________________
પઢતીનાં કારણે
પરિચ્છેદ ]
અને તે ઉજૈનપતિ પોતાના સામું માથું ઉંચકી ન શકે તેની તકેદારી રાખવા પોતાના જ વૈદિકધર્મી એક અમલદારને-નામે પુષ્યમિત્રને–તે રાજ્યના મુખ્ય સેનાધિપતિ તરીકે મૂકતા ગયેા. આ પ્રમાણે દક્ષિણાપથના સ્વામી શતકરણી બીજાનું ધર્માધપણું પણ, જો કે ચકલે ચડયુ હતું, છતાંયે તે બહુ પરાક્રમી હોવાને લીધે થાડા વખત તે। નભી રહ્યું હતું; જ્યારે રાજા સુભાગસેન નબળા પડી જવાથી—નાના પ્રદેશતા જ સ્વામી થઇ જવાથી–કેમકે તેના રાજ્ય કુટુંબના નબીરાઓએ જ ભાગલા પાડી નાંખ્યા હતા; એટલે તેના ધર્માધપણાનું ટહુ । ચાલી શકયું જ નહાતું. આ બનાવ મ. સં. ૨૯૯=ઇ. સ. પૂ. ૨૨૮ માં બન્યા હતા. રાજા સુભાગસેનની જગ્યાએ બૃહસ્પતિમિત્ર અવતિપતિ તરીકે આવ્યા અને આપણે જોઈ ગયા છીએ કે જે મૌર્ય સામ્રાજ્યની પ્રીતિ એક વખત ગિતવ્યાપી બની રહી હતી તે જ મૌર્ય સામ્રાજ્ય માત્ર એક દશકા જેટલા ટૂંકા કાળમાં જ ( દશ વર્ષોંની અંદર જ ) બે મુખ્ય કુસુ‘પરૂપી દૈત્યનાકુટુબ કલેશ અને ધર્મદ્વેષના—ખપ્પરમાં સપડાઈ ધરાશાયી થઈ જવા પામ્યું હતું. (૬ થી ૯) બૃહસ્પતિમિત્ર આદિચાર રાજાએ. સુભાગસેનના અમલના કેવા સ ંજોગોમાં અંત આવ્યા અને તેની જગ્યાએ કેમ બૃહસ્પતિમિત્ર ગાદીપતિ થવા પામ્યા તે સ આપણે ઉપરમાં જોઈ ગયા છીએ, તેમ તેના પછી કાણુ કોણ રાજા થવા પામ્યા છે તથા તેમને અમલ
લખાણ તેવીને તેવી હાલતે રાખી મૂક્યુ' છે.
સ'ભવ છે કે બૃહસ્પતિમિત્રનું નામ જ રદ કરવું પડરો અને સુભાગસેનને અમલ ઇ. સ. પૂ. ૩૦૧ માં સમાપ્ત થયા હતા એમ ગણવુ' પડશે,
( ૪૪ ) પુરાણકારોએ આ સમયથી પુષ્યમિત્રને
૧૩
કેટલા કેટલા કાળ ચાલી શક્યા છે તે વિષેના વિચારે પણ આપણે પુ. ખીજામાં મૌર્ય વંશના પ્રારંભ કરતાં બતાવી ગયા છીએ તથા તેની કઇંક અંશે ચર્ચા પણ કરી ચૂકયા છીએ એટલે પિષ્ટપેષણ કરવા અત્રે જરૂર નથી. પણ તેમના અમલ દરમ્યાન જે કાંઇ ઐતિહાસિક ઘટનાઓ અની ગયાનુ જણાયુ છે તેવું જ તે ચારે રાજાએના સમૂહના એકત્ર રાજ્યકાળ છે એમ ગણીને સમગ્રપણે જ વિવેચન કરીશું.
વૈદિક ધર્મોનુયાયી સૈન્યપતિ પુષ્યમિત્રના હાથમાં રાજ્યના મુખ્ય સંચાલક તરીકેની લગામ આવવાથી, તેમજ પેાતાને શાતકરણી જેવા પ્રભાવવતા અને શક્તિશાળી ભૂપતિનું પીઠબળ હોવાથી, તે પણ પોતાના ધર્માં ધપણાના તાર નીચે પડવા દે તેમ નહાતા જ. તે અવંતિના પ્રદેશમાં એક લાકડીએ હાંક્યે રાખવા મડ્યો. તેટલામાં શાતકરણી દક્ષિણપતિનું ભરણુ ઇ. સ. પૂ ૨૨૬=મ. સ. ૩૦૧ માં થયું, એટલે પોતે હવે તદ્દન નિર’કુશ થતાં, બૃહસ્પતિમિત્રને ઉઠાડી મૂકી-૩ ભારી નાંખીને–રાજ્ય લગામ હાથમાં લેવાની ધારણા ધરતા હતા. પણ શાતકરણીને જે પુત્ર તેના મરણ બાદ દક્ષિણુપતિ થયા તેનુ રાજ્યશકટ ક્રમ ચાલે છે તે નિહાળ્યા બાદ કોઇપણ પગલું ભરવુ હોય તેા ભરવું તે ઠીક ગણાશે. એમ ધારી પોતે મહાઅમાત્યપદ ધારણ કર્યું ૪૪ અને પેાતાના પુત્રને ( જે સમય જતાં અગ્નિમિત્ર તરીકે ધૃતિહાસમાં પ્રસિદ્ધ થયા છે) પેાતાના સ્થાને સૈન્યપતિ અનાવ્યા; પણ દક્ષિણાપથપતિ કઈંક અંશે જોરાવર
રાખ માની લીધો છે અને તેને રાજ્યત્વ સમય ગણવા માંડયા છે, જો કે સત્તામાં તા તે રાખ જેવા જ હતા, છતાં દેખાવમાં તે તે રાજ્યને કમચારી-નૃત્ય જ હતા. મા વશનો પણ ભૃત્ય ગણાય તેમ શાતવહનવ ́શના પણ નૃત્ય ગણાય.
