनाः ॥ न वस्तु दुर्लभं प्राप्य । प्रमाद्यति सचेतसः ॥ ६२ ॥
અર્થ–માટે અપ્રમાદરૂપી ધન મેલવીને તમે કલ્યાણકારી ફલ માટે પ્રયત્ન કરો? કેમકે બુદ્ધિવાન માણસે દુર્લભ વસ્તુ પામીને પ્રમાદ કરતા નથી. દુર છે
ततः प्रमुदिताः पौरा । गुरो रत्नखनेरिव ॥ संगृहणति स्म नियम-रत्नानि स्वस्वशक्तितः ॥ ६३ ॥
અર્થઃ–પછી ખુશી થયેલા નગરના તે લોકોએ રત્નની ખાણ માંથી જેમ તેમ ગુરૂપાસેથી પિતતાની શક્તિ મુજબ નિયમરૂપી રત્ન ગ્રહણ કર્યા. ૬૩ છે ,
રથ શીવતી નવા જુહાપં નિરૂપત છે ગમી નારો ગાતા | અમો િમય વાણુI 8 |
અર્થ-હવે શીલવતીએ ગુરૂમહારાજને નમીને વિનંતિ કરી કે હે પ્રભે ! આ રાજાઆદિક મારામતે કેમ રાગી થયા? ૬૪
उज्जगार गुरुर्धन्ये । कर्मैव बलवत्खलु ॥ अमी हि भाग्भवाभ्यासा-द्रभूवुस्त्वयि रागिणः॥६५॥ तथाहि
અર્થ –ત્યારે ગુરૂ બેલ્યા કે હે ધન્ય! કમજ ખરેખર બળવાન છે, આ લકે ખરેખર પૂર્વભવના અભ્યાસથી તારા પ્રતે રાગી થયા હતા. એ ૬૫ . તે કહે છે
जंबूद्वीपेऽत्रैरवत-क्षेत्रे द्युतिलके पुरे ॥ शिवभूतिर्विभूतीनां । महेभ्योऽजनि मंदिरं ॥ १६ ॥
અર્થ:– આ જ બદ્રીપમાં એરવતક્ષેત્રમાં તિલક નામના નગરમાં ગાદ્ધિના મંદિર સરખે શિવભુતિ નામે એક મેટે શેઠ હતો. ૬૬ .
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
- (૪૩૧). महात्रियां सधर्मिण्यां । तस्य शस्यकराकृतिः ॥ અગોચર સુતઃ લિંકા હિંદન વિતા | ૭ |
અર્થ –તેને મહાશ્રી નામની સ્ત્રીથી સિંહસ્યમથી સૂચિત થયેલ મનહર આકૃતિવાળે સિંહનામે પુત્ર થયે. . ૬૭ છે
अभूचंद्रकलास्वप्ना-चंद्रलेखास्य नंदिनी ॥ यौवनं चंद्रलेखेव । वधमाना बभार सा ॥ ६८ ॥
અર્થ વળી તેને ચંદ્રકલાના સ્વમથી ચંદ્રલેખા નામે પુત્રી થઈ, કે જે ચંદ્રની કલાની પેઠે વૃદ્ધિ પામીને યૌવનાવસ્થા પામી. છે ૬૮
सिंहो देवश्रियं कन्या-मवन्यां मेनकामिव ॥ महेभ्यसंभवां पित्रो-निर्देशादुदयच्छत ॥ ६९ ॥
અર્થ:-હવે તે સિંહ પિતાના માતાપિતાની આજ્ઞાથી પૃથ્વીમાં રહેલી મેનકાસરખી મોટા શાહુકારની દેવશ્રી નામની કન્યા પરણ્ય.
જય સેવારો આતા ! શિવપૂતે કન્યા ! इयाय व्यवसायेन । कनकोपपदं पुरं ॥ ७० ॥
અર્થ:-હવે તે નાના શિવભૂતિનો મોટો ભાઇ દેવધર વ્યાપાર નિમિત્ત કનકપુર નામના નગરમાં ગયા. ૭૦ છે.
इभ्यस्य भाग्यलभ्यस्य । धान्नि नंदस्य तस्थुषः ॥ तत्र तस्याभवत्तेन । सत्रा मैत्र्यमकृत्रिमं ॥ ७१॥ અર્થ-ત્યાં ભાગ્યથી મળે એવા નંદ નામના શેઠને ઘેર રહેતાં કાં તેને તેની સાથે દિલોજાન મિત્રાઈ થઈ. એ ૭૧ છે
नानागुणधरं सोऽथ । सानंदो नंदनंदनं ।। યુવાન વીશ્ય થોથા તબૈ શ્રાવતો હતો તે ૭૨ | અર્થ:–હવે વિવિધ પ્રકારના ગુણવાળા તે નંદશેઠના યુવાન પુત્રને જઈને યોગ્ય જાણું તેના પ્રતે પોતાના ભાઇની દીકરીનું સગપણ કર્યું.
गतः सिंहोऽपि वाणिज्ये । चंपायामिभ्यमूनवे ।। स्वसख्ये सूरदेवाय । मुदा स्वां नंदिनीमदात् ॥ ७३ ॥
અર્થ વળી વ્યાપારમાટે ચંપાનગરીમાં ગયેલા સિંહે પણ પોતાના મિત્ર સૂદેવ નામના એક શેઠના પુત્રવેરે હર્ષથી પિતાની બહેનનું વેવીશાલ કીધું. ૭૩ ,
महाश्रियापि तस्थुष्या । तदा च स्वपितुहे ॥ खसखीनवेऽदायि । गुणचंद्राय सा कनी ॥ ७४ ॥
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૩૨ )
અ:—હવે તે વખતે પાતાને પીયર ગયેલી મહાત્રીએ પણ પેાતાની બહેનપણીના પુત્ર ગુણચંદ્રસાથે પેાતાની તે પુત્રીનું સગપણ કર્યું. અથ ચંદ્રપુરાવાળાન | પૂર્વમંત્રિતસૌંદરઃ ॥
नाम्ना महेश्वरदत्तः । श्रेष्टी द्युतिलकं पुरं ॥ ७५ ॥ અર્થ :—વળી એવામાં પૂર્વે કરેલી મિત્રાવાળા મહેશ્વરદત્ત નામના શેઠ ચંદ્રપુરથી તિલકપુરમાં આવ્યા. ॥ ૭૫ ૫ तमालोक्य प्रमुदितो । शिवभूतिर्ददौ सुतां ॥
प्राग्दत्तां तामजानानः । शंखदत्ताय तद्भुवे || ७६ ॥ અર્થ:—તેને જોઇને ખુશી થયેલા શિવભૂતિએ પૂર્વનાં સગપણાને નહિ જાણવાથી તેના શંખદત્ત નામના પુત્રને પેતાની પુત્રી આપી. काकतालीयकन्यायादन्यैश्वाप्यमुनापि च ॥
एकमेव ददे लनं । वैवाहिकजनेऽखिले || ७७ ||
I
અથ:—હવે કાકતાલીય ન્યાયથી બીજાએએ તથા આ શેઠે પણ વેવાઇઓને એકજ દિવસનુ લગ્ન આપ્યું. ॥ ૭૭ ॥ શિવમતિઃ સમુતમત—પ્રસન્નÎતિમાનનં ।। બાવીદ્યુતમાં ગેઢે | મીતિકમવાનનું ॥ ૭૮ ॥
અઃ—પછી શિવભુતિએ અત્યંત પ્રીતિ ઉપજાવનારો તથા સ્ત્રીઓને ખુશ કરનારા વિવાહમહેાત્સવ પેાતાને ઘેર ચાલુ કર્યાં. उलूलध्वनयश्चंद्र - मुखीनी मृदुमंजुलाः ॥ महोत्सवान्धिवीचीनां । ध्वनितानीव रेजिरे ॥ ७९ ॥
અ:— સરખાં મુખવાળી સ્ત્રીએનાં કામળ મનેાહુર ગીતાના અવાજો મહેાત્સવરૂપી સમુદ્રના મેાજા એના ધ્વનિઓનીપેઠે શાલવા
લાગ્યા. ॥ 2 ॥
स्वजनोत्कलिकाकुष्ट | इवागाल्लग्नवासरः ॥
સમં સમેચતે જ । વાઃ રિજન્વિતાઃ || ૮૦ || અઃ—સ્વજનાના ઉત્સાહથી જાણે ખેંચાઇ આવ્યા હાય નહિ તેમ લગ્નના દિવસ પણ આવી પહોંચ્યા, અને તેથી તે ચારે વ પરિવારહિત સાથેજ આવી પહોંચ્યા. ૫ ૮૦ u
सहसा तान् वरान् वीक्ष्य । चतुरचतुरोऽप्यलं ॥ किंकर्त्तव्यतया मूढः । शिवभूतिरभूत्ततः ॥ ८१ ॥
॥ ॥
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૩૩ )
અ:—એવી રીતે તે ચારે વરને અચાનક આવેલા જોઇને ચતુર એવા પણ શિવભુતિ હવે શું કરવું એમ વિચારમૂઢ થઈ ગયા. केचित्कोलाहलं चकु – श्चुक्रुशुः केऽपि तं जनाः ॥
-
अन्योन्यं विवदंतेस्म । वराणां स्वजना अपि ॥ ८२ ॥ અર્થ: કેટલાક કોલાહલ કરવા લાગ્યા, અને કેટલાક માણસા તેનાપર ગુસ્સે થવા લાગ્યા, તથા તે વાનાં સગાંઓ પણ પરસ્પર વિવાદ કરવા લાગ્યા. ॥ ૮૨ ।।
वैसंस्थुल्यमतुल्यं त — द्वीक्ष्य कन्या विषादिनी ॥
-
વિજાિિમનિįતું સ્વ—મીદ્દતેમ હતાશયા I ૮૨ ॥
અ:—એવી રીતનેા તુલ્ય કાલાહલ જોઇને ખેદ પામેલી તે નિભ્રંગી કન્યા ઝેરદિકથી આત્મઘાત કરવાને ઇચ્છવા લાગી. ૫૮૩ સા તતઃ સાતતરિજીન્ન—મનોરથપરંપરા |
परं पराभवं चिते । चिंतयंती ययौ वनं ॥ ८४ ॥
મ:—દુ:ખથી છેદાઇ ગઇ છે મનેરથાની ણિ જેની એવી તે ખ્યા આ મહાપરાભવને વિચારતીથકી વનમાં ગઇ. ॥ ૮૪ ૫ अकुंठोत्कंठया मृत्योः । कंठे पाशं क्षिपत्यसौ ॥
यावत्तावध्वनिरभू - मुग्धे मा कुरु साहसं ॥ ८५ ॥ અ:—મૃત્યુની અતિ ઉત્કંઠાથી જેવામાં તે ગળામાં ફ્રાંસા નાખે છે તેવામાં એવેા અવાજ થયા કે હે મુગ્ધ તું સાહસ કર નહિ. ૫ પા निषेधयति मां कश्चिन्मृत्योर्मस्यऽथवा सुरः ॥ નિતયંતીતિ સાથર્ । પુસ્તહતહે મુનિ ! ૮૬
અર્થ:—મને ઇ મનુષ્ય અથવા દેવ મૃત્યુથી નિષધ કરે છે, એમ વિચારતાંથકાં તેણીએ અગાડીના ભાગમાં વૃક્ષનીચે એક મુનિને જોયા.
तं वीक्ष्य विस्मिता वीक्षा - पन्नतां सा विहाय तां ॥
-
वंदे तत्पदद्वंद्व – मद्वंद्वसुखदायकं ॥ ८७ ॥
અઃ—તેમને જોઈને વિસ્મય પામેલી તે કન્યા પાતાના તે ગણરાટ છોડીને અનુપમ સુખ દેનારા તેમના બન્ને ચરણાને જઇ નમી.
मुनिरूचे महाभागे । किमेवं दुःखभागसि ॥
ચાયઃ વિક્રમાં હાયે વિષયે યિતે વયા || ૮૮ ||
૫૫ સૂર્યોદય પ્રેસ—જામનગર.
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪) અર્થ:–ત્યારે મુનિ બેલ્યા કે હે મહાભાગ્યશાલી! તું આમ શા માટે દુ:ખી જણાય છે? વળી હે નિષ્કપટી! તું આ શરીરને શા માટે વિનાશ કરે છે ? ૮૮ છે
યુ મધેનુ ગો વિપwત अपि पाकरिपुः कर्म-विपाकाच न मुच्यते ॥ ८९ ॥
અર્થ:–આ સંસારમાં પ્રાણીઓને સુખ દુઃખ કર્મોના વિપાકથી થાય છે. કર્મોના વિપાકથી ઇંદ્ર પણ મુક્ત થઈ શકતો નથી. પહેલા
यतितव्यं ततः कर्म-धंसने धीरचेतसा ॥
खलो यो दंड्यते सैव । भूषनेन घनेन किं ।। ९० ॥ અથ–માટે ધરમનવાળાએ કર્મોના વિનાશમાટે યત્ન કરે જોઇયે, અને તેથી ખેલ એવું જે કમ તેનેજ શિક્ષા થવી જોઈએ, શરીરને શિક્ષા કરવાથી શું ફાયદો છે? હક છે
दुःकर्म तत्कथं जेयं । तयेत्युक्ते मुनि गौ ॥ कर्ममर्माविधं धर्म-मेव शर्मकरं श्रय ॥ ९१ ॥
અર્થ –ત્યારે દુષ્કર્મને શી રીતે જીતવું ? એમ તેણુએ કહ્યાથી મનિ બેલ્યા કે, કર્મોના મને ભેદના અને સુખ કરનારા ધર્મ જ તું આશ્રય કર ? છે છે
तया को धर्म इत्युक्ते । यतिरुचे सचेतने ॥ - ધતિ સર્વધર્બg | સંયમ સર્વકારતt | ૨૨ |
અર્થ-કો ધર્મ ? એમ તેણુએ કહ્યાથી મુનિ બોલ્યા કે હે બુદ્ધિઅતિ! સર્વ ધર્મોમાં સંયમધર્મ સારભૂત છે. કર છે
अपारे खलु संसार-सागरे सारसंयमं ।। यानपात्रसमं प्राप्य । यति धीराः परं पदं ॥ ९३ ॥
અર્થ:–આ અપાર સંસારસાગરમાં વહાણસરખા મનહર સંયમને પામીને ધીરપુરૂષે મોક્ષસ્થાનમાં જાય છે. ૯૩ છે
इत्याकर्ण्य सकर्णा सा । संयमं साधुसंनिधौ ॥ आदाय पालयामास । साध्वीभिः संगता चिरं ।। ९४ ॥ અર્થ:–તે સાંભળીને તે બુદ્ધિવાન કન્યા સાધુ પાસે સંયમ લેઇને સાધ્વીઓ સાથે રહીને ઘણા કાલસુધી પાલવા લાગી. ૯૪
सा प्रांतेऽनशनं प्राप्य । शुद्धाराधनतत्परा ।। सुरलोके द्वितीयेऽभू-दद्वितीयद्युतिः सुरी ॥ १५ ॥
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૫) અથર–અંતે અનશન લઈને શુદ્ધ આરાધનાપૂર્વક કાળ કરી બીજા દેવલેકમાં તે અનુપમ કાંતિવાળી દેવી થઇ. એ ય છે
भुक्त्वा भोगांस्ततश्च्युत्वा । त्वं जाता शीलवत्यसि ॥ माग्भवे यावभूतां ते । पितरावधुनापि तौ ॥९६॥
અર્થ –ભેગો ભેગવી ત્યાંથી ચવીને તું શીલવતી થઈ, વળી પૂર્વભવમાં જે તારા માતપિતા હતા તેજ આ ભવમાં પણ છે. પદા
इतश्च तेऽपि चत्वार-श्चतुराय्या वरास्तव ॥ वृतं विज्ञाय विज्ञायाः । स्वचित्तेऽचिंतयनिति ॥ ९७ ॥
અર્થ-હવે તે ચારે તારા ચતુરશિરોમણિ વરે તારૂં વિદુષીનું વૃત્તાંત જાણીને પોતાના મનમાં વિચારવા લાગ્યા કે, ઇ ૯૭ |
हास्यास्पदाः स्वमित्राणां । यास्यामः स्वगृहं कथं ॥ ध्यात्वेति ते वनेऽभूवन् । तपसे तापसास्ततः ।। ९८ ॥
અર્થ: આપણું મિત્રોમાં હાસ્યપાત્ર થયેલા આપણે હવે પિતાને ઘેર શીરીતે જશું ? એમ વિચારીને તેઓ વનમાં જઈ તાપસ થઇ તપ તપવા લાગ્યા. તે ૯૮ છે
મૃત્વા એડરિ પુI ગાતા માનવાણિg | उधृतास्ते ततः माप-मुख्या भद्रेऽभवनमी ॥ ९९ ॥
અર્થ–પછી મરીને તેઓ સઘલા ભવનવાસી દેવામાં ઉત્પન્ન થયા, તથા ત્યાંથી ઉધરીને હે ભદ્રે ! તે આ રાજાઆદિક થયા. ૧૯
पूर्वसंस्कारतस्तेऽत्र । जातास्त्वय्यनुरागिणः ॥ रागद्वेषौ यतो यातो । जन्मकोटीषु जन्मिनां ॥ २८००॥
અર્થ-પૂર્વના સંસ્કારથી તેઓ અહીં તારામાં અનુરાગવાળા થયા, કેમકે રાગ અને દ્વેષ દોડાગામે જન્મોમાં પણ પ્રાણુઓની પાછલી જાય છે. તે ૨૮૦૦ |
पूर्वसिंश्च भवे योऽभूत् । सोदर्यस्तव वर्यधीः ॥ सांपतं सैष ते भर्ता । विचित्रं भवनाटकं ॥ १ ॥
અર્થ:-વળી પૂર્વભવમાં ઉત્તમ બુદ્ધિવાળે જે તારે ભાઈ હતા, તેજ હાલમાં તારો ભર્તાર છે, કેમકે આ સંસારનાટક વિચિત્ર પ્રકારનું છે.
श्रुत्वेति प्रतिबुद्धास्ते । प्रणम्य मुनिपुंगवं ॥ વોશિયથા-વારિતાર કયારે ૨
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩૬)
અઃ—તે સાંભળીને તેએ સઘલા પ્રતિષેધ પામીને મુનિજને નમીને હાથ જોડી મનેાહર ચારિત્રની માગણી કરવા લાગ્યા. રા अदीक्षयन् मुनिः सर्वान् । शीलवत्या समन्वितान् ॥
-
सा तेऽपि तेपिरे खड्ग - धारातीव्रतरं तपः ॥ ३ ॥ અઃ—યારે મુનિએ શીલવતીસહિત તેએ સને દીક્ષા આપી, પછી તે શીલવતી તથા તે સઘળા ખડ્ગધારાસરખુ તીવ્ર તપ
તપવા લાગ્યા. ॥ ૩ તા
सर्वे संयममाराध्य | शुद्धध्याना ययुर्दिवं ॥
મેળ સિદ્ધિસૌન્યાનાં | મતિયંતિ ૨ માળનું ॥ ૪ !! અઃ—પછી તેઓ સઘળા સંયમ આરાધીને શુદ્ધ ધ્યાનથી દેવલાકમાં ગયા, તથા અનુક્રમે તેઓ મેક્ષસુખના ભાજનરૂપ થશે. gu इति यथाजनि शीलवती सती । निजसुशीलतया विदिता भुवि ॥ विमलशीलघना भविका जना ।
इह भवंतु तथा सुकृतप्रथाः ।। ५ ।।
અઃ—એવી રીતે જેમ પેાતાના સુશીલપણાથી તે શીલવતી સતી પૃથ્વીમાં પ્રખ્યાત થઇ તેમ હે ભવિક લેાકેા! તમેા આ જગતમાં નિર્મીલ શીલરૂપી ધનવાળા થઇને પુણ્યશાલી થાઓ? ૫ ૫ ૫ एकाकिन्यपि सा शील - वती मातर्महासती ॥
ચથા તથા યશાયાવિ, સ્ત્રવા ચીરુજીયા | ૬ ||
અઃ—માટે હે માતા ! એવી રીતે તે શીલવતી એકલી પણ જેમ મહાસતી થઇ તેમ બીજી સ્ત્રી પણ શીલની લીલાથી પેાતાના આત્માને વશ રાખી શકે છે. !! ૬ ૫
घोरप्यंव मे शिक्षां । कक्षीकुरु सुखाकरीं ॥
अस्यामंगलरूपस्य । पश्य त्वमपि मा मुखं ॥ ७ ॥
અર્થ :—વળી હે માતા! મારી બાલકની પણ એક શિખામણ તમેા સ્વીકારો ! અમગલરૂપ એવા આ સ્ખિલનું તમા પણ મુખ ન જુઓ. ॥ ૭ u
एवं स्ववर्णनं श्रृण्वन् । स मौनी प्रेरयन् रथं ॥ कियतीमपि कांतार - भुवं यावदलंघयत् ॥ ८ ॥
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩૭ ) અર્થ –એવી રીતનું પિતાનું વર્ણન સાંભળતાથ તે માનધારી ધામ્મિલ રથ હંકારથકે જોવામાં કેટલીક વનભુમિ એલંગી ગયે,
तावच्छुश्राव शंखादि-वादित्रध्वनिमध्वनि ॥ યામાહા-ચંદ્રિવાgિod | ૨ |
અર્થ:–તેવામાં તેણે માર્ગમાં ઘોડાઓના હજારથી સુભટના સિંહનાદાથી તથા બંદીઓની વાણીથી બેવડા થયેલે શંખઆદિક વાદિત્રોને અવાજ સાંભ. છે છે
ददर्श च ध्वजवातं । पुरस्ताचलदंचलं ॥ वियत्तरंगिणीरंग-त्तरंगभ्रमकारिणं ॥ १० ॥
અર્થ-વળી તેણે આગળ આકાશગંગાના ઉછળતા મોજાઓના ભ્રમ કરાવનારા ચલાયમાન છેડાઓવાળા પતાકાઓના સમુહને જોયો.
स दध्यौ ये मया चौरः । समरे प्राग्निजन्निरे ॥ - તૉમિતિ . પુતજ્ઞાતિગત્રાઃ | ?? |
અર્થ: ત્યારે ઘમ્મિલે વિચાર્યું કે પૂર્વે રણસંગ્રામમાં જે ચેરોને મેં માર્યા છે, તેઓના નાતીલાઓને સમુહ તેઓના વેરથી શું આ સામે આવે છે? - ૧૧ છે
श्रुत्वा तं तुमुलं भीते । कमलाविमले उभे ॥ मयि जीवति मा भैष्ट-मित्यसौ प्रत्यबोधयत् ॥ १२ ॥ અર્થ –હવે તેઓને તે કેલાહલ સાંભલીને કમલા અને વિમલા અને રડવા લાગી, ત્યારે તેણે તેને કહ્યું કે મારા જીવતાં તમારે ડરવું નહિ. છે ૧૨ |
तदा परबलात्तत्र । परित्यक्ताखिलायुधः ॥ પૌષ્યવેજપુરી વિપશ્ચિાય | ૨૩ |
અર્થ એવામાં ત્યાં તે સંન્યમાંથી સઘળાં હથિયારો છોડીને ઉત્તમ વેષવાળો તથા સુંદર રૂપવાળે કેઇક ચતુર માણસ આવ્યો.
अयं दतो भवेन्नून-मिति ध्यायिनमभ्यधात् । धम्मिलं स पुमान् मौलि-मौलीकृतकरद्वयः॥ १४ ॥
અર્થ:–ખરેખર આ દૂત હશે એમ વિચારતા તે ધમ્મિલને મસ્તકપર મુકરરૂપ કરેલ છે બન્ને હાથે જેણે એવા તે પુરૂષે કહ્યું કે, ૧૪
आर्यपुत्रायमासन्नो । दृश्यते योजनाचलः ॥ अत्रास्त्यजितसेनाख्यो । वनपल्लोप्रभुबली ॥ १५ ॥
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થહે આર્યપુત્ર! આ નજીકમાં જે અંજનાચલ પર્વત દેખાય છે ત્યાં અછતસેન નામને વનપલ્લીને બળવાન સ્વામી રહે છે.
अर्जुनः स्तेनसेनानी-स्तस्याभूदुत्कटो द्विषन् । स त्वया पातितोऽश्रावि । चरेभ्यस्तेन संप्रति ॥ १६ ॥
અર્થ –ચારોને સેનાપતિ અજુન તેને મેટો શત્રુ હતા તેને તે માર્યો એમ ગુપ્ત રાખેલા પુરૂષના મુખથી તેણે હમણાં સાંભહ્યું છે.
बंधुबुद्धिं दधानोऽसौ । हल्लेखोन्मेषिमानसः ॥ इहागात् सपरीवारः । संप्रति त्वां दिदृक्षते ॥ १७ ॥
અર્થ અને તેથી અતિઆનંદિત મનવાળે થઇને તારા પ્રતે બંધુની બુદ્ધિ ધારણ કરતા થકે તે અહીં પરિવાર સહિત આવ્યો છે અને હવે તને તે મલવાની ઈચ્છા રાખે છે. તે ૧૭ છે
धम्मिलोऽपि रथं मुक्त्वा । विभीस्तमभिसंचरत् ।। तेन मुक्ततुरंगेण । रंगेणालिंग्य भाषितः ॥ १८ ॥
અર્થ–ત્યારે ધમ્મિલ પણ રથ છોડીને નિર્ભય થઈ તેની સામે ગયે, ત્યારે અજિતસેન પણ ઘોડા પરથી ઉતરી આનંદથી તેને ભેટીને બોલ્યો કે, ૧૮ છે
त्वयापायि मुखेनाग्निः । पंजरेऽक्षेपि केसरी ॥ दांतश्च दृग्विषो भोगी । हतो यदयमर्जुनः ॥ १९ ॥
અર્થ–જે આ અજુનને માર્યો છે તેથી તે મુખવડે અગ્નિપાન કર્યું છે, કેસરીસિંહને પાંજરામાં પૂર્યો છે, તથા દષ્ટિવિષ સને તેં દયે છે. મે ૧૯ છે
अजय्ये भटसंहत्या-ऽर्जुनेऽसिन्निहते त्वया ॥ રિરાજ્યદયત્વેના નિશિ નિદ્વિતિ ન ૨૦ ||
અર્થ–સુભટોની શ્રેણિથી ન જીતી શકાય એવા તે અર્જુનને મારવાથી હવે અમારાં હદયનું શલ્ય નિકળી જવાથી અને રાત્રીએ સુખે નિદ્રા આવે છે. જે ૨૦ છે
ततः प्रसीद नः स्थानं । स्वपादाभ्यां पवित्रय ॥ अस्तु लोकस्त्वदालोक-सुधापानप्रमोदभूः ॥ २१ ॥ અર્થ–માટે હવે તું કૃપા કરીને તારાં ચરણેથી અમારું સ્થાન પવિત્ર કર ? કે જેથી ત્યાંના લેકે તને જેવારૂપ અમૃતપાનથી આનંદિત થાય. . ૨૧ છે
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
( ૪૩૯) तेनेत्यभ्यर्थित: पल्ली । प्रति सोऽचालयद्रयं ॥ . ન ઘણાર્થનામાં છે વિનંતિ રિજલાર | ૨૨ .
અર્થ –એવી રીતે તેણે પ્રાર્થના કર્યાથી ઘમ્મિલે તેની પલ્લી તરફ પિતાને રથ ચલાવ્યો, કેમકે વિચક્ષણ માણસ પરની પ્રાર્થનાને ભંગ કરતા નથી. . રર છે
स च पल्लीपतिस्तस्य । महोत्सवमचीकरत् ॥ अशनवासघासायं । प्रीत्या सर्वमपूरयत् ।। २३ ॥
અર્થ–પછી તે પદ્ધીપતિએ તેના સંબંધમાં મહત્સવ કર્યો, તથા તેને માટે ભેજન સ્થાન તથા ઘાસ આદિક સઘલું પ્રીતિપૂર્વક પૂરું પાડયું.
पूज्यमानो नवनवै-वाद्यैस्तेन सोऽन्वहं । वासरानतिचक्राम । तत्र सौख्यर्द्धिभासुरान् ॥ २४ ॥
અર્થ–પછી હમેશાં તેના વડે નવાં નવાં વસ્ત્રાદિકેથી સકારાતે તે સ્મિલ ત્યાં સુખસમૃદ્ધિથી આનંદિત દિવસે વ્યતીત કરવા લાગ્યા.
विधत्ते वर्णनं तस्य । विमला विमलाश्या ॥
કાયા કુત્તા ઈ–ોટરે તો તે ૨૫ | અર્થ-વિમલા તો નિમલ આશયથી તે ધમિલની પ્રશંસા કરે છે, પરંતુ કમલાના કાનમાં તે કડવી લાગે છે. જે ૨૫ છે
कदापि प्रापितस्तेन-प्रेमपूरितमानसं ॥ રાષ્ટ્રપતિનં સો–ડઝાંખપુરમ ૨૬.
અર્થ:— ચેરને મારવાથી ખુશ થયેલા હૃદયવાળા તે અજિતસેનની રજા લઈને ધમ્મિલ ચંપાનગર તરફ ચાલવા લાગ્યા. ર૬
प्रस्थानः सोऽनवरतै-चंपापरिसरं गतः ।। संस्थाप्य स्पंदनं सीम्नि । विमलामेवमालपत् ।। २७ ॥ અર્થ-અનુક્રમે નિરંતર પ્રયાથી તે ચંપાનગરી પાસે પહે, ત્યાં તેની સીમમાં રથને રાખીને વિમલાને કહેવા લાગ્યો કે, રહા
રાસાય પરનuત-ર્નિશાંત બેસ્ય મંદિર છે. '''' પંમિ પાવથવા તાર– મીરે રૂદ તિછi | ૨૮ છે.
અર્થ:-હવે આપણને હેવામાટે નગરની અંદર હું સગવડવાળું ઘર જોઇને આવું ત્યાં સુધી તમે બન્ને નિર્ભય થઈને અહીં રહે ?
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪૦) . विमला स्नेहला पाह । वत्स खच्छोऽसि चेतसा ॥ नगरे सागरे ग्राहा । इव धूर्तास्तु भूरिशः ॥ २९ ॥
અર્થ-ત્યારે તે સ્નેહી વિમલા બેલી કે હે વત્સ! તું સ્થળ ચિત્તવાળે છે, અને સમુદ્રમાં જેમ મગર તેમ નગરમાં ઘણું ઠગ લોક હેલ છે. જે ર૯ લ
तैर्वत्स वंचितः कूट-वणिभिरिव पामरः ॥ કાવયપિ સુકા–તને રોતે રનઃ | ૨૨ |
અર્થ:–માટે લુચ્ચા વણિકોથો જેમ ભેળે મનુષ્ય તેમ જે તેઓથી તું ઠગાઈ ગો તો અમોને તારે પત્તો મળવો મુશ્કેલ થશે, માટે તેથી મારું મન દુભાય છે. ૩ર છે
લખ્યધારિો માત– મેતાં મના િ वंचयेऽहं जगत्सर्वं । न कोऽपि मयि वंचकः ॥ ३३ ॥
અર્થ –ત્યારે સ્મિલ બ૯ો કે હે માતાજી! તમારે જરા પણ ડરવું નહિ, હું સમસ્ત જગતને શું એવું છું, પરંતુ મને કે ઠગે એમ નથી. | ૩૩
इत्युक्त्वा सोऽचलचंपा-प्रति प्रैक्षिष्ट चांतरा ॥ ચંદ્રાં ચંદ્રાશુસંવરા–રાતિસંવર્ધન પુર્ન | ૨૪
અથ:–એમ કહીને તે ચંપાનગરીuતે ચાલે, એવામાં વચ્ચે તેણે ચંદ્રનાં કિરણેસરખાં જલથી વૃદ્ધિ પામતી ચંદ્રનામની નદીને દીઠી,
पद्मासीनेषु ,गेषु । गायत्सु त्वतिपुष्करा ॥ અસ્થીત્ય વિદાણા થા નૃત્યભૂર્ષિદ ને રૂજ |
અર્થ –કમલપર બેઠેલા ભમરાઓ ગાતે છતે જે નદી પક્ષિઓની શ્રેણિને સભાસદરૂપ ગણીને મોજારૂપી હાથ વડે નાચતી હતી.
निम्नाः कूपा अपेयोब्धिः । सरोऽल्पं भीप्रदा हृदा॥ हसति स्फारडिंडिर-च्छलाद्यान्यजलाशयान् ॥ ३६ ॥
અર્થ-ફવાઓ તો ઉંડા છે, સમુદ્ર પીવાલાયક નથી, તળાવ નાનું હેય છે, અને કહે ભય આપનારા છે, એવી રીતે અન્ય જલાશયેની તે નદી વિસ્તીર્ણ ફીણના મિષથી હાંસી કરતી હતી. ૩૬
नद्यां तत्रानवद्यांगः । क्रीडन् कुंजरलीलया ॥ विज्ञः स पद्मपत्रेषु । नखच्छेद्यादि निर्ममे ॥ ३७॥
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૧ ) અર્થ –તે નદીમાં મનેહર શરીરવાળે તથા ચતુર એવો તે ધમ્મિલ હાથીની પેઠે ક્રિીડા કરતો થકે કમલપત્રો પર નખથી કતરણ કરવા લાગ્યું. તે ૩૭ છે
छत्रचामरचक्राद्या-कारबति मृदूनि च । धन्यपाणितलानीव । पनपत्राणि रेजिरे ॥ ३८ ॥
અથ–તેથી છત્ર, ચામર તથા ચક્રઆદિક આકારવાળા ભાગ્યવાન મનુષ્યની હથેળીસરખાં તે કોમળ કમલપત્રો શોભવા લાગ્યાં.
ચંદ્રાચાર સંક્રિnt . જછદ્રિતત્ર તાન્યા // આ વિચિરે યતિષિા ગુણાનનિવામૈઃ | રૂ8
અર્થ-હવે આગમ મુનિએના મનને જેમ શુકલધ્યાનમાં લઇ જાય છે, તેમ ગંગામાં જતું ચંદ્રાનું જલ તે કોતરેલાં કમલપત્રોને ગગામાં લઈ ગયું. ૩૯ છે
વિણેનતના જં-મૂપિયૂપપૂરો તત્ર મિલપુત જીવં–ત્તાન્યાયિોજત કૌતુથી | ૪૦ ||
અર્થ:–તે વખતે ચંપાનગરીના કપિલરાજાના પુત્રે ત્યાં મિત્રાસહિત કીડા કરતાં થકાં તે કતરેલાં કમલપત્રો કૌતુકથી જોયા. કવ છે
कोऽप्यस्ति सरिदोषस्यो-परि नूनं कलानिधिः ॥ दृश्यते यस्य विज्ञान-मिदमित्युनिनाय सः॥४१॥
અર્થ –ત્યારે તેણે વિચાર્યું કે આ નદીના પ્રવાહની ઉપરવાસ ખરેખર કઈ કલાવાન મનુષ્ય છે, કે જેની આ ચતુરાઈ નજરે પડે છે.
अत्र तं दत्तसन्मान-मानयेथा कला विदं ॥ शिक्षयित्वेति जंघालौ । नरौ प्रैषीन्नृपात्मजः ॥ ४२ ॥
અર્થ –તે કલાવાન માણસને અહી સન્માનપૂર્વક લાવે, એમ હુકમ કરીને તે રાજપુત્રે ઉતાવળી ચાલના બે માણસોને ત્યાં મોકલ્યા.
कूलं कूलंकषायास्तौ । वीक्ष्यमाणो समंततः॥ यत्रास्ते धम्मिलस्तत्रा-गत्यादः सत्यमूचतुः ॥ ४३ ।।
અર્થ:–તે માણસે ચારે બાજુ નદીને કીનારે જેતા થકા જ્યાં ધન્મિલ હતા ત્યાં આવીને તેને સત્ય વાત કહેવા લાગ્યા કે, ૪૩
कलानिधान विज्ञान-मालोक्य तव भूपभूः ॥ त्वद्दिदृक्षारसाद्धत्ते । निर्निमेषदृशौ दृशौ ॥ ४४ ॥ ૫૬ સૂર્યોદય પ્રેસ–જામનગર.
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪૨) અર્થ –હે કલાના ભંડાર! તારી કલા અને રાજપુત્ર તને જોવાની ઈચ્છાના રસથી દેવસરખી નિમેષરહિત અને ધારણ કરી રહ્યો છે.
તત્ શ્રવા ઘશ્મિરોડવાળી–ભાણીજદાનના ददर्श च पुरः शूर-मिव दीप्तं नृपांगजं ॥ ४६॥
અર્થ:-તે સાંભળીને કમલસરખાં મુખવાળો ઘમ્મિલ (તેઓની સાથે) ચા, તથા આગળ તેણે સુર્યસરખા તેજસ્વી રાજકુમારને જે
कुमारेणापि सोऽभ्येत्य । बाहुभ्यां बहु सखजे ॥ आपृच्छय स्वागतं चक्रे । वास्तव्यं तत्कलास्तवं ॥ ४७॥
અર્થ:–ત્યારે કુમાર પણ તેની સામે આવીને બન્ને હાથેથી તેને ખુબ ભેટ, પછી તેની ખબરઅંતર પૂછીને તેણે તેનું સન્માન કર્યું, કેમકે તેની કલાની રસુતિ યોગ્ય જ હતી. છે ક૭ છે
मच्चेतश्चंद्रकांतस्य । द्रविका तावकी कला ॥ न दिवापि प्रभाभंग । भजते सौम्य कौतुकं ॥ ४८ ॥
અર્થ:–હે સૌમ્ય ! આશ્ચર્યની વાત છે કે મારા મનરૂપી ચંદ્રકાંત મણીને ઝરાવનારી તારી આ કલા દિવસે પણ કાંતિ ભંગ ધારણ કરતી નથી. ૪૮
श्रुतज्ञता समाख्याता । कलयैव तवानया ॥ घनवृष्टिं विना कापि । न रंगति तरंगिणी ॥ ४९ ॥
અર્થ:–આ તારી કલાજ તારૂં શાસ્ત્રોનું જાણપણું સુચવી આપે છે, કેમકે મેઘની વૃષ્ટિવિના નદી કયાંય પણ ઉદ્ધસાયમાન થતી નથી.
पृष्टव्योऽसि कुतः प्रह । क ते स्वच्छ परिच्छदः ।। इति तेनोदिते पाह । धम्मिलोंभोघरध्वनिः ॥५०॥ અર્થ:–વળી હે સજન! તને હું પૂછું છું કે તું કયાંથી આવે છે? તથા તારો નિર્મલ પરિવાર કયાં છે? એવી રીતે તેણે કહ્યાથી મેઘસરખી ધ્વનિવાળે ધમ્મિલ છે કે, જે ૫૦
समागमं कुमाराहं । कुशाग्रपुरपत्तनात् ॥
आस्ते मम परीवारः । पुरीपरिसरावनौ ॥ ५१ ॥ _અર્થ –હે કુમાર! હું કુશાગ્રનગરથી આવ્યો છું, તથા મારે પરિવાર નગરના પાદરમાં છે. એ પ૧ :
ततः कलावतस्तस्य । वासायावासदित्सया ॥ પુત પુરપાન વૈ–“ક્ષુ ક્ષિતિવઃ સુત. ૧૨ .
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪૩). અથ–પછી તે કલાવાન હમિલને રહેવા માટે અવાસ દેવાની ઇચ્છાથી તે રાજપુત્રે તુરત નગરની અંદર પિતાના માણસને મોકલ્યા.
ययौ च स्वयमारामं । कमलाविमलाश्रितं ॥ धम्मिलेन सहालोन-बंधुरस्कंधसिंधुरः ।। ५३ ॥
અર્થ અને પોતે ધમ્મિલ સહિત મનહર સ્કંધવાળા હાથીપર એશીને કમલા અને વિમલાથી આશ્રિત થયેલા વનમાં ગયે. પરા
कोऽयमेतीति कमला---प्रश्ने विमलयोदितं ॥ વિટ્યા તા પિથોથું સો-તિ સિંધુરવાર | ૪ |
અર્થ આ વળી કોણ આવે છે? એમ કમલાએ પૂછવાથી વિમલા બોલી કે અરે આ તે સારું થયું કે તારો આ સ્વામી હાથી પર બેસીને આવે છે. ૫૪ છે
कियान परिच्छदः प्रापि । पश्यानेन कलावता ॥ પદો નિવધર્મીયો–ધિ યુતિનાં ગ્રુપ | વ |
અથઅરે ! તું જે તે ખરી કે આને કેટલુંબધો પરિવાર સેલ છે? અહે! પુણ્યશાલી મનુષ્યને ભાગ્યરૂપી સમુદ્ર અવધિવિનાને હોય છે. તે પપ છે
ऊचे कमलया खेदा-द्वहत्या कल्मषं मुखं ।। देवानां पिय एवायं । मातर्मम न तु प्रियः ॥ ५६ ॥
અથ:–ત્યારે કમલા ખેદ પામીને કલુષિત મુખને ધારણ કરતીથકી બોલી કે હે માતા ! તે તો દેવાનાં પ્રિય એટલે મૂખ છે, પરંતુ તે મારે પ્રિયતમ નથી. છે ૫૬
वाच्यं तदेव येन स्या-दकस्सादेहिनां ज्वरः ॥ वद कसाद्गुरोरेत-दूरीचक्रे त्वया व्रतं ॥ ५७ ॥
અર્થ –જેથી પ્રાણીઓને અકસ્માત તાવ ચડે એવુંજ તું બેલે છે, કહે તો ખરી કે આવું વ્રત તેં ક્યા ગુરૂ પાસેથી અંગીકાર કર્યું છે?
अयमुखासनस्थोऽपि । सतां नाश्रयति श्रियं ॥ स्नुहिः शैलशिरस्थोऽपि । न हि कल्पद्रुमायते ॥ १८ ॥ અર્થ: આ ધમ્મિલ ઉચે આસને બેઠા છતાં પણ સંત પુરૂની ભાને ધારી શકે નહિ, કેમકે પર્વતના શિખર પર રહેલું પણ શેરનું વૃક્ષ કલ્પવૃક્ષ થઈ શકતું નથી. ૫૮ છે
असौ भूरिपरीवारो । न मे कौतुकयत्यपि ।। न हि किं वेष्व्यते लोकः । कुचेष्टाकृद्विदूषकः ॥ ५९ ॥
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
III
II
અર્થવળી તે ઘણું પરિવારવાળા હેવા છતાં પણ મારા મનને આશ્ચર્ય કરી શકે તેમ નથી, કેમકે કચેષ્ટા કરનારા વિદૂષકની આસપાસ શું લેકો એકઠા થતા નથી ? ૫૦
एवमालापिनीं तां च । विमलां च रथस्थितां ॥ સારા કાવિરપુ બહેન જ નહીર | ૨૦ ||
અર્થ-એમ બેલતી તે કમલાને તથા વિમલાને પણ રથમાં બેસાડીને તે રાજપુત્ર મહેન્સવ સહિત નગરીમાં દાખલ થયે. ૬
सारसबनि संस्थाप्य । पूरयित्वाशनादिकं ॥ वसनाशननिश्चितं । कुमारो धम्मिलं व्यधात् ॥ ६१ ॥
અર્થ–પછી તેને મનહર ઘરમાં ઉતારીને તથા ભેજનઆદિક પૂરાં પાડીને તે રાજકુમારે ધમ્પિલને સ્થાન તથા ભેજન માટે નિશ્ચિત કર્યો. ૫ ૬૧ છે
तं विलासियशोराशि-प्रकाशितदिगंतरं ॥ ન રાશિ સતાવાર-મિવ તત્યાગ રાગg: II ૨ |
અર્થ –ફેલાતા યશના સમુહથી દિશાઓને પ્રકાશિત કરનારા તે ધમ્મિલને સદાચારની પેઠે કઈ પણ સમયે પિતાથી જુદો પાડયો નહિ.
यत्र ज्ञाने च विज्ञाने । कुमारस्तं परीक्षते ।। तत्र यच्छत्यसौ जात्य-सुवर्ण इव वर्णिका ॥ १३ ॥
અર્થ:–જે જ્ઞાન અથવા વિજ્ઞાનસંબંધ કુમાર તેની પરીક્ષા કરે છે, તેમાં તે ઉમદા સુવર્ણની પેઠે નમુનો આપે છે. ૬૩ છે
वनावनिसर:केलि-कलाभ्यासादि यद्वयधात् ।। कुमारस्तस्य सोऽप्यासीत् । तृतीयं चक्षुरक्षतं ॥ ६४ ॥ અર્થતે રાજકમાર વનક્રીડા, જલકડા તથા કલાભ્યાસ આદિક જે કઈ કરતો હતો તેમાં તે ધમ્બિલ તેના ત્રીજાં અક્ષયનેત્રરૂપ થઇ પડશે.
धम्मिलस्य कुमारस्य । सौहृदे हृदयालभिः ॥ रूपाझेदोऽस्ति भूधात्वो-रिवादर्शि न चार्थतः ॥ ६५ ॥ અર્થ – મિલની અને તે રાજકુમારની મિત્રાઇવચ્ચે વિદ્વાનોએ અસૂ અને ભૂધાતુની પેઠે ફક્ત રૂપથી ભેદ જોયે, પણ અર્થથી જે નહિ,
कुमारस्य वयस्या ये । तेऽप्ययुस्तस्य वश्यता ।। न हि साहित्यसौहित्यं । दूरे लक्षणलक्षिणः ॥ ६६ ।।
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ-હવે તે રાજકુમારના જે મિત્રો હતા તેઓ પણ તે ધગ્નિલને વશ થઈ ગયા, કેમકે વ્યાકરણ જાણનારને સાહિત્યનો સાર કઈ દૂર રહેતું નથી. આ ૬૬
सर्वः पौरजनोऽरंजि । स्वं तेन न पुनर्गृहं ।। વિદુર્ધવરાત્રેરા ના નિષ " I ૬૭ |
અથર–એવી રીતે તેણે નગરના સર્વ લેકને રજિત કર્યા, પર. તુ પિતાના ઘરને તે રજિત કરી શક્યો નહિ, કેમકે ચંદ્ર જગતને ઉજ્જવલ કરે છે, પરંતુ પોતાના હરિણને ઉજજવલ કરી શકતા નથી.
विदग्धवदनात्तच्चा-श्रावि भूपभुवान्यदा ॥ ચાર સુદ્ધાં વિવિ– જ્ઞાનિનામિત્ર | ૨૮ |
અર્થ:–એક દિવસે કેાઇક ચતરને મહેડેથી રાજકુમારે તે વૃત્તાંત સાંભ, કેમકે જ્ઞાનીઓની પેઠે મિત્રોથી કઈ અજાણ્યું રહેતું નથી.
तत्परीक्षितुमन्येधुः । कुमारः सुहृदो जगौ ॥ વયા પાતાયાત . વન સર્વે સવર્ણમા | ૨૨ છે.
અર્થ–પછી તેની પરીક્ષા કરવા માટે એક દિવસે તે રાજકુમારે પિતાના મિત્રોને કહ્યું કે, હે મિત્રો ! પ્રભાતે તમે સઘળાઓએ પોતપિતાની સ્ત્રીઓ સહિત બગીચામાં આવવું. ૬૯ છે
मदर्थमयमारंभो । नूनमेवं व्यचिंतयन् ॥ आगत्य पम्मिलो धाम । जीणे मंचकमाश्रयत् ।। ७० ॥
અર્થક–ખરેખર આ પ્રયાસ મારેમાટેજ કર્યો છે, એમ વિચારીને ધમ્મિલ ઘેર આવીને એક જીર્ણ માંચાપર પડે. . ૭ર છે
हिमदग्धांबुजच्छाय-मुख निःश्वासवर्षिणं ॥ हिता तं हेतुमप्राक्षीद्-दुःखस्य विमला बलात् ॥ ७१॥
અર્થ–હિમથી બળેલા કમલસરખા મુખવાળા અને નિસાસા નાખતા એવા તે ધમ્મિલને તે હિતેચ્છુ વિમલાએ હઠ લઈને તેના દુઃખનું કારણ પૂછ્યું. તે ૭૧ છે
स जगौ देवदोषेण । दुःखं तदुपढौक ते ॥ मातर्न माति यत्पाथः-पतिप्रतिमया हृदि ॥ ७२ ॥
અર્થ –ત્યારે તે બે કે હે માતાજી! કર્મયોગે મારા પર તે દુ:ખ આવી પડયું છે, કે જે સમુદ્ર જેવડું થઈને મારા હૃદયમાં પણ માતું નથી. કર છે
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
केनापि ज्ञापितो गेह-वृत्तं मम नृपांगभूः ॥ तेनाहयति स प्रात-मतिमा सप्रियं वने ॥ ७३ ॥
અર્થ: કેઈએ પણ મારા ઘરનું વૃત્તાંત રાજપુત્રને જણાવી દીધુ છે, અને તેથી તેણે મને પ્રભાતમાં સ્ત્રી સહિત બગીચામાં લાગે છે.
यदायास्यति सद्वेषा । श्वरेषा न मया समं ॥ भवितासि तदा सर्व-जनानां हास्यभाजनं ॥ ७४॥ અર્થ–માટે જે આ કમલા હૈષી થઈને આવતી કાલે મારી સાથે નહિ આવે તો હું સર્વ કેપ્રતિ હાસ્યપાત્ર થઈશ. મે ૭૪ છે
अंब कंबुस ग्बुद्धि-धाम तत्त्वं तथा कुरु ॥ यथा प्रीति विनाप्येति । प्रातरेषा समं मया ।। ७५ ॥
અર્થ:–માટે હે શખસરખી નિર્મલ બુદ્ધિના ધામસરખી માતા ! તું તેમ કર કે જેથી પ્રભાતે તે પ્રીતિવિના પણ મારી સાથે આવે,
विमलाथ तमाश्वास्य । कमलामुपसृत्य च ।। મતઃ સવત ત ા શિલાક્ષાગધીરો | ૭ |
અર્થ - ત્યારે મહાબુદ્ધિવાન તે વિમલા તેને આશ્વાસન આપીને તથા કમલાપાસે જઈને તેણુને માતાને ઉચિત શિખામણ દેવા લાગી કે,
ईयास्त्वं सप्रियः प्रात-र्वनमेवं नृपांगजः ॥
आदिशद्धम्मिलं तेन । प्रातरेष वनंगमी ॥ ७७ ॥ અર્થ-તારે પ્રભાતે સ્ત્રી સહિત બગીચામાં આવવું એમ રાજપુત્રે ધમિલને હુકમ કર્યો છે, માટે પ્રભાતમાં તે બગીચે જવાને છે શાહ૭ના
तत्र भर्ता समं गच्छे-मां भूरत्यंतकोपभूः ॥ प्लोषत्यशेषसौख्यद्रून् । दीप्तः कोपो हि वहिवत् ॥ ७८ ॥
અથ–માટે તું ભરસાથે ત્યાં જજે, અને હવે અતિ ગુસ્સા વાળી ન થજે, કેમકે દીપાયમાન થયેલો કે અગ્નિની પેઠે સર્વ સુખરૂપી વૃક્ષને બાળી નાખે છે. જે ૭૮ છે
रोचते ते न चेदेष-स्तदा युवसु भूरिषु ॥ घृणुयास्त्वं मनोभीष्ट-मपरं तत्र कंचन ॥ ७९ ॥
અથ – અને કદાચ તને આ ભતર ન રૂચતો હોય તો ત્યાં ઘણું યુવાનીયાઓમાંથી કેઇક બીજા મનગમતા ભર્તારને વરી લેજે. ૭
वत्से स्वच्छंदता न स्या-त्कदाचन सुखावहा ॥ दृष्टांताद्वसुदत्ताया-स्तथारिदमनस्य च ॥ ८०॥
અઈ–વળી હે વત્સ! સ્વછંદીપણું કઈ પણ સમયે સુખકારી નીવડે નહિ, તે માટે વસુદરા તથા અરિદમનનું દૃષ્ટાંત જાણી લેવું.
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪૭) मातः सा वसुदत्ता का । को वारिदमनो नृपः ॥ एवं कमलया पृष्टे । निजि व्याजहार सा ॥ ८१ ॥
અર્થ – હે માતા! તે વસુદત્તા કઈ? તથા અરિદમન રાજ કર્યો? એમ કમલાએ પૂછવાથી તેણુ નિષ્કપટપણે બેલી કે, ૮૧ છે
अस्त्यवंती सवंतीव । पुरी सत्कमलालया। તત્રામૂનાથ: / સાર્થવાહો મહાધના | ૮૨ ||
અથ–ઉત્તમ લક્ષ્મીના ( કમલના ) સ્થાન સરખી નદી જેવી અવંતી નામની નગરી છે, ત્યાં મહાધનવાન ધનદત્ત નામે સાર્થવાહ રહેતો હતો. ૮૨ છે
धनश्रीरिति तस्यासी-त्मिया सीमासुयोषितां ।। પુત્રો ના પુત્રી | સુરિ વિષ્ણુતા . ૦૨ |
અર્થ–તેને ઉત્તમ સ્ત્રીઓની સીમાસરખી ધનશ્રી નામની સ્ત્રી હતી, તથા ધનવસુ નામે પુત્ર અને વસુદત્તા નામે પ્રખ્યાત પુત્રી હતી.
धनदेवस्य कौशांब्याः । पुरस्तत्रेयुषः सुतां ॥ वसुदत्तामदत्तासौ । सार्थेशो जातसौहृदः ॥ ८४ ॥
અર્થ-કેશાંબી નગરીથી ત્યાં આવેલા ધનદેવ સાથે મિત્રા થવાથી તે સાર્થવાહે તેને પિતાની વસુદના પુત્રી આપી. એ ૮૪ .
व्यवसायबलोपात्तां । श्रियं तां च श्रियोऽधिकां ॥ धनदेवः समादाय । मुदितः स्वपुरीं ययौ ।। ८५ ॥
અર્થ–પછી તે ધનદેવ વ્યાપારના બળથી મેળવેલી લક્ષ્મીને તથા લક્ષ્મીથી અધિક તે વસુદત્તાને લઈને ખુશી થયોથકે પિતાની નગરીમાં ગયે. . ૮૫ છે
तत्र ले मे स गार्हस्थ्य-फलं वैषयिकैः सुखैः ॥ पित्रोः सेवातिहेवाकः । समं दयितया तया ॥ ८६ ॥
અર્થ:–ત્યાં માતપિતાની સેવા કરતોથકે તે ધનદેવ તેણીની સાથે વિષયસુખ ભોગવતોથકે ગૃહસ્થાવાસનું ફલ ભેગવવા લાગ્યું. ૮૬
स काले वसुदत्ताया । द्वौ सुतावुपपीपदत् ।। - અશોઘ કારમાન્યા-વૃાર રૂજ સંપ િ ૮૭ |
અર્થ–પછી ઉદાર સંપદાથી જગતને માનનીક એવા યશ અને ધર્મ જેમ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ અવસરે તેને તે વસુદત્તાથી બે પુત્રે ઉત્પન્ન થયા. એ ૮૭ છે.
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪૮ ). पुनः सापनसत्वाभू-बदा प्रीतिपदा तदा ॥ धनदेवो धनप्राप्त्यै । जगाम विषयांतरं ।। ८७ ॥
અર્થ –વળી પ્રીતિ આપનારી તે વસુદત્તા જ્યારે ફરીને ગર્ભવતી થઈ, ત્યારે ધનદેવ ધન કમાવા માટે દેશાંતરમાં ગયે. . ૮૮
वसुदत्तान्यदा कंचि-यातमुजयिनीप्रति ॥ સાથે વિજ્ઞા પરિજ્ઞા ! શુરવિવિજ્ઞાન | ૮૧ |
અથ–પછી એક દિવસે ઉજ્જયિનીતરફ જતા કેઈક સાથને જાણીને તે વસુદત્તાએ પોતાના સાસુસસરાને વિનંતિ કરી કે
अहं याता विशालायां । मिलनाय पितुश्चिरात् ॥ सांपतं सार्थसामग्र्या-मनुज्ञां स्पृहयामि वां ।। ९० ॥
અર્થ:-હમણા સથવારે છે, માટે હું ઘણેકાળે મારા પિતાને મેલવામાટે વિશાલા નગરીએ જઈશ, અને તેમાટે તમારી આજ્ઞાની હું ઇચ્છા રાખું છું. જે ૯૦ છે
अवोचतां ततो न्याय-भासुरं श्वशुरौ वचः ॥ वधु तावदिहैवास्व । यावदेति तव प्रियः ॥ ९१ ॥
અર્થ:–ત્યારે તેના સાસુસસરાએ ન્યાયયુક્ત વચન કહ્યું કે હે વધૂ! જ્યાં સુધી તારો સ્વામી અહીં આવે ત્યાંસુધી તું અહીંજ રહે.
त्वं गुर्वी दूरतोऽवंती । सार्थस्त्वनुपलक्षितः ॥ प्रयाणं तत्त्रिदोषीद-मनुजानीवहे कथं ॥ ९२ ।।
અર્થ:–વળી તું ગર્ભવંતી છે, અને અવંતી નગરી દૂર છે, તેમજ આ સથવારે પણ અજાણ્યો છે, માટે ત્રિદેષવાળા આવા પ્રયામાટે અમો તને શી રીતે અનુજ્ઞા આપી શકીયે? | ૯ર છે
एवं ताभ्यां निषिद्धापि । तटाभ्यामिव वाहिनी ॥ रसेनाकुलिता स्वैरं । तौ विलुप्य चचाल सा ॥ ९३ ॥
અર્થ –એવી રીતે કિનારાઓવડે જેમ નદી તેમ તેઓએ નિષેધ્યા છતાં પણ રસાતુર થઈથકી સ્વેચ્છાચારે તેઓની આજ્ઞા લોપીને તે ત્યાંથી ચાલતી થઇ. ૯૩
वाक्यं हितमपि ब्रूया-न ह्यरोचकिनः सुधीः ॥ 1 રૂલ્યવાણી માતૃથ તારવીવતાં ન તો | 8 ||
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯) અર્થ–સુબુદ્ધિ માણસે જેને ન રૂચે તેને હિતવચન પણ કહેવું નહિ, એમ વિચારીને તેઓએ મૌન ધારણ કરીને તેણીને પ્રત્યુત્તર આપે નહિ. એ
गृहीतपुत्रद्वितया । सा यावनिर्ययौ पुरात् ॥ तावत्मचलितः सार्थो । हियैव ववले न सा ॥ ९५ ॥ અર્થ:–પછી તે બન્ને પુત્રોને લઈને જોવામાં નગરથી બહાર નીકની, તેવામાં સથવારે તે ચાલતો થઇ ગયું હતું અને તે પણ લાજની મારી પાછી વળી નહિ. ૯પ છે
धावमानापि सा नाप-त्तं साथ मंथरा गतौ ॥ सार्थमप्राप्नुवत्येषा । ययावन्येन वर्मना ॥ ९६ ।।
અર્થ:–પછી તે દોડતી થકી પણ ધીમી ગતિને લીધે તે સાથને મેલવી શકી નહિ, અને સાથે ન મળવાથી તે બીજે માગે નીકળી ગઈ. છે ક૬ છે
धनदेवः समायासी–त्तस्मिन्नेव दिने गृहे ॥ अपश्यन् दयितां नेत्रोत्सवां पप्रच्छ मातरं ॥ ९७ ॥
અર્થ:-હવે તેજ દિવસે ધનદેવ પણ ઘેર આવ્યું, અને ત્યાં નેત્રોને આનંદ આપનારા પિતાની સ્ત્રોને નહિ જોવાથી તેણે (પિતાની) માતાને પૂછ્યું. આ ૯૭ છે
सावदत्पुत्र पुत्राभ्यां । साकमद्यैव दैवतः ॥ वधुर्विधृतशिक्षा न-श्वचालोजयिनींप्रति ॥ १८ ॥
અર્થ:–ત્યારે તે બેલી કે હે પુત્ર! આજેજ દેવયોગે અમારી શિખામણ નહિ માનીને તે બન્ને પુત્રોને સાથે લઈને ઉજયિનીતરફ ગઇ છે. ૯૮ છે
निंदनंतर्मनस्तस्या । अविमृश्य विधेयतां ॥ कलत्रपुत्रस्नेहेन । सोऽपि तामनुजग्मिवान् ।। ९९ ॥
અર્થ:–તે સાંભળી મનમાં તેણીના અવિચારી કાર્યને નિંદથકે તે ધનદેવ પણ સ્ત્રી અને પુત્રના સ્નેહને લીધે તેણીની પાછલ ગયે.
कथं पथि प्रिये यासि । कथं वा स्थास्यतः सुतौ ॥ इति ध्यानजुषस्तस्य । नाध्वक्लेशो मनोऽदुनोत् ॥ २९०० ॥ અર્થ –હે પ્રિયે! તું માગમાં શી રીતે જઇશ? અથવા પુત્રોના હાલ થશે? એમ વિચારતાં થકાં માર્ગના થાકે તેના મનને દુખાવ્યું નહિ ૫૭ સુર્યોદય પ્રેસ–જામનગર.
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૫૦ ) પ્રમમર્મ તથા 1 વાગ્યાનાથનt . હેમાન તનગાગા-પાયભેચણી પુરુ II I.
અર્થ–પછી તેણુને પગલે પગલે ચાલતા એવા તેણે આધારવિના વનમાં રહેલી તથા બે પુત્રોવડે ખેદ પામતી એવી પિતાની સ્ત્રીને અગાડીના ભાગમાં દીઠી. છે ૧ છે
ततः प्रमुदितः खाते । कांते रुष्टेव यासि किं ॥ इति जल्पन्ननरपेच्छः । प्रियया समगस्त सः ॥२॥
અર્થ:–ત્યારે મનમાં ખુશી થઈને હે પ્રિયે ! તું રીસાયેલીની પેઠે કેમ ચાલી જાય છે? એમ બેલતેથકો ઘણી ઇચ્છા વાલે તે ધનદેવ તેણને મળે. . ર છે
वल्लभा दृढमालिंग्य । मुताके निवेश्य च ॥
સારી સહાનતં . મોશે તે મુદ્દે હતી ૨ | અર્થ–પછી પિતાની તે સ્ત્રીને ખૂબ આલિંગન દઇને તથા બન્ને પુત્રોને ખોળામાં બેસાડીને તે સાહસીકે તેઓને ખુશ કરવા માટે સાથે લાવેલું ભેજન આપ્યું. ૩
नभः स्खभवनं मुक्त्वा । प्रतीच्या मिलितस्तदा ॥ गभस्तिः कलयनस्तं । तस्यापि तमसूचत् ॥ ४ ॥
અર્થ તે વખતે સૂર્ય પણ આકાશરૂપી પિતાનું ઘર છોડીને પશ્ચિમ દિશાને મળી અસ્ત પામતોથકે તે ધનદેવના અસ્તને પણ સૂચવવા લાગ્યું. છે ૪ છે
विहाय वर्त्म स भज-कांत कांतया समं ॥ निशि शय्याकृते धूली-स्तूलीरिव विवेद सः ॥ ५ ॥
અર્થ –ત્યારે તે માને છેડીને સ્ત્રી સાથે એકાંતે રહ્યોથકે રાત્રીએ શયામાટે ધૂળને પણ ગાદલાંસમાન માનવા લાગ્યો. ૫ છે
तदा सा वमुदत्तापि । संगते हृदयंगमे ॥ मेने मनोविनोदाय । तद्वासभवनं वनं ॥६॥
અર્થ –તે વસુદત્તા પણ પિતાના સ્વામીના મેલાપથી તે વનને પણ મનને આનંદ આપનારૂં વાસભુવન માનવા લાગી. તે ૬ છે
तत्रस्थैव कुरंगीव । सा सुखं सुषुवे सुतं ॥ सोऽप्यानीय लतागुल्मां-स्तस्या निर्यातमातनोत् ॥ ७ ॥
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૫૧ ) અર્થ–પછી ત્યાંજ હરિણીની પેઠે તેણીએ સુખેથી પુત્રને જન્મ આપે, ત્યારે ધનદેવે પણ વેલડીઓના ગુચ્છાઓ ત્યાં લાવીને તેણીને વાયુના ઉપદ્રવથી રહિત કરી. . ૭ છે
नवप्रसवगंधोऽस्या । वनस्थं व्याघ्रमाहयत् ॥ स जन्मांतरवैरीव । कांतं प्रथममग्रहीत् ॥ ८॥
અર્થ –એવામાં તેના નવીન પ્રસવના ગધે વનમાં રહેલા વાઘને બોલાવ્યો, તથા જન્માંતરના વૈરીની પેઠે તેણે પ્રથમ તે તેના ભર્તારનેજ ગ્રહણ કર્યો. ૮ છે
तां दशां प्रेयसो वीक्ष्य । वसुदत्तापि तापिनी ।। मृच्छामानंच पंचत्व-नाट्यप्रस्तावनामिव ॥९॥
અર્થ –પિતાના સ્વામીની તે દશા જોઇને ખેદ પામેલી વસુદત્તા પણ મૃત્યરૂપી નાટકની પ્રસ્તાવનાસરખી મૂછ પામી. છે કે તે
स्तन्यं स्तनंधयो जात-मात्रो मात्रोज्झितः पुरः ॥ શર્વિલંક મૃત બાર-રમ હરો a | ૨૦ || અર્થ-જન્મતાંજ માતાએ પાસે છોડી દીધેલ તે ધાવણે બાલક ધાવણ નહિ મલવાથી મૃત્યુ પામ્યા, પછી પ્રભાતે જ્યારે તેની પૂછી ઉતરી ત્યારે તે રડવા લાગી કે ૧૦ છે
एकाते कांत कांतारे । कांता श्वापदसापदि ॥ विहाय हा क लीनोऽसि । जल्प जल्प हृदीश्वर ॥ ११ ॥
અર્થ – હે કાંત! જંગલી પશુઓની આપદાવાળા આ વનમાં મને એકલી છોડીને અરે ! તું ક્યાં ચાલ્યા ગયે? હે હદીશ્વર ! તું બોલ બોલ ? ૧૧ છે
ताक्प्रेमगुणस्थम । क्षेमंकर गुणाकर ॥ જબરછાયોકંટા કરીને ચારિ વારિ | ૨ ||
અર્થ—અરે! એવા પ્રેમરૂપી ગુણમાં નિશ્ચલ થયેલા હે ક્ષેમંકર! હે ગુણાકર ! વાદળની છાયાસરખું દર્શન દઈને તું કેમ ચાલ્યો જાય છે?
जानासि व्याघ्र रे पात्र-परीक्षां वनवास्यपि ॥ मां मुक्त्वा निगुणां गार-गुणं यत्प्रियमग्रहीः ॥ १३ ॥
અર્થ:–અરે વાઘ! તું જંગલી છતાં પણ પાત્રની પરીક્ષા જાણે છે, કેમકે તે મને નિર્ગુણને છોડીને મારા ગુણવાન પ્રિયતમને , પ્રહણ કર્યો. તે ૧૩
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૫ર ) रे जात सुविनी तेषु । स्वमेवैकशिरोमणिः ।। ચશaોડ બના–ક્ષour wાશિત્રાઃ || 8 ||
અર્થ:–અરે પુત્ર! વિનીતમાં પણ તુંજ એક શિરોમણિ છે, કેમકે અશક્ત છતાં પણ તે પિતાના પિતાને માર્ગ ગ્રહણ કર્યો. ૧૪
घिग्मामात्मरुचिध्वस्त-गुरुशिक्षासुखासिकां ॥ विषवल्लीमिव प्रेय-स्तनयक्षयकारिणी ॥ १५॥
અર્થ:–અરે ! ફક્ત સ્વેચ્છાચારથી સાસુસસરાની શિખામણરૂપી મિઠાઈને તજનારી તથા વિષવલ્લીની પેઠે પતિપુત્રને ક્ષય કરનારી એવી સને ધિક્કાર છે ! એ ૧૫
इति शोकाकुला पुत्र-द्वयमादाय साचलत् ।। सरितं च पुरोऽद्राक्षी-दात्तमूर्तिमिवापदां ॥ १६ ॥
અર્થ:–એવી રીતે શેકથી વ્યાકુલ થયેલી તે વસુદત્તા બન્ને પત્રોને લઈને ચાલી, એવામાં આગળ મૂર્તિવંત આપદાસરખી એક નદીને તેણુએ જેઇ, એ ૧૬
तदाफरसाद् घने वृष्टे । जनकात्माप्य पर्वतात् ॥ મધું કહેવા યાયમુનૈ ! ૨૭ .
અર્થ –તે વખતે પિતા પાસેથી ધનનો સમુહ મેલવીને જેમ સ્ત્રી તેમ અકસ્માત વરસાદ થવાથી પર્વતમાંથી જલનો સમુહ મેલવીને તે નદી મોજરૂપી હાથેથી નાચવા લાગી. ૧૭ - સાચાઃ વિતા શિક શૈરાબિયો રત્નારો માન ,
તથા વા વા . જિંદી નાહમિવાણી ૨૮.
અર્થ–આને પિતા સ્થિર એવો પર્વત છે, તથા મહાન રત્નાકર ભર્તાર છે, તોપણ અરેરે! આ નદી મારી પેઠે શું ચપલ અને વક નથી ?
ध्यात्वेति सरितस्तीरे । बालमेकं मुमोच सा ॥ દ્વિતીયં પાપાનાવાયા સ્વયમંતર્વિવેઝ ૨ | ૨૧ . અર્થ:–એમ વિચારીને તેણુએ એક બાલકને નદીકિનારે મુક, અને બીજાને હાથમાં લઈને પિતે નદીમાં પ્રવેશ કર્યો. તે ૧૯ છે
अस्खलच्चरणस्तस्या । अंतर्नदीशिलातले ॥ तद् दृष्ट्वा तीरगो बालो । निममज सरिजले ॥ २० ॥
અર્થ –એવામાં નદીમાં રહેલા પત્થર પરથી તેણીને પગ લપસી ગ, તે જોઇને કિનારા પર રહેલા બાલક નદીના જલમાં ડુબી ગયો,
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩) श्रोतःसंपातकातर्यात् । पाणिस्थोऽपि सुतश्च्युतः ॥ तस्या मिथ्यात्वमूढाना-मिव धर्मो जिनोदितः ॥ २१ ॥
અર્થ:-જલપ્રવાહના ધસારાને લીધે થયેલા ગભરાટથી, મિથ્યાત્વથી મૂઢ બનેલા માણસના હાથમાંથી જેમ જેનધમ તેમ તેણુના હાથમાં રહેલે બાલક પણ નદીમાં પડી ગયો. ૨૧
वराकी सा नदीपूरे । स्वमंगं धर्तुमक्षमा !! वहमाना तटस्थस्य । शाखायामलगत्तरोः ॥ २२ ॥
અર્થ:-હવે તે બિચારી રાંકડી નદીના પૂરમાં પોતાનું શરીર ધારણ ન કરી શકવાથી તણાતી થકી કિનારા પર રહેલાં એક વૃક્ષની ડાળીને વળગી પડી. ૨૨ -
सा क्षणाद्वलितश्वासा । भ्रमद्भिस्तत्र तस्करैः ।। बध्ध्वाबला बलासिंह-गुहां पल्लीमनीयत ॥ २३ ॥
અર્થ–થોડી મુદતે જેટલામાં તેણુનો ધાસ વધે તેટલામાં ત્યાં ભમતા ચેરો તે અબલાને બલાત્કારે બાંધીને સિંહગુહા નામની પાવાની પલ્લીમાં લઈ ગયા. ૨૩
સેનૈ શુક્રપિતાઑળા–સિઃિ સંધાણ દવા | समये प्राभृतीचक्रे । चौरचक्रेश्वरस्य सा ॥ २४ ॥ અર્થ-ત્યાં ચરોએ તેણીના શરીર પર તેલમઈનઆદિક કરવાથી જ્યારે હુશિયારીમાં આવી ત્યારે અવસર જોઈને તેઓએ પોતાના સ્વામીને ભેટ કરી. . ૨૪
तेनापि लोचनानंदि-रूपा प्रेमातिशालिना ॥ अवरोधपुरंध्रीणां । धौरेयी सा व्यधीयत ॥ २५ ॥ અર્થ:– આંખોને આનંદિત કરનારા રૂપવાળી એવી તેણીને તે અતિપ્રેમી ચેરનાયકે પિતાના અંતઃપુરની સ્ત્રીઓમાં પટરાણ કરી.
તાલના મિi | સોટુકૂઢાર પુરંધ: || तस्याश्छिद्राण्यनिद्रालु-लोचना आलुलोकिरे ॥ २६ ॥
અર્થ:-ત્યારે તે પરાભવ સહન ન કરી શકવાથી તેની પરણેલી સ્ત્રીઓ આંખો ફાડીને તેણીના છિદ્રો જોવા લાગી. એ ર૬ છે
જાણેત્તા સુતં દૂતા સાથે સ્વાભાત્રિમં ! * શા માસમાં થી પુણ્ય પિસપ પુનઃ | ૨૭ |
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૫૪)
અ:—પછી સમય આવ્યે તે વસુદત્તાએ પેાતાસરખા એક પુત્રને જન્મ આપ્યા, કેમકે પ્રાયે' કરીને પુત્રા માતાસર્ખા અને પુત્રીએ પિતાસરખી થાય છે. ૫ ૨૭ ॥
સાંત:પુરાઃ સર્વ | રોટોટકુવાઃ ॥ સંમૂય સ્વામિનું ગૂઢ—રોવૈયાઐમ્પેનિજ્ઞન્ || ૨૦ || અ:—ત્યારે સઘલી અંતઃપુરની સ્રીએ રાષથી હેાઠ કરડતીથકી એકઠી થઇને ગુમરાષવાળાં વચનેાથી પેાતાના સ્વામીને કહેવા લાગી કે, विरक्तो यद्यपि स्वाभी । वचोऽस्माकं न मन्यते ॥
નિહા તે વતું । તથાપિ સેકડો દિલં ॥ ૨૧ ।। અ:—જો કે વિરક્ત થયેલા સ્વામી અમારૂં વચન માને નહિ તા પણ સ્નેહુને લીધે અમારી જીભ હિત કહેવાને તપી રહી છે. इयं परनरासक्ता | नवीना वनिता तव ||
सुतं त्वद्विपरीतास्यं । सुषुवे कथमन्यथा || || ३० ॥ અર્થ: આ તમારી નવીન સ્રી પરપુરૂષમાં આસક્ત થયેલી છે, જો એમ ન હેાત તે તમારાથી વિપરીત મુખવાળા પુત્રને તે કેમ જન્મ આપે ! ॥ ૩૦૫
I
बहुप्रिया च या नारी । यो भृत्यो बहुनायकः || ચદ્ધિનું જ યજ્ઞક્ષ્ય | સત્પુષ: રિયનયેત્ ॥ રૂ? । અર્થ:—જે સ્રી ઘણા ભર્તારવાળી હોય, જે નાકર ઘણા શેડવાળે હાય, તથા ઘણાઓની એડી જે ભિક્ષા હોય તેના ડાહ્યા માણસે ત્યાગ કરવા જોઇયે. ॥ ૩૧ ॥
ततः स तुच्छधीर्मिंल्लः । खड्गे स्वमुखमैक्षत ||
રાદુશ્યામ વિકાાલ । અંકોનું નતનાશિઃ ॥ ૨૨ || અર્થ:—ત્યારે તે તુચ્છ બુદ્ધિવાળા ભિન્ને પગમાં પાતાનું રાહુસરખું શ્યામ, બિલાડાજેવી આંખેાવાલુ, લાંબા હાઢવાલુ તથા નમેલા નાકવાલું મુખ જોયું. ॥ ૩૨ ॥
जातस्यापि ततस्तस्या — पश्यदास्यमसौ रसी ॥ -પશ્યનાથમતો રમી इंदुगौरं सरोजाक्षं । विकारोष्टमु
|| ३३ ॥
અ:—પછી તેણે ઉત્સુક થઈને તે માલકનું' ચ’સરખું... ઉજ્વલ કમલસખી આખાવાલુ, પાકાં ટીડારાંસરખા હેવાલું તથા ઉંચા નાકવાલું સુખ પણ જોયું. ૫ ૩૩ ૫
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૫૫ ) पश्यन्नास्य विपर्यास-मसून नाशिनासिना ।
સુજાવ પછી ઢાંક—હાયું રાત્રે ૧ નિઃશઃ || ૨૪ || અ:—એવી રીતે મુખતું વિપરીતપણું જોઇને તે નિષ્ટ ભિષે કેળના રોપાનીપેઠે પ્રાણનાશક તલવારથી તે ખાલકને કાપી નાખ્યું. स्तेनैस्तदा तदादेशाद्— दूरं नीत्वोरुरज्जुमिः ||
अधि कंटकाकीर्णे । वसुदत्तापि पादपे ॥ ३५ ॥ અઃ—પછી તેજ વખતે તેના હુકમથી ચારેએ વસુદત્તાને પણ દૂર લેઇ જને મજબુત દારડાંથી કાંટાવાળા વૃક્ષપર બાંધી દીધી. ॥ ૩પ ।। તંત્ર વહા નિદ્ધારા । પચાoિવ ક્ષિી
વિશો રવિ વવંતી । તુ વિતેતિ સાચવ્ ॥ ૨૬ ॥ અર્થ:—ત્યાં બંધાયાબાદ નિરાશ થઇને પાશમાં પડેલી પક્ષિણીનીપેઠે દરો દિશાઓતરફ જોતીથકી દુઃખિત થઈને સતાપ કરવા લાગી કે, . થો ગુરુવરોસોવ—વિત્તેનેય વૈષસા ।।
.
नरकः माघुणीचक्रे | मानवेऽपि भवे मम || ३७ ॥
અ:—અરે! સાસુસસરાના વચનનું ઉલ્લંઘન કરવાથી જાણે ભારાપર ગુસ્સે થયેલા વિધાતાએ આ મનુષ્યભવમાં પણ મને નરકાતિથિ કરી છે. ૫ ૩૭ ॥
मार्गभ्रंशे मृतौ पत्यु — त्रियोगे तनुजन्मनां ॥
સાથે તું ચંપે ! નીવિતાવેન નાખ્યવં || ૩૮ || યુમાંં || કેમકે માર્ગમાં ભુલી પડવાથી, સ્વામીના મૃત્યુથી, પુત્રાના વિયાગથી, નદીના પૂરથી તથા મજબુત ધનથી પણ મારા જીવ ગયા નહિં. ॥ ૩૮ ૫
कं यजे कं भजे कं वा । भाषये विजने वने ॥
?
एवं सा दधती खेदं । तत्रैव सुचिरं स्थिता ॥ ३९ ॥ અ:—હવે હું આ નિર્જન વનમાં કેને પૂજી ? કાને ભજી` ? અથવા કોને કહું ? એવી રીતે ખેદ કરતીથકી તે ત્યાંજ ઘણા કાલસુધી રહી. अन्यदोञ्जयिनी यायी । नुनस्तत्सुकृतैरिव ॥
कोऽपि मध्यंदिने सार्थ - स्तस्थौ तत्रैव कानने ॥ ४० ॥ અર્થ:—એક દિવસે ઉજ્જયિનીતરફ જનાર કાઇક સાથે તેણીના પુષ્પાથી જાણે પ્રેરાયા હેાય નહિ તેમ મધ્યાહ્નકાળે તેજ વનમાં આવીને ડૅર્યાં. ॥ ૪૦ ॥
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૫૬ ) नरौर्निराशया भ्रांत - बद्धा सादर्शि पादपे ॥ અમોનિ ૨ થાસારે—વષના વૈરિત્ર ॥ ૪૨ ॥
અ:—ત્યાં જલની આશાથી ભમતા લેાકાએ તેણીને વૃક્ષપર માંધેલી દીઠી, ત્યારે તેએએ બધુઓનીપેઠે દયા લાવીને તેણીને ધનરહિત કરી. ॥ ૪૧ ॥
જ્ઞાનીય સાર્થવાદસ્ય | તાની તે; સમર્પિતા
तेन पृष्टा निजं वृत्त -- मभ्यधत्त च सादितः ॥ ४२ ॥ અર્થ :—પછી તેજ વખતે તેઓએ લાવીને તેણીને સા વાહને સોંપી, અને તેણે પૂછવાથી તેણીએ મૂળથી પેાતાનુ વૃત્તાંત કહી સંભલાવ્યું गंगावीचीवरे दत्वा । चीवरे बहुमानतः ॥
સોડમનોઝવશઃ કાર્દ । તાં મનોનવત મુવાળું ॥ ૪રૂ ||
અ:—ત્યારે તેણે બહુ આદરસત્કારપૂર્વક તેણીને ગંગાના મેાજા સરખા મનેહર વજ્ર આપ્યાં, તથા પછી કામદેવને વશ થયાવિના તેણે મનના સદ્ભાવથી તેણીને મિષ્ટવચનેાથી કહ્યું કે, ૫ ૪૩ ૫
दधासि पुत्र किं खेदं । नेदं किं ते कुटुंबकं ॥
મધ્યસ્થામુખ્ય સાર્ચય | મુલમુજ્ઞયિનીં ત્રત્ર ॥ ૪૪ || અર્થ:—હે પુત્રિ ! તું શામાટે ખેદ કરે છે ? આ શું તારૂ કુંટુંબ નથી ? આ સાની અંદર રહીને તુ' સુખેથી ઉજ્જયિની જા? कृतसातेन सा तेन । प्रीणितेति मृदूक्तिभिः ||
I
चचाल निर्विचालस्य । दुःखपूरस्य पारगा ॥ ४५ ॥
અર્થ :—એવી રીતે શાંત કરનારા તે સાઈવાડે કામળ વચનેવર્ડ ખુશ કરવાથી તે નિરંતર પડતાં દુઃખાના પાર પામીને ચાલવા લાગી. सह तेनैव सार्थेन । प्रस्थितोरुपरिच्छदा ||
લીવંતસ્વામિનું નવું । મુત્રતાન્તિ તોષના ॥ ૪૬ /
અઃ—હવે તેજ સાનીસાથે મનેાહર પરિવારવાળી સુત્રતા નામની સાધ્વી જીવંતસ્વામીને વાંદવામાટે ચાલતી હતી. ૫ ૪૬ ૫
सा चक्षुःपथमायाता - नंदसुंदरया तया ||
1
वंदे तन्मुखाद्धर्म । शर्मकारि च शुश्रुवे ॥ ४७ ॥ અર્થ:—આનંદથી સુંદર થયેલી એવી તે વસુદત્તાએ તે સાધ્વીને જોઇને વંદન કર્યું, અને તેણીના મુખથી સુખકારી ` સાંભલ્યા.
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૭) घनव्यसनकल्लोला-ज्जराजन्मजलाकुलात् ॥ आतंककसंकीर्णा-द्भवांभोधेर्षिभाय सा ॥४८॥ અર્થ –ત્યારે ઘણાં દુઃખોરૂપી મેજાંઓવાળા, જરા જન્મરૂપી જલથી આકુલ થયેલ, તથા ભયરૂપી કાદવથી ભરેલા એવા સંસારસમુદ્રથી તે ડરવા લાગી. કે ૪: .
तं तरीतुं तरीतुंग-स्थिति जग्राह साग्रहा ॥ सार्थनाथमनुज्ञाप्य । व्रतं सा सुव्रतांतिके ॥ ४२ ॥
અર્થ તે સંસારસાગરને તરવા માટે તેણીએ તે સાથે પતિની રજાલેઈને આગ્રહસહિત હડીસરખી ઉંચી સ્થિતિવાલું ચારિત્ર તે સુત્રતાસાધ્વી પાસે ગ્રહણ કર્યું. ૪૯ છે
ससंवेगा रसं वेगात् । पिबंती सप्रयोदधेः ॥ पुरीमवपुरीहा सा । क्रमादुजयिनीं ययौ ॥ ५० ॥
અર્થ–પછી વૈરાગ્યવાળી તથા સિદ્ધાંતસમુદ્રનો રસ પીતીથકી શરીરની પણ મમતા છોડીને તે અનુક્રમે ઉજયિની નગરીમાં ગઇ.
तत्र पित्रोमिलित्वा सा । निजं वृत्तं निवेद्य च ॥
થરથમવારવા–વવોદય નિવૃષનં છે ? . અર્થ-ત્યાં પોતાના માતપિતાને મળીને તથા તેઓને પોતાનું વૃત્તાંત કહીને તેઓને પણ તત્ત્વજ્ઞાનના કારણરૂપ તે થઈ પડી. પ૧
નિરખ્ય વરાયા–ચરિત્રમિતિ ચિત્ર પુરાણો મંગુર વાવઃ : સુવિધીત | ૧૨ |
અર્થ-એવી રીતનું વસુદત્તાનું આશ્ચર્યકારી ચરિત્ર સાંભલીને કયે સુબુદ્ધિ માણસ માતાપિતાદિક વડિલની હિતકારી વાણીનું ઉદ્ધઘન કરે? પર છે
अस्तां स्त्रियो न मन्यते । ये भूपा अपि सद्वचः ।। ते परैः परिभूयते । राजारिदमनो यथा ॥ ५३॥
અર્થ:–સ્ત્રીઓ તો એકબાજુ રહી, પરંતુ જે રાજાએ પણ હિતવચન માનતા નથી, તેઓ પણ અરિદમન રાજાની પેઠે અજેથી પરાભવ પામે છે. જે પડે છે
नगरी सारसाहित्य-विधेवास्ति तमालिनी ॥ वर्ण्यवर्णक्रमास्तोक-श्लोकसतमलिनी ॥ ५४॥ ૫૮ સુર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૫૮ ) અથર–ઉંચ વર્ણના લેકોના કમવાળી (મહુર અક્ષરેના કમવાળી) ઘણું કીતિવાળા સદાચારી લેકેથી શેભિતી (ઘણા
કે તથા મનહર કાવ્યથી ભપકાવાળી) સાહિત્યવિદ્યાસરખી તમાલિની નામની નગરી છે. ૫૪ છે
मराल इव सत्पक्ष-स्तत्रारिदमनो नृपः ॥ पत्नी प्रियमती तस्य । पबिनीव गुणालया ॥५५॥
અર્થ:–ત્યાં ઉત્તમ પક્ષવાળા (પાંખેવાળે) હંસસરખે અરિદમન નામે રાજા હતા, અને તેને કમલિનીસરખી ગુણેના (તંતુઓના) સ્થાનવાળી પ્રિયમતી નામે રાણુ હતી. ૫૫ .
श्रेष्टी धनपतिस्तत्र । बालमित्रं महीपतेः ।। છુપાયgmનોવ્ર I ક્રિયાપસ્થi | વદ્દો
અર્થ –ત્યાં પિતાના ન્યાયગુણથી લક્ષ્મીના ચપલપણુરૂપ ભયંકર દૂષણને હરનારો અને તે રાજાને બાલમિત્ર ધનપતિ નામે શેઠ વસતો હતો. એ પ૬ છે
सूत्रधारोऽभवत्तत्र । दरिद्रो धनदाभिधः ॥ यः स्वाख्यां छेदनार्थेन । दारूपेणाकृतार्थयत् ॥ ५७ ॥
અર્થ-વળી તે નગરમાં એક ધનદ નામે દરિદ્રી સુતાર રહેતા હતું, કે જેણે છેદનના અર્થવાળા દાધાતુના રૂપવડે પિતાનું નામ કૃતાર્થ કર્યું હતું. પ૭ |
समये तनये जाते । स च तस्य प्रियापि च ।।
अभूतां परलोकस्य । पाथी दारिद्यदोषतः ॥ ५८ ॥ અને પછી જે સમયે તે સુતારને એક પુત્ર થયે ત્યારે તે સુતાર અને તેની સ્ત્રી બન્ને ગરીબાઈનેલીધે મૃત્યુ પામ્યા. છે ૫૮ છે
वय॑मानो विधात्रेव । तनयस्तस्य केवलं ॥ तुषांश्चखाद शालीनां । लीनो धनपतेहे ॥ ५९ ॥
અર્થ-કેવલ વિધાતાથીજ પોષાતે એ તેને તે પુત્ર ધનપતિ શેઠને ઘેર રહીને ડાંગરના ફોતરાં ખાતો હતો. આ ૫૯ .
असौ भृशं बुसग्राम-लालसत्वान्महाजनैः ।। અવશ્વરાશિ છે. વોર રૂતિ રામનાથ . ૦ ||
અર્થ –એવી રીતે ઘણું ફેતરાં ખાવાને લાલચુ હેવાથી મહાજોએ અપભ્રંશ ભાષામાં તેનું કોકાસ નામ પાડયું. એ ૬૦ છે
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૯) पुत्रोऽन्यदा धनपते-नाना धनवमः श्रिये ॥ यियासुर्यवनं द्वीपं । नवं पोतमसज्जयत् ॥ ६१ ॥
અર્થ –હવે તે ધનપપિશેઠના ધનવસુ નામના પુત્રે એક દિવસે ધન કમાવા માટે યવનદ્વીપે જવાને નવું વહાણ તૈયાર કર્યું છે ૬૧ છે
पण्योधैः पुण्यनैपुण्यः । सतं पोतमबीभरत् ।। ઢામહે સંયમી રેતો. પૃથ્વોત્તરશુપૈશિવ ને વર છે
અર્થ–પછી સાધુ લાભ દેનારા મૂલત્તર ગુણેથી જેમ પોતાનું મન ભરે તેમ કરીયાણુઓના સમૂહથી તે પુણ્યશાલીએ તે વહાણ ભર્યું
चेटा इवांभसा पत्युः । पोतक्रीडनपंडिताः ॥ सर्वे निर्वेशदानेन । तेनातोष्यंत नाविकाः ॥ ६३ ॥
અર્થ સમુદ્રના નેકસરખા વહાણ ચલાવવામાં ચતુર એવા સે ખલાસીઓને તેણે ધનદાન આપી ખુશી કર્યા. આ ૬૩ છે
રાકૃદય નોત્સાહ–રેરિતઃ પિત્ત વધી
आरुरोह स बोहिच्छं । विमानमिव खेचरः ॥ ६४ ॥
અર્થ–પછી તે પિતાના માતાપિતાની રજા લઈને શકુનના ઉત્સાહથી પ્રેરાયોથકે વિદ્યાધર જેમ વિમાનપર તેમ તે ઉતાવલથી વહાણપર ચડ. ૬૪ છે
ययाचे स पितुः पार्श्व । कोकासं भक्तिभासुरं ॥ देहशुश्रूषकेऽमुष्मिन् । जायेऽहं मुखभागिति ॥ १५ ॥
અર્થ–મારા શરીરની ચાકરી કરનાર જે આ હેાય તે મને ઠીક પડશે, એમ કહીને તેણે તે ભક્તિવાન કોકાસને પોતાના પિતા પાસે માગણું કરી સાથે લીધું. ૬૫
तीर्णोऽन्धिं हनुमान् यस्य । वायो पोतः स्वयं सुखं ॥ साहाय्यात्तस्य पोतोऽयं । प्राप पारं किमद्भुतं ।। ६६ ॥
અર્થ-જે વાયુની મદદથી વાયુને પુત્ર હનુમાન પોતે સુખેથી સમુદ્ર તરી ગયો હતો, તેની મદદથી આ વહાણ પણ કિનારે પહેશું તેમાં શું આશ્ચર્ય છે? ૬૬
संपाते यवनद्वीपे । वार्धी मुक्त्वा स वाहनं ॥ मिलितेलापतिश्चक्रे । व्यवसायमुपावित् ॥ ६७ ॥
અર્થ-પછી તે ધનવસુ યવનદ્વીપમાં જઈ સમુદ્રમાં વહાણ છોડી રાજાને મલી યુક્તિપૂર્વક વ્યાપાર કરવા લાગ્યો. ૬૭ છે
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
(850) कर्मव्यग्रोsपि कोक्कासी - ऽवकाशं लभते यदा ॥
-
DIT ત ્ા તાઃ । મયાતિ નિયે સ્વયં || ૬૮ || અ:—કા માં વ્યગ્ર છતાં પણ જ્યારે તે કાક્કાસને ફુરસદ મલતી ત્યારે તે કુલક નામના સુતારને ઘેર જતા. ૫ ૬૮ ૫ स तु तक्षा क्रमायाते । मर्मज्ञो वास्तुकर्मणि ।। શાયરશ; પુત્રાન્ । તે તુ સર્વે પ્રમાલિનઃ || ૬ ||
1
અ:—તે હુશિયાર સુતાર વાર પરાથી ચાલી આવતી પેાતાની વાસ્તુવિદ્યામાં પ્રવિણ હેાવાથી પાતાના પુત્રને તે વિદ્યા ભણાવતા હતા, પરંતુ તેઓ સઘલા આળસુ હતા. ૫ ૬૯ ૫ न हि स्वगृहविद्यायां । शिष्यः प्रायेण सादराः ॥
सुरूपायामपि स्वीय- कामिन्यां कामुका इव ॥ ७० ॥ અ:—કેમકે મને હર રૂપવાળી એવી પણ પાતાની સ્રીમાં જેમ કામી તેમ પ્રાયેં કરીને શિષ્યા પેાતાના ઘરની વિદ્યામાં આદરવાળા હાતા નથી. ॥ ૭૦ u
कलौ सोऽभियुक्तोऽभूत् । कोकासस्तैरनादृते ।। મત્તે વિરોઝમોહે । ય મૂતિનં નૈઃ ॥ ૭૨ ||
અર્થ:—પછી રાજપુત્રાએ છેડી દીધેલાં ભાજનમાં જેમ વધ્યુ ઘટયુડ ખાનારા તેમ તેઓએ ઉપેક્ષેલી કલાએના સમુહુમાં તે કાક્કાસ આદરવાળા થયા. ૫ ૭૧ ॥
तस्याभियोगमालोक्य | कुलकः पुलकं वहन् ||
तमेवावीभणन्न स्व-परव्यक्तिर्गुणार्थिनां ॥ ७२ ॥
અ:—તેના ઉદ્યમ જોઇને તે કુલક સુતાર રામાંચિત થયેાથકા તેનેજ ભણાવવા લાગ્યા, કેમકે ગુણવાન માણસાને સ્વપરના તફાવત હેતા નથી. !! ૭૨ ॥
सोऽपि स्वल्प दिनैः शिल्प-कल्पमस्वल्पमगृहीत् ॥ बुभुक्षितस्य किं वेला – प्रयासः प्राशने लगेत् ॥ ७३ ॥ અ:—તે કાઢાસે પણ સમસ્ત શિલ્પશાસ્ત્ર થોડા દિવસેામાંજ શીખી લીધું, કેમકે ભુખ્યા માણસને ભેાજન કરવામાં શું વખત કે પ્રયાસ લાગે છે? ॥ ૭૩ ॥
लक्ष्मीं च वास्तुविद्यां च । प्राप्य यानेन तेन तौ ॥ धनश्थ सूत्रधारश्च । पुनः स्वस्थानमीयतुः ॥ ७४ ॥
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
- અથ–પછી તે ધનવસ લક્ષ્મીને તથા તે કેકાસ સુતાર વાસ્તુ વિદ્યા મેલવીને તે વહાણુપર બેસી ફરીને પિતાના નગરમાં આવ્યા.
आजीवनाय भूपस्य । विज्ञानज्ञापनाय च ॥ काष्टतक्ष्णा सुकाष्टेन । कपोतास्तेन तेनिरे ।। ७५ ॥
અથ–પોતાની આજીવિકામાટે તથા રાજાને પોતાની લા દેખાકવા માટે તે સુતારે ઉત્તમ કાષ્ટના હેલાં બનાવ્યાં. એ ૭૫ છે
ते जीवंत इवोड्डोनाः । सत्वरं गगनाध्वना ॥ કુર્મિક્ષય શિરા ઘરું મૂહુ | ૭૬ .
અર્થ:–તે હેલાં જાણે જીવતાં હોય નહિ તેમ તુરત આકાશમાગે ઉડીને દુકાળના મસ્તકમાં શુલસરખા રાજાના અનાજના કોઠારમાં ગયા.
ततः शालिकणवातं । निराकाः कपोतकाः ॥ उध्धृत्य वार्धकेः पार्श्व-मीयुर्वैवधिका इव ॥ ७७ ॥
અથ –ત્યાથી તે હેલાં નિર્ભયપણે ચાવલને સમુહ લેઇને મજુરની પેઠે તે સુતારની પાસે આવ્યા. ૭૭ છે
तेनानायासलभ्येन । शालिना रसशालिना ॥ सदवृत्तिं कल्पयामास । परकार्येष्वनादरी ॥ ७८ ॥
અથર–એવી રીતે વિના પ્રયાસે મલતા રસયુક્ત ચાવલવડે કરીને તે કેકાસ પરની નોકરીમાં અનાદરવાળે થઈને પિતાની આજીવિકા ચલાવવા લાગ્યું. ૭૮ છે
हियमाणे सदा शालौ । कोशे च कृशतां गते ॥ अदृष्टचारसंचारं । कोशाध्यक्षा नृपं जगुः ॥ ७९ ॥
અર્થ:–એવી રીતે હમેશાં ચાવલ ચેરાવાથી તે કેઠાર જ્યારે ઓછો થઈ ગયો અને ત્યાં કેઈની જાવ આવ જોવામાં ન આવી, ત્યારે કેકારીએ તે બાબત રાજાને જાહેર કરી. ૭૯ છે
मुमोच नृपतिस्तत्र । ततश्छन्नतरांश्वरान् ॥ तेऽपि काष्टकपोतानां वृत्तं नृपमजिज्ञपन् ।। ८० ॥
અથ:–ત્યારે રાજાએ ત્યાં પોતાના ગુપ્ત માણસે રાખ્યા, તથા તેઓએ પણ રાજાને તે કાષ્ટનાં હેલએનું વૃત્તાંત જણાવ્યું. ૮૦ના
वैज्ञानिकशिरोरत्न-मयं कृतचमत्कृतिः ॥ अहो आहूयतामशु । तानेयं भूभृदादिशन् ॥ ८१ ॥
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૬ર ) અર્થ અહે! આશ્ચર્ય કરનારા તથા કલાવતોમાં મુકુટ સરખા તે માણસને જલદી બોલાવી લાવે, એમ રાજાએ તેઓને હુકમ કર્યો
ते कपोतानुसारेण । चरंतश्चतुराश्वराः ॥ બાદ સોણે મૂરવાજાવિતિ | ૮૨ |
અર્થ:–ત્યારે તે ચતુર ગુખપુરૂષે તે હલાઓને અનુસરે જઈને ઘરમાં રહેલા કેસને કહેવા લાગ્યા કે તને રાજા બોલાવે છે. તેવા
તતા કવિતા #ri જાનું જણાવતાં II जगाम भूपतेर्धाम । स्थपतिस्तैः पुरस्कृतैः ॥ ८३ ॥
અર્થ: ત્યારે તે સુતાર અત્યંત ખુશી થઈને તેઓને અગાડી કરી પતે કલાવ ને કામધેનુસરખા રાજમંદિરમાં ગયે. એ ૮૩ .
साधिताशेषकाष्टौधा । दधाना वास्तवीं श्रियं ॥ नृप स्थपति विद्येव । जीयाद्राज्य स्थितिस्तव ॥ ८४ ॥
અર્થ:- હે રાજન ! જીતેલ છે સવ દિશાઓનો સમુહ જેણે ( સાધેલ છે સર્વ કોનો સમુહ જેણે) સત્ય લક્ષ્મીને (વાસ્તુવિઘાની શેભાને ) ધારણ કરનારી એવી સુતારની વિદ્યાસરખી તમારી રાજ્યસ્થિતિ જય પામ? | ૮૪ છે
वास्तुविद्यानवद्यत्व-सूचनैर्वचनैरिति ॥ प्रीणितः पृथिवीमाणो । वर्धकिनाथ सोऽवदत् ॥ ८५॥
અર્થ –એવી રીતે વાસ્તુવિદ્યાના અખલિતપણાને સૂચવનારો વચનથી કેાસે ખુશી કરેલે રાજા બોલ્યો કે, તે ૮૫ છે
त्वं दृष्टश्रुतविज्ञानि-सीमासीममतः शृणु ॥ गिरं बुध विधेह्येवं । यंत्रं गगनगामिनं ॥ ८६॥
અર્થ –તું જોયેલાં અને સાંભળેલાં વિજ્ઞાનવાળાઓની અવધિસરખે છે, માટે હે ચતુર! તું મારું વચન સાંભલ? એવી રીતનું આકાશમાં ચાલનારૂં એક યંત્ર તું બનાવ? છે ૮૬
एवं सस्नेहमाभाष्य । विभुष्य वसनादिना ॥ ફાતિમાનરંગા . મૂપતિર્વિરતં | ૮૭ |
અર્થ –એવી રીતે તેને સ્નેહપૂર્વક બેલાવીને તથા વસ્ત્રાદિકથી શણગારીને રાજાએ અતિ આદરસત્કાર પૂર્વક તેને વિસર્જન કર્યો.
सोऽविमानविमानश्री-मानापहरणक्षमं ॥ યંત્ર નનયા-પોષે કંકુ વિનિમમ || ૮૮ :
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૬૩) અર્થ:-હવે તે કક્કાસે અનુપમ વિમાનની શેભાન માનને હરવાને સમર્થ તથા બે માણસોને બેસવાલાયક તુરત એક યંત્ર બનાવ્યું. ૮૮ છે
दिवसे श्रेयसि मापः । समं तेन कलावता ॥ तं दारुयंत्रमारुह्य । खेचरैः सख्यन्वभूत् ॥ ८९॥
અર્થ-પછી શુભ દિવસે રાજા તે કલાવાનની સાથે તે કાર્ય ત્રપર ચડીને ખેચર સાથે મિત્રાઇને અનુભવ લેવા લાગ્યો. તે ૮૯
यरं यदुरारोहं । यददुर्ग यच्च दुस्तरं ।। યાનાનેન તસ્મા તય સિદં ઝ | ૨૦ |
અર્થ –જે કઈ સ્થાન દૂર, દુખે ચડી શકાય તેવું, દુર્ગમ તથા દુ:ખે તરી શકાય તેવું હતું, તે સઘળાં સ્થાનો આ વિમાને તેને કીડાગ્રહસરખાં કરી દીધાં છે ૯૦ |
જાપ કુટિરે ના શિરે રૃને દાવન ! कदाचित्काननक्रोडे । स चिक्रीढ कुतूहली ॥ ९१ ॥
અર્થ અને તેથી કઇ વખતે નદીના પટમાં, કેઇ વખતે પર્વતના શિખર પર તથા કઈ વખતે વનના મધ્ય ભાગમાં તે કુતુહલી રાજા કીડા કરવા લાગ્યો. તે ૯૧ છે
कामचारं तयोर्वीक्ष्य । प्राह भीतिमती प्रियं ॥ અપsiદ્ધ મય જિં તે ા ય સેવાનાર | ૨૨ |
અર્થ:–એવી રીતે તેઓ બન્નેને ઇચ્છા મુજબ ફરતા જોઈને પ્રીતિમતી રાણીએ પોતાના સ્વામીને કહ્યું કે, હે સ્વામી! મેં આપને શું અપરાધ કર્યો છે? કે મને આપ દશે દેખાડતા નથી. કર
खमेव धिन्वसि दूरी-कृत्य स्निग्धमिमं जनं ॥ विश्वंभरेरपि स्वामिन् । दृष्टिः कुक्षिभरिस्तव ॥ ९३ ॥
અર્થ –હે સ્વામી ! આ સ્નેહી જનને દૂર કરીને આપ પોતે જ જે મોજ માણે છો, તેથી એમ જણાય છે કે આપ જગતનું પોષણ કરનારા છતાં પણ આપની દૃષ્ટિ તે પેટભરી જ છે, છે ૯૩ છે
त्वयि तार्क्ष्य इवादभ्र-देशदर्शिनि भर्तरि ॥ न भूप कूपडंमूक-वापवादो गतो मम ।। ९४ ॥ . .
અર્થ–વલી હે રાજન ! ગરૂડની પેઠે સર્વ દેશોને જેનારા એવા આપ મારા સ્વામી છતાં મારે કુવાના દેડકાપણાને અપવાદ છે નહિ.
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪ )'
तन्मे पूरयतादेक - यानावस्थानदोहदं ॥
-
मोहदं वचनं तस्या । इदं तक्ष्णो जगौ नृपः ॥ ९५ ॥
અ:—માટે એક વાહનમાં બેસવાની મારી મનકામના આપ પૂરી કરા ! હવે એવી રીતનું મેાહુ ઉપજાવનારૂં તેણીનું વચન રાજાએ કાકાસને કહ્યું. ૫ ૯૫ ૫
स जगावुभयोरेव | यंत्रोऽयं देव वाहकः ॥ સીદ્રષિ મં—તમારે ગૌરવ | ૨૬ ||
અ:-ત્યારે કક્કાસ મેલ્યા કે હે દેવ ! આ યંત્ર ફક્ત એ મનુષ્યાનેાજ એજો ઉંચકી શકે તેવું છે, પરંતુ જો તેથી વધારે માણસ તેમાં બેસે તે અતિ ભારથી બળદનીપેઠે તે કદાચ ત્રુટી પડે. ueu एवं नृपो निषिद्धोऽपि । याने पत्नीं न्यविशत् ॥
बलिनो ऽप्यबलावाचा | बद्धयंते ही भवस्थितिः ॥ ९७ ॥ અઃ—એવી રીતે નિષેધ કર્યાં. છતાં પણ રાજાએ પાતાની તે સ્ત્રીને તે વાહનમાં બેસાડી, બલવાના પણ સ્ત્રીના વચનથી ધાઇ જાય છે, અરેરે ! સંસારની સ્થિતિ કેવી છે! ॥ ૯૭ ॥
अहो स्वच्छंदतामंद— तापक नृणां भवेत् ॥
जल्पन्निति समं राज्ञा । तत्र तक्षाप्युपाविशत् ॥ ९८ ॥ અથઃ—અહે! ! સ્વછંદીપણુ માણસાને અત્યંત ખેદ કરનારૂ થાય છે, એમ ખેલતાથા તે કાક્કાસ પણ તે વાહનમાં બેઠા. ૫ ૮ ૫ यावदुरं ययौ यानं । तावद्भूरिभरार्दिताः ॥
तत्र दुर्वायुभिः स्तंत्रीभिः सह कीलिकाः ॥ ९९ ॥ અ:—પછી જેવામાં તે વાહન દૂર ગયું તેવામાં ઘણા ભારથી દુર્ઘાયુને હરનારી તંત્રીઓસાથે જોડેલી ખીલીઓ નીકળી પડી. विशीर्णाशेषसंधानो । दधानो जिह्यतां गतौ ॥
જ્ઞળક્ષોતિષે યંત્રો । નવ વપત્તત્ ॥ ૨૦૦૦ || અ:—અને તેથી તેના સઘલા સાંધાઓ વિખરાઇ જવાથી અને ગતિ અટકી પડવાથી તે યંત્ર બુઢા બલદનીપેઠે એકમ જમીનપર પટકી પડયું. ॥ ૩૦૦૦ ॥
निः श्रि चिप्रतिचारेण । रेणुनेवावगुंठितं ॥
રૂપ વારૂં થાનાનિ—ક્ષક્ષાના ન્યાયત | Ž ||
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૬૫ ) અર્થ –એવી રીતે ઉલટી રીતે ચાલવાથી જાણે ધુળથી આચ્છાદિત થયું હોય નહિ તેમ નિસ્તેજ મુખને ધારણ કરનારા તે રાજાને કાસે કહ્યું કે, ૧૫
राजनलं विषादेनः । विषादेनः सुदारुणं ।। कृतिनो हितकार्युक्त-समुल्लंघनजं विदुः ॥ २ ॥
અર્થ:- હે રાજન ! હવે ખેદ કરવાથી સર્યું, કેમકે હિતકારીના વચનના ઉલ્લઘનથી ઉત્પન્ન થયેલાં પાપને વિદ્વાનોએ વિષથી પણ ભયંકર કહેલું છે. ૨ છે
अयं ते विद्विषां देश-स्तच्छन्नमिह तिष्टतात् ॥ तक्षोपकरणं किंचि-नगराधावदानये ॥ ३ ॥
અર્થ –હવે આ તારા શત્રુઓને દેશ છે, માટે અહીં તારે ગુપ્તપણે રહેવું, કે જેટલામાં હું નગરમાંથી કઈક સુતારનું હથિયાર લાવું
प्रविवेश सदेशस्थं । स तोसलिपुरं ततः ।। आपृच्छयापृच्छय कस्यापि । तक्ष्णो मंदिरमीयिवान् ॥ ४ ॥ અર્થ:–પછી તે કાસ નજીક રહેલા તસલીપુર નગરમાં ગયે, તથા પૂછતે પૂછતા કેઈક સુતારને ઘેર પહોંચે. છે ક છે
ययाचे स्थनिर्माणा-कुलं वासी स तक्षकं ।। वासीयांचैव तस्याभूत । सूत्रधारत्वमूचिका ॥५॥
અર્થ:–ત્યાં તેણે રથ બનાવવામાં પડેલા તે સુતાર પાસે વાંસલે મા, અને તે વાંસલાની માગણજ તે કેકાસનું સુતારપણું સૂચવનારી થઈ છે ૫ છે
सोऽभ्यषात् काकजंघस्य । रथोऽयं पृथिवीपतेः ।। निर्विलंबं मया कार्य-स्तद्वासी कथमर्पये ॥ ६॥
અર્થ:-હવે તે સુતાર બોલ્યો કે આ કાકજ રાજાને રથ છે, અને તે મારે તુરત પૂરો કરે છે, માટે હું તને વાંસલો શીરીતે આપી શકું? ૬ !
कोकासः प्राह तन्मुंच । तक्षणीं येन तत्क्षणं ।। दर्शयामि रथं सिदं । कार्य भाग्यवतामिव ।। ७ ॥
અર્થ_યારે કક્કાસ બે કે જો એચ છે તે તું વાંસલ છોડી દે, કે જેથી હું તને ભાગ્યવાના કાર્યની પેઠે ક્ષણવારમાં આ રથ બનાવી આપું. ૭ - ૫૯ સૂર્યોદય પ્રેસ જામનગર
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૬૬) - તા તર્ષિનાં વાણી-મારા છાનિધિ !
रथे मुहूत्तमात्रेण । चक्रद्वयमयोजयत् ॥ ८ ॥ અર્થ –ત્યારે તેણે આપેલ વાંસલે લેઈને તે કલાનિધાન કેકાણે બે ઘડીમાંજ રથની અંદર બન્ને ચકો જોડી દીધાં. એ ૮
हस्तलाघवमन्यस्य । नेदृशं भुवि संभवि ।। જ્ઞજ્ઞાવિત્યનુમાન તે ક્રોસ સ સૂત્રમૃત છે !
અર્થ –આવી હાથચાલાકી બીજા કોઈની પણ આ પૃથ્વીમાં સંભવતી નથી, એવી રીતના અનુમાનથી તે સુતારે તેને કેકાસ તરીકે જાણી લીધે. ૯ છે
अन्यां वासी तवासीन-स्यानानेष्येऽहमित्यसौ ॥ तं विप्रतार्य भृभर्तः । कोकासागमनं जगौ ॥ १० ॥
અર્થ:– તું અહીં બેઠે છે એટલામાં હું તને બીજે વાંસલે લાવી આપું છું, એમ કહી તેને ઠગીને તેણે રાજાને કેકાસનું આગમન સૂચવ્યું. ૧૦ છે
अदीधरद्धराधीश-स्तं निजैः सुभटवजै ॥ વૃo gણક્ષયે યાતિ–રવ વંનિબંધનં | ?? |
અર્થ-જ્યારે રાજાએ પોતાના સુભરના સમુહથી તેને પકડી મગાવ્યું, કેમકે પુને ક્ષય થવાથી માણસની પ્રશંસાજ બંધના કારણરૂપ થઈ પડે છે. જે ૧૧ છે
भापयित्वा तममाक्षीत् । सकोप इव कोः पतिः ॥ अरे वद वद कास्ति । स शत्रुदमनो नृपः ॥ १२ ॥ અથર–પછી રાજાએ ગુસ્સે થયેલાની પેઠે તેને ડરાવીને પૂછયું કે, અરે ! તું બોલ બેલ કે તે અરિદમન રાજા ક્યાં છે? છે ૧૨
यत्र त्वं ननु तत्रैव । स शत्रुदमनो भवेत् ।। વિદો યુવયોવધુ-વધારિત ન સંમવી ૨૩ |
અર્થ-જ્યાં તું ત્યાંજ ખરેખર તે અરિદમન હવે જોઈએ, કેમકે વાય અને અગ્નિની પેઠે તમારે બન્નેનો વિરહ સંભવી શકતું નથી.
कांदिशीकतया तेन । स्वामिस्थानं न्यवेद्यत ।। . માતાપિતે વિષે | ન વિષ્ટાપારા ૨૪ | . અર્થત્યારે તે કાલે પણ ભયથી ગભરાઇને રાજાનું ઠેકાણું કહી દીધું, કેમકે ભયરૂપી અગ્નિથી તપેલાં મનમાં ગુપ્તવાતરૂપી પારે ડેરી શકતો નથી. જે ૧૪ છે
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૬૭ ) सप्रियः स नृपोऽनेनो-दग्रसेनेन जनसे ॥ સવેતન રૂવ મા . મોહન વાળા | ૨૧ ||
અથ–પછી ચિતન્યવાળા પ્રાણુને જેમ મોહનીય કર્મ, તેમ બળવાન સેન્યવળે કરીને તે રાજાએ સ્ત્રી સહિત તે અરિદમન રાજાને પકડી લીધો. તે ૧૫ છે
क्रीडाशुकमिवाबद्धय । रिपुं स्वाजिरपंजरे ॥ तस्य प्रियां प्रीतिमती-मवरोधे रुरोध सः ॥ १६ ॥
અર્થ:–પછી તેણે તે અરિદમનને કીડા કરવાના પોપટની પેઠે પિતાના આગણામાં રહેલા પાંજરામાં પૂરીને તેની સ્ત્રી પ્રિયમતીને પોતાના જનાનખાનામાં મોકલી દીધી. ૧૬ |
पार्थिवः प्रार्थयामास । कोकासं स्वकलामिमां ॥ કોષદ્વિદ્યાના સુમરાન મમ શિક્ષય | ૨૭ | અર્થ–પછી રાજાએ કક્કાસને વિનંતિ કરી કે બાકીની સઘળી સદ્વિઘાવાળા આ મારા કુમારને તું તારી કલા શિખાવ ? ૧૭
तक्षरत्नमथाचख्यौ । कलापीयं कला नृप । ને ભૂપતિમુરાં પતિ રૂપથીરવ વોષિતો | ૨૮ || ર૫ર્થ –ત્યારે કેકાસ બે કે, હે રાજન ! આ કલા પણ જે કે કલા છે, તો પણ સ્ત્રીઓને જેમ દાઢીમૂછ તેમ રાજપુત્રોને આ કળા શેભશે નહિ. જે ૧૮ |
एवं वदन्नपि नृपा-ग्रहतो महितोद्यमः ॥ सकष्टं काष्टकर्मासौ । कुमाराध्यजीगपत् ॥ १९ ॥
અર્થ એમ કહ્યા છતાં પણ રાજાના આગ્રહથી તે ઉધમપૂર્વક કેટલીક મુશ્કેલીએ કુમારને સુતારકામ શિખવવા લાગ્યો. ૧૯ છે
क्रीडया निर्मितो तेन । चारू दारुमयौ हयौ ॥ સયાજિપા શોfiદુ–પુત્રાપારોટુમન્યા ૨૦ | અર્થ–પછી તેણે વિમાટે કાષ્ટના બે મનહર ઘોડા બનાવ્યા, એક દિવસે તે બન્ને ઘોડા બે રાજપુત્રોએ ચડવા માટે તેની પાસે માગ્યા.
तक्षाचचक्षे धत्तश्चे-द्वत्सौ मत्सौहृदं हदि । मा याचिष्टां तदाता-वेतौ प्रेतौकसोऽध्वगौ ॥ २१॥ અર્થ–ત્યારે કેકાણે તેઓને કહ્યું કે હે વત્સ! જે તમે હદયમાં મારી મિત્રાઇ ધારણ કરતા હો તો આકાશમાં ગમન કરનારા આ બન્ને ઘોડાઓની તમે માગણું ન કરે છે ૨૧ છે
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૮) * પર્વ નિવાર્ય જ ના થાવૃત્તોડવા |
यदा तक्षा तदा तार्थ्या-विमौ तावध्यरोहतां ॥ २२ ॥
અર્થ –એવી રીતે તેઓને નિવારીને જ્યારે કક્કાસ કઈક કામે લાગ્યા ત્યારે તે બન્ને રાજકુમારે તે બન્ને ઘોડાપર ચડી બેઠા. મારા
तावर्वतौ प्रकुर्वतौ । वैपुल्ये निर्मदं नमः ॥ उड्डीनौ यैत्रीलाभेच्छ्र । इवादित्यस्य वाजिनां ।। २३ ॥
અર્થ:–ત્યારે તે બન્ને ઘોડા વિસ્તારમાં આકાશને પણ મદરહિત કરતા થકા સૂર્યને ઘોડાઓની મિત્રા મેળવવા જાણે ઈચ્છતા હોય નહિ તેમ ઉડયા. ર૩ છે
क्षणांतरेऽथ तच्छुद्धिं । प्रकुर्वति गुरौ जगुः ॥ કુમાર રૂતરે રાદ–વાહવાહનતાં તો ૨૪ .
અર્થ–પછી થોડી વારે કક્કાસ જ્યારે તે ઘોડાઓની તપાસ કરવા લાગે ત્યારે બીજા કુમારોએ તે બન્ને કુમારનું તે કાણમય ઘોડાપર ચડવું જણાવ્યું. એ ૨૪ .
स दध्यावहहा कीह-पारेभे बालचापलं ॥ कुमाराभ्यामजानद्भ्यां । वाजिवारणकीलिकां ॥ २५ ॥
અર્થ:–ત્યારે તેણે વિચાર્યું કે અરેરે ! તે ઘડાઓને પાછા વાળવાની ખીલી નહિ જાણતા એવા તે કુમારેએ આ કેવું બાલચાલ કર્યું !! ૨૫ છે
इयता वियता यांतौ । कालेन स्वयमेव तौ ॥ बालौ भविष्यतो हंत । क्षुत्तृट्पीडार्दितौ मृतौ ॥ २६ ॥
અર્થ:- અરેરે! હવે તે બાલકે આકાશમાં ચાલતા થકા અમુક વખતે ભૂખતરસથી દુઃખી થઈને પોતાની મેળે જ મૃત્યુ પામશે. રદ
पृच्छतः सुतयोः शुद्धिं । राज्ञो दास्ये किमुत्तरं ।। उपतस्थावनर्थोऽयं । मम प्राणवधावधिः ।। २७ ॥ . અર્થ –હવે રાજા જ્યારે મને આ પુત્ર માટે પૂછશે ત્યારે હું શું ઉત્તર આપીશ? આ તે મારા પ્રાણ નાશ થવાજે અનર્થ આવી પડશે. ૨૭ છે
जनाननादुदंतेऽसिन् । ज्ञाते मुक्तकृपो नृपः ॥ कोकासमादिशद्वध्यं । कामैत्री भूभुया सह ॥ २८ ॥
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૬૯). અર્થ–પછી લેકના મુખથી જ્યારે આ વૃત્તાંત જાણ્યું ત્યારે રાજાએ નિર્દય થઈને કેકાસને મારી નાખવાને હુકમ કર્યો, રાજાસાથેની મિત્રાઇ શા કામની છે? ૨૮ છે
दधानाङ्गुरुवात्सल्यं । राजपुत्रात्कुतोऽपि सः ।। भाविनं स्ववधं त्वा । चक्रयंत्रं वितेनिवान् ॥ २९ ॥
અર્થ –ગુરૂપર પ્રેમ ધરનારા કોઇક રાજપુત્ર પાસેથી પિતાને થનારે વધ જાણીને તેણે એક ચયંત્ર બનાવ્યું. તે રહે છે
कुमारानादिशत्सर्वा-नेष भक्तिभरान्वितान् ॥ आरोहत क्षणं चक्र-मिदं वक्रेतराशयाः॥३०॥ અથ–પછી તેણે તે સઘળા ભક્તિવંત કુમારે કહ્યું કે હે શુભ આશયવાળા કુમારે! તમો થેલીવારસુધી આ ચક્રપર ચડે? ૩૦
शंखध्वनौ श्रुतेऽस्येमा । भिंदीध्वं मध्यकीलिकां ॥ મવિથથ તો તેવા રૂર વિદ્યારિાઃ | રૂ? | અર્થ–પછી જ્યારે તમે શંખનો અવાજ સાંભળે ત્યારે તમારે આ ચક્રની વચલી ખીલી ભાંગવી, કે જેથી તમે દેવેની પેઠે આકાશગામી થશે. જે ૩૧
एवमस्त्विति तैरुक्ते । स निन्ये राजपूरुषैः ॥ વધ્યપૂમી જિતા પોતઃ જૈરિ | ૨૨ |
અર્થ ઠીક છે એમ જેવામાં તેઓ કહે છે, તેવામાં વાયુ જેમ વહાણને પર્વતના ખરાબાપર લઈ જાય છે તેમ રાજાના માણસો તે કક્કાસને વધભૂમીમાં લઈ ગયા. ૩ર છે
वध्यमानः स तैर्मुक्त-शंकः शंखमपूरयत् ।। तध्वनेरनु ने जघ्नुः । कुमाराश्चक्रकीलिकां ॥ ३३ ॥
અથ–પછી જ્યારે તેઓ તેનો વધ કરવા લાગ્યા ત્યારે તેણે નિશંક થઈને શંખ વગાડે, તે શંખધ્વની સાંભળતાં જ તે કુમારેએ
તે ચકની ખીલી ભાંગી નાખી. છે ૩૩ છે - તો વારિવાજારે છે સંશોવપંક્તિ છે.
રાવપુત્રા દંતોડ . ચણીયંત યથાવર | ૨૪ છે.
અર્થ:તેજ વખતે તે કલાકાર ચક્ર સંકેચાઈ ગયું, અને તેથી ભમરાઓની પેઠે બૂમ પાડતા તે સઘલા કુમારે મરણ પામ્યા. ૩૪
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭૦ ) कोकासे निहते ज्ञात्वा । कुमारमरणं नृपः ॥ साधयनिधनं शोका-टैरिभूपमुदच्छिनत् ॥ ३५ ॥
અર્થ:-હવે કેકાસને માર્યાબાદ કુમારેનું પણ મૃત્યુ થયેલું જાણીને તે રાજાએ શેથી આપઘાત કરતાંથમાં તે શત્રુ એવા અરિદમન રાજાને પણ મારી નાખ્યો. ૩પ છે
यथारिदमनो राजा । यथा वा तौ नृपांगजौ ॥ पिनक्ष्यसि तथा स्वैरा-चारात्त्वमपि नंदिनि ॥ ३६ ॥
અર્થ–મારે. હે પુત્રી ! જેમ અરિદમન રાજા અથવા જેમ તે બન્ને રાજપુત્રો તેમ તું પણ સ્વેચ્છાચારથી નાશ પામીશ. . ૩૬
कलाकौशलसौभाग्य-रूपश्रीशूरतादियुक् ॥ वद त्व कोविदे तत्किं । न्यूनो येनैष धम्मिलः ॥ ३७ ॥
અર્થ:–વળી આ ધમ્મિલ કલાકૌશલ્ય, સૌભાગ્ય, રૂ૫, લક્ષ્મી તથા શૌર્ય આદિક ગુણોવાળે છે, તો હે ચતુર પુત્રી તું કહે કે આ ધમ્મિલમાં હવે શું જુનપણું રહેલું છે ? ૩૭
एतावद्दुणसंपूर्णः । सारदेहो द्विधापि हि ।। ચલાવા તે નેઇ-સ્તવિક જો મવિષ્યતિ | ૨૮ |
અર્થ:–આટલા ગુણેથી ભરેલે અને બન્ને પ્રકારે સારભૂત શરીરવાળે આ ઘમ્મિલ પણ જે તને પ્રિય નથી લાગતો, તે પછી તેને બીજો કણ પ્રિય થશે? ૩૮ છે
अयं विज्ञाय तेऽवज्ञां । यद्यन्यां परिणेष्यति ॥ तदापि त्वदहंकार हुंकार स्वास्ति का गतिः ॥ ३९ ॥
અર્થ –હવે આ તારી અવજ્ઞા જાણીને કદાચ બીજી સ્ત્રી પર હુશે, તે પછી તારા અહંકારરૂપી હુંકારાની શું ગતિ થશે? ઉકા
न निर्वहत्यहंकारः । पुरुषैः सह योषितां ॥ सव्यः करः सभूषोऽपि मलस्यैवापनुत्तये ॥ ४० ॥
અર્થ–પુરૂસાથે સ્ત્રીઓને અહંકાર નભી શકતો નથી, કેમકે આભૂષણવાળે પણ ડાબે હાથ ફક્ત વિષ્ટાને જ સાફ કરવા માટે ઉપયેગી થાય છે. તે છે ૪૦ છે
इति ताच वैद्यौ-पधैरिव हृदि स्थितैः॥ લીવર ફુલ ક્ષીણ-તયા રોષશો || ૪ |
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭). અર્થ એવી રીતે વૈદ્યના ઔષધસરખાં તેણુના વચનો કમલાના હદયમાં દાખલ થવાથી જીર્ણજવરની પેઠે અંગને શેષનારે તેણીને વૈષ ક્ષીણ થયો. જે ૪૧
जगौ चैवं मया मात-न जातु त्वं विलंध्यसे । પાળવણતે સર્વ વસંતના | ક૨ |
અર્થ:–અને તેથી બોલી કે હે માતા ! મેં કેઇપણ વખતે તારૂં વચન ઉદ્ભવ્યું નથી, માટે હવેથી હું તારી સર્વસંમતિને પ્રમાણુ રૂપ ગણીશ. ૪૨ છે
इति तद्वाक्यसिक्तस्य । धम्मिलस्यार्धवृद्धया ॥ पराभवभवस्ताप-व्यापः प्राप क्षयं क्षणात् ॥ ४३ ॥
અર્થ:-હવે તે અર્ધજરતી વિમલાએ તેણીના તે વચનથી સીચેલા ધમ્મિલનો પરાભવથી ઉત્પન્ન થયેલે ખેદને વિસ્તાર ક્ષણવારમાં ક્ષય પામ્યો. | ૩
शांतं तस्य मनोदुःखं । शांता निःश्वासवायवः ॥ शांतं निद्रादृशोर्वैरं । ततः शांतामुखं निशा ॥ ४४ ।।
અર્થ –તેના મનનું દુઃખ શાંત થયું તેના નિસાસાના વાયુઓ શાંત થયા, નિદ્રા અને આંખે વચ્ચેનું વૈર શાંત થયું, અને તેથી સુખેસમાધે શાંતિપૂર્વક તેની રાત્રી નિગમન થઈ. ૪૪ છે
प्रातर्जातोदयस्यांशो-र्गभस्तिमिरनीयत ॥ धम्मिलस्यास्यकालिना । समं संतमसं शमं ॥ ४५ ॥
અર્થ–પછી પ્રભાતે ઉદય પામેલા સૂર્યના કિરણો વડે કરીને ધમ્પિલના ઝંખવાણાપણાની સાથે અંધકાર પણ નષ્ટ થયે. ૪પ છે
ततो गंगातरंगामे । वसानो वाससी रसी ॥ રવિપૂજ-વસ્કૃતિમયાદ્રિવ ક૬ છે.
અર્થ-હવે ઘન્મિલે ઉત્સુક થઈને ગંગાના મોજાસરખાં વસ પહેર્યા, તથા શરીરના રંગના વિનાશના ભયથી જાણે હેય નહિ તેમ તેણે સૂવર્ણન ડાં આભૂષણે પહેર્યા છે ૪૬ .
मूर्तेनेव प्रमोदेन । चंदनेनांचितोऽभितः ॥ " gવમઃ ક્રિયા-પારિવારિત છે જ૮ | " અર્થ –તથા મૂર્તિવંત હર્ષવડે કરીને હેય નહિ તેમ ચોતરફ ચંદનવડે લીપ્ત થયેલો, તથા પિતાની પ્રિયાના પ્રેમરૂપી પાવડે કરીને હેય નહિ તેમ પુષ્પમાલાએથી વિભુષિત થયેલ છે અ૮
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭૨ ) कमलाविमलालीढ-मारुह्य रथमश्लथं ॥ जगामाराममातन्वन् । स लोकनयनोत्सवं ॥ ४९ ॥
અર્થ:–એવો તે ધમિલ કમલા અને વિમલાથી યુક્ત થયેલા વેગવાળા રથપર બેસીને લોકોની આંખોને આનંદ ઉપજાવતેથકે બગીચામાં ગયે. . ૮૯ છે
तदा तदाययुः खंड-मखंडधुति मंडलाः ॥ कुमाराः सस्त्रियोऽन्येऽपि । सरतिसरविभ्रमा ॥ ५० ॥
અર્થ તે વખતે અવિચ્છિન્ન કાંતિમંડલવાળા તથા રતિસહિત કામદેવને ભ્રમ ઉપજાવનારા બીજા કુમારે પણ પોતપોતાની સ્ત્રીઓસહિત તે બગીચામાં આવ્યા. કે ૫૦ છે
सह भृत्यगणैः स्वैर-मैरावत इव द्विपैः ॥ अलंचक्रे वनं केलि-भाजनं राजनंदनः ।। ५१ ॥
અર્થ–પછી બીજા હાથીઓ સહિત જેમ એરાવત તેમ નેકરોના સમુહસહિત તે રાજકુમાર પણ પોતાની મેળેજ તે કીડા કરવા લાયક વનમાં આવ્યું. પ૧ છે
समं मित्रैः कुमारेण । पुष्पाववयनादिकाः ॥ भरेणारेभिरे तत्र । का न काननकेलयः ।। ५२ ॥
અર્થ –ત્યાં તે રાજકુમારે પિતના મિત્રો સહિત આનંદથી પુષ્પ વીણવાં આદિક કઈ કઈ વનકીડા ન કરી? પર છે तद्धृत्यैमंडपस्तत्रा-सत्रि ब्रह्मांडजित्वरः ।। नैकचंद्रोदया यसिन् । व्यक्तमौक्तिकतारकाः ॥ ५३॥
અર્થ:–વળી ત્યાં તેના નોકરે એ બ્રહ્માંડને પણ જીતનારે એક મંડપ બનાવ્યું, કે જેમાં મોતીરૂપી તારાઓવાળા અનેક ચંદ્રવા શોભતા હતા. ૫3 |
अशनावसरे श्रांतान । सखीन् मंडपमीयुषः ॥ अबूभुजत्स भूजानि-निजाब् जनितगौरवः ॥ ५४॥
અથ–હવે થાકેલા તે પિતાના મિત્ર ભેજનસમયે જ્યારે તે મંડપમાં આવ્યા ત્યારે તે રાજકુમારે આદરમાનપૂર્વક તેઓને જમાડયા.
ते खादुभाजि भुंजाना । नाना भैक्ष्याणि मेनिरे ॥ बुधान् मुधा सुधास्वाद-सादरानपरानपि ॥ ५५ ॥
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭૩) અર્થ:–તેઓ ત્યાં નાનાપ્રકારનાં સ્વાદિષ્ટ ભજન જમતાથકા અમૃતના સ્વાદમાં આદરવાળા બીજા દેવોને પણ તુચ્છ માનવા લાગ્યા.
मुग्धया स्निग्धया सार्धं । विदग्धं प्रियया सह ॥ धम्मिलं प्रेक्ष्य मूर्द्धानं । धुन्वन् दध्यौ धरेषभूः ॥५६॥
અર્થ–મુગ્ધ તથા સ્નેહવાળી સ્ત્રીની સાથે રહેલા તે ચતુર ધમ્મુિલને જોઈને તે રાજપુત્ર મસ્તક ધુણાવતોથકે વિચારવા લાગ્યો કે, પદા
वधूवैधुर्यमस्यापि । यदगद्यत कद्वदैः॥ तजाने सुजनस्यापि । खलाः स्खलितकांक्षिणः ॥ ५७॥
અર્થ:–યુગલોરોએ આ ધમ્મિલની સ્ત્રીનું પણ જે વિધુરપણું મને જણાવ્યું છે, તેથી હું ધારું છું કે દુજનો સજનનું પણ બુરું કરવાની ઇચ્છાવાળા હોય છે. ૫૭ છે
अनयोस्तादृशः प्रेम-बंधः श्लिष्टो विलोक्यते ॥ स्वरव्यंजनयोः संधौ । यादृग्लाक्षणिकैः कृतः ।। ५८ ॥
અર્થ:–વ્યાકરણીઓએ સ્વર અને વ્યંજનની સંધીમાં જેવું જોડાણ કર્યું હોય તેવો આ બન્ને વચ્ચેનો પ્રેમબંધ જોડાયેલો દેખાય છે.
भोजनादनु सर्वेपि । स्वां स्वां पत्नीमनर्तयन् ॥ वेडामिवाब्धिकल्लोलाः । पटहध्वनिधारिणः ॥ ५९ ॥
અર્થ –હવે ભજનબાદ સમુદ્રનાં મોજાં જેમ હેડીને તેમ તેઓ સઘલા મૃદંગ બજાવતાથકા પોતપોતાની સ્ત્રીને નચાવવા લાગ્યા.
कमलां नर्तयामास । धम्मिलोऽपि सुधीरधीः । मृदंगध्वनिना गर्जन । पर्यन्य इव केकिनीं ॥ ६ ॥
અર્થ –પછી મેઘ જેમ મયુરીને તેમ મૃદંગના અવાજથી ગર્જના કરતા તે બુદ્ધિવાન ધમ્મિલે પણ કમલાને નચાવી. ૬૦ છે
मृदंगरंगदं प्रेक्ष्य । प्रेयां समनुरागिणी ।। भविष्यत्वमतीतानां । दिनानां कमलैहत ॥ ६१ ॥
અર્થ-તે વખતે મૃદંગને તાલ દેતા એવા પિતાના પ્રિયતમને જોઇને અનુરાગવાળી થયેલી કમલા ગયેલા દિવસેને ભવિષ્યકાળ ઇચ્છવા લાગી. આ ૬
खच्छंदतालतामूलं । प्रतिकूलं गुरुष्वपि ॥ पौन-पौन्येन निदंती । सा स्वमेवमचिंतयत् ॥ ६२ ॥ ૬૦ સુર્યોદય પ્રેસ–જામનગર
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭૪) અથ–સ્વચ્છ દીપણારૂપી લતાના મૂળસરખા તથા વડીલામતે પણ પ્રતિકલા એવા પિતાના આત્માને ફરીફરીને નિંદતી એવી તે કમલા વિચારવા લાગી કે, દુર છે
वर्योज्ज्वलगुणस्वर्ण-पूर्णेऽमुष्मिन् निधाविव ॥ ફીનમાથા વાઢાઉં ! હા રમાનારીધિ | શરૂ II
અર્થ-વખાણવાલાયક ઉજજ્વલ ગુણોરૂપી સ્વર્ણથી ભરેલા નિ. ધાનસરખા આ ધમ્બિલ પ્રતે પણ મેં અભાગણીએ અરેરે! શમશાનની હાંડલીની બુદ્ધિપૂર્વક વ્યવહાર કર્યો. એ ૬૩ છે
रक्षिताशेषविपदं । दत्तनि:कंपसंपदं ॥ अमुं कल्पद्रुमल्पद्रु-तुल्यमहमलंभयं ।। ६४ ॥ અર્થ–સવ આપદાઓથી રક્ષણ કરનાર તથા નિશ્ચલ સંપદા આપનાર એવા આ કલ્પવૃક્ષને મેં તુચ્છ વૃક્ષની બરોબર ગણે.
किं भ्रांता किमु दिङ्मूढा । किं सोन्मादा किमुन्मदा ।। अभूवं यददामत्र । चिंतारत्ने दृषदृशं ॥ ६५ ॥
અથ – શું હું ભ્રમિત થઈ હતી ? કે દિમૂઢ બની હતી? કે ઉન્માદી થઈ હતી ? કે મદન્મત્ત થઈ હતી ? કે આ ચિંતામણિ રતમાં પણ મેં પત્થરની દષ્ટિ ધારણ કરી ! છે ૬પ છે
सरघावन्ममानेका-क्रोशदेशशतैरपि । મરાશિવ નાદ્ભુખ્યા રોડાં નાતુ મનાગરિ
અથ–મધમાખની માફક મારાં અનેક આકોરૂપી સેંકડો ગમે દંશથી પણ મહાન વૃક્ષની પેઠે આ ધમ્મિલ જરા પણ લોભ પાપે નથી. ૬૬ છે
तृणदेऽपि पयोदाभि-स्तिरश्चीभिर्न मे तुला । विषदाभिः पयोदेऽपि । भुजंगीभिस्तु सोचिता ॥ ६७ ॥
અર્થ:–ઘાસ દેનારતે પણ દૂધ આપનારી તિર્ધચીસાથે પણ મારી તુલના થઇ શકે તેમ નથી, પરંતુ દૂધ દેનારને પણ ઝેર દેનારી નાગણ સાથે મારી તુલના કરવી ઉચિત છે. ૫ ૬૭ છે સાવંતતિ સમાજ દરવાજા વિસર તાર | उपर्युपरि विद्धो यै-धैर्यप्राणान् मुमोच साः॥ ६८ ॥
અર્થ-એમ વિચારતી થકી તે પ્રેમાળ કમલા એવાં તે કટાક્ષરૂપી બાણે ફેકવા લાગી કે જેથી ઉપરાઉપર વીંધાયેલ તે ધમિલ પિતાના ઘેર્યરૂપી પ્રાણેને છોડવા લાગે છે ૬૮
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૭૫ ) समग्रे सुहृदां वर्गे । स्वं स्वं मंदिरमीयुषि ॥ धम्मिलोऽपि निजं धाम । समं ताभ्यामभूषयत् ॥ ६९ ॥
અર્થ–પછી સઘળો મિત્રવર્ગ જ્યારે પોતપોતાને ઘેર ગયે, ત્યારે ધમ્મિલ પણ તે બસહિત પોતાને ઘેર ગયે. ૬૯ છે
प्रदीपसाक्षिकं सायं । कमलां परिणीय च भेजे विलासभवनं । नवसंगमरंगवान् ।। ७० ॥
અથ–સ ધ્યાકાળે દીપકની સાક્ષીએ કમલાને પરણીને તે નવા સંગમના રંગવાળો ધમિલ વિલાસબુવનમાં ગયો. ૭૦ છે
पूर्व हृदा ततो वाचा । काथेनापि ततस्तयोः ॥ तदानीमंतरं लग्नं प्रकृतिमाणिनोरिव ॥ ७१ ।।
અર્થ –તે વખતે ત્યાં પ્રથમ હદયથી પછી વચનથી તથા પછી કાયાથી તેઓ બન્નેને પ્રકૃતિ અને પ્રાણીસર સંગમ થયે. ૭૧
अन्योऽन्याश्लेषहल्लेखात्-त्रासिताशेषदुःखयोः ॥ ससाघामस्य जामित्वं । चतुर्यापापियामिनी ।। ७२ ॥
અર્થ–પરસ્પર આલિંગન કરવાથી હૃદયમાંથી સર્વ દુઃખ નાશ પામવાથી તેને ચાર પહેરની રાત્રિ પણ એક પહેરજેવડી લાગી.
मूत्यैव बिभ्रतोर्मेदं । हृदात्वेकत्वशालिनोः ।। जग्मुः कतिचिदज्ञातो-दयास्ता दिवसास्तयोः ॥ ७३ ॥
અર્થ –ફક્ત શરીરથીજ ભેદવાળ, પરંતુ હૃદયથી એકરૂપ થયેલા એવા તેઓ બન્ને ઉદયાસ્તના જ્ઞાનવિના જ કેટલાક દિવસે પસાર થયા.
सोऽन्यदा प्रेमकलहे । कलहेमच्छवि प्रियां ॥ जगौ वसंततिलके । मा भूस्त्वमतिकोपना ।। ७४ ॥ અર્થ હવે એક વખતે પ્રેમકલહને પ્રસંગે મનહર સ્વર્ણ સરખી કાંતિવાળી તે કમલાઅતે તેણે કહ્યું કે, અરે વસંતતિલકા! તું અતિ કપાયમાન ન થા ! છે ૭૪
वसंततिलकानाम । भूरिमन्युरमन्यत । साफसादपि तद्विा-गोलसंघट्टदुस्सहं ।। ७५ ॥
અર્થ:–એવી રીતે (મ્મિલના મુખથી નિકળેલા) વસંતતિલકાના નામને અત્યંત ગુસ્સે થયેલી તે કમલા વિજળીને ગળે પડવાસરખું દુસ્સહ માનવા લાગી છે ૭૫ છે
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭૬)
भर्तृरागः क्रुधोद्भूत - देहको हित्यदंभतः ॥ દિવસમવાત્તથા । નિર્મ‰શ્ચિત્તવૃત્તનાત્ || ૭૬ || અઃ—ક્રોધથી ઉત્પન્ન થયેલી શરીરની લાલાશના મિષથી ભર્તારપરના રાગે તેણીના ચિત્તરૂપી નગરમાંથી નિકલીને બહાર પડાવ નાખ્યા. ૫ ૭૬ u
त्रोटयंती हृदो हारं । धुन्वती पाणिपल्लवं ।
किरती रोष हुंकारान् | सोपालंभत घम्मिलं ॥ ७७ ॥ અર્થ:—પછી હૃદયમાંથી હારને તાડતીથકી તથા હાથરૂપી પલ્લવાને કંપાવતીથકી અને ક્રોધથી હુંકારા કરતીથકી તે મ્મિલને ટપકા ઢવા લાગી કે, ૫ ૭૭ u
चिरं स्वचित्तभूमौ या । त्वया धूर्त्त निधीयता । તાનિારને તેડા | રસના વિષ્ણુનાયતે || ૭૮ |
અર્થ :—અરે ! ધૂત ! પાતાના ચિત્તરૂપી ભુમીમાં જેણીને તે નિધાનનીપેઠે રાખી મેલી હતી, તેણીને પ્રગટ કરવામાં આજે તારી ભેજ ચાડી ખાધી છે. . ૭૮ ॥
यन्मया रमसे धूर्त्त । व्यवहारः स केवलं ।।
તત્ત્વતો વસતિ સ્વાંતે | વસંતતિરુન્ના તવ || ૭૨ || અર્થઃ—વળી હે ધૂર્ત ! તું મારીસાથે જે રમે છે, તે તા કેવલ વ્યવહારમાત્રજ છે, પરંતુ તત્વથી તેા તારા હૃદયમાં વસતતિલકાજ વસી રહી છે. !! ૭૯ ॥
ज्ञातोऽसि हृदि तामेव । न्यस्य मां रमयन्नसि ॥
तदेवं भाससे यस्मा - दुगारो भक्तसंनिभ ॥ ७९ ॥ અર્થ :—હવે મને માલુમ પડયુ કે હૃદયમાં તે તેણીનેજ ચિંતવીને તુ મારીસાથે રમે છે, અને તેથીજ આમ બેલે છે, કેમકે ભાજનસરખા એટકાર આવે છે. ! ૭૯ ૫
वृथैव नार्यो निद्यते । ग्रंथकारैः पुरातनैः ।।
નિર્ાત્તુિ ના વ । યેવુ યુઘ્ધાદરાઃ સમઃ || ૮૦ || અર્થ :—પુરાતન ગ્રંથકારો સ્ત્રીઓની કટજ નિંદા કરે છે, નિઃવાલાયક તા પુરૂષાજ છે, કે જેઓમાં તારાજેવા લુચ્ચાઓના સમાવેશ
થાય છે. !! ૮૦ ૫
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭૭) भजतामेव सुभगां । मया कितव किं तव ॥ इत्युक्त्वा यावकार्द्रण सा पादेन जघान तं ॥ ८१ ॥
અર્થ માટે અરે લુચ્ચા ! તેજ સુભગાને હવે તું ભજ? મારીસાથે તારે શું પ્રયોજન છે ? એમ કહીને અળતાથી ભીજેલા પગવડે તેણુએ તેને લાત મારી. એ ૮૧ છે
ये दृप्ता ये सदाचारा । ये च भारक्षमा भुवि ।। स्त्रीभिस्तेऽप्यभिभूयते । रश्मिभिर्वृषभा इव ॥ ८२ ॥
અર્થ:–જે પુરૂષ આ પૃથ્વીમાં અહંકારી, સદાચારી તથા ભાર ઉપાડવામાટે પણ સમર્થ છે, તેઓ પણ દોરીઓથી જેમ બળદો તેમ સ્ત્રીઓથી પરાભવ પામે છે. ૮૨
महेला अवहीलंति । मार्दवभ्राजिनं जनं ।। आरोहंति तरोमनि । पश्य वल्ल्यः क्षमाभुवः ॥ ८३ ॥
અર્થ:-કમળતા ધરનારા પુરૂષને સ્ત્રીઓ પજવે છે, જુઓ કે પૃથ્વીમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા (ક્ષમાવાળા) વૃક્ષના છેક મથાળાપર વેલડીએ ચડી જાય છે. જે ૮૩ છે
वर्षत्युग्रं बाणजातं । पाघिातं प्रकुर्वती ॥ न चाटुभिरपि प्राप । शांति सारिचमूरिव ।। ८४ ।।
અર્થ –(દુર્વચનરૂપી) ભયંકર બાણને વરસતી તથા પાટુ ભારતી એવી શત્રુની સેનાની પેઠે તે કમલા ધમ્મિલના કાલાવાલાથી પણ શાંત થઈ નહિ. ૮૪ n
નિંદ્રામાંતરોદ્રાર-ઢાણનાં રસનાં નિનાં | हसनंतः प्रियाधाष्टयं । गृहादथ स निर्ययौ ।। ८५ ।।
અર્થ-હવે તે ધામેલ બીજું નામ લેવાના વ્યસનવાળી પિતાની જીભને નિંદતોથકે તથા અંત:કરણમાં સ્ત્રીની ધૃષ્ટતાને હસ્તે થકે ઘરમાંથી નીકળી ગયે. . ૮૫
नित्यमंतर्बलत्कृष्णा-गुरुवासितदिग्गणं ।।
निशांते सोऽविशत्किंचि-नागौकः श्रीपातिके ।। ८६ ॥ અ હમેશાં બળતા કૃષ્ણગુરૂથી સુગંધી થયેલ દિશા સમુહવાળા અને રાજમાર્ગમાં રહેલા એવા કેઈક નાગદેવતાના મંદિરમાં તે પરોઢીયે દાખલ થયો. તે ૮૬ છે -
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૭૮ ) नागदेवं स वंदित्वा । निविष्टो विष्टरे पुरः ॥ ...
अंतश्चित्तं प्रियावृत्तं । यावद्ध्यायन् स तिष्टति ॥ ८७ ॥ અ:—પછી તે નાગદેવને વાંદિને અગાડી આસનપર એશીમ મનમાં સ્રીનું આચરણ ચિતવતાથકા જેવામા એઠે છે તેવામાં, ૫૮જ્ઞા सखीका की कापि । तावत्तत्राययौ भगे ||
बोधयंती स्मरं सुप्तं । यूनां पादांगदस्वनैः ॥ ८८ ॥
અર્થ :—પ્રભાતમાં ઝાંઝરના શબ્દોથી યુવાનેાના મુતેલા કામદેવને ઉઠાડતીથકી કાઇક કન્યા સખીઓસહિત ત્યાં આવી. ॥ ૮૮ ૫ अनागा नागमभ्यर्च्य । सा यावयोजितांजलिः ॥
વરવાદે વાં વૈહિ । વરવિમાપુમાં ૭ ૮૧ II
અર્થ:—તે નિષ્કપટી કન્યા નાગને પૂજીને હાથ જોડી એવી રીતે માગવા લાગી કે હે વરદાન આપનારા નાગરાજ ! મને તું ઉત્તમ શરીરથી દૈદીપ્યમાન વર આપ? ! ૮૯ ૫
अथ तद्वीक्षणोत्पन्न - पाणिग्रहमहाग्रहः ||
ધર્મિષ્ઠઃ પ્રાદ યા િ। સિદ્ધાર્ત્તવ મનોરથાઃ || ૧૦ || અર્થ :—હવે તેણીને જોવાથી ઉત્પન્ન થયેલ છે વિશ્વાતુ કરવાનેા મહાન આગ્રહ જેને એવા તે કમ્મિલ ખેલ્યા કે હે કલ્યાણિ ! તારા મનારા તારે સિદ્ધ થયેલાજ સમજવા. ૫ ૯૦ ॥
पश्यंती चलितग्रीवं । सैकताना तमुत्तमं ॥
ગમંત્ત સૌરેળ | ઉદ્દયમાં મનોવિ જ્ઞ || || ૧૨ || અ:—ત્યારે પાછું વાળીને તે ઉત્તમ સ્મિલને એકી નજરે જોતી એવી તે કન્યા કામદેવરૂપી ચારવડૅ હરાતાં (પેાતાના) મનને પણ ન જાણવા લાગી. ૫ ૯૧ ૫
-
सोऽपि तां लोपिताशेष - सुरूपप्रमदामदां || वीक्ष्यानल्पविकल्पाली — तल्पशिल्पित्वमाश्रयत् ।। ९२ ॥ અર્થ:—તે ધમ્મિલ પણ લેાપેલ છે સવ ઉત્તમરૂપવાળી સ્ત્રીઓને મદ જેણીએ એવી તે કન્યાને જોઇને અનેક વિકલ્પાની શ્રેણિરૂપી શય્યાના શિક્ષિપણાના આશ્રય કરવા લાગ્યા. ॥ ૯૨ ॥
अस्या वर्ष्मणि सौभाग्य - रूपस्नेह त्रिवेणिके ॥
તીર્થ નિમજ્જ મૈ યુત્તે । મેને નિમેષતાં ॥ ૨૨ ॥
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭) અર્થ: સૌભાગ્યરૂપ અને સ્નેહરૂપી ત્રિવેણુવાળાં આ કન્યાના શરીરરૂપી તીર્થમાં સ્નાન કરવાથી મારી દષ્ટિ જે અનિમેષપણાને પ્રાપ્ત થઇ તે યુક્ત જ છે. જે ૯૩ .
कमलायाः पदस्तस्य । भद्रं भवतु भूरिशः ॥ मया यदीयसंसर्ग-निर्गतेनेयमैक्ष्यत ॥ ९४ ॥
અર્થ-કમલાના તે પગનું પણ ઘણુંજ કલ્યાણ થાઓ ? કે જેના સંગથી નિકળેલા એવા મને આ કન્યા નજરે પડી. મેં ૯૮ છે
तस्याः कोपोऽपि दृष्ट्यास्याः । स्पृहणीयो ममाभवत् ।। घनवृष्ट्या निदाघस्य । लुकाकुल इवानिलः ॥ ९५ ॥
અર્થ-વાળી જેમ થી ભરેલે ઉનાળાને વાયુ વરસાદ લાવવાથી મનગમતો નીવડે છે, તેમ તેણુને ગુસ્સો પણ આને જેવાથી મને મનવાંછિત આપનારે થયો. છે ઉપ છે
कमला कुपितेयं च । दर्शिता विधिनैव मे ।। सिचिसूचक एवालं । छिद्रपातनपूरणे ॥ ९६ ।।
અર્થ-કમલા જે ગુસ્સે થઈ તો વિધાતાએ મને આને દેખાડી, માટે પડેલાં છિદ્રને સાંધવામાં સુયો સૂચવનારજ પ્રશંસનીય છે. કદા
तां सोऽररिसदृक्पक्षण-पुटोद्घटनशालिना ॥ प्रवेश्य चक्षुारेण । मनोवेश्मन्यवीविशत् ॥ ९७ ॥
અર્થ—અર્ગલાસરખી પાંપણેના ઉઘડવાથી ખુલ્લાં થયેલાં ચક્ષુરૂપી દ્વારવડે પ્રવેશ કરીને તે તેના મનરૂપી મંદિરમાં દાખલ થયે.
बाला वौयत्यशालाथ । जगौ निर्व्याजगौरवा ॥ વં ના વંનતા તો વા વાયા છે ૧૮ છે.
અર્થ:-હવે ઉછાંછલાપણુની શાલાસરખી અને નિષ્કપટ ગૌરવ વાલી તે બાલિકા બોલી કે હે કમલાસરખાં લોચનવાળા તું કે છે? તથા ક્યાંથી આવેલ છે? ૯૮
धम्मिलोऽहं समायातः । कुशाग्रपुरपत्तनात् ॥ त्वं च निर्वचने कासि । पृष्टे तेनेति सावदत् ॥ ९९ ॥
અર્થ:- (ત્યારે તે બે કે) મારું નામ ઇમ્મિલ છે, તથા હું કુશાગ્રનગરથી આવ્યું છે. વળી તે નિષ્કપટી! તું કશું છે? એમ તેને પૂછ્યાથી તે બેલી કે ૯૯
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮૦ ) आर्य पुर्यामिहैवास्ति । वास्तव्यः सव्यभूतिभूः ।। सार्थवाहो नागवसु-नांगश्रीस्तस्य वल्लभा ॥ ३१०० ॥
અર્થ –હે આર્ય ! આજ નગરમાં ઘણુ સમૃદ્ધિવાલ નાગવસુ નામે સાર્થવાહ રહે છે, તેની નાગશ્રી નામની સ્ત્રી છે. એ ૩૦૦ છે
अंगजास्मि तयोरेषा । नागदत्तेति नामतः ॥ सदात्र नागमभ्यय॑ । याचे श्रीपीवरं वरं ॥१॥
અર્થ:–અને તેઓની આ હું નાગદત્તા નામની પુત્રી છું, તથા હમેશાં અહીં નાગદેવને પૂજીને ધનથી પુષ્ટ થયેલા વરની યાચના કરું છું. | ૧
ददे देवेन तुष्टेना-धुना मम भवान् पतिः ॥ ફયુજવ ત જતાં મેદ-મુવો વિહાર | ૨ |
અર્થ:-આજે આ દેવે ખુશી થઇને મને તું સ્વામી તરીકે આપેલો છું. એમ કહી ઘેર ગયેલી એવી તેણીને વિરહાગ્નિ બાળવા લાગે.
તતઃ સરીખ્યો વિજ્ઞાન–વૃત્તાંત પિત્ત સુat | पर्यणाययतां तेन । महोत्सवपुरस्सरं ॥ ३ ॥
અર્થ–પછી તે વૃત્તાંત સખીઓ પાસેથી જાણ્યાબાદ તેણુના માતપિતાએ પિતાની તે પુત્રીને મહેસવપૂર્વક ધમ્મિલ સાથે પરણવી.
अस्ति तत्र महीभर्तु-स्तनया कपिलाभिधा । यस्या निर्व्याजमाजन्म । सौहृदं नागदत्तया ॥ ४ ॥
અર્થ –હવે તે નગરના રાજાની કપિલા નામે પુત્રી છે, કે જેણને છેક જન્મથી તે નાગદત્તાસાથે નિષ્કપટી મિત્રાઈ છે. જે ૪ છે
शुश्राव सा वयस्यायाः । पाणिग्रहमहोत्सवं ॥ નારીત્તિમિવ ના ધીરે ધીર (?) || 4 ||
અર્થ –તેણીએ પોતાની તે સખીના વિવાહનો તથા સ્ત્રીઓના હૃદયરૂપી મત્સ્યને બાંધવામાં ધીવર સરખા અને ઉત્તમ બુદ્ધિવાલા એવા તેણીના સ્વામીને વૃત્તાંત સાંભ. ૫
स एव मे वरो भूया-द्भूयस्या किं च चिंतया ।। इति सा पितरौ प्रीता। स्वयंवरमयाचत् ॥ ६॥
અર્થ હવે મારે તેજ વર થાઓ? ઘણું ચિંતાની શી જરૂર છે? એમ વિચારીને તેણીએ ખુશી થઈને પિતાના માતાપિતા પાસે સ્વયંવરની માગણું કરી. તે ૬ .
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૧ ) ततः पुत्र्यै कुने भृत्यैः । स्वयंवरणमंडपे ॥ क्षत्रेभ्यपुत्रानाहूय । नृपो मंचानभूषयत् ॥ ७॥
અર્થ:–પછી પુત્રી માટે રાજાએ નકરો મારફતે સ્વયંવર મંડપ રચાવ્યો, તથા ક્ષત્રી અને શાહુકારોના પુત્રોને બેલાવીને ત્યાં ખુરશીએ ભાવી. . ૭ છે
अतृप्तः स्त्रीषु भूयःश्री-चिव भूपः शुभासने ॥ न्यषीदद्धम्मिलोऽप्येत्य । तत्र देवकुमारवत् ॥ ८॥
અથ–ઘણાં ધનથી જેમ રાજા તેમ સ્ત્રીઓથી તૃપ્ત નહિ થયેલો એવો તે ધમ્મિલ પણ ત્યાં આવીને દેવકુમારની પેઠે શુભ આસનપર બેઠે. . ૮ છે
तदा राजसुतारूढा । नृविमानममानरुक् ।। वयस्याहस्तविन्यस्त-वरमालाविभूषणा ॥९॥ અર્થ –ત્યારે તે અતિ કાંતિવાળી રાજપુત્રી પણ માણસેએ ઉચકેલી પાલખી પર બેસીને તથા સખીના હાથમાં વરમાલા આપીને ત્યાં આવી. જે ૯ છે
वर्ण्यमानं प्रतिहार्या-वगणय्य गणं नृणां ॥ वृत्तं प्राग्मनसा ववे । धम्मिलं वरमालया ॥ १० ॥ અર્થ–પછી પ્રતિહારીથી વર્ણન કરાતા માણસેના સમુહની અવગણના કરીને પ્રથમજ મનથી વરેલા તે ધમિલને વરમાલાથી તે વરી. ૫ ૧૦ છે
महर्या भूपतिः साक्षी-कृत्य स्वजनमंडलं ।। तयोरचीकरचार-पाणिग्रहमहोत्सवं ॥ ११ ॥
અર્થ:–પછી રાજાએ સ્વજનમંડલની સાક્ષીએ મેટી સમૃદ્ધિથી તેઓને મનહર વિવાહ મહોત્સવ કર્યો. એ ૧૧ 'धम्मिले दृढसौहार्दै । भावुकत्वममन्यत ॥
रविसेनः सिताक्षोद-क्षेपं निष्पन्नपायसे ॥ १२ ॥ અર્થ:–દઢ મિત્રાઇવાળ ધમિલના બનેવીપણાને રવિસેન તૈિયાર થયેલા દૂધપાકમાં સાકરના મેલાપસરખું માનવા લાગ્યો. ૧૨ છે
इतश्च प्राणितपाये । गते प्राणप्रिये गृहात् ।
सा शून्यमिव मन्वाना । कमला शुचमादधौ ॥ १३ ॥ ૬ સુર્યોદય પ્રેસ–જામનગર
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૨) અર્થ:-હવે ઘરમાંથી પોતાના પ્રાણસમાન ભર્તારના ગયાબાદ તે કમલા સઘલું શૂન્યની પેઠે માનતી થકી શેક ધરવા લાગી. ૧૩
अतिचक्राम सा शेषं । निशः क्लेशेन भूयसा ॥ વિરહવ્યથતા વારા | શ્રત પાંચ ફrat | ૪ | અર્થ:-માગથી થાકેલા પંથીની પેઠે વિરહથી દુખિત થયેલી તે બાલિકાએ રવિને બાકીને ભાગ ઘણુ કલેશથી વ્યતીત કર્યો.
જસરાશિ-નયનનનયોગઃ | મુવમરિન્યમાર્તા તમારા વિસણા ૨૧ |
અર્થ –ગલતા અશ્રુજલથી ભીજાએલી આંખોમાંથી નિકલતા અંજનને સંગથી શીખેલાં મુખમાલિન્યને ધારણ કરતીથકી તે વિલાપ કરવા લાગી કે, મે ૧૫
मया भनः सुधाकुभो । मया दग्धः सुरद्रुमः ।। મા જૂતિક્રિતા–નિષિત પતિઃ || ૧૧ ||.
અર્થ:–અરે! મેં જે પતિનું અપમાન કર્યું તેથી મેં અમૃતને કુંભ ભાંગી નાખે, કલ્પવૃક્ષને બાળી મે, તથા ચિંતામણિરત્નને ચૂર કરી નાખે. ૧૬ .
यत्प्रसादाधमण्यं न । शिरोदानेऽपि हीयते ॥ पदा पदातिवदहं । हहा नाथं तमस्पृशं ॥ १७ ॥
અર્થ-જેની કૃપાના કરથી મસ્તક દેતાં પણ હું છ નહિ તે પતિને પણ અરેરે ! મેં નેકરની પેઠે પગથી સ્પર્શ કર્યો! ૧૭
रुष्टा तुष्टा च जाताहं । स तु तुष्टः सदाभवत् । રાત્રિ તા ૧ gswer Rા વિકાસમાજમા ૨૮ |
અર્થ:–અરે ! હુ તો રોષવાની પણ થઈ છે, તેમ સંતોષવાળી પણ થઇ છું, પરંતુ તે તે હમેશાં મારાપર સંતુષ્ટ થયું છે, કેમ રવા તે વેત તથા શ્યામ પણ હોય છે, પરંતુ દિવસ તે એકરૂપવાળા જ હેય છે, ૧૮ છે | માવપૂત કૃg ળેિ જો ના તાઃ |
ततो भर्तवियोगश्च । धिग्मा दुःखमयीं सदा ॥ १९ ॥
અર્થ–પ્રથમ તે મને પુરૂષોતે દ્વેષજ થયે હતા, અને પછી પ્રિયતમપ્રતે હુ કપાયમાન થઇ, અને પછી મને ભર્તારનો વિશે થયો માટે સદાની દુ:ખણી એવી મને ધિકાર છે. જે ૧૯ છે
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮૩ ). यहा संनिहितः सोऽभू-तदा दावायितं रुषा ॥ रोषे क्षीणे वियोगश्च । भर्तुः संवर्तकायते ॥ २० ॥ અથર–જ્યારે તે મારી નજદીક હતા, ત્યારે ક્રોધથી હું દાવાનલસરખી થઈ પડી હતી, અને જ્યારે મારે ક્રોધ શાંત થયો ત્યારે સ્વામિનો આ વિગ વટેળીયાસમાન થઈ પડે છે. ર૦ છે
पादं छिनबि किं वाभि । विषं वाथ भजे चिता ॥ इति चिंताशताक्रांता । नैषीद् दुःखेन सा दिनान् ॥ २१॥
અર્થ–શું આ મારો પગ હું કાપી નાખું? અથવા ઝેર ખાઉં ? કે ચિતામાં બળી મરૂં? એવી રીતે સેંકડોગમે ચિંતાઓથી દબાઇથકી તે દુખે દિવસે કહાડવા લાગી. તે ૨૧ છે
જાવ સ શાપ ગોગા રજા માંડ્યું છે પાસ પુરિ દાણા નાશીવીળોમી ૨૨ છે.
અર્થ: હવે તે ધમ્મિલ રાજાને જમાઈ થવાથી શણગારેલા હાથીપર ચડીને નગરના લેકેની શોભા જોવામાટે નગરમાં ભમવા લાગ્યું. ૨૨ !
कपिलाश्लिष्टवामांगो-ऽनुगतोऽनेकसेवकैः ॥ श्रीकरिनिकरग्रस्त-विश्ववैवखतातपः ॥ २३ ॥
અર્થ –કપિલા તેને ડાબે પડખે બેઠી છે, અનેક સેવક તેની પાછલ ચાલી રહ્યા છે, તથા છત્રના સમુહથી સૂર્યને સર્વ તાપ દૂર કરાયેલ છે. જે ૨૩ .
ળિયામાં ગ્રામયા મામિનીમ |
स संचरन गृहद्वारं । कमलाया उपेयिवान् ॥ २४ ॥ - અથ–ઘણા આભૂષણની કાંતિવાળો તથા સ્ત્રીઓના મનને ચલાયમાન કરતોથકે તે ધગ્નિલ ચાલતા ચાલતો કમલાના ઘરના દ્વારપાસે આવે. ૨૪
तमास्वा त्वरितं स्वात्वा । दधाना शुद्धवाससी ॥ इस्तात्तवरभंगारा । कमला निरगाद्गृहात् ॥ २५ ॥
અર્થ તે જાણીને તુરત સ્નાન કરી શુદ્ધ વસ્ત્રો પહેરીને તથા હાથમાં ઉત્તમ ઝારી લેઇને કમલા ઘરમાંથી બહાર આવી. ૨૫ .
प्रदक्षिणय्य तं नाथं । दत्तार्धा समितानना ॥ हस्तेनालंम्य सा निन्ये । धम्मिलेन निजांतिकं ॥ २६ ॥
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૮૪) અર્થ–પછી પોતાના સ્વામીની પ્રદક્ષિણા દેહને તેણીએ હસતે ચહેરે અર્થ દીધું, ત્યારે ધર્મિલે પણ તેણીને હાથ ઝાલીને પિતાની પાસે લીધી. ૨૬ છે ___ ततः प्राप्तनृपावासो । वधूत्रयसमन्वितः ॥
अभुनक्सततं सौख्य-मसौ क्षयपराङ्मुख ॥ २७ ॥
અર્થ–પછી રાજભુવનમાં જઈને તે ત્રણે સ્ત્રીઓ સહિત હમેશાં તે અક્ષય સુખ ભોગવવા લાગ્યા. ર૭ |
केनापि मापतेः पर्ष-निषण्णस्यान्यदा हयः ॥ કાશવર્યા ર્વધન પ્રાકૃતિઃ | ૨૮ છે
અર્થ –હવે એક દિવસે સભામાં બેઠેલા રાજને કઈક માણસે ઇંદ્રના ઘોડાના ગર્વને પણ જીતનારે એક ઘોડો ઉચેપ્રકારે ભેટ કર્યો.
વિલિતો વેન રેન સારંગ કારભાવિ | सिषेवे वाहनत्वेन । रहोऽध्येतुमिवानिलं ।। २९ ॥
અર્થ:-ચપલ ગતિવાળે હરિણ પણ જેના વેગથી છતાયથકે જાણે વેગને અભ્યાસ કરવા માટે હોય નહિ તેમ પવનનો વાહનરૂપ થઈને તેને સેવવા લાગ્યું. એ ર૯ છે
अनभ्यासवशान्मा मा-मेष जैषीत्तुरंगमः ॥ ફતીય પવનો નિત્ય-નાતિવં પ્રત્યાઘર | ૨૦ |
અર્થ – અભ્યાસ વિના કદાચ મને આ ઘોડો છતી ન જાય તો ઠીક, એમ વિચારીને જ જાણે હેય નહિ તેમ પવને તે નિત્યગતિ પણું જ સ્વીકાર્યું છે. ૩૦ છે येन स्ववेगेन जितो गरुत्मा-नपि प्रपन्नः पुरुषं पुराणं ॥ બાયો ધિક ઘામ અવંતિ વૃદ્ધા રૂાશયા વુદ્ધિજિવ તું શા
અથ–પ્રાયે વૃદ્ધ મનુષ્ય બુદ્ધિના સ્થાન સરખા હોય છે, એવી આશાથી જાણે બુદ્ધિ લેવામાટે હેય નહિ તેમ તે ઘડાના વેગથી, છતાયેલે ગરૂડ પણ પુરાણ પુરૂષ પાસે એટલે વિષ્ણુ પાસે ગયે છે.
दत्तकुंकुमहस्तस्य । कृतनीराजनाविधेः ॥ જાતીયતાતા I gટે પ્રસ્થાનં . રર :
અર્થ:- આપેલ છે કુકમના હાથા જેનાપર, તથા ઉતારેલ છે આરતી જેની એવા તે ઘોડાની પીઠ૫ર ચતુર માણસોએ પલાણ નાખ્યું. ૩૨ છે.
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४८५) वाहं चैहारिक वेषं । दधानः क्ष्माभृदाज्ञया । .. पुष्पापूरितधम्मिलो । धम्मिलोऽप्यारुरोह तं ॥ ३३ ॥
અર્થ:–હવે રાજાની આજ્ઞાથી મુસાફરનો વેષ ધારણ કરીને તથા પુષ્પોથી પોતાને ચોટલે ગુંથીને તે ઘમ્મિલ તે ઘોડાપર ચડયો. પાડા
वाजी स वाजमव्याज-मारभ्य कशया हतः ।। प्रखरस्वखुरक्षुण्णं । क्षोणेरप्यस्पृशन् रजः ॥ ३४ ॥
અર્થ–પછી ચાબુક મારવાથી તે ઘેડ પ્રકટ રીતે વાજમાં આવીને પોતાની કઠેર ખરીથી ઉખડેલી રજનો પણ પશે નહિ કરતે થકે, ૩૪
त्वरयोत्तेरितां धारा-मधिरुढः स पंचमी । पश्यतोऽपि जनवातात् । क्षणाद् दूरीचकार तं ॥ ३५ ॥
અર્થ:-ઝડપથી જેરમાં આવેલી પાંચમી ધારાગતિને પ્રાપ્ત થયેથકે જોતા એવા લોકોના સમુહથી તે ધર્મિલને ક્ષણવારમાં દૂર લઈ ગયે.
न स नागो महांगो वा । नाश्वो नाश्वतरश्च सः ॥ यस्तं जेतुमिवावतं । धावंतमनुधावति ॥ ३६॥ અથ:–એવો કેઈ હાથી, ઉંટ, ઘેડ કે ખચર નહતો કે જે તેને છતવામાટે દેડતા એવા તે ઘડાની પાછળ દોડી શકે છે ૩૬ .
निखिलं क्ष्मातलं धारा-धिरूढमिव दर्शयन् ॥ अशरण्यामरण्यानी-मनयद्धम्मिलं हयः ॥ ३७॥
અર્થ–સમસ્ત પૃથ્વીતલ જાણે તેની ગતિ પર ચડયું હેય નહિ. તેમ દેખાડતેથકે તે ઘોડે તે ધમ્મિલને એક નિરાધાર વનમાં લઇ ગયે.
स्थितं तत्र नदीतीरे । स्वयं श्रांततया हयं ।। स मृदौ भुवि निर्मुक्त-पर्याणं तमवेल्लयत् ॥ ३८॥
અર્થ–પછી એક નદીકિનારે થાકીને પોતાની મેળેજ ઉભા રહેલા તે ઘડાનું પલાણ ઉતારીને તેને કેમળ ભૂમિપર તે ફેરવવા લાગ્યો.
परितः सरितं सूरा-ग्रणीः कनकवालुकां ॥ स भ्रमभ्रमुखामि-लीलया लंबितं तरौ ।। ३९ । । निविष्टानेकरलौष-करविच्छुरितत्सरु ।। वनश्रीवेणिसंकाशं । खड्गमेकमलोकत ॥ ४० ॥ युग्मं ॥
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮૬) અર્થ–પછી તે સુભટશિરમણ ધમ્મિલે સોનેરી રેતીવાળી તે નદીની આસપાસ ઐરાવત હાથીની પેઠે ભમતાંઘકાં વૃક્ષપર લટકાવેલી, છે ૩૮ છે તથા જડેલા અનેક રોના સમુહના કિરણેથી વૃક્ષને પણ તેજસ્વી કરનારી, અને વનલક્ષ્મીના ચેટલા સરખી એક તલવાર દીઠી. . ૪૦ છે
कृपाणं पाणिनादाय । स कोशानिरवासयत् ।। वंशस्तंबे च तं तैय-परीक्षार्थमवाहयत् ।। ४१ ॥
અર્થ–પછી તે તલવારને તેણે હાથમાં લઈને મ્યાનમાંથી બહાર કહાડી, અને તેના તીક્ષ્ણપણાની પરીક્ષા માટે તેણે તેને વાંસની ઝાડી પર ચલાવી જોઈ. . ૪૧ છે
एकेनैव स पातेना-छिनत् षष्टिं तृणध्वजान् ॥ मेत्तुं सिंहस्य का वेला । करिकीकसपिंजरं ॥ ४२ ॥
અર્થ ત્યારે એકજ ઘાથી તેણે સાઠ વાંસને છેદી નાખ્યા ! કેમકે સિંહને હાથીનું હાડપિંજર ભેદતાં કેટલી વાર લાગે? ૪ર
नुवबसेनिशातत्वं । गणयंश्छिन्नकीचकान् । प्रदक्षिणय्य वंशाली । यावद्गंतुमियेष सः ॥ ४३॥
અર્થ–પછી તે તલવારના પાણીની પ્રશંસા કરતે થકે તથા દેલા વાંસેને ગણતેથકે તે વાસેની ઝાડીની આસપાસ થઈને જેવામાં તે જાવાની ઈચ્છા કરવા લાગે છે ૪૩ છે
नरंडं पृथग्मुंडं । पतितं तावदैवत ॥ अंतर्वशीकुडंगस्य । वहिकुंडं च दीप्तिमत् ॥ ४४ ॥ અર્થ:–તેવામાં તેણે છેદાઈને જુદા પડેલા મસ્તકવાલું એક માણ સનું ધડ ત્યાં પડેલું જોયું, તેમ તે વાંસની ઝાડીની અંદર એક બળતો અમિડ પણ તેણે જોયે. . ૪૪ છે
अहो मया नरः कोऽपि । तपस्यन् विजने वने ॥ દિપારિ જાતના વોનાન વિધિ
અથર–અરે! મેં આ નિર્જન વનમાં તપ તપતા કેઈક પુરૂષને બન્ને પ્રકારે કાલરૂપ એવા આ ખગથી છેદી નાખે! છે ૪૫ છે
हहा मया नरममुं । निरागसमभिन्नता ॥ मकरव्यालगृध्राणां । पंक्तौ खात्मा न्यवेशयत् ॥ ४६॥
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮૭) અર્થ –અરેરે ! આ નિરપરાધી માણસને મારીને મેં મારા આત્માને મગર, સર્પ તથા ગીધની પંક્તિમાં મેલ્ય! છે ૪૬ છે
कि तीक्ष्णत्वेन शस्त्रस्य । किं वा प्राणेन तेन मे॥ यतो निर्मतुजंतूनां । भवेदेवं विधो वधः ॥ ४७॥
અર્થશાસ્ત્રનું તે તીપણું પણ શું કામનું ? તથા મારા તે પ્રાણુ પણ શું કામના ? કે જેથી આવી રીતને નિરપરાધી પ્રાણુંએને વધે થાય છે ૪૭ છે
निषिद्धोऽनर्थदंडोऽयं । गेहिनामहतोचितं ॥ यस्मान्नृघातजाता मे । कालिमाभवदाभवं ।। ४८ ।। અર્થ-અરિહંતપ્રભુએ ગૃહસ્થીઓને જે આ અનર્થદંડ નિવેછે છે તે ઉચિતજ છે, કેમકે આથી તે છેક જીવિતપર્યત મારાપર માણસનું ખુન કરવાનું કલંક આવ્યું. તે ૪૮ છે
इत्युल्लसत्कृपाण । निंदनात्मानमात्मना । गच्छन् पुरो निरैशिष्ट । वापी तत्र महावने ॥ ४९ ॥
અર્થ –એવી રીતે ઉદ્ધસાયમાન થયેલી દયાથી આઠ થયેલા આત્માથી પિતાને નિંદતાં થકાં તથા આગલ ચાલતાં થકાં તેણે તે મહાન જંગલમાં એક વાવ દીઠી. એ કહે છે
यदंतः स्वादुतां धत्ते । वारि विश्वातिशायिनी ॥ पातालस्थसुधाकुंड-प्रत्यासत्त्येव संभृतं ॥ ५० ॥
અર્થ:–તે વાવમાં ભરેલું પાણુ પાતાલમાં રહેલા અમૃતકુંડના સહવાસથી જાણે હેય નહિ તેમ લોકોત્તર સ્વાદને ધારણ કરતું હતું,
यद्यदानीयते पार्श्व । तत्तदंतनिरीक्ष्यते ॥ इति या सर्ववस्तूनां । दधात्याकारतामिव ।। ५१ ॥
અર્થ –જે જે તેની પાસે લાવવામાં આવતું હતું, તે તે અંદર દેખાતું હતું, અને એવી રીતે તે વાવ જાણે સર્વ વસ્તુઓનો આકાર ધારણ કરતી હતી. ૫૧
तत्तीरेऽपश्यदेकां स । कन्यां वापीमिवापरी ॥
स्मेराभोजमुखी भ्रांत-भूलतां दृक्तरंगिणीं ॥ ५२ ॥ " અર્થ–તે વાવને કિનારે તેણે પ્રકૃદ્ધિત કમલસરખાં મુખવાળી, ચલાયમાન ભ્રકુટીરૂપી લતાવાળી તથા દષ્ટિરૂપી મજાળી જાણે બીજી વાવ હેય નહિ એવી એક કન્યાને દીઠી. ૫૨ છે
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮૮ )
किमियं जलदेवीति । तस्य चेतसि संशयं ॥ સામિનમ્રુત્તિ સંત્રાંત | પદ્મમ્રાંતિયૈઃ વૈઃ || ૧૨ ||
અઃ—શુ` આ જલદેવી હારશે? એવી રીતે તેના મનમાં ઉત્પન્ન થયેલા સંશયને તેણીએ કમલની ભ્રાંતિ ઉપજાવનારાં પૃથ્વીપર સંક્રાંત થયેલાં પેાતાનાં પગલાંએથી દૂર કર્યાં. ૫ ૫૩ ૫
अभ्युपेत्य च सा तेने । तेनेत्यालापगोचरा ||
I
श्रीविकासिनि कासि त्वं । कुतो वा किमिहागमः ॥ ५४ ॥ અર્થઃ—પછી ઇમ્મિલે પાસે જઇને તેણીને ખેાલાવી કે હું શાભાથી વિકસ્વર થયેલી ! તું કોણ છું ? અને કયાંથી અહીં આવી છું? ૫૫૪૯ सापि प्रीतिफलैर्नेत्र – जलैरधं वितन्वती ॥
खंडयंती गिरा खंड – रसं स्वं वृत्तपत्रवीत् ।। ५५ ।। અર્થ :—ત્યારે તે પણ પ્રીતિરૂપી ફલેથી તથા અશ્રુરૂપી જલથી તેની પૂજા કરતીથકી, અને વાણીથી ખાંડના રસને પણ જીતતીથકી પેાતાનું વૃત્તાંત કહેવા લાગી કે, ૫ ૫૫ l
शृणु वैताढ्यनामास्ति | गिरिगौरतरद्युतिः ॥
भारतानां जिनेंद्राणां । यशःपुंज इवांगवान् ।। ५६ ।। અઃ—સાભળ ! ભરતક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલા જિને ડ્રોના જાણે દેહધારી યશના સમુહ હોય નહિ એવે અતિશ્વેત કાંતિવાળા વૈતાઢય નામે પત છે. ૫ ૫૬ ॥
ની ઘૃણાક્ષર શ્રેળિ—રૌવ્યવલમિન ધ્રુવં II
યો યુગાંતજ્ઞળક્ષીન—નવીનાથે ચમૌ ॥ ૯૭ || અર્થ: લીલાં વૃક્ષારૂપી અક્ષરાની શ્રેણિવાલુ જાણે શાધતુ રૂપાનું પતરૂ હેય નહિ તેમ યુગાંતવખતે નષ્ટ થયેલા મનુષ્યરૂપી ખીજની ઉત્પત્તિમાટે તે શાભતેા હતેા. ॥ ૫૭ ॥
मुख्योऽखिलेषु शैलेषु । भारतेषु बभार यः ॥ સિદ્ધવાયતનું ન—શિરીટમિન મુદ્દેનિ ।। ૧૮ I અ:—ભરતક્ષેત્રના સઘળા પતામાં મુખ્ય એવા તે. પત પાતાના મસ્તકપર રતના મુકુટનીપેઠે સિદ્ધાયતનને ધારણ કરતા હતા. तत्रास्ति दक्षिणश्रेणेः । श्रियं विश्राणयत्पुरं ॥
सारं शंखपूरं शंख - सहग्गुणजनवतं ॥ ५९ ॥
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮૯ ) અર્થ –ત્યાં દક્ષિણણિની શેભાને ધારણ કરનારૂં તથા શંખસરખા ગુણવાળા માણસોના સમુહવાલું શંખપુર નામે મનહર નગર છે. એ ૫૯ છે
नराणां व्योमचाराणां । यत्सौधेषु ध्वजांचलैः॥ वातोध्धृतैरयत्नेन । क्षीयते वर्त्मनः क्लमः ॥ ६० ॥
અર્થ –તે નગરના મહેલ પર રહેલી અને વાયુથી ઉડતી વિજાએના છેડાઓથી આકાશગામી માણસોનો માર્ગનો થાક કઈ પણ પ્રયાસવિના દૂર થાય છે. ૬૦ છે
पाति पातकनिर्मुक्त-लोकमभ्युदयि जयि ॥ तत्पुरं पुरुषानंदो । भूपालो विजयी जयी ॥ ६१ ॥
અર્થ:-પાપરહિત લકેવાળા અભ્યદય તથા જયવાળા એવા તે નગરનું અસ્પૃદય તથા જયવાળો પુરૂષાનંદ નામે રાજા રક્ષણ કરે છે.
समरे वैरिकाकोला । अरिष्टफलभोगिनः ॥ यस्यासिदंडमुद्गीण । वीक्ष्याय्यं तत्यजुर्न के ॥ ६२ ॥
અર્થ -રણસંગ્રામમાં દુ:ખરૂપી ફલ ભેગવનારા શત્રુરૂપી કયા. કાગડાએ તેની તલવારરૂપી દંડને ઉગામેલ જોઇને ન નાશી ગયા?
श्यामलास्य प्रिया कामो-न्मत्तपुत्रो यथार्थकः ॥ વિછરે છે તે વિષ્ણુ–મતી વિશુછતા તથા II પર છે
અથર–તેને શ્યામલાનામે રાણુ હતી, તથા કામોન્મત્ત નામે યથાર્થ પુત્ર હતા, તેમજ વિદ્યુન્મતી અને વિદ્યુલ્લતા નામે બે પુત્રીઓ હતી. ૬૩
धर्मघोषयतिर्योम-गतिर्मुनिजनप्रियः ॥ मृतॊ धर्म इवाध्यस्त । तत्पुरोधानमन्यदा ॥ ६४ ॥
અર્થ એક દિવસે તે નગરના ઉદ્યાનમાં આકાશગામી તથા મુનિજનામાં પ્રિય થયેલો જાણે દેહધારી ધમ હેય નહિ એવા ધર્મઘોષ નામે મુનિ પધાર્યા. ૬૪ છે
मुनि विवदिषुभूप-स्तत्रागात्सपरिच्छदः ॥ नत्वा नृपे निविष्टे च । विदधे देशनां मुनिः ॥६५॥
અર્થ:–તે મુનિને વાંદવાની ઇચ્છાથી રાજા ત્યાં પરિવાર સહિત ગયે, તથા નમીને તે રાજા બેઠાબાદ મુનિ ધમદેશના દેવા લાગ્યા કે,
દર સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯૦) सदानंदमयीं मुक्ति-नगरीमाप्तुमुत्सुकाः ॥ लिलंघयिषवो यूयं । जना यदि भवाटवीं ॥ ६६ ॥
અર્થ:–હે લેજે! જે તમે હમેશાં આનંદવાળી મુક્તિનગરીમાં જવાને ઉત્સુક થયા છે, તથા જો આ સંસારરૂપી વનને એલંગવાને ઇચ્છતા હે, કે ૬૬ છે
दानशीलतपोभावै–श्चतुर्मिश्चरणैः श्रितं ।। निषेधविधिसत्पार्श्व-मत्पुरस्कृतवालधि ॥ ६७ ॥
અર્થ–તો દાન, શીલ, તપ અને ભાવરૂપી ચાર પગવાળા, નિષેધ અને વિધિરૂપી બે પડખાંવાળી આગળ ધરેલી લગામવાળા,
वाग्रोधपट्टकाबद्ध-गुरुगंभीरतोदरं ॥ विवेकसुमहत्पृष्टं । विनयस्कंधबंधुरं ।। ६८ ॥
અર્થ:-વચનગુપ્તરૂપી તંગથી બાંધેલા મહાગભીરતારૂપી ઉદરવાળા, વિવેકરૂપી મોટી પીઠવાળા, વિનયરૂપી સકંધથી શોભીતા થયેલા, કે ૬૮ છે
मूलोत्तरगुणग्राम-स्फुरत्केसरमालिकं ॥ સચ્ચત્તવર્ષા –રાતિયામ | હ |
અર્થ:–મુલગુણ અને ઉત્તરગુણના સમુહરૂપી સ્કુરાયમાન થયેલી કેશવાળીવાળા, સમ્યકત્વરૂપી મસ્તવાળા, ઉત્સર્ગ અને અપવાદરૂપી બન્ને કોંવાળા, ૬૯
निःसंगसंगतिमोथ-महिंसारसनोदयं ॥ प्रशांतिकविकाश्लिष्ट-क्षीणामिषतपोमुखं ॥ ७० ॥ અર્થનિ:સંગતારૂપી જડબાવાળા, અહિંસારૂપી જિહવાવાળા, શાંતિરૂપી ચેકડાંથી બાંધેલા માંસરહિત તપરૂપી મુખવાળા, ૭૦
वर्ण्यसाहससौवर्णा-भरणं तेजसोल्वणं ॥ सध्ध्यानबद्धपर्याणं । हृष्यत्स्वाध्यायहेषया ।। ७१ ॥
અથર–વખાણવાલાયક સાહસરૂપી સ્વણના આભુષણવાળા, મહાતેજવાળ, સંધ્યાનરૂપી બાંધેલા પર્યાણુવાળા તથા સ્વાધ્યાયરૂપી હષારવથી ખુશ થતા૭૧ છે
भजध्वं श्रुतवल्गात-श्वरत्सरलवर्त्मनि ॥ गुरुराजापितं धर्म-हयरत्नं तदुत्तमं ।। ७२ ॥ सप्तभिः कुलकं ।।
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯૧ )
અઃ—અને સિદ્ધાંતરૂપી લગામથી સરલ માર્ગે ચાલનારા ગુરૂમહારાજે આપેલા ધરૂપી ઉત્તમ અશ્ર્વરત્નના તમેા સ્વીકાર કરો ! इत्युदित्वा स्थिते साधौ । सभा सा धौतकल्मषा ||
रराज वाहिनीपूर - प्लुता पुलिनभूरिव ।। ७३ ।। અર્થ:—એમ કહીને મુનિરાજ મૌન રહ્યાખાદ તે સભા પા ઘેાવાયાથી નદીના પૂરથી સાફ થયેલા નદીના તળીયાંની ભુમીસરખી શાલવા લાગી. ॥ ૩ ॥
पप्रच्छे भूपपत्न्याथ | सम्यग्ज्ञानधनो मुनिः !!
अनयोर्मम नंदिन्योः । को भावी भगवन् प्रियः ॥ ७४ ॥ અર્થ:—હવે સમ્યગ્ જ્ઞાનરૂપી ધનવાલા તે મુનિને રાણીએ પૂછ્યુ કે, હે ભગવન્ ! આ મારી બન્ને પુત્રીઓના સ્વામી કાણ થરો ? यः पुत्रहंता पुत्र्योस्ते । स प्रेयानिति साधुना ||
प्रोक्ते सा रोपतोषाभ्या - माश्लिष्टा स्वगृहं ययौ ।। ७५ ।। અર્થ:—તારા પુત્રને જે મારશે તે તારી બન્ને પુત્રીઓના સ્વામી થરો, એમ મુનિએ કહ્યાથી તે રોષ અને સતેષ બન્નેથી બ્યાત થઇને પેાતાને ઘેર ગઇ. ॥ ૭૧ ॥
कामोन्मत्तस्ततो विद्या - सिद्धये सोदरीयुतः ॥
अस्या एव तटे नद्या । वरं सौधं विनिर्ममे ॥ ७६ ॥ અઃ—પછી તે કામાન્મત્ત પાતાની મહેનેા સહિત અહી આવીને વિદ્યા સાધવામાટે આજ નદીને કિનારે એક મનેાહુર મહેલ બનાવ્યા. मणिश्रेणिमयं पश्य । तदेतद् दृश्यते पुरः ||
स्फुटं स्फटिक कैलास —— शिखरस्येव वर्णिका ॥ ७७ ॥
અર્થ :—સ્ફટિકમય કૈલાસપતિના શિખરના નમુનાસરા અને મણિઓની પક્તિઓવાલા તે આ મહેલ પ્રગટ રીતે અગાડીના ભાગમાં દેખાય છે તે તુ જો ? ॥ ૭૭ ॥
मंत्री भ्यखेचरक्ष्माप — वंश्याः षोडश कन्यकाः ॥ मेलयित्वा श्रीका | विद्यादेवीरिवामुचत् ॥ ७८ ॥ અ:—મંત્રી, શાહુકાર, વિદ્યાધર તથા રાજાના વશમાં ઉત્પન્ન થયેલી તથા શાભાવાલી વિદ્યાદેવીસરખી શાલ કન્યાઓને એકડી કરીને તેણે આ મહેલમાં રાખી છે. ૫-૭૮૫
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯૨ ) श्रीचंद्रा १ श्रीश्च २ गांधारी ३ । श्रीसोमा ४ च विचक्षणा ५॥ श्येना ६ विजया ७ सेना ८ च ।श्रीदेवी ९ च सुमंगला १० ॥७९॥
અર્થ:– શ્રીચંદ્રા, શ્રી, ગાંધારી, શ્રીમા, વિચક્ષણ, યેના, વિજયા, સેના, શ્રીદેવી, સુમંગલા, કે ૭૦ છે सोममित्रा ११ मित्रवती १२ । श्रीमती १३ च यशोमती १४ ।। सुमित्रा १५ वसुमित्राहं १६ । मित्रसेनास्मि षोडशी ॥ ८० ॥
અર્થ:–મમિત્રા, મિત્રવતી, શ્રીમતી, યશામતી, સુમિત્રા, વસુમિત્રા અને મિત્રસેના નામની હું રોલમી છું. ૮૦
सोऽत्रैव सरितस्तीरे । गहने वंशजालके ॥ धूमपानरतो विद्यां । साधयन्नस्ति खेचरः ॥ ८१ ।। અર્થ –વલી તે વિદ્યાધર અહીંજ નદીકિનારે વાંસની ઘાટી ઝાડીમાં ધૂમપાનમાં રક્ત થઈને વિદ્યા સાધે છે. જે ૮૧ છે
तपसानेन सिद्धायां । विद्यायां परिणेष्यति ॥ सर्वा अपि स नो रूप-गर्वखर्वितमन्मथः ॥ ८२ ।।।
અર્થ:–રૂપના ગવથી હરાવેલ છે કામદેવને જેણે એ તે વિદ્યાધર આ તપથી વિદ્યા સીધ્યા બાદ અમો સર્વને પરણશે. જરા
त्वदग्रे यन्मयाजल्पि । नेदं स्वमतिकल्पितं ॥ किंतु गोष्टीरसे सर्वे । तथ्यं मया न्यगधत ॥ ८३ ॥
અર્થ –વલી તારી પાસે જે હું આ બોલી છું તે કઈ મારી મતિકલ્પનાથી બેલી નથી, પરંતુ વાતના રસમાં મેં સઘળું સાચું જ કહ્યું છે. જે ૮૩ છે
तत् श्रुत्वा धम्मिलो दध्यौ । नूनमेष स खेचरः ॥ यो मया चिच्छिदे लीनो । वंशांतवंशलीलया ॥ ८४ ॥
અર્થ:–તે સાંભળીને ઘમિલે વિચાર્યું કે મેં વાંસની ક્રીડાથી વાંસની ઝાડીમાં ગુપ્તપણે પહેલા જે પુરૂષને માર્યો છે, તેજ આ વિદ્યાધર છે. ૮૪ છે
हहा दुष्टद्विपेनेव । स मया खड्गशुंडया ॥ पक्षिणीनामिवैतासां । भिन्नो विश्रामपादपः ।। ८५ ॥
અર્થ:–અરેરે! દુષ્ટ હાથીની પેઠે ખગ્દરૂપી સુંઢથી પક્ષિણીઓસરખી આ સ્ત્રીઓને વિશ્રામવૃક્ષ મેં ભાંગી નાખે છે! ૮૫ .
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૯૩ ). उदिते प्राविप्रये मेघे । मोघिते मरुता मया ।। विलापिन्यः कलापिन्य । इव स्थास्यंत्यमूः कथं ॥ ८६ ॥
અર્થ–આ સ્ત્રીઓના સ્વામીરૂપી મેઘને ઉદય પામતાંજ પવન ની પેઠે મેં નષ્ટ કર્યાથી મયૂરીની પેઠે વિલાપ કરનારી આ સ્ત્રીઓના હવે શુ હાલ થશે ? ૮૬ છે
विमृश्येति शनैर्बिभ्य-दिव प्रोवाच धम्मिलः ॥ भद्रे तद्घातपापेन । सोऽयं लिप्तोऽस्ति मानवः ।। ८७ ॥
અર્થ–એમ વિચારીને બીકણની પેઠે તે ધમ્મિલ ધીમેથી બોલે કે, હે ભદ્રે ! તે વિદ્યાધરના ઘાતના પાપથી આ માણસ વ્યાપ્ત થયો છે.
તત્તર શિરણ – ચંનયંતી સુવું છે गद्गदं न्यगदन्नूनं । बलिनी भवितव्यता ।। ८८ ॥ અર્થ:-ત્યારે મસ્તક ધૂણાવવાથી મનનો શેક પ્રગટ કરતી થકી તે કન્યા ગદ્ગદકંઠે બોલી કે ખરેખર ભવિતવ્યતા બલવાન છે. ૮૮
धम्मिलोऽभिदधे बाले । किमेवं खिद्यसे वृथा ॥ વૈવાયત્તા યાદ રાઈ-સિદ્ધિઃ જિં તત્ર શનૈઃ | ૮૨ | રમ –ત્યારે ધમિલ બોલ્યો કે હે બાલિકા ! હવે તું ફિકર શા માટે ખેદ પામે છે ? કેમકે કાર્યની સિદ્ધિ દેવાધીન છે, તેમાં શેક કરવાથી શું થવાનું છે? તે ૮૯ છે
साह साहसिकोत्तंस । न मे दुःखं मनागपि ॥ રકચરવૃજેવા વાળ ફાનિનો ને | ૨૦ ||
અર્થ ત્યારે તે કન્યા બેલી કે હે સાહસિકશિરોમણિ ! મને તે હવે જરા પણ દુ:ખ નથી, કેમકે પર્વતના શિખરની પેઠે શુ જ્ઞાની મુનિની વાણું ચલાયમાન થાય છે? ૯૦ છે
यावदेतद्भववृत्तं । खेचर्योपियाम्यहं ।। तावदत्र प्रतीक्षेथाः । सौधमृद्धनि बद्धक् ॥ ९१ ॥ અર્થ –હવે હું જેટલામાં આ તારૂં વૃત્તાંત તેની બન્ને વિદ્યાધરીબહેને જણાવું ત્યાં સુધી તારે આ મહેલની ટચપર દષ્ટિ રાખીને અહી રાહ જોઈ બેસવું. ૧ |
भोत्स्ये राग मुनिप्रोक्त-प्रियप्राप्त्या तयोर्यदि ॥ रोपयिष्ये पताका त-द्रक्ता सौधस्य मूर्द्धनि ।। ९२ ॥
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ–મુનિએ કહેલા સ્વામીની પ્રાપ્તિથી જો હું તેઓને ખુશી થયેલી જોઇશ તે આ મહેલના શિખરક્ષર હું લાલ રંગની ધજા ચડાવીશ. ૯૨ છે
विरागश्चेत्तयोर्भावी । तदा श्वेतां च तामिति ॥ વતી ના વિરાાંતર | કાલાવંત હૈ શરૂ II
અર્થ:–અને જે તેઓ નાખુશ થશે તો હું ત્યાં વેતરગની ધજા ચડાવીશ, એમ કહીને તે આદરયુક્ત પગલાંઓથી મહેલની અંદર દાખલ થઈ| ૩ |
स चातक इवोत्पश्यो-ऽपश्यत्सौधाग्रलंबितां ॥ सिता पताकां वैराग्य-वादिफेनच्छटामिव ॥ ९४ ॥
અર્થ:-પછી તે ધમ્મિલ ચાતકની પેઠે ઉંચું જેતે રહ્યો, એવામાં તેણે તેઓની નાખુશીરૂપી સમુદ્રના ફીણની ટાસરખી મહેલની ટેચપર સફેદ ધજાને લટકેલી જોઈ. છે ૯૪ છે
नूनं मयि विरक्ते ते । खेचयौँ बंधुहंतरि । રૂત્ય શરક્ષાંતરિત પાયિતઃ | ૨૦ |
અર્થ–ખરેખર તે બન્ને વિદ્યાધરીએ પોતાના ભાઇને મારનાર એવા મારામતે નાખુશ થયેલી છે, એમ વિચારીને તે ધમ્મિલ સસલાની પેઠે વૃક્ષો પાછળ છુપાતે છુપાતે ત્યાંથી નાસી ગયો. જે ૯૫
मा ग्लायतमियं वेला । युवयोश्विरलालितौ ॥ कंटकादिव्यथा चिंत्या । समये नाधुना पुनः ॥ ९६ ॥ અર્થ:–હે ઘણા કાલસુધી લાડ લડાવેલા પગે ! તમારે આ અવસર છે, માટે તમો થાકશે નહિ, તેમ વળી આ સમયે તમારે કાંટાઆદિકની વેદનાને પણ વિચાર કરે નહિ. જે ૯૬ છે
एवं प्रसादयन् पादौ । तबलात्यक्तभूरिभूः ।। मुक्त्वाश्वं जीवमादाय । ययौ कंचन कर्बट ॥ ९७ ॥
અર્થ –એવી રીતે પગને હિમ્મત આપતો થકે તેના બળથી ઘણું ભૂમિ ઓળંગીને, ઘોડાને પણ તજીને ફક્ત જીવ લઈને તે કઈક ગામડામાં ગયો. એ ક૭
स्थितैः शैलांतरंत्यपा-ग्यामा दृष्टभास्करे ॥ शर्वरीणां त्रियामत्वं । जगृहे यत्र वासरैः ॥ २८ ॥
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ–પર્વતોની વચ્ચે રહેલા તથા છેલા અને પહેલા અરધા અરધા પહોર સુધી જ્યાં સૂર્ય દેખાતું નથી, એવા તે ગામમાં રહેલા દિવસેએ રાત્રિઓનું ત્રિયામપણું ગ્રહણ કર્યું હતું. ૯૮ છે
चंपेशकपिलाख्यस्य । भ्राता रोषेण निर्गतः ॥ विदधे वसुदत्तोऽत्र । वासं वसुमतीप्रियः ॥ ९९ ॥
અર્થ તે ગામમાં ચંપાનગરીના કપિલ નામના રાજાને વસુદત્ત નામે ભાઈ રીસાઈ નીલીને રાજા થઇ રહ્યો હતો. ૯૯ છે
तारुण्ये तद्भुवः पद्मा-वत्यास्त्वग्व्याधिना वपुः ॥ बबाधे विद्युतो दीप्त्या । फलकाले तिलो यथा ॥ ३२०० ।।
અર્થતલને રેપ ફળસમયે વીજળીના તેજથી જેમ બાધા પામે છે, તેમ તેની પુત્રી પદ્માવતીનું શરીર યુવાવસ્થામાં પણ કુષ્ટરોગથી બાધિત થયું હતું. ૩૨૦૦ છે
प्रविशंस्तत्र दृष्ट्वासौ । कांचिच्छूलकुला स्त्रियं ॥ व्यथामूलं विदन् योग्य-भेषजैस्तामसज्जयत् ॥ १॥
અર્થ:–હવે તે ગામમાં પ્રવેશ કરતાં જ તેણે કઈક ફૂલરોગથી પીડાતી સ્ત્રીને જોઈ, ત્યારે તેના દુ:ખનું કારણ જાણુને ધમ્બિલે તેણીને ચિગ્ય ઔષધથી સાજી કરી. છે ૧ . - પmને વિજ્ઞાા ા વિજ્ઞાનન્યાશાસિ |
गृहमानायितायास्मै । बहुमानं ददौ नृपः ॥२॥ અર્થ આ વૃત્તાંત લેકના મુખથી રાજાએ જાણીને વિજ્ઞાન અને ન્યાયથી શોભતા તે ધમ્મિલને ઘેર બેલાવીને ઘણું આદરમાન દીધું.
स कुष्टप्लुष्टलावण्यां । तस्मै कन्यामदशेयत् ॥ स प्राह मम रोगोऽयं । साध्योभस इवानलः ॥३॥
અર્થ–પછી તેણે તેને કુષ્ટથી લાવરહિત થયેલી તે કન્યા દેખાડી, ત્યારે ધમ્મિલ બોલ્યો કે જલથી જેમ અગ્નિ તેમ આ રોગને હું દૂર કરી શકીશ. મે ૩ છે
शुभेऽहनि समारेभे । स तद्रोगप्रतिक्रियां ॥ तया सिध्म शनैः शांतं । विद्ययेवाहिनो विषं ॥४॥ અથ–પછી શુભ દિવસે તેણે તે રોગને ઉપચાર કરવા માંડયે, અને તેથી વિદ્યાથી જેમ સપનું ઝેર તેમ તેણીને તે કુષ્ટ રેગ ધીમે ધીમે શાંત થયો. ૪ છે
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯૬) सम्यकलावते तस्मै । राज्ञा हारलतेव सा ॥ મુત્તપિયag: પરિતોષિય ઉદ્દે રહે છે કે છે.
અર્થ–પછી રાજાએ રેગરહિત શરીરવાળી તે કન્યાને હારલતાની પેઠે તે ઉત્તમ કલાવાન બસ્મિલને ઈનામ તરીકે આપી. પ .
भूभुजान्येधुरादेशि । न तं पश्यामि कंचन ।। પિન સમું જ્ઞાા ાઃ સંઉં તે મા ૬
અર્થ–પછી એક દિવસે તે રાજા બે કે એવો કઈ પણ માણસ મારા જોવામાં નથી આવતો કે જે કપિલરાજા સાથે મારી સંધી કરાવે. ૬ છે
प्राज्याः प्रीतिभिदः संति । केऽपि प्रीतिकरा अपि ॥ भग्नां संदधति प्रीति । ये स्वल्पा जगतीह ते ॥ ७ ॥
અર્થ -પ્રીતિને ભંગ કરાવનારા ઘણું હોય છે, તેમ કેટલાક પ્રીતિ કરાવનાર પણ હોય છે, પરંતુ જે ભાંગેલી પ્રીતિને સાંધી શકે, એવા આ જગતમાં વિરલા જ હોય છે. તે છે કે
गुरुरस्ति कविश्वास्ति । संति व्यानि कवीश्वराः ॥ एतेषु कोऽपि संधत्तां । बुधेद् शनिभास्करौ ॥ ८॥
અર્થ:–આકાશમાં ગુરૂ છે, કવિ (શુક) છે, અને કવીશ્વરે પણ છે, પરંતુ એમાને કેઈ બુધ અને ચાદવ તથા શનિ અને સૂર્યવચ્ચે સંધિ કરાવનાર નથી. તે ૮.
गोत्रप्रभव रंगाढय । शुभ्रवणक चूर्णक ॥ त्वां विना कोऽपि संधातुं । नेष्टे जर्जरितं गृहं ॥ ९ ॥
અર્થ–માટે હે ઉત્તમ ગોત્રવાળ! (પર્વતમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા) રંગવાળા, તથા સફેદ વર્ણવાળા ચુના સમાન ધમ્મિલ ! તારા વિના આ જીર્ણ થયેલાં ઘરને સાંધવાને કઈ સમર્થ નથી. છે છે
उभे स्वभावतो भिन्ने । संधातुं वस्त्रकर्णि के ॥ त्वमेव सूचि शक्तासि । गुणसंग्रहशालिनी ॥ १० ॥
અર્થ –સ્વભાવથી જ ભિન્ન એવા વિશ્વના બન્ને પોતાને સાંધવાને હે સેઈ! દરે ગ્રહણ કરવાથી શેભીતી એવી તુજ સમર્થ છે.
वसुदत्ते वदत्येवं । धम्मिलेनाभ्यधीयत ।। मामादिश यथा कुर्वे । संधिकार्यमिदं तव ॥ ११ ॥
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯૭ ) અર્થ –એવી રીતે વસુદ રાજાએ કહ્યાથી ધમ્મિલ લ્યા કે, હે રાજન ! આપ મને હુકમ ફરમાવો ? કે જેથી તમારું આ સંધિકાર્ય હું કરી આપું. તે ૧૧ |
अथासौ पार्थिवाज्ञातः । संजातशकुनोऽचलत् ॥ चंपांप्रति प्रियावक्त्रा-लोकनोत्सुकलोचनः ॥ १२ ॥
અર્થ–પછી રાજાએ આજ્ઞા આપવાથી શુભ શકુન થયે છતે પિતાની સ્ત્રીનું મુખ જોવાને ઉસુક નેત્રોવાળે સ્મિલ ચંપાનગરીપ્રતે ચાલતે થયે. ૧૨ છે.
निघ्नन् मार्गस्य दीर्घत्वं । प्रस्थानैरनवस्थितैः ॥ ના ચંપાર્થ જા–નિર્ણનામ છે ?|
અર્થ –અવિચ્છિન્ન પ્રથાણેથી માર્ગની લંબાઈ દૂર કરતોથકે પાપકર્મવિનાના લકેવાળી ચંપાનગરીમાં તે પહોંચે છે ૧૩ છે
प्रविष्टोतर्ददर्शासौ । स्वस्वरक्षपरायणान् ।। समुत्पिंजतया लोकान् । धावमानानितस्ततः ॥ १४ ॥
અર્થ:–જેવામાં તે નગરની અંદર દાખલ થયે તેવામાં તેણે ભયથી પોતપોતાનું રક્ષણ કરવામાં તત્પર તથા આમતેમ દોડતા લેકેને ત્યાં જોયા. છે ૧૪ છે
વિંટવ જાની જો–ugar વિં રિસ્સવ | ૌરક્ષોમાં લ–ડાક્ષીવિવિક્ષ | ૫ | અર્થ-નગ્રના લોકોને ભય ઉપજાવનારે શું દાવાનલ લાગે છે? કે શત્રુના સિન્યને ઉપદ્રવ થયો છે? કે નદીનું પૂર આવ્યું છે ? એમ તેણે કેઈક વિચક્ષણ માણસને પૂછયું. મેં ૧૫ |
सोऽभ्यधाद्भद्र पट्टेभो । भूपस्याद्य स्फुरन्मदः॥
व्यसनीव श्रुतध्यान-मालानमुदमूलयत् ॥ १६ ॥ - અર્થ-ત્યારે તે બોલ્યો કે હે ભદ્ર! આજે રાજાના પટ્ટહસ્તીએ મદેન્મત્ત થઇને, વ્યસની માણસ જેમ મૃતધ્યાનને તેમ લાનતંભને ઉખેડી નાખે છે. ૧૬
स भ्रमन् पातयन गेहान । भापयन् सुभटानपि ॥ पुरमक्षोभयन्न्यक्षं । प्राचीवायुरिवांबुधिं ॥ १७ ॥
અર્થ–તે હાથીએ ભમતથકાં, ઘરોને પાડતાં થકાં તથા સુભટને પણ ડરાવતાં થકાં પૂર્વ વાયુ જેમ સમુદ્રને તેમ એકદમ નગરને ક્ષભિત કર્યું છે. જે ૧૭
૬૩ સુર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮)
કૃતિ નિર્મ -મારું મંsi get a विभूषाभाजनजन-वातसंकुलमैक्षत ॥ १८ ॥
અર્થ –તે સાંભળીને નિર્ભયપણે જાતાં થકાં તેણે અગાડીના ભાગમાં વિભૂષિત માણસેના સમુહથી ભરેલો એક મંડપ જોયે.
जनत्रातः किमेतावान् । मिलितोऽत्रेति सादरं ॥ मेन पृष्टः समाचष्ट । कोऽपि स्पष्टाक्षरां गिरं ॥ १९ ॥
અર્થ:–અહીં આટલોબધો લોકોને સમુહ કેમ એકઠો થયો છે? એમ તેણે આદર સહિત પૂછયાથી કેઈએ પ્રગટ રીતે તેને કહ્યું કે, अद्रदत्तसार्थेश-सूनुः सागरदत्तकः ॥
મે વિરામધિષ્ઠાત્રી-રિવારે ગુજરાત ની | ૨૦ | અર્થ:–અહીં ઇંદ્રદત્ત નામના સાથે પતિના સાગરદત્ત નામના પુત્ર દિશાઓની અધિષ્ઠાયિકાસરખી આઠ કુલવાન કન્યાઓ મેલવી છે.
कुमुदा कुमुदानंदा । धनश्रीर्वसुमत्यपि ।। વાણીવિકા સેવ-જીત્યા રોકતોમવાર | ૨૨ .
અર્થ--તેઓના અનુક્રમે કુમુદા, કુમુદાનંદા, ધનશ્રી, વસુમતી, પશ્રી, વિમલા તથા દેવકી નામો છે. ૨૧ છે
युगपत्परिणेतुं ता । इहायातोऽस्ति सागरः॥ समं खजनवर्गेण । तेनायं लोकमेलकः ॥ २२॥ અર્થ –તેઓને એકીહારે પરણવા માટે અહીં તે સાગરદત્ત સ્વજનપરિવાર સહિત આવેલું છે, અને તેથી તે લેકને આ મેલાવડે થયો છે. આ રર છે
तयोर्तियतोरेव-मितरेतरमाययौ ।।
तत्रैव स द्विपो दाव । इव केनाप्यवारितः ॥ २३ ॥ ' અર્થ એવી રીતે તેઓ બન્ને જોવામાં પરસ્પર વાર્તાલાપ કરે છે, તેવામાં કેઈથી પણ ન અટકાવી શકાય એવા દાવાનલની પેઠે તે હાથી ત્યાંજ આવી પહોંચે. ૨૩
तं समायातमालोक्य । मुक्तपाणिगृहस्पृहः॥ વક પરિકનૈ સાવ સાદ પાયિક | ૨૪ .
અર્થ–તેને આવેલ જોઈને તે વરરાજા ને પરણવાની ઇચ્છા છાડીને કંપતોથકે પરિવાર સહિત ત્યાંથી નાસી ગયો. એ ૨૪ છે
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૯ ) नश्यता मंक्षु तास्तेन । बाला नालापिता अपि ॥
સ્વાર્થીપ્રો સમુપને । જોવ યાત્રિ 7 મિયઃ || ૨ || અ:-એકદમ નાશતા એવા તેણે તે કન્યાઓને મેલાવી પણ નહિ, કેમકે સ્વાર્થીના નાશવખતે ફોઇ કાઇને પ્રિય થતા નથી. ારપા किं कर्त्तव्यजडत्वेन । प्रयाणारूढजीविताः ॥
અરાળ્યા અનૈતન્યાઃ | ન્યાતજૈન તા; સ્થિતાઃ || ૨૦ || અર્થ :—હવે શુ કરવુ ? એમ મૂઢ બનીને તે જીવસટાસટને વખતે આધારવિનાની તે કન્યાએ બેભાન થઇને ત્યાંજ ઉભી રહી. ારકા यावत्कमलिनीमई । ता मृद्रा ति मतंगजः ॥
तावद्योष्धुं तमाहास्त | धम्मिलो धीरधीरयात् ।। २७ ॥ અ:—પછી કમલિનીને કચરી નાખવાનીપેઠે જેવામાં તે હાથી તેઓને ચગદી નાખવા જાય છે તેવામાં ધીર બુદ્ધિવાળા તે કમ્મિલે તે હાથીને લડવામાટે એકદમ એલાબ્યા કે, ૫ ૨૭ ૫
दीनदृक्षु भयार्त्ता | बालिका स्वबलासु च ॥
ગુંદા આપાયત્રાણુ ।ર્જિ ન ડુંગર જાણે || ૨૮ ||
અર્થ :—અરે હાથી ! દીનદષ્ટિવાળી, ભયથી પીડિત થયેલી તથા નિલ એવી આ બાલિકાઓમતે તારી સુંઢને લખાવતાં તું શું લજાતા નથી? ૫ ૨૮૫
द्यस्ति कापि शक्तिस्ते । तदेषोऽस्मि बली पुरः || ગળતેનૈયમદૂતો | શા સંપ્રત્યધાવત ॥ ૨૬ | વુક્ષ્મ ।। અર્થ :જો તારામાં કઇં શક્તિ હાય તે। આ હું બલવાન તારી સામેજ ઉભે। છું, એવી રીતે તેણે હાથીને ખેલાવવાથી તે તેનાતરફ ઢાડયા. ૫ ૨૯ ૫
રુપુતે પરિપુર | શિક્ષિતોડપરિશિક્ષિત ।। ચિરસ પૂર્વમાં—ત્તમગ્રામયદનું ॥ ૩૦ ||
અ:-ધમ્મિલ નાના શરીરવાળા તથા શિખેલા હતા, હાથી જાડાં શરીરવાળા તથા હુિ શીખેલા હતા, તેથી તે કલાવાન સ્મિલે તે હાથીને ઘણા કાળસુધી ડાબી બાજુથી ફુદડી ફેરવ્યા. ॥ ૩૦૫ खिन्नं निर्विण्णमुत्पन्न - ग्लानिं गर्जिविवर्जितं ॥ બક્ષિસ્ટ્સ પત્રં ય—હેશે જળજીયા || ૨૨ ॥
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦૦) અર્થ:–અને તેથી ખિન્ન થયેલા, થાકેલા, મંદ પડેલા અને ગજ રવિનાના તે હાથીના સ્કંધપર તે ધમ્મિલ છલંગ મારીને ચડી ગયે.
निरीक्ष्य स्वस्य दुर्वारं । वारणौद्धत्यवारणं ।। हियेव न्यग्मुखेनैष । कुंभे तं शृणिनाभिनत् ॥ ३२ ॥
અર્થ:-હાથીની ઉદ્ધતાઇને નિવારવાની પિતાની મુશ્કેલી જાણીને જાણે લજજાથી નીચા મુખવાળા થયેલા એવા અંકુશવડે કરીને તેણે તે હાથીના કુંભસ્થલપર જખમ કર્યો. એ ૩ર છે
सलील सोऽथ संचारी । शृण्वन् पौरजनस्तुति ॥ बबंध सिंधुरं राज-चतुरे चतुरेश्वरः ॥ ३३ ॥
અર્થ:– પછી તે ચતુરશિરોમણિ ઇલેિ લીલા સહિત ચાલતાં થક તથા નગરના લેકની સ્તુતિને સાંભળતાં થકાં તે હાથીને રાજાની હસ્તિશાલામાં બાંધે. ૩૩ છે
હાનિરીક્ષાજ્ઞાત-ચિત્ર મૂપ વનામ સા . ગાકાત નિષ નાના-શુપક્ષથતિ તે છે રૂ૪ . અથ–પછી કલા જોવાથી આશ્ચર્ય પામેલા રાજાને તે નો, ત્યારે રાજાએ પણ તેને પોતાના જમાઈ તરીકે ઓળખી કહાયે.
ससंभ्रमं समुत्थाय । भूजानिस्तं महाभुजं ॥ भुजोपपीडमालिंग्य । पप्रच्छ स्वच्छया गिरा ॥ ३५ ॥
અર્થ–ત્યારે સંભ્રમસહિત રાજાએ ઉઠીને તે મહાસુભટને બાથમાં લઈ ભેટીને સ્વચ્છ વચનથી પૂછયું કે, ૩પ છે चिराद् दृष्टोऽसि वत्स त्वं । दर्शनानंदिदर्शनः ।।
आविःकुरु निजं वृत्त-मश्वापहरणादिकं ॥ ३६॥ અર્થ:–હે વત્સ! જેવામાં આનંદી દર્શનવાળે તું ઘણે કાળે નજરે પડયો છું, હવે ઘેડ તને હરી ગયો, ઇત્યાદિક તારૂં વૃત્તાંત તું પ્રકટ કરી છે ૩૬ છે ततस्तदुक्तं तद्धयक्तं । ज्ञात्वा वृत्तांतमादितः ॥
નામનાથ ટાગા vvi યુદ્ધ ને રૂ૭ | અર્થ–પછી તેણે પ્રથમથી પ્રકટ રીતે કહેલું વૃત્તાંત જાણીને, તથા હાથીને વશ કરવાથી તેનું ધેય જોઈને રાજા અત્યંત ખુશી થશે.
पुरे महोत्सवमयः । समयस्तद्भवेदयं ॥ नायकः स्यादि स्वाह-गिति तुष्टाव तं नृपः ॥ ३८॥
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૦૧ ) અર્થ-જે તારાજે આ નગરમાં રક્ષણ કરનાર હેય તે અહીં આ મહોત્સવમય સમય જાય, એમ રાજાએ તેની સ્તુતિ કરી.
तत्र संप्राप्तसंमान-स्त्रिकलच्या गुणोज्ज्वलः ॥ ગિર્જિાસ્તાદશીખતા શબ્દ રૂવામિત II II
અર્થ –એવી રીતે ત્યાં સન્માન પામીને ગુણેથી ઉજ્જવલ થયેલ તે ધમિલ ત્રણે લિગોમાં તાદશ રહેલા પરશબ્દની પેઠે પોતાની ત્રણે સીએને મ. | ૩૦ |
गजे शांते गते स्वास्थ्यं । नगरे सागरः पुनः॥ दधत्पाणिगृहोद्योगं । कन्याभिस्ताभिरौच्यत ॥ ४० ॥
અર્થ:-હવે તે હાથી શાંત થયાબાદ તથા નગર પણ ખેદરહિત થયાબાદ તે સાગરદત્ત જ્યારે પાછી વિવાહની સામગ્રી કરવા લાગે ત્યારે તે કન્યાઓએ તેને કહ્યું કે, ૪૦ છે
अस्मान्मृत्युमुखे क्षिप्त्वा । तदा नष्टोऽसि कि शठ ।। सांपतं दर्शयन् प्रेम-पाटवं लजसेऽपि न ॥४१॥ અર્થ અરે મૂર્ખ ! તે વખતે તું અમોને મોતના મુખમાં કીને કેમ નાશી ગયો? અને હવે પ્રેમચતુરાઈ દેખાડતાં તું શરમાતે પણ નથી ? | કલ છે
आकृत्या पुरुषोऽसि त्वं । गुणैः स्त्रीभ्योऽपि हीयसे ॥ ईक्सत्त्वं प्रियीकुर्मो । वरं त्वामाशया कया ।। ४२ ॥
અર્થ: ફક્ત આકારથી તે પુરૂષ છો, પરંતુ ગુણેથી તે સ્ત્રીઓથી પણ નપાવટ છે, માટે તેને આવા બાયલાને અમે શું આશાએ અમારે સ્વામી કરીયે ! ! ! કર છે
नूनं नायं गजो दुष्टः । पूर्वजकिंतु कोऽपि नः ॥ यस्ते माचीकटद् वृत्त-मवृत्ते मंगलत्रये ॥ ४३ ॥
અર્થક–ખરેખર આ કઈ દુષ્ટા હાથી નહતો, પરંતુ અમારે કઇક પૂર્વજ હોવો જોઇયે, કે જેણે ત્રણ મંગળફેરા ફર્યા પહેલાં જ તારે આ પરાક્રમ પ્રગટ કરી દેખાડયું. ૪૩
घृणुमस्त्वां प्रियकात्म-जीवं क्लीवं न तद्वयं ।। येन प्राणपणैः क्रीता । अस्तु भर्ता स एव नः ॥ ४४॥
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૨ )
અ:—માટે ફક્ત એક પેાતાના જીવનેજ બચાવનારા એવા તને હીજડાને અમે પરણીશું નહિ, જેને પાતાના પ્રાણસાટે અમેત ખરીદી લીધી છે, તેજ અમારા સ્વામી થશે. ૫ ૪૪ ૫
जाते राजकुले तस्मिन् । वादे कारणिकैर्नरैः ॥
આ સામ્યો સૂરતથ્યો । જનુમ્ય ોળઃ ॥ ૪૦ II અઃ—પછી આ બાબતના રાજદરમારમાં જ્યારે કેસ ચાલ્યા ત્યારે ન્યાયાધીશાએ હાથણીએપાસેથી જેમ ધેટાને તેમ તે સાગરદત્તને તેઓથી દૂર કર્યાં. ॥ ૪૫ ૫
અદ્યાપિ ઝુમાસ્તા | ઇમ્મિજાય તે ધ્રુવઃ ।
सोऽप्याशु परिणिन्ये ता । महोत्सवपुरस्सरं ।। ४६ ।। અઃ—પછી રાજાએ તે આડે કુમારીએ ધમ્મિલને આપી, અને તે પણ તેઓને જલદી મહેાત્સવપૂર્વક પરણ્યા. ૫ ૪૬ u तत्प्रेमामृतसुराका - रजनिं प्रमदाकुलं ॥
प्रियं प्राप्य च चित्तांत - रजनि प्रमदाकुलं ॥ ४७ ॥ અ:—તેના પ્રેમરૂપી અમૃતને પુનમની રાત્રિસરખા તે સ્વામીન મેલવીને તે સ્ત્રીઓને સમુહ મનમાં હર્ષથી વ્યાસ થયેા. ૫ ૪૭ ॥ अथासौ वसुदत्तस्य | चंपाधिपतिना सह ||
संधिकार्य दृढीचक्रे । लक्षण इव स क्षणात् ॥ ४८ ॥
અ:—પછી તેણે ક્ષણવારમાં વ્યાકરણમાં જેમ તેમ ચપાના રાજાનીસાથે વસુદત્ત રાજાનું સધિકા દૃઢ કર્યું. ૫ ૪૮ ॥ संधिना तेन संप्रीतः । प्रियप्राप्त्यै समुत्सुकां ॥
ચંપાયાં શ્રેયામાસ | વઘુત્તઃ સુતાં નિનાં || ૪૬ || અર્થ :—તે સ ંધિથી ખુશ થયેલા વસુદત્ત ભર્તારને મલવાને ઉત્સુક થયેલી પેાતાની પુત્રીને ચંપાનગરીમાં મોકલી દીધી. કા
अयं सुखासनासीनो — ऽन्यदा सौदामिनीमिव ॥
उत्तरंत दिवोऽद्राक्षी — दीप्तां कांचन योषितं ॥ ५० ॥
અ:—હવે એક દિવસે જ્યારે તે ખુરશીપર બેઠા છે, એવામાં વીજળીનીપેડે કાઇક તેજસ્વી સ્ત્રીને તેણે આકાશમાંથી ઉતરતી દીઠી. भूत्वा पुरोऽतिरोषेण । तमुपालब्ध खेचरी ॥ यन्मे बंधुस्त्वया जने । नितुन मौनभाक् ॥ ५१ ॥
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૦૩). અર્થ–પછી તે વિદ્યાધરી તેની આગળ આવીને અતિરોષથી તેને પકે દેવા લાગી કે નિરપરાધી તથા ધ્યાનમાં મૌનપણે રહેલા મારા ભાઈને જે તે માર્યો છે, પ૧ છે
अनौपाधिकवात्सल्य-विशदस्य दयोदधेः॥ परोपकारसारस्य । तत्किं ते धीर संगतं ॥ ५२॥
અર્થ:–તે ઉપાધિરહિત વત્સલતાથી નિમલ થયેલા, દયાના સાગર, તથા પરોપકારને જ સારભૂત ગણનાર એવા તને હે ઘીરપુરૂષ! શુ ઉચિત છે ? | પર છે
यच मे मद्भगिन्याश्च । शेषकन्यागणस्य च ॥ मनोऽपहृत्य नष्टोऽसि । किं तदप्युचितं तव ॥ ५३॥
અર્થ –વળી મારૂં, મારી બહેનનું અને બીજી કન્યાઓના સમૂહનું પણ મન હરીને જે તે નાશી ગયો છે, તે પણ શું તને ઉચિત છે? કે પ૩
धम्मिलेन ततोऽवादि । सति सत्यं वदंत्यसि । परमाज्ञानिके पापे । नास्त्युपालंभसंभवः ।।५४ ॥
અર્થ:–ત્યારે ધમ્મિલ બે કે, હે સતિ! તું સઘળું સત્ય કહે છે, પરંતુ અજ્ઞાનથી કરેલાં પાપ માટે ઉપાલંભને સંભવ હેતો નથી. એ ૫૪ છે
परीक्षितुमहं तैक्ष्ण्यं । छिंदन कीचकजालकं ॥ यबंधुं तव हन्मिस्म । तदज्ञानविजृमितं ॥ ५५ ॥
અર્થ:–તલવારની તીક્ષ્ણતાની પરીક્ષા માટે વાંસની ઝાડી કાપતાંઘકાં મેં જે તારા ભાઈને માર્યો છે, તે અજ્ઞાનને પ્રતાપ છે. પપા .... अपराद्धं मनोरत्ना-पहारेण च यन्मया ।।
शुद्धये तस्य पापस्य । त्वमेवेह गुरूभव ॥ ५६ ॥
અર્થ-વળી તમારાં મનરૂપી રત્નને ચારવાથી જે મેં અપરાધ કર્યો છે, તે પાપની શુદ્ધિ માટે હવે તુજ મારા ગુરૂતરીકે થા? પણ . इत्युक्तिभंग्या चित्रीय-माणा प्रोवाच खेचरी ॥
ઘાવ મારા વિશેના તફાવત || ૧૭ .
અર્થ –એવી રીતની તેની વચનચતુરાઈથી આશ્ચર્ય પામેલી તે વિવાધરી બેલી કે, તે વખતે ચિત્રસેનાએ એવી જ રીતે તમારું વૃતાંત અને કહ્યું હતું. ૫૭ છે .
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦૪) વંધોધે તે દાસા સમાધિનધામર્દ . - वाचं विचार्य नैग्रंथीं । शोकमस्तोकयं क्षणात् ।। ५८॥
અથ:–ભાઈને વધુ સાંભળવાથી બહેનની સાથે મને પણ દુ:ખ તે થયું, પરંતુ મુનિની વાણી વિચારીને ક્ષણવારમાં મેં તે શેકને દૂર કર્યો. ૫૮ છે
समानय तमत्रेत्या-वाभ्यामुक्तारुरोह सा ।। सौधस्याधित्यकां तस्य । प्रेम्णः काष्टां परामिव ॥ ५९॥
અર્થ:–હવે તેને અહી લાવ? એમ અમોએ તેને કહેવાથી તે ચિત્રસેના જાણે તેને પ્રેમની પરાકાષ્ટપ્રતે હેય નહિ તેમ મહેર લની સીડી પર ચડી. એ ૫૯ છે
हर्षाकुलतया भ्रांत-दृष्टिः श्वेतां पताकिकां ॥ सोत्तभ्नातिस्म तत्रास्म-दभाग्यस्येव वल्लरीं ॥ ६०॥
અથ–પરંતુ હર્ષઘેલી થવાથી તેણીએ દષ્ટિવિપર્યાસને લીધે અમારાં અભાગ્યની વેલડી સરખી તરંગની ધજા ચડાવી. દવા
आयास्यति किमद्यापि । नायात्यायात एव सः ॥ एवं मिथो वदंत्यास्ताः । कन्या उत्कुंठिताः स्थिताः ॥६॥
અર્થ –હવે તે આવશે, અરે ! હજુ કેમ આવતા નથી? અરે! તે આ આબે, એમ પરસ્પર કહેતી થકી તે કન્યાઓ ત્યાં ઉત્સુક બનીને તલપાપડ થવા લાગી. તે ૬૧ છે
पताकालोकनाजाते । त्वदनागमनिर्णये ॥ છે ત્યાં દદુબઝમે મૂરિ-ગામારામાશા ક્ષમ છે હર !
'અથ:–પછી પતાકા જેવાથી જ્યારે તમારા નહિ આવવાને નિર્ણય થયો, ત્યારે તમને જોવા માટે ઘણું ગામ, બગીચા તથા આશ્રમેવાળી આ પૃથ્વી પર હું ભમી. છે ૬૨
यद्यपि कापि नापश्यं । त्वामुलूकीव भास्करं ॥ तथापि भ्रमितो भना । नाहं स्नेहो हि दुस्त्यजः ।। ६३ ॥
અર્થ:–પરંતુ ઘૂકી જેમ સૂર્યને તેમ તમને મેં જો કે ક્યાંય પણ ન જોયા તે પણ હું ભમવાથી થાકી નહિ, કેમકે સ્નેહને તજ મુકેલ છે કે ૬૩
सामायाताद्य चंपायां । लोचने तृषिते चिरं ॥ रूपे लवणिमानूपे । तवाप्लवमकारयं ॥६४ ॥
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૦૫ ) અર્થ–પછી આજે અહિં ચંપામાં આવીને ઘણું કાળથી તૃષાતુર થયેલાં મારાં આ નેત્રને લાવણ્યના કૃપસરખા આ તમારા રૂપમાં મેં સ્નાન કરાવ્યું. એ ૬૪
एषा सा च मे जामिः । कन्यकाः षोडशापि ताः ॥ સર્વત્તવૈવેતિ–ારત સા રવમુa | લ |
અર્થ –આ હું, તે મારી બહેન, તથા તે શેલ કન્યાઓ, એ સઘલું તમારું જ છે, એમ કહીને તે આકાશમાં ઉડી. . ૬પ છે
चक्षुरुद्घाटयत्येष । यावत्तावदलोकत ॥ पुरस्ताद्भामिनीवृंद-मानंदोत्फुल्ललोचनं ॥ १६ ॥
અર્થ–પછી જોવામાં તે આંખ ઉઘાડે છે, તેવામાં તેણે અગાડના ભાગમાં આનંદથી પ્રફુલ્લિત નેત્રોવાળે સ્ત્રીઓને તે સમુહ દીઠે.
परिणिन्ये स ताः सर्वाः । शर्वाणीरूपजीत्वरीः ।। कामी न तप्यति स्त्रीभिः । सरिदद्भिरिवोदधिः ॥ ६७ ॥ ..
અથ–પછી ઈંદ્રાણીના રૂપને પણ જીતનારી એવી તે સઘલી કન્યાઓને તે પરણ્ય, કેમકે નદીઓના જલથી જેમ સમુદ્ર તેમ કામી માણસ સ્ત્રીઓથી તૃપ્ત થતો નથી. એ ૬૭ છે तासां रतिसपत्नीनां । पत्नीनामंगकोऽनिशं ॥
Iોનારંગાર-દંતણામ | ૧૮ | અથરતિસરખી તે સ્ત્રીઓના નિરંતર ભેગથી ઉદ્ભસાયમાન રંગપૂર્વક તે ધમ્મિલ હસની તુલ્યતા પામે. એ ૬૮ છે
असौ क्रीडारसे सर्व-मादितो वृत्तमात्मनः ॥ कमलापादघातायं । नवोढास्ता अजिज्ञपत् ।। ६९ ॥
અર્થ–પછી તેણે ક્રીડાના રસમાં કમલાએ લાત મારવા આદિકરૂપ પિતાનું સઘઉં વૃત્તાંત તે નવી પરણેલી સ્ત્રીઓને જણાવી દીધું.
કન્યા મા નોહ્યાંવિષ્ણુનત્ય જગત : युक्तं वसः प्रियं पादे-नाहंतुं हंत किं तव ॥ ७० ॥
અથ–એક દિવસે વાત નિકલતાં વિદ્યુતીએ કમલાને કહ્યું કે હે બહેન! પિતાના સ્વામીને લાત મારવી એ શું તને યુક્ત છે?
निर्धनोऽपि कुरूपोऽपि । निःश्रीकोऽपि व्यसन्यपि ॥
सेभ्यो देव इव प्रेयान् । रामया शुभकाम्यया ॥७१ ॥ ૬૪ સુર્યોદય પ્રેસ–જામનગર
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૬ )
અર્થ: નિધન, કદરૂપા, લક્ષ્મી વિનાના તથા વ્યસની છતાં પણ સ્ત્રીએ પેાતાના કલ્યાણની ઇચ્છાથી પેાતાના સ્વામીને દેવનીપેઠે આરાધવા જોઇયે. ૫ ૭૧ li
धन्ययातिप्रसादेऽपि । नावगण्यः पतिः स्त्रिया ॥
I
धान्यं पादेन मृगाति | नातिधातोऽपि यद्बुधः ॥ ७२ ॥ અ:—અતિ મહેરમાની છતાં પણ ભાગ્યવતી સ્રીએ પતિની અવગણના ન કરવી જોઇએ, કેમકે ડાહ્યો માણસ અતિ ધરાયા છતાં પણ ધાન્યને પગથી કચરતા નથી. ૫ ૭૨ ॥
स विद्वानतिको पेsपि । यो जानाति स्वभूमिकां ॥ भूरिकोपाप भूपालं । पराभवति किं प्रजा ।। ७३ ।
અઃ—અતિ ક્રોધ ચડયા છતાં પણ જે માણસ પેાતાનું સ્થાન વિચારે છે, તેજ વિદ્વાન છે, કેમકે અતિ કાપ પામેલી પ્રજા પણ શું રાજાના પરાભવ કરી શકે છે ? ! ૭૩ u
अथ प्रदर्शयत्यास्य — विकारं कमळालपत् ॥
-
મળ્યે ફોજોડવળાયા મે । મુજર સહિ માનતું || ૭૪ |! અ:—હવે પાતાના મુખવિકાર દેખાડતીથકી કમલા એટલી કે હું સિખ ! હું ધારૂં છુ કે મારો અમલાના દોષ ખેલવા સહેલા છે. परं विमृश हृद्दृष्ट्या | प्रेयसोऽपि किमौचिती ॥ रतिरंगे पुरः पत्न्याः । सपत्नीनामकीर्त्तनं ।। ७५ ।।
અ:—પરંતુ તું અંતર્દ્રષ્ટિથી વિચાર કે, રતિરગસમયે સ્રીની. પાસે શાકનુ નામ લેવું એ શું ભર્તારને પણ ઉચિત છે ? ૫ ૭૫ ૫
अशस्त्रं मारणं मंत्र - हीनमुच्चाटनं परं ॥
-
निरग्निज्वालनं खीमिः । सपत्नीनाम मन्यते ॥ ७६ ॥
અર્થ: કેમકે સ્ત્રીએ શાકના નામને શત્રુવિનાના મારસરખું, મંત્રરહિત મહા ઉચ્ચાટનસરખું તથા અગ્નિવિના ખાળવાસરખું’ માને છે. !! ૭૬ u
भगिनीत्युच्यमानापि । सपत्नी न शुभा भवेत् ॥
ख्यातापि शर्कराख्यातो । व्यथयत्येव वालुका ॥ ७७ ॥ અ:—મહેન કહેવાયા છતાં પણ સ્ત્રીને શાક સારી લાગતી નથી, કેમકે રારાના નામથી પ્રખ્યાત એવી પણ વેળુ દુ:ખજ આપે છે.
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦૭) मृत्युरत्युत्तमो वक्र-नवक्रकचदारणैः ॥ न तु सापत्न्यदुःखेन । जीवितव्यमपि स्त्रियां ॥ ७८ ॥
અથર–વાંકી અને નવી કરવતથી વેરાઇને મરવું અતિ ઉત્તમ છે, પરંતુ શોકના શિલ્યથી સ્ત્રીઓને જીવવું પણ સારૂં નથી. ૭૮
खेचर्यथ जगौ भद्रे । पुरुषः प्रभुरुच्यते ।। न ह्यसौ हृदयेष्टस्य । गृणनामापराध्यति ॥ ७९ ॥
અર્થ: ત્યારે તે વિદ્યાધરી બોલી કે, હે ભદ્ર! પુરૂષ માલીક કહેવાય છે, અને તેથી તે પિતાના હૃદયને વહાલા માણસનું નામ લેતાં કઈ અપરાધી થતો નથી. એ હલે
परं प्रियतमावज्ञा-कार्येष चरणस्तव ॥ महादंडाई एवेति । श्रुत्वा कमलयोच्यत ॥ ८ ॥
અર્થ–પરંતુ પ્રિયતમની અવજ્ઞા કરનારો આ તારો પગ મહાદંડનેજ લાયક છે, તે સાંભલી કમલા બેલી કે, ૮૦
हंहो विद्युल्लतामुख्याः । स्वसारः शृणुताखिलाः ॥
अन्यायभाषिणीं विद्यु-न्मती रक्षत रक्षत ॥ ८१॥ અર્થ—અરે ! વિદ્યુલ્લતા આદિક સઘળી બહેનો! તમે સાંભળે? અનુચિત બેલનારી આ વિદ્યુત્પતીને તમે નિવારે નિવારે ૮૧
सर्वा उत्थाय मे पादं । नपयध्वं कलैर्जलैः ॥ चंदनेन विलिंपध्व-मंचतानुपमैः सुमैः ।। ८२ ॥ અથ–તમો સર્વે ઉઠીને મારી આ ચરણને નિર્મલ જલથી સ્નાન કરાવો? ચંદનથી તેનું લેપન કરે? તથા અનુપમ પુષ્પથી તેની પૂજા કરે ? ૮૨ છે
આધાક્રિશ્નામે–વાહો મુઘતા . तदा कथमलप्स्यध्वं । दयितं यूयमीदृशं ॥ ८३ ॥
અર્થ:–કેમકે તે વખતે આ મારો પગ જે મુગ્ધતાડનથી પાછો હઠ હેત, તે તમને આવો ભર્તાર કયાંથી મળતી ૮૩
किमीगुपकार्येष । पूज्यते ताड्यतेऽथवा ॥ ... उक्तिभंग्यानया तस्सा । न कयाशु विसिष्मये ॥ ८४॥ " અર્થ માટે આવા ઉપકારી આ પગને પૂજે જોઈએ ? કે મારે જોઇયે એવી રીતની તેણીની વચનચતુરાઈથી કઈ સી એકદમ આશ્ચર્ય ન પામી ? | ૮૪
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૮ ) વિદ્યુમ્મતી વખાણેડથ | સ્વામિન મૃત્યુ વિષયોઃ ।
हदा नास्त्यावयोर्भेद - स्तद्यथातथमादिश ॥ ८५ ॥ અર્થ :—હવે વિદ્ઘન્મતી મેલી કે હે સ્વામી ! કૈવલ મૂર્તિથીજ ભિન્ન એવા આપણવચ્ચે હૃદયથી કઇં પણ તફાવત નથી, માટે જેવુ હાય તેવું સત્ય કહો? | ૮૫ ૫
नाना तव लोलाग्रे । दोलालीलान्वभूयत ||
साका वसंततिलका | वशासु तिलकायिता ॥ ८६ ॥ અર્થ:—જેણીના નામે આપની જિગના અગ્ર ભાગપર હીચાળાની લીલા અનુભવેલી છે, એવી સ્ત્રીઓમાં તિલકસરખી વસતતિલકા કેાણ છે? ॥ ૮૬ u
कृत्रिमां दर्शयन मीति । स तां प्रोवाच सुंदरि !
मा मा ब्रूहि न किं पार्श्वे । वीक्षसे कोपनं जनं ॥ ८७ ॥ અર્થ:—ત્યારે તે ઉપરઉપરના કૃત્રિમ ભય દેખાડતાકા ખેલ્યા કે હું સુદિર ! તું તે વાત ન એાલ, કેમકે ગુસ્સે થયેલી આ પાસે ઉભેલી કમલાને શુ તું નથી જોતી ? ॥ ૮૭ ૫
अनाभोगेन तमाम — ग्रहणे या पुराकुपत् ॥
तत्लाघां साधुना श्रुत्वा । तत्किं यन करिष्यते અર્થ:—અજાણતાં તેણીનું નામ લેવાથી પણ જે આ માન થઇ હતી, તે તેણીની હમણા પ્રશંસા સાંભળીને कमलाथ जगौ नाथ । किमेवं व्यज्यते भयं ॥ प्राणसर्वस्व विश्वस्तो । विश्वं तचरितं वद ॥ ८९ ॥ અઃ—ત્યારે કમલા એલી કે હે સ્વામી ! એમ શામાટે ભય પ્રકટ કરો છે ? હવે હું પ્રાણનાથ ! આપ વિધાસ રાખીને તેણીનુ સવ વૃત્તાંત કહે! ! ! ૮૯ u
॥ ८८ ॥
પૂર્વે કાપાયશું નહિ કરે ?
कौतुको ताल चित्तासु । सभ्यीभूतासु ताखथ ।।
आरभद्वम्मिलो वक्तु - मनुभूतां निजां कथां ॥ ९० ॥ અઃ—પછી આશ્ચયથી ઉત્સુક થયેલી તે સઘલી સીમા સભાસરૂપ થયે છતે ધમ્મિલે પેાતાની અનુભવેલી કથા કહેવા માંડી. अस्ति पौरश्रियोद । कुशाग्रपुरपत्तने ॥
नैकगाणिक्य माणिक्यं । वसंततिलकाभिधा ॥ ९१ ॥
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૦૮ ) અર્થ:લેકેની લક્ષ્મીથી આગળ પડતા કુશાગ્રપુર નામના નગરમાં અનેક ગણિકાઓમાં માણિજ્યસરખી વસંતતિલકા નામે ગણિકા છે. જે ૯૧ છે
महं भूयासि वर्षाणि । तस्या वेश्मन्यवास्थिषि ॥ तल्लावण्यतरंगिण्यां । कलयन् कलहंसतां ।। ९२ ॥
અર્થ:–તેણુના લાવણ્યરૂપી નદીમાં રાજહંસપણને અનુભવ તેથકે હું ઘણા વર્ષો સુધી તેણીને ઘેર રહ્યો હતે. ૯૨ છે
नाभ्यस्ता न च ये दृष्टा । न वा श्रुतिपथं गताः ॥ तेषु मान्मथभावेषु । सा मय्याचार्यकं दधौ ॥ ९ ॥
અર્થ:–જેનો મેં અભ્યાસ કર્યો નહોતે, જે મેં દીઠા નહેતા, અથવા જે મેં કાને પણ સાંભલ્યા નહેતા એવા તે કામદેવસંબંધી ભાવ મને શિખાવવામાં તેણુએ આચાર્યની પદવી ધારણ કરી હતી.
सादीशत्तया हाई । सौहार्द येन मे मनः ।। अन्धेः पय इवोद्वेलं । तामद्याप्यनुधावति ॥ ९५ ॥ અથ–તેણુએ મને અંત:કરણપૂર્વક એ તો સ્નેહ દેખાડ છે કે સમુદ્રનું જલ જેમ વીરપ્રતે તેમ મારું મન હજુ પણ તેણીના તરફ દોડે છે. તે ૯૫
इत्युक्तितस्तदाकूतं । ज्ञात्वा विद्युन्मती जगौ ॥ જણાઃ સમાન ગુદ્ધિા સુઇ ચાલે . . ૨૬ છે.
અર્થ –એવી રીતના વચનથી તેને અભિપ્રાય જાણુને વિન્મતી બાલી કે હે સ્વામી! જે આપની આજ્ઞા હેય તો હું તેની ખબર લાવું. ૯૬ છે
रोषणं जनमापृच्छय । यथायोग्यं समाचर ॥
ત્યુત્તર તેર જમા–સુજ્ઞાતા સોહીયત | ૧૭ . અર્થ આ ગુસ્સે થતી કમલાની રજા લઈને જેમ એગ્ય લાગે તેમ કરે? એમ તેણે કહેવાથી કમલાએ અનુજ્ઞા દેવાથી તે ઉડી.
क्षणांतरे समागत्य । शिरःप्रयोजितांजलिः॥
પ્રિય હ તુર્શi Fર્વતી પૂમિવાળrt . ૧૮ અર્થ:-થોડીવારમાં તે પાછી આવીને મસ્તપર હાથ જોડીને પૃથ્વીપર ચાલનારા મનુષ્યોને આશ્ચર્ય ઉપજાવતીથકી પિતાના સ્વામીને કહેવા લાગી કે, ૯૮ છે
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૧૦ ) व्योम्ना तदा त्वदाज्ञातः । कांत तत्पुरमीयुषी ॥ माविशं पुरुषीभूय । वसंततिलकागृहं ॥ ९९ ॥
અર્થ: હે સ્વામી ! આપની આજ્ઞાથી હું તે સમયે આકાશમાગે તે નગરમાં ગઈ, તથા પુરૂષરૂપે મેં વસંતતિલકાના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો. ૯૯ છે
दुःखेनेवांगलग्नेन । वेष्टितां जीर्णवाससा ॥ मलैः क्लिन्नत मूर्त-दुर्दशास्तबकैरिव ।। ३३०० ॥
અથર–શરીરે ચાટેલાં દુખવડે કરીને જાણે હેય નહિ તેમ જણ વસથી વીંટાયેલી, તથા મૂર્તિવંત દુર્દશાના ગુચ્છાઓવડે કરીને હેય નહિ તેમ મેલથી ભરેલાં શરીરવાળી, છે ૩૩૦૦ છે
मुक्तामाभरणौधेन । प्रमोदेनेव दूरतः॥ तदंतस्तां भवन्नाम-जंजपूकामवैक्षिषि ॥ १॥ युग्मं ॥
અર્થ–હર્ષવડે કરીને હેય નહિ તેમ આભૂષણના સમુહથી દૂર મુકાયેલી, અને આપનું નામ જપતી એવી તે વસંતતિલકાને મેં તે ઘરની અંદર દીઠી. ૧
अमाक्षं कुशलोदंत-मुपसृत्य च तामहं ।। सा च मां पुरुषं प्रेक्ष्य । न्यग्मुखत्वमशिश्रयत् ॥ २ ॥
અર્થ–પછી મેં તેણીની પાસે જઈને કુશલસમાચાર પૂછયા, પરંતુ તે મને પુરૂષરૂપે જોઈને નીચું મુખ કરી ગઈ. ૨
न दृशापि सतीवेयं । पश्यत्यपरपूरुषं ॥ ध्यात्वेति विद्ययामाक्षं । मुख्यां योषित्तनमहं ॥३॥
અર્થ: આ સ્ત્રી સતીની પેઠે આંખથી પણ પરપુરૂષને જોતી લાગતી નથી, એમ વિચારીને મેં મારું સ્ત્રીનું મુખ્ય રૂપ ધારણ કર્યું.
खसः श्वसिहि ते वार्ता-शुद्धिं पृच्छति धम्मिलः ॥ मन्मुखेनेत्युपेत्याहं । तामभाष मनस्विनीं ॥ ४ ॥
અર્થ–પછી મેં તેણુની પાસે જઈને તે બુદ્ધિવાળી સ્ત્રીને કહ્યું કે હે બહેન ! તું ધીરજ રાખ? મારા મુખથી ધમ્મિલ તારા કુલ સમાચાર પૂછાવે છે. છે ક છે
માજામથને ખેં–રિવ જાની प्रमोदमेदुरांगी सा । मह्यमालिंगनं ददौ ॥५॥
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ-આપનું નામ સાંભળતાંજ મેઘના ગજરવથી જેમ મયૂરી તેમ હષથી રોમાંચિત શરીરવાળી એવી તે વસંતતિલકાએ મને આલિંગન આપ્યું. તે ૫ છે .. कासौ कियत्परीवारः । कथं वा वर्तते प्रियः ॥
સૈ શુદ્ધિ તવાળાક્ષી–સાવ જુદુ | |
અર્થ: તે મારો પ્રિયતમ ક્યાં છે ? તેને કેટલે પરિવાર છે ? તથા તે શી રીતે વર્તે છે? એવી રીતે અતૃપ્તની પેઠે તેણુએ વારંવાર આપના સમાચાર પૂછયા. એ ૬ છે
आर्यपुत्रोऽस्ति चंपायां । पदं नि:कंपसंपदां ॥ मयेत्युक्ते मुखं तस्या । जिग्ये स्मेरं सरोरुहं ॥ ७ ॥
અર્થ:–તે આર્યપુત્ર અતિસંપદાના ભાજનરૂપ થયાથકા ચંપાનગરીમાં છે. એમ મેં કહ્યાથી તેણીનું મુખ પ્રફુલ્લિત કમલને પણ જીતવા લાગ્યું. ૭
एकत्रासने संवेश्य । मुक्तसंकोचलोचना ॥ जगाद सादरं सा मां । सामांचितवचस्ततः ॥८॥
અર્થ –પછી તેણું મને એકજ આસન પર બેસાડીને સંકોચરહિત ' નેવાલી થઈથકી આદરપૂર્વક શાંત વચનેથી કહેવા લાગી કે
अपि प्रपन्नधौरेयः । प्राणेशो मा यदत्यजत् ॥ नूनं तस्य न दोषोऽयं । दोषोऽयं मम कर्मणः ॥९॥
અર્થ–મારા પ્રાણનાથે મહાદ્ધિવંત થયા છતાં પણ મને જે તજી દીધી છે, તેમાં ખરેખર તેને દેષ નથી, પરંતુ તે મારા કર્મને દોષ છે. તે ૯ છે
ग्रीष्मादनु भवेद् वृष्टी-रात्रेरनु भवेदिनः ॥
वियोगादनु संयोगः । स्यान्न वेति वद स्वसः ॥ १० ॥ ' અર્થ-ઉનાળ પછી વરસાદ થાય, રાત્રિ પછી દિવસ ઉગે, તેમ બહેન ! તું કહે કે વિયેગ પછી સંયોગ થાય કે નહિ? ૧૦ मासेनैति पुनश्चंद्रो । वर्षेणैति पुनर्धनः ।। कालेनैति पुनर्भा । कियतेति वद स्वसः ११
અર્થ:-વળી મહિનાબાદ ચંદ્ર આવે વર્ષ બાદ વરસાદ આવે, તેમ હે બહેન ! તું કહે કે ભર્તાર પાછા કેટલે કાળે આવે ? ૧૫
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૨)
स प्राणाय्यो मम प्राणा - स्ततस्तदपि मे मुदे |
अयं सुखी हृषीकार्थ - स्वार्थतुष्टोऽस्ति यत्सदा ॥ १२ ॥
અઃ—તે પ્રાણપ્રિય મારા પ્રાણરૂપજ છે, અને તેથી તે જ્યારે હંમેશાં પેાતાના ઇંદ્રિયાના સ્વાર્થમાં સંતુષ્ટ થયેલા છે, તા તે પણ અને હુકારી છે. । ૨ ।
भोगान्न कामये तस्मा - न भूषां न पुनः श्रियं ॥ एतदिच्छामि यच्चात्म – चित्तादुत्तारयेन्न मां ॥ १३ ॥ અર્થ: હુ તેની પાસેથી ભાગેગાની, આભૂષણેાની કે ધનની ઇચ્છા કરતી નથી, ફક્ત એટલું જ ઇચ્છું છું કે તે મને પેાતાના મનપરથી ઉતારે નિહ. ।। ૧૩ ।
इत्याद्यनल्पतज्जल्प – वाहिकाहं हृदीश्वर ||
तस्या अनुज्ञयोत्प्लुत्या — गच्छं गगनवर्त्मना । १४ ॥ અર્થ: હે સ્વામિનાથ ! ઇત્યાદિ તેણીના અનેક વચનાના સંદેશા લાવનારી હું તેણીની રજા લેઇ ઉડીને આકાશમાર્ગે પાછી આવી છું. हृदयोच्छ्वासरोमांच - नेत्र भूविभ्रमादिना ॥
नाथ जानेऽनुमानेन । यद्भवास्तां दिदृक्षते ॥ १५ ॥
અ:—હવે હે નાથ ! આપના હૃદયના શ્વાસેાવાસ, રોમાંચ, આંખા તથા ભૃકુટીના વિલાસઆદિક અનુમાનથી હું... એમ ધારૂં છું કે આપ તેણીને જોવાની ઉત્કંઠા રાખેા છે. ॥ ૫॥
एवमेवेति तेनोक्ता । तदा सा खेचरेश्वरी ॥
विमानमुपमानस्वी - कृतस्वमंदिरं व्यधात् ।। १६ ।
અઃ—એમજ છે, એમ તેણે કહેવાથી તે વિદ્યાધરીએ દેવલાદ્ધના મંદિરની ઉપમા ધરનારૂં એક વિમાન તૈયાર કર્યું. ॥ ૧૬ ॥ આરોદ મૈં નિઃશેષ—નીમિમિતો વૃત્તઃ ॥ તથાનમંજુનોજ—મિ દંતઃ સર્દેશિત્તઃ ॥ ૨૭ ॥ અર્થ:—પછી ચાÌરથી તે સર્વ સ્રીઓથી વીંટાયેલા તે ધમ્મિલ હુંસીએસહિત હુંસ જેમ કમલપર તેમ તે વિમાનપર ચડયા. ૫૧ના जनयत्तारकभ्रांतिं । दिवा भूचारिणां नृणां ॥
ક્ષનાદિમાનમુલ્જય । ૐશાત્રનુમવતત્ ॥ ૨૮ ॥
અઃ—હવે દિવસે પણ પૃથ્વીપર ચાલનારા મનુષ્યાને તારાઆની ભ્રાંતિ ઉપજાવતુ થયું તે વિમાન ક્ષણવારમાં ઉડીને કુશાગ્રપુરમાં આવ્યુ. ૫ ૧૮ ॥
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૧૩) विमानं व्योम्नि संस्थाप्य । प्राक् प्रवेशे पुरांतरा ॥ વસંતતિયાઃ સો–ડઝાઇયુદં ર | ૨૧ /
અર્થ–પછી તેણે વિમાનને આકાશમાં સ્થાપીને તથા નગરમાં જઈને પ્રથમ વસંતતિલકાને વાદળાંવિનાની વૃષ્ટિસરખો હર્ષ આપે.
अमित्रदमनो भूपः । श्रुत्वा लोका तमागतं ॥ महर्या कारयामास । तत्प्रवेशमहोत्सवं ॥ २० ॥
અથ-પછી અમિત્રદમન રાજાએ લોકેના મુખથી તેને અવેલે જાણીને મોટા આડંબરથી તેને પ્રવેશોત્સવ કરાવ્યું. ૨૦ છે
भूपस्तस्यालयं तस्मै । कृत्वा विभवपूरितं ॥ ददौ यथा वसंतर्तुः । पिकायानं फलैर्भूतं ॥ २१ ॥
અથ–પછી વંસતગતુ કોયલને જેમ ફલેથી ભરેલો છે આપે તેમ રાજાએ તેને તેનું ઘર સમૃદ્ધિથી ભરપૂર કરીને આપ્યું.
महद्धर्या प्रविशन् लोके-रालुलोके वसमतः ॥ दृशा जीवन् जनः किं किं । न पश्येदितिवादिभिः ॥ २२ ॥
અર્થ:-અહો! જીવતો માણસ શું શું નથી જોતે ? એમ બેલતાથકા લેક મહાડંબરથી પ્રવેશ કરતા તે ધમ્મિલને પોતપોતાના ઘરમાંથી નેત્રોવડે જોવા લાગ્યા. એ રચે છે
તા ધનવગુતા | ગુડરોવર વિવર તરાયણ નિયોનાર્તા થશો | ૨૨ .
અર્થ –તે વખતે તેને ધનવસુ નામનો સસરે પણ અવસર જાણીને વિગથી પીડાતી યશામતીને અગાડી કરીને ત્યાં આવ્યો. મારા
मिलनाय समायासी-यो यस्तस्य तदा मुदा ।। स भेजे दानमानाभ्यां । तस्य तस्योत्तमर्णतां ॥ २४ ॥ અર્થ:-તે વખતે જે જે માણસ હષથી તેને મળવા આવ્યા, તે સર્વને દાન અને માનથી સંતુષ્ટ કરીને તેના કરજથી મુક્ત થવા લાગે.
खपितुः स परिम्लानां । कीर्तिवल्लीमजीवयत् ॥ उदारतापनः पुण्य-फलां त्यागजलैः श्रितः ॥ २५ ॥
અર્થ-પછી પોતાના પિતાની કરમાઈ ગયેલી કીર્તિરૂપી વેલડીને ઉદારતારૂપી વરસાદસરખા અને દાનરૂપી જલવાળા તે ધમિલે ફરીને પ્રકુલ્લિત કરવાથી તે પુણ્યરૂપી ફળ દેનારી થઇ. એ ૨૫ છે
૬૫ સૂર્યોદય પ્રેસ–જામનગર
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૪ )
वर्ण्य सौवर्णसपीठं । गरीयोऽगुरुधूपनं ॥
1
અન્વંતર વતુશારું | સોડમ્પેઇ: શુશ્રયત્ ॥ ૨ ॥ અઃ—એક દિવસે તે પેાતાના ઘરમાં મનેાહર અગુરૂના પવાળા અંદરના ચેાગાનમાં મનેાહર સુવર્ણના માજોઠપર એડ છે, ારા वसंततिलका प्रोचे । तदा तं शरलाशया ।।
गृहद्वारेऽद्य किं चक्रे | नाथ वेषांतरं त्वया || २७ ॥
અર્થ:—ત્યારે સરલ આશયવાળી વસતિલકાએ તેને કહ્યું કે, હે નાથ ! આજે ઘરને મારણે આપે બીજો વેષ શામાટે ધારણ કર્યાં હતા ? भवन्मनोविनोदाय । तथा चक्रेऽथ तामृजुं ॥
सवितारयन् । विवेकी हृद्यचिंतयत् ॥ २८ ॥
અર્થ:—તારા મનને આનંદ આપવામાટે મે તેમ કર્યું હતું, એવી રીતે તે સરલ સ્વભાવવાળી વસંતતિલકાને ઠગાથકા તે બુદ્ધિવાન ધસ્મિલ મનમાં વિચારવા લાગ્યા કે, ૫ ૨૮ ૫
नान्यद्वेषं चकाराहं । वदत्येवमियं पुनः ||
I
इह मन्येऽहमन्येन । भवितव्यं नरेण तत् ॥ २९ ॥ અ:—મે’ બીજો વેષ કર્યાં નથી, અને આ એમ કહે છે, માટે હું ધારૂ' છું કે અહીં કાઇક બીજો પુરૂષ આવેલા હોવા જોઇએ. રાં विद्यातिरोहिततनु- र्ननु सोऽप्यत्र तिष्टति ॥
न हि दृश्यवपुर्मर्त्यः । स्थातुं शक्तो ममौकसि ॥ ३० ॥ અ:—તે પુરૂષ ખરેખર વિદ્યાથી ગુપ્ત શરીરવાળા થઇને અહી રહે છે, કેમકે દેખાતા શરીરવાળા માણસ અહીં મારા ઘરમાં રહેવાને સમર્થ નથી. ॥ ૩૦ ॥
તતઃ સ તકોાયું । વિતયમંતરાય ॥
વિતસ્તારાજી સિંદૂ——નવુંને સમંતત; // ૨૨ // અ:—પછી તેણે તેને મારવાના ઉપાય ચિતવીને તુરંત ઘરની અંદર ચાતરફ સિધારના ભૂકાના સમુહુ પથરાવ્યા. ।। ૩૧ ૫ स्वयं च वंचनाचंचुः । पंचानन सहम्बलः ।।
करे कृपाणमादाय । स प्रच्छन्नमवस्थितः ।। ३२ ॥ અ:—અને ઠગવામાં કુશલ તથા સિંહસરખા બલવાન તે પોતે હાથમાં તલવાર લેકને ગુપ્તપણે રહ્યો. ॥ ૩૨ ॥
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) स तावदाययौ खेटो । विद्यारितदर्शनः ॥ अनंगतामिव प्राप्तो-ऽनंगराजस्य शासनात् ॥ ३३ ॥
અર્થ:–એવામાં કામદેવના હુકમથી જાણે અનંગપણને પ્રાપ્ત થયે હોય નહિ એ વિઘાથી અદશ્ય થયેલ તે વિદ્યાધર ત્યાં આવ્યું.
सिंदूरक्षोदसंलग्नां । तस्य पश्यन् पदावलीं ॥ लघुहस्ततया धीरः। स कृपाणमवाहयत् ॥ ३४ ॥
અથ–ત્યારે સી ધોરના ભુકામાં ચાલી તેના પગલાંની શ્રેણિને જોઈને તે ધીર ધમ્મિલે હાથચાલાકીથી પોતાની તલવાર ચલાવી.
तेन भाग्यवता खड्गे-नाहतो व्याहितोष्मणा ॥ चित्रमानंच पंचत्वं । द्विखंडोऽपि खगाधमः ॥ ३५ ॥
અર્થ –તે ભાગ્યવાન ઘમિલે તેજસ્વી તલવારથી મારેલે તે નીચ વિઘાધર આશ્ચર્ય છે કે બે ટુકડાવાળે થયા છતાં પંચત્વ (મૃત્યુ) પાયે ! છે ૩૫
भूतधात्रि न कि शिक्षा । त्वयाप्यस्मै व्यतीर्यत । रोषेणेवेति स क्षोणीं । खनित्रेणाखनत्तदा ।। ३६ ॥ અર્થ:–અરે પૃથ્વીમાતા ! તે પણ આને શિક્ષા કેમ ન આપી? એવી રીતના રોષવડે કરીને જાણે હેય નહિ તેમ તેણે તે વખતે કેદાળથી પૃથ્વીને ખોદી. છે ૩૬ છે
अस्य जंतुमधो यांतं । देहश्चाप्यनुगच्छतु ॥ इति क्षिप्त्वा भुवोऽधस्तं । स उपर्यतनोद्रजः ॥ ३७ ॥
અર્થ –અધોગતિમાં જતા આના જીવની પાછલ તેના શરીરે પણ જવું જે, એમ વિચારી તેના શરીરને તે ભૂમીમાં દાટીને ઉપર તેણે ધૂળ નાખી. એ ૩૭ છે
તતત્તરામીતિ–શા તદ્રુપના દરિ नूनं समाधिभंगाय । वैरमौजस्विनामपि ॥ ३८ ॥
અર્થ–પછી તેના દદયમાં તેને મારવાથી ડરની શંકા ઉત્પન્ન થઈ, કેમકે વૈર છે તે ખરેખર પરાક્રમીઓના સુખને પણ નાશ કરનારું થાય છે. ૩૮ છે
यथा यथा नृणां संपद् । द्विषां कंपस्तथा तथा ।। વિદ્યા પ્રતિષદ્રો | રીતે ર દિ દાદુજLI રૂ .
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ ) અર્થ–જેમ જેમ માણસને સંપદા મળે છે, તેમ તેમ વૈરીએતરફને ડર વધે છે, કેમકે તેજવિનાને પડવાનો ચંદ્ર કઈ રાહુથી પ્રસાતો નથી. જે ૩૯ છે .
कंकेलितलमालीनः । स्वगृहोपवनेऽन्यदा ॥ ददर्श दर्शनानंद-करीमेकां मृगीदृशं ॥ ४० ॥ અર્થ:–પછી એક દિવસે તે પોતાના ઘરના બગીચામાં જ્યારે અશોકવૃક્ષનીચે બેઠો હતો ત્યારે જોવાથીજ આનંદ કરનારી એક ચીને ત્યાં તેણે જોઈ. . ૪૦ છે
चकोरपारणाकाश-वासवारिधिमजनैः ॥ पुण्यैरिंदुर्यदास्यत्वं । प्राप्य नित्योदयोऽभवत् ॥ ४१ ॥
અર્થ:-ચકેરપક્ષિઓનાં પારણું, આકાશમાં નિવાસ, તથા સમુદ્રમાં બુડવાઆદિક પુણ્યથી તે સ્ત્રીનું મુખપણું પામીને ચંદ્ર હમે શના ઉદયવાળે થયું છે. જે ૪૧
असु केवलमालोक्य । रागमागान्नृणां गणः ।। इति देहे दधौ हैमी । भूषां या न पुनः श्रिये ॥ ४२ ॥
અર્થ –કેવલ તેણીને જોઈને લેકેને સમુહ રગ પામતો હતો, એમ વિચારીને તેણીએ સુવર્ણનાં આભૂષણ ધાર્યા હતાં, પરંતુ શેભામાટે ધાર્યા નહતાં. છે ૪ર છે
दधती गतिमारोह-क्षोरुहभरालसा ।। समुपेत्य समाचष्ट । कासि पृष्टेति तेन सा !! ४३ ॥ અર્થ–પ્રલ્લિત થતા સ્તનના ભારથી મંદ ગતિને ધારણ કરનારી એવી તે સ્ત્રીની પાસે જઈને ધમ્મિલે પૂછયું કે તું કેણ છો ? ત્યારે તે બોલી કે– ૪૩ છે
अस्ति वैतात्यभूमींद्र-दक्षिणश्रेणिभूषणं ॥ अशोकपुरमस्तोक-लोकश्रीभासुरं पुरं ॥ ४४ ॥
અર્થ:–વતાઢય પર્વતની દક્ષિણશ્રેણિને શોભાવનારૂં તથા લેકેની ઘણી લક્ષ્મીથી દેદીપ્યમાન થયેલું અશોકપુર નામનું નગર છે. પ્રજા
मेघसेनो नृपस्तत्र । वृत्रशत्रुसमस्थितिः ॥ राज्ञी शशिप्रभा तस्य । शशिज्योत्स्लेव निर्मला ॥ ४५ ॥ અર્થ–ત્યાં ઈંડસરખી સ્થિતિવાળે મેઘસેન નામે રાજા છે, તેને ચંદ્રની કાંતિસરની નિમલ શશિપ્રભા નામે રાણું છે. ૪૫ છે
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) तस्याभूतामपत्ये द्वे । यथा युगलधर्मिणः ।। पुत्रो मेषजवो नाम । मेघमालाहमंगजा ॥ ४६ ।।
અર્થ–તે રાજાને યુગલીયાની પેઠે મેઘજવનામે પુત્ર તથા મેઘમાલા નામની હું પુત્રી, એમ બે સંતાન થયાં. ૪૬ છે
नृपोऽन्यदा समं पल्या । राज्यसूत्रं विचिंतयन् ॥ કરવા પ્રસિવિઘાતો . ના વિઘારીને ૪૭ | ર૫ર્થ –એક દિવસે તે રાજા સ્ત્રી સહિત રાજ્યતંત્ર સંબંધિ વિચાર કરતો હતો, ત્યારે પ્રજ્ઞપ્તિવિઘાથી જાણીને તે ખેદયુક્ત થઈને બોલ્યો કે,
पुत्रोऽयं मेघमालाया । भी व्यापादयिष्यते ।। राज्यश्रीस्त दियं देवि । रंस्यतेऽन्यत्र कुत्रचित् ॥ ४८ ॥
અર્થ:–આ પુત્રને મેઘમલાનો ભર્તાર મારશે, અને તેથી હે દેવી! આ રાજ્યલક્ષ્મી કેઇક બીજાના હાથમાં જઈ વિલાસ કરશે.
तत् श्रुत्वा दीर्घनिःश्वासा । मुक्तोल्लासा शशिप्रभा ।। बभार हिमसंभार-प्लुष्टांभोजसखं मुखं ॥ ४९ ॥
અર્થ–તે સાંભલીને આનંદરહિત થયેલા શશિખભા લાંબે નિસાસે નાખીને હિમના સમુહથી બળેલા કમલસરખું મુખ ધારણ કરવા લાગી. તે કહે છે
बंधुप्रेम्णा स चाहं चा-वियुक्तावितरेतरं ।। भ्रामं भ्रामं भुवं भूरि-भंगीभिश्चक्रिवद् ध्रुवं ।। ५० ॥
અર્થ -પછી બંધુના પ્રેમથી તે અને હું પરસ્પર વિરહિત થયાથકા ચકીની પેઠે ઘણા પ્રકારેથી આ પૃથ્વી પર ભમવા લાગ્યા.
इतः सौम्य तृतीयेऽहि । कुशाग्रपुरपत्तने ॥ यामि जामेऽहमित्युक्त्वा । बंधुर्मे प्रचचाल सः ॥५१॥
અર્થ-પછી હે સૌમ્ય! આજથી ત્રીજે દિવસે હે બહેન ! હું કશાગ્રપુર નામના નગરમાં જાઉં છું એમ કહીને તે મારો ભાઈ ચાલતો થયો. એ ૫૧ છે
विक्लवाहमपि भ्रातु-वियोगे तस्य पृष्टतः ।। अद्यानवद्यविद्यातो। जावोत्पाताययाविह ॥ ५२ ॥
અર્થ-ત્યારે ભાઇના વિયેગથી હું પણ ગભરાઈને આજે નિર્મલ વિદ્યાથી ઉડીને તેની પાછળ અહીં આવી. | પર છે
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) जनाननादिहाश्रौषं । वधं बंधोस्त्वया कृतं ॥ ..... તતઃ પેન પાંગો તરીતિ ચિંતાં . વરૂ I
અર્થ અહીં આવ્યા બાદ મેં લેકના મુખેથી સાંભહ્યું કે તમોએ મારા ભાઈનો વધ કર્યો છે, ત્યારે ક્રોધથી કંપતા શરીરવાળી હું મનમાં વિચારવા લાગી કે, છે પરૂ છે
आयुस्तस्य ध्रुवं क्षीणं । योऽवधीन्मम सोदरं ॥ पुच्छमाच्छिद्य सर्पस्य । कियन्नंदति मानवः ॥ ५४ ॥
અથઃ—જેણે મારા ભાઈને માર્યો છે, તેનું આયુ ખરેખર ક્ષીણ થયું છે, કેમકે સર્પનું પુંછડું ખેંચીને માણસ કેટલુંક જીવી શકે ?
ततस्त्वां हंतुकामाह-मिह सत्वरमागमं ॥ त्वय्यासने तु रोषोऽग्नि-रिव वारिणि मेऽशमत् ॥ ५५ ॥
અર્થ–પછી હું તમને મારવાની ઇચ્છાથી તુરત અહીં આવી, પરંતુ જલપાસે જેમ અગ્નિ તેમ તમારા પાસે આવવાથી મારે ક્રોધ શાંત થઇ ગયા. . પપ છે
तन्मे वांगपरिष्वंग-सुधास्वादप्रसादतः ।।
अतिथेस्तथ्यमातिथ्यं । विचारज्ञ समाचर ॥ ५६ ।। અર્થ:–માટે હે વિચારવંત! હવે આપના શરીરના આલિંગનરૂપ અમૃતને સ્વાદ ચખાડીને મારી અતિથિની ખરી પરોણાગત કરે?
तामीदृग्नेहलालापा । स दाक्षिण्यैकदीक्षितः ॥ ગાંધર્વેદ વિવાદેના વિરહ્યાંgવાનાર છે ૬૭ |
અર્થ:–એવી રીતના સ્નેહયુક્ત વચનેવાળી એવી તેણીને દાક્ષિ ણતામાં કુશલ એવા તે ધમ્બિલે ગાંધર્વવિવાહથી પરણીને પિતાના ખોળામાં બેસાડી. પણ છે
પર્વ જ્ઞાત્રિરાતા સ રેકે પાકિનૈ | श्लोकोऽक्षरैर्मुखं ,तैः । पुरुषो लक्षणैरिव ॥ ५८ ॥
અર્થ –એવી રીતે બત્રીશ કન્યાઓને પરણીને અક્ષરથી જેમ શ્લેક, દાંતથી જેમ મુખ, તથા લક્ષણેથી જેમ પુરૂષ તેમ તે ધગ્નિલ શોભવા લાગ્યો. એ ૫૮ છે .. भोगान् सोऽभुंक्त कांताभिः । समं ताभिरनारतं ॥
પીમાનાનીવા તરવરામણી | ક |
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૧૯ ) અઃ—તે સ્રીએની સાથે તપરૂપી કલ્પવૃક્ષનાં પાકેલાં ફલાસરખા ભાગાને તે નિરતર ભાગવવા લાગ્યા. ૫ ૫૯ ૫ कमला पद्मनाभाख्यं । लक्ष्मी के लिनिकेतनं ॥
સમયે મુજુવે જૂનું । સરસીય સરોદું // ૬૦ ॥
અ:—પછી કેટલેક સમયે તલાવડી જેમ કમલને તેમ લક્ષ્મીને ક્રીડા કરવાના ઘરસરખા પદ્મનાભ નામના પુત્રને કમલાએ જન્મ આપ્યા. सलीलगमनो धीर-ध्वनिः सर्वांगसुंदरः ||
स्फुटं कुटुंबभारस्य । धुरीण इव सोऽवृधत् ॥ ६१ ॥
અર્થ :—લીલાસહિત ગતિવાળા, ધૈયયુક્ત ધ્વનિવાળા તથા સર્વ શરીરે શાલતા એવા તે પુત્ર પ્રકટરીતે કુંટુબના ભાર ઉપાડનારનીપેઠે વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યા. ૫ ૬૧ ॥
एवं दिनेष्वनेषु । व्रजत्सु लवलीलया || ચતુર્ગાનપરસ્તત્રા—યૌ ધર્મષિમુનિઃ || ૬૨ ||
અઃ—એવી રીતે ક્ષણનીપેઠે અનેક દિવસેા ગયામાદ ત્યાં ચાર જ્ઞાન ધરનારા ધ ફિચ નામે મુનિ પધાર્યાં. ॥ ૬ ॥
सदोद्योतमया लोक - स्फुरत्तमतमश्छिदः ॥
યં સેવંતે સુવિદિતાઃ। રિળા ડ્વ માં ॥ ૬૨ ।। અર્થ:—કિરણા જેમ સૂર્યને તેમ તે મુનિને હુમેશાં ઉદ્યોતવાળા અને દુનિયામાં અત્યંત ફેલાતા અજ્ઞાનરૂપી અંધકારના નાશ કરનારા સુવિહિત મુનિએ સેવતા હતા. ૫ ૬૩ ૫
आरक्षकेण तपसा | विकारास्तस्करा इव ।। ચરપુરાલુરિતા નૈવ | વેછું પુનરીશતે || ૬૪
અર્થ:—તપરૂપી આરક્ષકથી ડરેલા વિકારે તસ્કરોનીપેઠે તેના શરીરરૂપી નગરથી દૂર ગયેલા હેાવાથી તેમાં ફરીને પ્રવેશજ કરી શકતા નથી. ૫ ૬૪ ૫
यद्वाग्गांभीर्यमध्येतुं । घनो घर्धरितध्वनिः ॥
जलयोगादसंप्राप्त - विद्यो वहति कालिमां ।। ६५ ।। અર્થ:—વળી જે મુનિની વાણીની ગંભીરતાના અભ્યાસ કરવામાટે ઘઘ નિવાળા મેઘ વિદ્યા ન મલવાથી જલના યાગથી કાળાશને ધારણ કરે છે. ૫ ૬૫ ૫
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પર૦ ) नृणामखंडपाखंड-चंडानिलविलोलनैः ।। विच्छायतां गतां भाव-वल्ली पल्लवयन् हदि ॥ ६६ ॥
અર્થ:–અખંડ પાખંડરૂપી ભય કર પવનના ઝપાટાથી માણસોની વિખરાઈ ગયેલી હદયમાં રહેલી ભાવરૂપી વેલડીને નવપલ્લવ કરતાકાત
सदाचारजुषा दक्षो । मलयानिललीलया ।। पापतापमपाकुर्वन् । भवारण्यभ्रमोद्भवं ॥ १७ ॥
અર્થ:–સદાચારવાળી મલયાચલના પવનની લીલાથી સંસારરૂપી જંગલમાં ફરવાથી ઉત્પન્ન થયેલા પાપરૂપી તાપને દૂર કરતા, તથા દક્ષ
विवेकिकोकिलकुले । स्वाध्यायध्वनिवर्द्धनः ॥ सन्मनोरथमाकंदान् । फलयोग्यां दशा नयन् ॥ ६८ ॥
અર્થ –વિવેકી મનુષ્યરૂપી કોયલના સમુહના સ્વાધ્યાયરૂપી ધનિની વૃદ્ધિ કરનારા, તથા સ્વજનના મરરૂપી આમ્રવૃક્ષને ફલાયક સ્થિતિમાં લઇ જતા, ૬૮ છે
भव्यपाथान् शिववधू-त्कंठया त्वरयनलं ॥ आगमार्थरसास्वादे । सादरं विदधजनं ॥१९॥ અર્થ –ભરૂપી પંથિઓને મેલસ્ત્રીને મળવાની ઉત્કંઠાથી, એકદમ ઉતાવેલ કરાવતા, તથા આગમોના અને રસ ચાખવામાં લેકેને આદયુક્ત કરનારા, છે ૬૯ છે
स्मेरयन् सुमन श्रेणी । पुरस्कुर्वन् तपःस्थिति ॥ तन्वन् परमहो दोषा-वतारं तुच्छतां नयन ॥ ७० ॥
અર્થ:–સજની શ્રેણિને (પુષ્પની શ્રેણિને) પ્રફુલ્લિત કરતા તપની સ્થિતિને અગાડી કરતા, મહાપર્વને (મોટા દિવસને) વિસ્તારતા, દેની ઉત્પત્તિને (રાત્રિની ઉત્પત્તિને ) સ્લ૯૫ કરતા, આવા
आनंदी कविकीराणां । सदालिभिरभिष्टुतः ॥ स मुनिर्भूषयामास । वनदेशं वसंतवत् ॥७१।। षड्भिः कुलकं ।।
અર્થ-કવિરૂપી શકે ને આનંદ આપનારા, સજની શ્રેણિથી (હમેશાં ભમરાઓથી) સ્તુતિ કરાયેલા એવા તે મુનિ વસંતઋતુની પેઠે વનના પ્રદેશને શોભાવવા લાગ્યા. એ ૭૧ છે
मुनेनिनंसया तस्य । निर्ययौ नगरान्नृपः ।। प्रातः पंकेरुहोपास्त्यै । कुमुदादिव षट्पदः ॥ ७२ ॥
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પરા) અર્થ -પ્રભાતમાં કમલને સેવવામાટે કુમુદમાંથી જેમ ભ્રમર નિકળે, તેમ તે મુનિને વાંચવા માટે રાજા નગરમાંથી નિકલ્યો. ૭રા
साधुचक्रेशतां धत्ते । स विश्वप्रकटं मुनिः ।। तत्याज राजचिह्नानि । ततस्तद्दर्शने नृपः ॥ ७ ॥
અર્થ:–મુનિરાજ આ જગતમાં પ્રદરિાતે સાધુઓમાં ચક્રવતિપણું ધારણ કરે છે, એમ વિચારીને રાજાએ તેમના દર્શનથી પિતાનાં રાજચિહ્નો છેડી દીધા. એ ૭૩ છે
पश्यन् शमसुधांभोधौ । क्रीडतो दांतचेतसः ॥ निर्विकारान् प्रसन्नास्य-नयनानभितो मुनीन् ॥ ७४ ॥
અર્થ:–તે મુનિરાજની આસપાસ રહેલા, સમતારૂપી અમૃતસાગરમાં કીડા કરતા, દાંત મનવાળા, નિર્વિકારી તથા પ્રસન્ન મુખવાળા મુનિએને જેતેથકે, આ ૭૪ છે
नृपो ननाम निर्नाम-कृतमानो मुनीश्वरं ॥ तत्पादाब्जरजो भाल-स्थले तिलकयन मुदा ।। ७५ ॥
અથ:–તે રાજા અહંકારરહિત થઈને તેમના ચરણકમલની રજને હર્ષથી પોતાના લલાટસ્થલમાં તિલકરૂપ કરતો થકે તે મુનિરાજને નમ્યો.
ज्ञातोदंतः परिजना-द्धम्मिलोऽपि स धर्मधीः ॥ रथारूढो वनं गत्वा । तं मुनि सप्रियोऽनमत् ॥ ७६ ॥
અર્થ:-તે વખતે તે ધર્મબુદ્ધિવાળ ધમ્મિલ પણ પરિવારમારફતે તે વૃત્તાંત જાણીને પોતાની સ્ત્રીઓ સહિત રથમાં બેશી વનમાં જઈને તે મુનિરાજને નમે. ૫ ૭૬ છે
नाम नामं निविष्टेसु । नागरेष्वपरेष्वपि ॥ જામે તેનાં ધીર–નિર્યુનિgિ || ૭૭ |
અથ:-વળી નગરના બીજા લોકો પણ નમી નમીને બેશતે છતે તે મુનિ મહારાજે પણ મધુર ધ્વનિથી દેશના દેવા માંડી. ૭૭ છે
धर्मो जिनोदितोऽसारे । संसारेऽत्र मलीमसे ॥ इचावकरके रत्नं । सभाग्यैरेव लभ्यते ॥ ७८ ।।
અર્થ: આ અસાર અને મલીન સંસારમાં જિનેશ્વરપ્રભુએ કહેલો ધર્મ કચરાની અંદર રહેલા રવની પેઠે ભાગ્યવંતેને જ મળી શકે છે. જે ૭૮
૬૬ સૂર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પરર) तं च चंचत्प्रभं प्राप्य । संपत्संपादनक्षमं । पदं मादुः प्रमादस्य । दस्योरिव सचेतसः ॥ ७९ ।।
અર્થ: ચળકતી પ્રભાવાળા અને સંપદાને મેળવવામાં સમર્થ એવા તે ધર્મને પામીને હે બુદ્ધિવાન મનુષ્યો ! ચેરસરખા પ્રમાદને સ્થાન આપશે નહિ. ૭૯
तज्ज्ञैः प्रपंचयांचक्रे । प्रमादः स च पंचधा ॥ कषाया विषया मध । निद्रा च विकथा तथा ।। ८०॥
અર્થ –તે ધર્મના જાણકારોએ તે પ્રમાદને કષાય, વિષય, મઘ, નિદ્રા અને વિસ્થારૂપ પાંચ પ્રકારને વર્ણવ્યો છે. જે ૮૦ છે
क्रोधाद्यास्तत्र चत्वारः । कषायाः परिकीर्तिताः॥ चतुर्दुर्गतिवासाय । ये स्युः प्रतिभुवोंगिनां ॥ ८१ ॥
અર્થ –તેમાં કોધાદિક ચાર કષાયો કહેલા છે, કે જે ચાર પ્રકારની દુર્ગતિમાં રહેવા માટે પ્રાણીઓને સાક્ષીરૂપ છે. . ૮૧
क्रोधं त्यजत भो भव्याः । क्रोधो दव इव क्षणात् ।। भससात्कुरुते बद्ध-मूलं सुकृतकाननं ।। ८२ ॥
અર્થ:-માટે હે ભો! તમો ક્રોધને ત્યાગ કરો ? કેમકે ક્રોધ છે તે દાવાનલની પેઠે દઢમૂલવાળાં પણ પુણ્યરૂપી વનને ભસ્મરૂપ કરી નાખે છે. જે ૮૨ છે.
मानो न मानवैर्मान्यो । मद्यपानोपमो ह्ययं ॥ कुरुते चतुरैः शोच्यान् । विचेतीकृत्य देहिनः ।। ८३ ॥
અર્થ–વળી માણસેએ માનને પણ ધારણ કરવું નહિ, કેમકે તે મદ્યપાનસમાન છે, વળી તે માણસને નિશ્ચંતન કરીને વિદ્વાનેને શચનીય બનાવે છે. ૮૩ છે
को मायां भजने धीमान् । माया विषधरीव यत् ॥ મનોવિટાથયાત–
રતિ દિન ૮૪ | અર્થક બુદ્ધિવાન માણસ માયાને ભજે? કેમકે તે સર્ષણી સરખી છે, અને તે મનરૂપી બિલમાં ભરાઈ જવાથી બલવાન થઇને પ્રાણીને ડંખે છે. એ ૮૪ છે
हेयो लोभस्य संक्षोभः । लोभः कुल्माषबिंदुवत् ॥ विदूषयति यदुग्ध-मंजुलं गुणमंडलं ॥८५ ॥
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩) અર્થ:-વળી લેભના ભને પણ ત્યાગ કરે, કેમકે લેભ છે તે બાકળાના બિંદુની પેઠે દૂધસરખા મનહર ગુણમંડળને દૂષિત કરે છે. ૮૫ છે
रसो गंधस्तथा स्पर्शो । रूपं शब्दश्च विश्रुताः ।। મયંતિ વિષયઃ પંજા પંપોલૈિશિવા રૂa | ૮૧
અર્થ-કામદેવના બાણેસરખા રસ, ગંધ, સ્પર્શ, રૂપ, તથા શબ્દ નામના પાંચ પ્રખ્યાત વિષય છે. ૮૬
विहंगभंगमातंग-पतंगमृगवजनं ॥ हंत्येकैकोऽपि विषयो। मिलिताः पंच किं पुनः ॥ ८७॥
અર્થ: તેમાને એકેક વિષય પણ પક્ષિ, ભમરો, હાથી, પતંગ તથા હરિણની પેઠે માણસને હણે છે, ત્યારે તે પાંચે એકઠા થયેલાની તો વાત જ શું કરવી ? | ૮૭ છે
विषयेषु विरन्यध्वं । विषमा विषतोऽपि ये ॥ विषमानीयते दुरा-द्विषयास्तु शरीरगाः ॥ ८८ ॥
અર્થ:–માટે તમે તે વિષયેથી વિરક્ત થાઓ? કેમકે તેઓ વિષથી પણ વિષમ છે, વિષ તે દૂરથી લાવવામાં આવે છે, અને વિષયો તે શરીરમાં રહેલા છે. જે ૮૮
मा कृवं सीधुपानेच्छां । तया हि निपतत्यधः ॥ वात्ययेव जनः शिष्ट-प्रतिष्टागिरिशृंगतः ।। ८९
અર્થ:–વળી તમો મદ્યપાનની પણ ઈચ્છા ન કરો? કેમકે વાયુથી જેમ તેમ તે મદ્યપાનથી મનુષ્ય ઉત્તમ પ્રશંસારૂપી પર્વતના શિખઉપરથી નીચે પટકી પડે છે. જે ૮૯ - ર નિદ્રાવિડ્યુંચીવાર નિદ્રા |
भवेत्परभवं प्राप्त । इव प्राणी विचेतनः ॥ १० ॥
અર્થ –વલી પ્રાણીઓએ નિદ્રાથી પણ અતિ વ્યાકુલ થવું નહિ, કેમકે નિદ્રાવડે કરીને જીવતે પ્રાણુ પણ મૃત્યુ પામેલાની પેઠે પિતન્યા રહિત થાય છે. જે ૯૦ છે
नरेशदेशभक्तस्त्री--भेदतो विकथास्तथा ॥ चतस्रोऽपि कषायाणां । सहोदर्य इवोदिताः॥ ९१ ॥ અર્થ રાજસ્થા, દેશકથા, ભક્તકથા, તથા સ્ત્રીકથા, એમ ચાર પ્રકારની વિસ્થાઓ કવાયની બહેન સરખી કહેલી છે. કલ છે
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
( પર૪ ) माभूत विकथायत्ता । यत्ताभिर्विवशो जनः ।। पिशाचकीव भूयांसं । कालं गमयतेऽफलं ॥९२ ॥
અર્થ–માટે પ્રાણુઓએ તે વિકથાને આધીન થવું નહિ, કેમકે તે વિકથાઓથી વિવશ થયેલ પ્રાણુ પિશાચકીની પેઠે ઘણું સમય નિષ્ફલ ગુમાવે છે. જે કર છે
प्रमादाः प्रसरं प्राप्य । पंच वंचनचंचवः ॥ शूरस्यापि बुधस्यापि । धर्मरत्नं हत्यमी ॥ ९३ ॥
અર્થ: ઠગવામાં કુશલ એવા તે પચે પ્રમાદો ફેલાવો પામીને શુરા અને વિદ્વાન મનુષ્યના પણ ધમરૂપી રત્નને હરી લે છે. પહેલા
तत्तद्वारयितुं धीरा । यतध्वमवधानिनः ॥ येन दौर्गत्यभीभेदो-द्भूता निर्वृतिमाप्नुथ ॥ ९४ ॥
અર્થ માટે હે ધીર મનુષ્યો ! તે પ્રમાદને નિવારવામાટે તમે ચીવટપૂર્વક પ્રયત્ન કરે? કે જેથી દુર્ગતિના ભયને ભેદવાથી ઉત્પન્ન થયેલા મોક્ષને મેળવી શકે. જ છે
मुनेरुक्त्यानया पुण्यो-ल्लासभासः सभासदः ॥ जीवन्मुक्तमिवात्मानं । मेनिरे मुदिताशयाः ॥ १५ ॥ અર્થ:–મુનિના એવી રીતના વચનથી પુણ્યના ઉલ્લાસથી તેજસ્વી થયેલા સભાસદો આનંદિત આશયવાળ થઈને પોતાના આત્માને અવમુક્તની પેઠે માનવા લાગ્યા. જે ૯૫ છે
प्रणम्य धम्मिलोऽभाक्षीत् । तदा तं ज्ञानिनं मुनि ॥ मम निर्मम को हेतु-स्त्रुटौ वृद्धौ च संपदः ॥ ९६ ॥
અર્થ:-હવે ધમ્મિલે તે જ્ઞાની મુનિને નમીને પૂછયું કે હે નિર્મમ મુનિરાજ! મારી સંપદાના ક્ષય અને વૃદ્ધિનું શું કારણ છે?
सितदंतप्रभादंभा-दर्शयन् ज्ञानवर्णिकां ॥ મુનિ પાઝપાત ! તે પ્રત્યક તતઃ || ૧૭
અર્થ –ત્યારે વેત દાંતની કાંતિના મિષથી જ્ઞાનને નમુનો દખાડતાથકા તે મુનિરાજ તેને તેના પૂર્વભવનું વૃત્તાંત કહેવા લાગ્યા. ત્યા
अस्त्यत्र भारते क्षेत्रे । भृगुकच्छ महापुरं ॥ यस्य विमस्य वध्वेव । रेवयासेवि सनिधिः ॥ ९८ ॥ અર્થ–આ ભરતક્ષેત્રમાં ભૃગુકચ્છ નામે એક મહાન નગર છે, ચી જેમ ભર્તારનું તેમ જે નગરનું પડખું રેવા નદી સેવી રહી છે,
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૫ ) महाघनाभिधस्तत्रा - भवत्कौटुंबिकाग्रणीः ॥
મિથ્યાશ્રુતવષોનીહી—રંનિતમાનસ: || ૨૨ ||
અર્થ:—ત્યાં એક મહાધન નામના કૌટુંબિકાના અગ્રેસર રહેતા હતા, પરંતુ તેનું મન મિથ્યાત્વીઓનાં શાસ્ત્રોનાં વચનેરૂપી ગળીના રંગથી રંગાયેલુ હતું. ॥ ૯૯ ૫
તાવન ॥
श्रुतिं न यस्य जैनी वा- - क्प्रविवेश ઇન્ફ્લેશ મરાહીત્ર | હામૌરિય ૧૪: || ૨૩૦૦ || અઃ—વળી મરૂદેશમાં જેમ હસણી, તથા દરિદ્રીપ્રતે જેમ કામધેનુ તેમ તેના કણ માં કાઇપણ દીવસે જૈતવચને પ્રવેશ કર્યાં નહોતા. दयाहिंसाविवेकोऽपि । येन मिथ्यादृशा भृशं ॥
जन्मांधेनेव नाबोधि । वासरक्षणदांतरं ॥ १ ॥
અર્થ: વળી જન્માંધનીપેઠે તે અત્યંત મિથ્યાર્દષ્ટિ મહાધને દિવસે કે રાત્રિએ દયા કે હિંસા વચ્ચેનેા તફાવત પણ જાણ્યા નહેતા. दुर्व्रणव पीडा | पत्न्यपि पापपंकिला ||
सुनंदाहस्तयोः - પુલઃ | સચરિત્રઃ સ્વમાવતઃ |i ૨ ||
અર્થ :—દુષ્ટનુ મડાવાલાને જેમ પીડા તેમ તેની સ્ત્રી પણ પાપાથી અલીન થયેલી હતી, તેને સ્વભાવથીજ ઉત્તમ ચારિત્રવાળા સુનઃ નામે પુત્ર હતા. ॥ ૨ ॥
વાચન ગૃહે સભ્ય | મુદ્દત: વૈવિલાયયુઃ || स तेषां भूयंसी भक्ति - भोज्यगौरवमातनोत् ॥ ३ ॥ અર્થ:—હવે એક દિવસે તેને ઘેર કેટલાક મિત્રા આવ્યા ત્યારે તે મહાધન ઘણી ભક્તિપૂર્વક તેઓનેા ભેાજનસત્કાર કરવા લાગ્યા. ઘણા સુનંદ્ઃ પિતુાવેશા—દ્યો વનિવ્રુક્ષા ॥ एकेनागंतुना युक्तस्तदा सौनिकपाटकं ॥ ४ ॥
અ:—તે વખતે પિતાના હુકમથી તે સુનંદ માંસ લેવાની ઇચ્છાથી આવેલા એક પરાણાને સાથે લેને કસાઇવાડામાં ગયા. ૪ विक्रीते प्राक्तने मांसे । नवे त्वक्क्वथिते पशौ ॥ भवितव्यतया तत्र । न ताभ्यां पलमाप्यत ॥ ५ ॥ અ:—ત્યાં પૂર્વનું માંસ વેચાઇ જવાથી,તથા નવા પશુ ચામટીના દરઢવાળા હેાવાથી ભવિતવ્યતાને યોગે તેઓને માંસ મળ્યું નહિ.
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૬ )
મૂત્તે લજવાયત । તતઃ એમ સેવાટને
तौ जग्मतुर्न तत्रापि । लेभाते प्राग्हतांस्तिमीन् ॥ ६ ॥ અર્થ :—પછી તેઓ મૂવિત. જલચરાની ખાણસરખા મચ્છીમારના પાડામાં ગયા, પરંતુ ત્યાં પણ તેઓને પ્રથમથી મારેલાં મત્સ્ય મલ્યાં નહિ. ॥ ૬॥
S
सुनंदेन निषिद्धोऽपि । तत्र प्राघुर्णकोऽग्रहीत् ॥ जीवंतः शफरान् पंच । क नु मिथ्यादृशां कृपा ॥ ७ ॥ અઃ—ત્યારે તે પરોણાએ સુનદે નિષેધ્યા છતાં પણ ત્યાંથી પાંચ જીવતા મસ્યા લીધા, કેમકે મિથ્યાત્વીએને દયા કયાથી હાય? व्यावर्तोऽसावुपजला - शयं कापि जडाशयः ॥
जग सुनंदमल स्वं । तिष्टेर्यावदुपैम्यहं ॥ ८ ॥ અર્થ:—પછી ત્યાંથી પાછા વળીને તે જડ આશયવાળે પરાણા એક જલારાયપાસે આવીને સુન ંદને કહેવા લાગ્યા કે હું હમણા આવુ છુ ત્યાંસુધી તું અહી રહેજે. ૫ ૮ ૫
इत्युदित्वा करे तस्य । समय शफरानसौ ||
जगाम देहचिताः । सोऽपि तत्रैव तस्थिवान् ॥ ९॥ અથઃ—એમ કહી તેના હાથમાં તે મસ્યા સાંપીને તે દૈચિ’તામાટે ગયા, અને તે સુનંદ પણ ત્યાંજ બેઠા. ! ૯ ॥ दृष्ट्वा जलमनूपस्थं । मीनास्तत्र जलाशये ॥ तेनालोक्यंत ताम्यंतो । मातुरं कमिवार्थकाः ॥
१० ॥
અર્થ :—હવે ત્યાં તે જલારાયમાં નજીક રહેલુ` જલ જોઇને માતાના ખેાળામાં જેમ માલકા તેમ તે મત્સ્યાને તેણે તડફડતા જોયા. ૫૧૦ના અમથ્યાત્મતયા નાના—મુહ્રષ, યજ્ઞ શિરઃ !! बालोऽप्यबालधीधाम । मनसा विमर्श सः ॥ ११ ॥
અઃ—ત્યારે તે સુનંદ માલક હેાવા છતાં પણ મહાબુદ્ધિવાન અભવ્ય જીવ હેાવાથી યાયુક્ત થઇને મસ્તક ધુણાવતાથકો મનમાં વિચારવા લાગ્યા કે, ૫ ૧૩ ॥
प्रविष्टा जलदुर्गेऽपि । ही कुकर्म कर्मठैः ॥
अन्याया इव बध्यंते । दीना मीना अमी नरैः ॥ १२ ॥ અર્થ :-અરેરે ! જલરૂપી કિલ્લામાં ભરાઈ બેઠેલા એવા પણ આ બિચારા મત્સ્યાને નીચ કાર્યમાં આસક્ત થયેલા મનુષ્યા અન્યાય કરનારાઓનીપેઠે ખાંધે છે ! ! ૧૨ ॥
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૭) जंतुघातं प्रकुर्वति । क्षणिकस्वात्मतृप्तये ॥ शीतले शाफ्नोदाय । दवदानमिवाधमाः ॥ १३ ॥
અર્થ:–અધમ માણસે ઠંડીની અસર દૂર કરવા માટે જેમ દાવાનલ સળગાવે, તેમ પોતાના આત્માની ક્ષણિક માટે નીચ માણસે જીવહિંસા કરે છે. આ ૧૩ .
अपि मृत्युदशां प्राप्ताः । शुश्रष्यतेऽत्र केचन ॥ વયંને ડર લીવંતો-ડબરાજમહું ગમત ૨૪ ..
અર્થ: મતની અણી પર પહોંચેલા એવા પણ કેટલાક પ્રાણુંએની આ જગતમાં શુશ્રષા કરવામાં આવે છે, અને કેટલાક બિચાર પ્રાણુઓને જીવતાં જ રહેંસી નાખવામાં આવે છે, માટે આ જગત રાજાવિનાનું છે. જે ૧૪
વાપરના ધં-નર વાતચંતિયે | - પરેડ યુદ્ધઃ યાતા . હંત જે તઢિ વૈરાઃ | ૨૦ ||
અથ–પાપકાર્યની પ્રેરણા કરીને જે માણસ બંધુઓને નરકમાં પાડે છે, અને તેઓને પણ જે મિત્રે કહેવામાં આવે, તે પછી અરે ! વૈરીઓ કેને કહેવા ! છે ૧૫ છે
एवं सोऽक्षिपदाबिभ्र-दनुकंपारसं वरं ॥ સંવરે સંઘari | સંવરે દુનિગમનઃ || 8 ||
અર્થ –એવી રીતે ઉત્તમ દયારસને ધારણ કરીને મુનિ જેમ પોતાનું મન સંવરમાં તેમ તેણે તે ભસ્યને સમુહ તે જલકુંડમાં છોડી દીધો. ૧૬
आगात्प्राघुर्णकस्ताव-दमाक्षीच क ते रुषा । स प्राह साहसी मीना । मयामुच्यंत वारिणि ॥ १७ ॥
અર્થ_એવામાં તે પરાણાએ આવીને તેને ક્રોધપૂર્વક પૂછયું કે તે મ કયાં ગયા? ત્યારે તે પણ સાહસ ઘરીને બોલ્યો કે મેં તો તે મને આ જલમાં છોડી મેલ્યા છે. જે ૧૭ છે
अहो ते चापलं वत्स । न प्राच्यैः सदृशो भवान् । अविश्यविधेयत्व-फलं संप्राप्स्यसि स्वयं ॥ १८ ॥ અર્થ -રમરે છોકરા! આ તારૂં ઉછાંછળાપણું કેવું ? ખરેખર તું તારા પૂર્વજોજે ન નીવડે, આ તારા વગરવિચાર્યા કાર્યનું ફલ તે પિતાની મેળેજ પામીશ. તે ૧૮ છે -
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પર૮ ) एवं निर्भयन् बालं । व्यालं क्रोधितया जयन् ॥ ----- जगौ स तस्य दुर्वृत्तं । तत्पितुश्चित्तकल्पितं ॥ १९ ॥
અર્થ_એવી રીતે ક્રોધીપણાથી સર્પને પણ છતતા તે પરણે તે બાલકને નિબંછવા લાગ્યા, અને તેનું આ દુરાચરણ મનમાં રાખીને તેના પિતાને કહી દીધું. છે ૧૯ છે
किमु त्वममुचो मीना-नेवं पितरि पृच्छति ।। कारणं करुणामेव । निर्विकल्पं जजल्प सः ॥ २० ॥
અર્થ –તેં મને શા માટે છેડી મેલ્યા ? એમ તેના પિતાએ પૂછવાથી તેણે શંકારહિત દયાને તેના કારણરૂપ જણાવી. છે ૨૦
तात ते मे वयस्याना-मपि प्राणाः प्रिया यथा ॥ सर्वेषामपि जंतूनां । तेऽथ किमु न मन्यसे ।। २१ ॥
અર્થ -(વળી તે બોલ્યો કે, હે પિતાજી! તમાર, માર તથા મિત્રના પણ પ્રાણે જેમ વહાલા છે, તેમ સર્વ પ્રાણીઓના પણ તેવાજ હોય એમ આપ શામાટે માનતા નથી ? ૨૧ છે
कुटुंब वा शरीरं वा । भुक्त्वा भवति दूरतः ॥ . મામૈવ તે વંતુ–કાતપાતનાdi | ૨૨ |
અર્થ: કુટુંબ અથવા શરીર તે ખાઈપીને દૂર થઈ જાય છે, પરંતુ જીવહિંસાથી ઉત્પન્ન થયેલું પાપ તો આત્માનેજ સહન કરવું પડે છે. ર૨ છે
અમીમિર્વજનૈરતા છૂતાછીત કારા તાધિ પાનઃ પ્રાકારિકતા | ૨૩ .
અર્થ –એવી રીતનાં તેનાં ઘતસરખાં શીતલ વચનથી પણ જવરાકુલ માણસની પેઠે અધિક ખેદને ધારણ કરનારે તેને પિતા ' બેલ્યો કે, જે ૨૩ છે
रे दुष्ट किं वयं जैना । यदेवं वर्ण्यते दया ॥
દિવેરોક્ષ મૈત્ર–કુજારા પ્રવર્તતે ો ર અથ—અરે દુષ્ટ ! શું આપણે જૈનીઓ છીયે! કે જેથી તું આવી રીતે દયાનું વર્ણન કરી રહ્યો છે ! કેમકે ચૈત્રના ઉત્સવમાં કઈ મિત્રને કુલાચાર કરાતો નથી. ૨૪ છે
पितुः पितामहस्यापि । त्यजन् मार्गे सुतच्छलात् ।। त्वमरिष्टं कुलेऽस्माकं । वडे प्लक्षफलं यथा ॥ २५ ॥
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૯). અર્થ –વડમાં પીપળાના ફલની પેઠે બાપદાદાના માર્ગને છોડનારે તું ખરેખર પુત્રના મિષથી અમારા કુલમાં અંગારો જાગ્યો છું.
प्रपोष्यंने निजमाणे-ये वयस्याश्चिरागताः ।। परमाणान् ददत्तेषां । शंकसे कोऽसि रे शठ ॥ २६ ॥
અર્થ:–અરે ! ઘણે કાળે આવેલા આ મિત્રને પિતાના પ્રાણથી પણ જ્યારે આપણે પિષવા જોઈએ, ત્યારે તેથી ઉલટુ પરના પ્રાણ આપતાં પણ શંકા પમાડનારે તું ક્યાંથી કુલમાં પાક્યો?
निर्दयेनेति तेनोक्त्वा । प्रहत्य लगुडादिभिः॥ दयावानिति बालोऽसौ । स्वगृहानिरवास्यत ॥ २७ ॥
અર્થ:–એમ કહીને તે નિર્દય મહાધને તે બાળકને દયાલુ જાણું લાકડી આદિકથી મારીને પોતાના ઘરમાંથી બહાર કહાડી મે.
अनुनीतोऽपि लोकेन । कोपं तमिन्न सोऽत्यजत् ।। બાળ વીરોણા શુ–ફા તાદશા | ૨૮ |
અર્થ –લેકેએ સમજાવ્યા છતાં પણ તેણે તે બાલકપ્રિતેને કેપછોડ નહિ, કેમકે કાર્યો કરીને તેવા માણસો સર્ષોની પેઠે દીર્ઘ રાષવાળા હોય છે. જે ૨૮ !
तिरस्कृतोऽपि बालोऽसौ । न मालिन्यमलंभयत् ॥ પટોપ+ વયાપુવૅ ચાત્તાપોમર | ૨૨ .
અર્થ:–એવી રીતે તિરસ્કાર પામ્યા છતાં પણ તે બાળકે પશ્ચારાપરૂપી રજના સમુહથી પિતાના વસ્ત્રસરખાં દયાપુણ્યને મલીન કર્યું નહિ. એ ર૯ છે
कुर्वन् यथातथा वृत्ति । स प्रकृत्या दयाया ॥ बालो बद्धमनुष्यायु-रचिरेण व्यपद्यत ॥ ३० ॥
અર્થ:-પછી પોતાના દયાળુ સ્વભાવથી જેમ તેમ આજીવિકા ચલાવીને તે બાળક મનુષ્યનું આયુ બાંધીને તુરત મૃત્યુ પામ્યો.
अस्ति शैलनितंवस्था । पल्ली विषमकंदरा ॥ राजते राजधानीव । पापक्ष्मापस्य या भुवि ॥ ३१ ॥ .
અર્થ:–પર્વતની મેખલામાં વિષમ ગૂફાઓવાળી એક પદ્ધી છે, કે જે આ પૃથ્વીપર રહેલા પાપરૂપી રાજાની રાજધાનીસરખી શેલે છે.
मंदरोऽमंदरोषोऽभू-दधिपस्तत्र नि:कृपः धनमाला प्रिया तस्य । भर्तृतुल्यगुणोदया ॥ ३२ ॥ ૬૭ સૂર્યોદય પ્રેસ–જામનગર
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૩૦ )
અ:—ત્યાં અત્યંત ક્રોધી અને નિર્દય મ’દર નામે રાજા હતા, તેને ભર્તારસરખા ગુણાના ઉદ્દયવાળી વનમાલા નામની સ્રી હતી. स च जीवः सुनंदस्य । तस्याः कुक्षाववातरत् ॥
સમયે જ સૂતા સા । તનય સમામિષં // ૩૨ ॥
અ:—હવે તે સુનંદના જીવ તેણીની કુક્ષિએ અવતર્યાં, અને તેથી સંપૂર્ણ સમયે તેણીએ સરભ નામના પુત્રને જન્મ આપ્યા. જીર્તન હોષિતાઃ જેલી—ોધમાત્ર
જીજ્: || स नारीनेत्र विश्राम - स्थानमाप वयः शिशुः ॥ ३४ ॥
અર્થઃ—તે બાળક ફક્ત પારધિએના પરિવારવાળા થઇને પેાતાના કુલને ઉચિત ક્રીડા કરતાથકા સ્રીએના નેત્રને વિશ્રામ કરવાનાસ્થાનરૂપ યૌવનવય પામ્યા. ૫ ૩૪ ૫
अथाकस्मिकरोगेण | मंदरे न्यग्भवं गते ।
દેશિ સરમત્તત્ત્વ | પટ્ટે પટ્ટીમદત્તરૈઃ ।। રૂપ
અ:—હવે કાઇ આકસ્મિક રોગથી તે મંદરભિલ્લુ મરીને નીચી ગતિમાં ગયામાદ પલ્લીના મુખ્ય લાકોએ તે સરલને તેની પાટે સ્થાપ્યા. स्वाः प्रजाः पालयंथाप - करः परिकरान्वितः ||
-
अन्येद्युरुद्यमी पल्ल्या । उपशैलं जगाम सः ।। ३६ ।।
અર્થાંઃ—પછી તે પેાતાની પ્રજા પાલતેાધકે એક દિવસે હાથમાં ધનુષ લેઇને પિરવારસહિત પક્ષીનજીક રહેલા પર્વતપર ગયા. ૫૩૬૫ तत्र स्थितो ददर्शासौ । नातिदूरे विहारिणः ||
नरान्निरायुधान् कांश्चिद् । भूमिन्यस्तदृशः कृशान् ॥ ३७ ॥ અઃ—ત્યાં રહ્યાથકાં તેણે નજીકમાં ચાલતા, આયુદ્ધવિનાના તથા પૃથ્વીપર દૃષ્ટિ રાખનારા કેટલાક દુલ પુરૂષાને જોયા. ૫ ૩૭ i તતઃ સોવિતયપ યા—મિ યે મંત્તિ માનવાઃ || विपरीता अमी तेभ्यो । वीक्ष्यंते बत के पुरः || ३८ ॥ અ:—ત્યારે તે વિચારવા લાગ્યા કે આ પલ્લીમાં જે માણસા રહે છે તેઓથી વિપરીત વેષવાળા વતી આ અગાડી કાણુ દેખાય છે.
ज्ञातं नष्टं धनं दृष्टु - मेषां दृष्टिरधोमुखी ॥ નિસંવેદ પ દેશિ । સોયનું વિતયા તથા ।। રૂશ્ II
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ જ કારણથી તરબત તરીકે) ૫
( ૫૩૧ ) અર્થ:-અહે! હવે માલુમ પડયું, વાએલાં ધનને જોવા માટે આ લેકેએ પિતાની દૃષ્ટિ નીચી રાખી છે, અને ખરેખર તેજ ચિંતાથી તેના શરીરમાં પણ દુર્બલતા છે. ૩૯ છે
તેનૈવ જાનૈતે હું હું શરિsor I. ददुर्देवाय कस्मैचित्तदाप्त्यै मूर्खजानपि ॥ ४० ॥
અર્થ –વળી તેજ કારણથી તેઓ મંદ મંદ ચાલે છે, અને તે ધન મેળવવા માટે જ તેઓએ (માનતાતરીકે ) પોતાના કેશે પણ કેઈક દેવને આપેલા જણાય છે. ૪૦ |
यत्पुनः परितः पल्ली । भ्राम्यंत्येते निरायुधाः ॥ તહે રિ િચનાત્રા દg fપ નિયુધઃ | ૪૨
અર્થ: પરંતુ આ પલ્લીની આસપાસ જે તેઓ હથિયારરહિત ભમે છે તે જ એક આશ્ચય છે, કેમકે અહી કેઇને હથિયારરહિત દીઠે નથી. ૪૧
एवं विकल्पतल्पस्थः । स तेषां सविधं ययौ ।। धर्मलाभाशिष चास्मै । ते दयां चक्रिरे स्वयं ॥ ४२ ॥
અર્થ–એવી રીતે અનેક પ્રકારના વિકલ કરતોથકે તે તેઓનીપાસે ગયો, ત્યારે તેઓએ પણ તેને પોતાની મેળે જ દયા લાવીને ધર્મલાભની આશીષ આપી. ! કર
के यूयं किमिहायाता । भाषिता इति तेन ते ॥ मृदुवाचोचिरे चारु-मुखपोतावृताननाः ॥ ४३ ॥
અથ–તમે કેણ છે? અને અહીં કેમ આવ્યા છે? એવી રીતે તેણે બેલાવ્યાથી તેઓ મુખપર મુહપત્તિ રાખીને મિષ્ટ વચનેથી છેલ્યા કે, છે ૪૩ |
महानुभाव धर्मज्ञा । धर्मतत्वोपदेशकाः શાળા પતિ વિથાતા ઘર્મના સિતા રઘં . છછ .
અર્થ-હે મહાનુભાવ! અમ ધર્મ જાણનારા, ધર્મતત્વને ઉપદેશ દેનારા તથા ધર્મમાગમાં રહેનારા શ્રમણ નામથી પ્રખ્યાત થયેલા છીએ. એ જ છે
મંતર સારાર્થના સામેના પિરિયર | - સાર્થશાતબંતોત્ર / સમાગમને સુંદર છે જ !
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પ૩ર) અર્થ:-વળી હે સુંદર! અમે એક સથવારાની સાથે ચાલતા હતા, પરંતુ તેથી વિખુટા પડવાથી અમો ભમતા ભમતા અહીં આ ગિરિસ્થલીમાં આવી ચડયા છીયે. . પ .
साधुसंगसमुद्भूत-पुण्योल्लासः सुवासनः ॥ सरभः प्राह को धर्मों। धर्मज्ञा भवतां मतः ॥ ४६॥ અર્થ:- સાધુના સંગથી ઉત્પન્ન થયેલા પુણ્યના ઉલ્લાસવાળે તથા સ્વચ્છ વાસનાવાળે તે સરભ બોલ્યો કે, હે ધમí મુનિઓ! આપને ક ધર્મ સમ્મત થયેલે છે? ૮૬ છે
अनूचानास्तमूचाना । दृष्ट्वा प्रकृतिभद्रकं ॥ वत्स स्वच्छोऽसि यद्धर्म-विवेकं प्रचिकीर्षसि ॥ ४७ ॥
અર્થ:–ત્યારે તે મુનિઓ તેણે સ્વભાવથી ભદ્રક જાણુને બોલ્યા કે હે વત્સ! ખરેખર તું નિમલ હૃદયવાળે છે, કે ધર્મનું વિવેચન કરવાની ઇચ્છા કરે છે. ૪૭ w
समासेनैव धर्मस्य । रहस्यं ब्रूमहे शृणु ॥ परो हि दूयते येन । कार्य धर्मार्थिना न तत् ॥ ४८ ॥
અર્થ–હવે અમે તેને સંક્ષેપમાંજ ધર્મનું રહસ્ય કહીયે છીએ તે તું સાંભળ? જેથી પરપ્રાણીને દુઃખ થાય એવું કાર્ય ધર્માથી માણસે કરવું નહિ. ૪૮
त्यजेदधिपमन्यायं । वयस्यं दांभिकं त्यजेत् ।। दृष्टापायं त्यजेद्वासं । त्यजेद्धर्म दयोज्झितं ॥ ४९ ॥
અર્થ–અન્યાયી રાજાને કપટી મિત્રને નુક્શાનીવાળા નિવાસનો અને દયારહિત ધર્મને ત્યાગ કરો. એ કહે છે
उत्तारयंति पानीया-त्तिमीन जालेन ये जडाः ते शंसंति भवे भाव्यं । पानीयोचारमात्मनः ॥५०॥
અર્થ –જે જડ માણસે જાળવડે જલમાંથી મત્સ્યને ઉતારે છે, તેઓ આ સંસારમાં પોતાનું પાણી પણ ઉતરશે એમ જણાવે છે.
नित्यशूकराजा ये । शुकराजादिपत्रिभिः ।। विध्यंते तेऽचिराचंचु-घातैर्नरकपत्रिभिः ॥५१॥
અર્થ –જે નિર્દયશિરોમણિઓ બાણેથી શુકરાજ આદિકેને મારે છે, તેઓને થોડા કાળમાંજ નરકના પક્ષિઓ ચંચુઘાતેથી વીંધી નાખે છે.
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પ૩૩) पतंगानां गतिच्छेदो । यैर्वधेन व्यधीयत ।। વામનઃ સુમતિ ઃ ા તેનો તે નરાધા || ૨ |
અર્થ–જેઓ વધ કરીને પક્ષિઓનો ગતિભંગ કરે છે, તે નીચ માણસે પોતાની સુગતિનો ભંગ કરે છે. પર છે
अमौलिदेहमस्तंभं । गेहं रूपमयौवनं ।। अवृत्तिक्षेत्रमस्वामि-सैन्यं कुलमनंगजं ॥ ५३ ॥
અર્થ-જેમ મસ્તકવિના શરીર, તંભવિના ઘર, યૌવનવિના રૂપ વાડવિના ખેતર, નાયકવિના સેન્ય, પુત્રવિના કુલ, ૫૩ છે
अस्मृतिश्रुतिरज्ञानं । व्रतं धनमनर्जनं ॥ અપૂરા ઘI વિનાયત્યાસ્તથા ૬૪ |
અર્થ-સ્મરણવિના શાસ્ત્ર, જ્ઞાનવિના ચારિત્ર તથા કમાણુવિના જેમ ધન, અને મુળવિના જેમ વૃક્ષ તેમ દયાવિનાને ધર્મ નાશ પામે છે. તે પ૪
आमंतगजमाकुंथु । यजीवो रक्ष्यते क्षितौ ।। एष एव सतामिष्टो । धर्मो दुःकर्ममर्मभित् ॥ ५५ ॥
અર્થ છેક હાથીથી માંડીને કંથવા સુધીના જીવનું રક્ષણ કરવું તજ દુષ્કર્મોના મને ભેદનારે ધર્મ સજજનોને વહાલે છે. પપા
मुनिभिः सरभः पुण्य-मार्गमित्यवतारितः ॥ સ પાડીરાત સા–રહો તથ શતજ્ઞતા | પ૬ | અર્થ:–એવી રીતે તે મુનિઓએ સરભને પુષ્યમાર્ગમાં ઉતાર્યો, ત્યારે તેણે પણ તે સાધુઓને માર્ગે ચડાવ્યા, અહો તેનું કૃતજ્ઞપણું કવું ઉમદુ છે! છે ૫૬ છે
सौप्तिकायान्यदा भूरि-भिल्लैः पल्लीपतियुतः ॥ શાસપોવાથી–ત્ત શ્રેજૈન કવિ . ૧૭ |
અર્થ: હવે એક દિવસે તે સરભપલ્લી પતિ ઘણું ભિલ્લો સહિત સર્વ હથિયાર લઈને ધાડ પાડવા માટે ચાલ્યો, કેમકે તેઓની એજ આજીવિકા છે. એ ૫૭ છે
तमोरूपास्तमोवेला-मिच्छंतः सौहृदादिव ॥ शपरा आदिनेशास्तं । वने तस्थुनिलीय ते ॥ ५८ ॥
અર્થ—અંધકારરૂપ તે ભિલ્લો જાણે મિત્રાઈથી જ અંધકારની વિનાને ઇચકતાથકા છેક સૂર્યના આથમવાસુધી વનનાં છુપાઈ રહ્યા
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩૪) तदा पुण्योदयाद्वाचः । साधूनां सरभोऽस्मरत् ॥ श्रृणीयंते हि ताश्चित्त-द्विपे कापथचारिणि ॥ ५९॥
અર્થ_એવામાં પુણ્યના ઉદયથી સરભને સાધુઓનાં તે વચને યાદ આવ્યાં, કેમકે કુમાર્ગે ચાલનારા ચિત્તરૂપી હાથીને અટકાવવામાં તે મુનિવચને અંકુશસમાન હોય છે. પ૯ છે
શિક્ષિત પરિવાર પરીક્ષા મુનીશ્વર तस्यामेव प्रवृत्तोऽस्मि । घिग्मां दु:शिष्यशेखरं ॥ ६० ॥
અર્થ: અરેતે મુનિઓએ પરને પીડા ન ઉપજાવવી, એમ મને શિખામણ આપી છે, અને તેજ પરપીડામાં હું પ્રવૃત્ત થયો છું, માટે મને કશિષ્યના સરદારને ધિક્કાર છે. આ ૬૦ છે
जनं हत्वा धनं हृत्वा । गोभ्यस्तर्णान् वियोज्य च ॥ अवस्था सैव मे भूयो । भविता पंचर्दिनैः ॥ ११ ॥
અર્થ–માણસેને મારવાથી, ધન હરવાથી તથા ગાયથી વાઇરડાંઓનો વિયાગ કરાવવાથી મારી પણ પાંચ છ દીવસમાં તેજ યવસ્થા થશે. ૫ ૬૧ છે
वृत्तिगभुजंगानां । सुकरा तृणवायुभिः॥ મનુના અંત સુદg– વૈરેન વિશે દર |
અર્થ –હરિણ અને સર્ષોની પણ ઘાસ અને વાયુથી થતી આજીવિક સહેલી છે, પરંતુ અરેરે! દૈવે માણસને દુઃખે પેટ ભરાય એવા કર્યા છે. જે દર છે वरं बुभुक्षासहनं । गहनं सेवितं वरं ॥
વણિ તુલા-કમર્વિવૈઃ પુનઃ || ૬૩ .. અથ–સુધા સહન કરવી સારી, વનમાં નિવાસ કરવો સારે, પરંતુ કુકમથી મેળવેલા ધનથી તૃપ્ત થવું પણ સારું નથી. તે ૬૩
किमेभिरायुधैजंतु-हत्ययेव मलीमसैः ।। સનીલમ સૈનિક જિંar | જશ્રરંવાલાપ ૪ | "
અર્થ:–જીવહિંસાથી જાણે મલીન થયેલા એવા આ હથિયારિનું મારે શું પ્રયોજન છે? તથા નરકમાં મોકલનારા આ સિનિનું પણ મારે શું પ્રયોજન છે? ૬૪
एवं शमसुधांभोधि-वीचिविमलिताशयः ॥ सोऽचालीदायुधांस्त्यक्त्वा-ऽनापृच्छय च परिच्छदं ॥६५॥
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩૫) અથર–એવી રીતે શાંતતારૂપી અમૃતસાગરના મેજાએથી નિર્મલ થયેલા આશયવાળે તે સરભ હથિયારે છેડીને પરિવારની રજા લીધાવિનાજ ત્યાંથી ચાલ્યો ગયે. ૬પ છે
कृपापूर्णमनाः पाप-भीरुर्निर्मुक्तमत्सरः ॥ सवृत्तमत्यजनित्य-मायुः स स्वमपूरयत् ।। ६६ ।।
અર્થ-દયાથી સંપૂર્ણ મનવાળા, પાપથી ડરેલા તથા મત્સર હિત થયેલા તે સરભે હમેશાં પોતાનું સદાચરણ નહિ છોડતાંઘકાં પોતાનું આયુ સંપૂર્ણ કર્યું. એ ૬૬ છે છેવા સમાધિના વા ! કુશાગyપત્તને |
સુદ્રઢત્તરશા વા વાયૂર સુતા || ૭ | + અથ–પછી સમાધિપૂર્વક કાળ કરીને કુશાગ્રપુર નામના નગ૨માં તું સુરેદ્રદત્તના કુલમાં ધમ્મિલ નામને પુત્ર થયે. ૬૭
यत्माग्भवे दयापुण्य-मनन्यतुलितं व्यधाः॥ पुष्टः क्षीणोऽपि तेनाय-मभवद्विभवस्तव ।। ६८ ॥ અર્થ–પૂર્વભવમાં તે જે અનુપમ દયાપુણ્ય કર્યું, તેથી તારો ક્ષીણ થયેલે વૈભવ પણ પાછો પુષ્ટ થયો. એ ૬૮
गुरोरिति गिरासार्षी-दम्मिलः प्राच्यजन्मनः ॥ ગ્રંથસ્થ વિસ્મૃતરર . વિનેગો વિનાયો | ૨૨ છે
અર્થ:–વિનયથી નિર્મલ થયેલ શિષ્ય ગુરૂના વચનથી જેમ વિસરેલા ગ્રંથને યાદ કરે તેમ ધમ્બિલે ગુરૂના વચનથી પિતાનો પૂર્વભવ યાદ કર્યો. ૬૯ છે
ततो वैराग्यतो रोगे-विव भोगेष्वनादरी ॥ " ' ધાવસ્થામયુદ્ધમાતા-વિતિ વ્રતવિધિt || ૭૦ | -
અર્થ–પછી વિરાગ્યથી રેગો સરખા ભાગોમાં આદરરહિત થઈને ચારિત્રમાં રૂચિ ધારણ કરીને અધ્યાત્મબુદ્ધિથી તે ચિરકાલ સુધી વિચારવા લાગ્યો કે જે ૭૦ છે . अहो मोहाजनो जन्म-जराचं दूषणबजे ।
જ પતિ મને જામી. વરલમિર સુઘં . ૦૨ : '
અર્થ –અહે! કામી માણસ જેમ દુરાચારી પીને જેતે નથી, તેમ આ સંસારમાં માણસ મેહને લીધે જન્મ, જરા આદિક દૂષણેના સમુહને જેતે નથી. એ ૭૧ છે.
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩૬) न भोगै रिमिभुक्त-रुपर्युपरि तप्यति ॥ संसारे विविधाहारै-भसकव्याधिमानिव ॥ ७२॥
અર્થ:–ભસ્મક વ્યાધિવાળો માણસ જેમ વિવિધ ભેજનથી સંતુષ્ટ થતું નથી, તેમ સંસારી માણસ પણ ઉપરાઉપર ભગવેલા ઘણુ ભેગોથી પણ સંતુષ્ટ થતો નથી. એ ૭૨ છે
सभुजंगभिवागारं । रजोमिश्रमिवोदकं ॥ सत्रासभिव माणिक्यं । मलक्लिन्नमिवांबरं ।। ७३ ॥ અર્થ–માટે સર્ષવાળા ઘરની પેઠે, ધુળથી મિશ્ર થયેલા જલ ની પેઠે, ત્રાસવાળા મણિકયની પેઠે, મેલથી ભરેલાં વસ્ત્રની પેઠે, ૩૩
सकंटकमिवाध्वानं । क्रूरकेंद्रमिवोदयं ।। न स्वीकुर्याद् बुधो भूरि-क्लेशं वैषयिकं सुख ॥ ७४ ॥
અર્થ-કાંટાવાળા માર્ગની પેઠે તથા દૂર કેંદ્રવાળા ઉદયની પેઠે ડાહ્યો માણસ ઘણા કલેશેવાળા વૈષયિક સુખને સ્વીકારતા નથી.
નાગ ભટ્ટાસરીમિ અણુવાર્થત પયત વાવણીયં ચા–રતાં નિધન | ૭૧ ||
અર્થ છેક વિતપર્યંત ક્રોડગમે મહાકાલેશેથી જે ધન ઉપાજન કરાય છે, તે ધન મૃત્યુસમયે જોતજોતામાં પારકું થાય છે. ૭પાર
बिभरांचक्रिरे स्नेहा--द्या निजांगवदंगनाः ॥ पत्युर्मुत्युक्षणे ताः स्युः । स्वस्वार्थप्राप्तितत्पराः ॥ ७६ ॥
અર્થ:–જે સ્ત્રીઓનું સ્નેહથી પિતાના શરીરની પેઠે પિષણ કરવામાં આવ્યું છે, તેઓ પણ પતિના મૃત્યુસમયે પિતાને સ્વાર્થ સાધવા માટે તત્પર થાય છે. ૭૬ છે
છે તોડધિન્ન ત્રિા જેવા પવિતા સુતા . तेऽपि दारूणि दत्वांते । सुखिता भुंजते धनं ॥ ७७॥
અર્થ –જે પુત્રને પિતાથી પણ અધિક રીતે સ્નિગ્ધ ભેજનથી પોષવામાં આવ્યા છે, તેઓ પણ અંતસમયે કાષ્ટો આપીને પછી સુખેથી તે ધન ભેગવે છે. જે ૭૭
कृत्याकृत्यविचारेण । यदपालि कलेवरं ।। वैरिण्या जरसा प्रांते । मिलितं तद्विनंक्ष्यति ॥ ७८ ॥
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩૭) અર્થ –કૃત્ય અકૃત્યનો વિચાર કર્યા વિના જે આ શરીરને પિષવામાં આવ્યું છે, તે પણ અંતે વિરી એવા ઘડપણ સાથે મળીને નષ્ટ થાય છે. જે ૭૮ છે
एवं तांडवयंश्चित्त-रंगे नीरागतानटीं ॥ मुगुरोश्चरणौ नत्वा । तत्वार्थीति व्यजिज्ञपत् ॥ ७९ ॥
અર્થ:–એવી રીતે વિરાગ્યરૂપી નદીને પોતાના મનરૂપી રંગમંડપમાં નચાવ થકે તે ધમ્મિલ તે સુગુરૂના ચરણેમાં નમીને તત્વનો અથી થયોથકે વિનંતિ કરવા લાગ્યો કે, આ ૭૮ |
प्रभो भाग्येन दृष्टोऽसि । जंगमस्त्वं सुरद्रुमः ॥ दत्वा दीक्षाफलं तन्मां । सुकृतार्थ कृतार्थय ।। ८० ।।
અર્થ-હે પ્રભે ! ભાગ્યોદયથીજ જગમ કલ્પવૃક્ષ સમાન આપ મારી દષ્ટિએ પડેલા છે, માટે હે સુકૃતાર્થ ! આપ મને દીક્ષારૂપી ફલ આપીને કૃતાર્થ કરે. ૮૦ છે
ततः सूरिरमुं मुक्त-मुक्ताभूषमदूषणं ॥ गुरुपादांबुजस्पर्श-द्धन्यमन्यमदीक्षयत् ॥ ८१॥
અર્થ: ત્યારે મોતીઓના આભૂષણથી રહિત થયેલા, દૂષણવિનાના અને ગુરૂના ચરણકમલના સ્પર્શથી પોતાને ધન્ય માનતા એવા તે ધમ્મિલને ગુરૂમહારાજે દીક્ષા આપી. છે ૮૧ છે
विज्ञातश्रमणाचारो । विहरन् गुरुणा सह ॥ अंगान्यधिजगे भक्ति-रंगादेकादशापि सः ॥ ८२॥
અર્થ:-હવે જાણેલ છે સાધુઓને આચાર જેણે એવા તે ધબ્બલે ગુરૂસાથે વિહાર કરતાં થકાં ભક્તિના રંગથી અગ્યારે અંગે અભ્યાસ કર્યો. તે ૮૨ છે
अधीतश्रुत्रसूत्रार्थ-स्मृतिव्यग्रं न तन्मनः ॥ " ગરચર નાગા મા સહ સંતરે ૮૩
અર્થ -ભણેલાં શાસ્ત્રોનાં સૂત્રોનાં અર્થોના સ્મરણમાં આસક્ત થયેલું તેનું મન પ્રમાદસાથે પરિચય કરવામાં અવકાશ પણ પામ્યું નહિ. એ ૮૩ • તને વિર મુરા–પિ હારિ સુવું છે.
न जातु तत्र सोऽस्ति । निर्मोक इव पन्नगः ॥ ८४ ॥ ૬૮ સુર્યોદય પ્રેસ-જામનગર
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩૮) અર્થઘણું કાળસુધિ ભગવેલું એવું પણ જે સંસારિક સુખ તેણે તજી દીધું, તે સુખમાં છડેલી કાંચળીમાં જેમ સર્ષ તેમ તે કદાપિ આસક્ત થયો નહિ. એ ૮૪ છે.
दृढगाढनवब्रह्म-गुप्तिभित्त्यंतरास्थितं ॥ નારીદાક્ષનાવૈ–વિણંત જ તન્મઃ ૮૬ છે.
અર્થ–દઢ અને મજબુત એવી નવ પ્રકારની બ્રહ્મચર્યની ગુણિરૂપી ભી તેની અંદર રહેલું તેનું મન સ્ત્રીઓના કટાક્ષરૂપી બાણેથી વિધાયું નહિ. ૮પ છે शीतवातातपक्लेश-सहने स वनेचरैः॥
સ્થત વિઘટિત પતિનોપમ / ૮૨ | અર્થ-ડી વાયુ અને તાપના કલેશને સહન કરવામાં વનચરેએ તે ધમિલ મુનિને મહાન પત્થરની ઘડેલી પ્રતિમાસરખા જોયા.
एवंविधविहारेण । विहरन् स महीतले ॥ ज्ञात्वावसितमायुः स्वं । जगृहेऽनशन सुधीः ।। ८७ ॥
અર્થ –એવી રીતના વિહારથી તે સુબુદ્ધિ ધમ્પિલમુનિએ પૃથ્વી. પર વિહાર કરતાં થકાં પોતાના આયુને અંતકાળ જાણીને અનશન પ્રહણ કર્યું. એ ૮૭ છે
प्रपद्य त्रिंशताहोभि-रेष संलेखनां मुखं ॥ सद्धयानयानमारूढः । कल्पं नाम्नाच्युतं ययौ ।। ८८ ॥
અથ–ત્રીશ દિવસો સુધી સુખેથી સંખના કરીને ઉત્તમ સ્થાનરૂપી વાહનપર ચડીને તે અશ્રુત નામના દેવલેકમાં ગયા. ૮૮ છે
द्वाविंशतिमसौ तत्र । सागरोपमितीन् सुखं ॥ भुक्त्वा महाविदेहेषु । सत्कुले जन्म लप्स्यते ॥ ८९ ।
અર્થ: ત્યાં તે બાવીસ સાગરોપમનું સુખ ભેગાવીને મહાવિદેહ . ક્ષેત્રમાં ઉત્તમ કુલમાં જન્મ પામશે. ૮૯
તત્રા સાથે વણાય તોગ&િા | धौतकर्ममलो गंता । तत्वतः पदमच्युतं ।। ९० ॥
અર્થ–ત્યાં પણ સમયે દીક્ષા લઇ તપરૂપી જલથી કમરૂપી મેલને લઈને તત્વથી મોક્ષસ્થાનમાં જશે. . ૦ .
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩૯) एवं बुधश्रुतिसुधाश्रुतिधम्मिलस्य । सम्यनिशम्य चरितं करुणाकरस्य । आमुष्मिकैहिकसुखाय भजंतु जंतुક્ષાર્થાણુરષિા વિ . ૧૨ . મર્થ–એવી રીતે દયાની ખાણુસરખા તે ધમ્પિલમુનિનું વિદ્વાનાના કણેને અમૃતના ઝરણાસરખું ચરિત્ર સમ્યપ્રકારે સાંભળીને ઉદાર બુદ્ધિવાળા મનુષ્યો ! હમેશાં આ લોક અને પરલોકના સુખમાટે જીવદયામાં આદર કરે? | ૧૧ છે
॥ इति श्रीजयशेखरसरींद्रकृतं धम्मिलचरित्रं संपूर्ण ॥ છે શ્રીયશેખર સૂરીશ્વરે રચેલા શ્રીધમ્મિલચરિત્રનું ગુજરાતી ભાષાંતર સંપૂર્ણ થયું.
શ્રીસ્તુ ||
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
** ॥ प्रशस्तिः ॥ **
स श्रीनाभिनरेंद्रनंदनजिनः श्रेयांसि देयाचिरं । यः स्थाना त्रिजगत्पराभवकरं भूपं जिगाय सरं ॥ स्कंधद्वंद्वनिलीनकुंतलततिव्याजेन वर्याक्षरन्यासं वैरिजयप्रशस्तिरमला तेनैव किं लिख्यते ॥ १॥
અર્થ-જેણે પિતાના બળથી ત્રણે જગતને પરાભવ કરનારા કામદેવરૂપી રાજાને જીતેલો છે, અને તેથી જ જાણે બન્ને ખભાપર લટકતી કે શેની શ્રેણીના મિષથી ઉત્તમ અક્ષરની સ્થાપનાવાળી વરિને જીતવાથી નિર્મલ જયપ્રશસ્તિ શું લખી હેય નહિ, એવાતે શ્રીનાભિરાજાના પુત્ર પ્રથમ જિનેશ્વર ચિરકાલ સુધી કલ્યાણ આપે?
श्रीसिद्धार्थनरेंद्रवंशतिलकः श्रीवर्धमानो जिनस्तत्प? किल पंचमो गणधरः स्वामी सुधर्मा ततः ॥ श्रीजंबूप्रभवादयो गणभृतस्तेषां क्रमेणागतः । श्रीमानंचलगच्छ एष विजयी विश्वे चिरं नंदतात् ॥ २॥
અર્થ_શ્રીસિદ્ધાર્થ રાજાના વંશમાં તિલક્સમાન શ્રીવર્ધમાન જિનેશ્વર થયા, તેમની પાટે પાંચમા ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામી થયા, ત્યારબાદ શ્રીજંબુસ્વામી તથા પ્રભવસ્વામિ આદિક ગણધ થયા, અને તેના અનુકમથી આવેલ આ વિજ્યવાળે અંચલગચ્છ જગતમાં ચિરકાલસુધી વૃદ્ધિ પામે ? ૨છે
तत्रार्यरक्षितगुरुर्जयसिंहमूरिः। श्रीधर्मघोषगुरवोऽथ महेंद्रसिंहाः ।। सिंहप्रभो गणधरोऽजितसिंहपरिदेवेंद्रसिंहगुरवः परवादिजैत्राः ॥ ३ ॥
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૪૨ )
અ:—તે અચલગચ્છમાં શ્રીઆર્યરક્ષિતસૂરિ, જયસિંહરિ, શ્રીધર્મ ધેાષસૂર, મહેન્દ્રસિંહસુરિ, સિ હુપ્રભસૂરિ તથા ગણધર એવા અજિતસિ’હરિ અને પરવાદીઓને જીતનારા શ્રીદેવેદ્રસિ’હરિ થયા. धर्मप्रभो गणधरो जितवादि सिंहः ।
श्री सिंहमूरितिका गुरवो महेंद्राः ॥ तत्पट्टकाननमनोहर कल्पवृक्षा |
विश्वे जयंतु सुचिरं गुरुमेरुतुंगाः ॥ ४ ॥
અ:—પછી જીતેલ છે વાદિરૂપી સિ’હુ જેણે એવા ધમપ્રભ નામે ગણધર થયા, પછી શ્રીસિ તિલકસૂરિ તથા પછી મહેદ્રપ્રભસૂરિ થયા, તેમની પાટરૂપી વનમાં મનેહુર કલ્પવૃક્ષસરખા શ્રીમેરૂતુ ગરિ જગતમાં ચિકરાલસુધી જયવતા વર્યાં. ॥ ૪ ॥
महेंद्रप्रभसूरींद्र - पाणिपंकज दीक्षिताः ||
--
શમુખ્યાત્રય શિષ્યા ! લસૂમિતિ નામતઃ | ૢ || અર્થ:—શ્રીમહે પ્રભરિરાજના હસ્તકમલથી દિક્ષિત થયેલા તથા દક્ષામાં મુખ્ય નીચેમુજબ નામવાળા ત્રણ શિષ્યા થયા. श्रीमुनि शेखरसूरिः । श्रीजयशेखरसूरयः ॥
श्रीमेरुतुंगरींद्रास्ते च पट्टे प्रतिष्ठिताः ।। ६ ।। અર્થ :શ્રીમુનિશેખરસૂરિ, શ્રીજયશેખરસૂર, અનેશ્રીમેરૂતુંગર. તેમાંથી તે મેરૂતુ ગસૂરિને પાટપર સ્થાપન કર્યાં હતા. પા ઋષિષષરઃ શ્રીમાન્ । સી: શ્રીનયશેવઃ ||
-
नापि वेधा विधातुं य - त्कवित्वगणनां विभुः ॥ ७ ॥ અ:—તેઓમાં શ્રીમાન જયશેખશસૂરિ કવિઓમાં ચક્રવતી સ માન થયા, કે જેની કવિતાની ગણત્રી કરવાને બ્રહ્મા પણ સમર્થ નથી. प्रबोधचिंतामणिरदद्भुतस्तथो
पदेश चिंतामणिरर्थपेशलः ॥ व्यधायि यैजैनकुमारसंभवा
મિલાનતઃ મૂર્ત્તિવ્રુધાસરોવર | ૮ ||
અઃ—વળી જેમણે અદ્ભુત એવા પ્રમચિંતામણિ નામે ગ્રંથ, અથથી મનહર ઉપદેશચિતામણિ નામે ગ્રંથ, તથા સુભાષિતરૂપી અમૃતના સરોવરસરખું જૈતકુમારસંભવ નામે મહાકાવ્ય બનાવ્યું છે.
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪ર ) વિજ્ઞાર્થૌતૈઃ શિર ઘભિચાર प्रशस्य मेतच्चरितं वितेने ॥ નિપીત તત્ર પવિત્રા –
સ: સરસ્થાનિવ મોજ | ૨ | અર્થ વળી વિદ્વાનોએ પ્રાર્થના કરવાથી તેઓએ ધમ્મિલનું આ પ્રશંસાપાલ ચરિત્ર રહ્યું છે, માટે તળાવની પેઠે તેમાં રહેલા પવિત્રપુણ્યરસને હે ભવ્યલેકે! તમો પીએ? ૯ છે
द्विषदद्वारिधिचंद्रांक-वर्षे विक्रमभूपतेः॥ શારિ સરજનહારા ગુર્નમંત્રે ૨૦
અર્થ_વિક્રમરાજાના ચૌદસે બાસઠ (૧૮૬૨) ના વર્ષમાં આ મનહર ચરિત્ર ગુજરાત દેશમાં સંપૂર્ણ કર્યું. તે ૧૦
तत्र त्रीणि सहस्राणि । तथा पंचशतानि च ॥ चतस्रोऽनुष्टुभश्चेति । ग्रंथसंख्या विनिश्चिता ।। ११ ॥ અર્થ –આ ચરિત્રમાં ત્રણ હજાર પાંચસેને ચાર (૩૫૦૪) અનુષ્ટમ્ શ્વેકેની ગ્રંથસંખ્યા નિશ્ચય કરેલી છે. જે ૧૧ છે
यावन्मेरुमहीधरः क्षितितले यावच्च रत्नाकरा । यावचंद्रदिवाकरौ ग्रहगणा यावन्नमस्तारकाः ॥ भव्यानां शिवमार्गदर्शन विधौ बिभृत्मदीपायितं । तावनंदतु धम्मिलस्य चरितं वाच्यं मुनींद्रश्चिरं ॥ १२ ॥
અર્થ-જ્યાં સુધી આ પૃથ્વીતલપર મેરૂપર્વત છે, જ્યાં સુધી સમુદ્રો છે, જ્યાંસુધી ચંદ્ર, સૂર્ય અને ગ્રહના સમુહ છે, તથા જ્યાંસુધી આકાશમાં તારાઓ છે, ત્યાંસુધી ભવ્યલોકેને મોક્ષમાર્ગ દેખાડવાની વિધિમાં દીપકસરખું તથા મુનીશ્વરોથી વચાતું એવું આ ધાગ્નિલનું ચરિત્ર ચિરકાલસુધી સમૃદ્ધિ પામે. તે ૧૨ છે
તિ ઝરતિઃ |
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
नीचे मुजब ग्रंथो तैयार छः
मृगावती चरित्र-श्लोकबद्ध-मलधारी श्री देवप्रभसूरिनी अद्भुत कृतिवाळो आ ग्रंथ अमे वे प्रतो साथे राखी बनते प्रयासे शुद्ध करी छापी तैयार करेल छे. प्रत आकारे सुपररोयल १२) पेजी फोर्म श्लोक संख्या १७००) आशरे जाडा कागमा छता सर्व कोइ लाभ लई शके ते माटे किं. रु. २) राखी छे.
. गौतमपृच्छावृत्ति-आ ग्रंथ साधु साध्वी दरेकने खास उपयोगी छे. प्रभु श्रीमहावीरने गौतम गणधरे अडतालीस प्रश्नो ६४ मागधी गाथामां पूछेला ते मूळ गाथा, तेनी संस्कृत टीका तथा दृष्टांतनी कथाओ सरल भाषामां होवाथी साधारण संस्कृत ज्ञानवाळाने पण उपयोगी छे. प्रत आकारे सुपर रोयल १२) पेजी फोर्ममां श्लोक संख्या १७००) आशरे छे. छतां किं. रु. २)
सम्यक्त्वकौमुदी-गद्य-पद्य-आ ग्रंथमां कथाओ साथे प्रास्ताविक श्लोको षणा मुकेल होवाथी आ मशहूर ग्रंथ व्याख्यानमा बांचवाने तथा साधारण संस्कृत भणेलाने घणो उपयोगी छे.किं. रु.२ ....... (दरेकर्नु टपाल खर्च जूदुं समनवू.)
पुस्तको मलवानुं ठेकाणु:
वोठलजी हीरालाल लालन. . सूर्योदय प्रिन्टिंग प्रेस-जामनगर
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ अंचलगच्छ स्थापक आर्यरक्षितसूरि पुस्तकोद्धार खाताना पडतर कोमते वेचाता तैयार जैन ग्रंथो. उपदेशचिंतामणी सटीक-कर्ता जयशेखरसूरि-भाषांतरसहित . कुल पृष्ट २४००-(चारे भाग साथे मोकलवामां आवे छे) रु. 20 श्रीआदिनाथजीनो रास-(कर्ता दर्शनसागर उपाध्यायजी --पृष्ट ८००)....रु. 1 श्रीपालराजानो रास-कर्ता न्यानसागरजी. अर्थसहित-पृष्ट 300) .... .... रु. 2 वर्धमानपमसिंह चरित्र-काव्यबद्ध-भाषांतर सहित .... रु. 1 __ , , , , , बुक बांधेली रु. 2 // कल्पसूत्र-(मूळ (बारसो) .... .... .... .... रु. 2 अंचलगच्छनी महोटी पटावली (गुजराती भाषा अने गुजराती ___टाइपमा चोपडी आकारे ) .... .... .... रु. 5 अंचलगच्छी पंचपतिक्रमण-(गुजराती टाइपचोपडी आकारे) .... .... .... रु. 1 // (दरेकर्नु टपाल खर्च जू९ समजवू) पुस्तको मलवानुं ठेकाणु: वोठलजी हीरालाल लालन. सूर्योदय प्रिन्टिंग प्रेस-जामनगर.