Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ maharSi vidyAnaMdaviracitaH tattvArthazlokavArtikAlaMkAraH (hiMdI-TIkAsamanvitaH) (caturthakhaNDaH) (44) zrI AcArya kuMthasAgara graMthamAlA solApura. *ls40
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kuMthUsAgara graMthamAlA ke prakAzana. 1 caturviMzatijinastuti 2 zAMtisAgara caritra 3. bodhAmRtAva 4 nijAtmazuddhibhAvanA 5 nijAtmazuddhibhAvanA (gujarAtI) 6 mokSamArgapradIpa 7 jJAnAmRtasAra 8 laghubodhAmRtasAra (gujarAtI) 9 laghubodhAmRtasAra (hiMdI saM.) 10 laghubodhAmRtasAra ( kAnaDI ) 11 laghubodhAmRtasAra ( marAThI ) 12 svarUpadarzana sUrya 13 narezadharmadarpaNa 11 caturviMzatijinastuti (gujarAThI ) 15 laghujJAnAmRtasAra (gujarAtI) 16 laghujJAnAmRtasAra ( hiMdI ) 17 ughujJAnAmRtasAra ( kAnaDI ) 18 laghujJAnAmRtasAra ( marAThI ) 19 sudharmopadezAmRtasAra 20 sudharmopadezAmRtasAra ( marAThI ) 21 zrAvaka pratikramaNa sAra 22. zAMti sudhAsiMdhu 23 zrIdhAcArya kuMthUsAgarapUjA 24 svAnaMdasAmrajyapada pradarzI 25 narezadharmadarpaNa ( SaDbhASAtmaka )
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AcArya kuMthUsAgara graMthamAlA puSpa 44 zrIvidyAnaMda - svAmiviracitaH tattvArtha zlokavArttikAlaMkAraH ( bhASATIkAsamanvitaH ) ( caturthakhaMDaH ) TIkAkAra -ratna, siddhAMtamahodadhi, nyAyadivAkara, syAdvAdavAridhi, dArzanikaziromaNi zrI paM. mANikacaMdajI kauMdeya nyAyAcArya - x saMpAdaka va prakAzaka x - paM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI [ vidyAvAcaspati-nyAyakAvyatIrtha ] oN. maMtrI AcArya kuMthu sAgara graMthamAlA solApura. = -=x= All Rights are Reserved by the Society bIra saM. 2482] + mudraka + vardhamAna pArzvanAtha zAstrI kalyANa paoNvara priMTiMga presa, kalyANabhavana, soLApura. san 1956 [ 44.0
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItatvArthazlokavArtikakA mUlAdhAra prathama laNDa samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 1 // dvitIya khaNDa tatvArtha zraddhAnaM samparadarzanaM // 2 // tanisargAdadhimAdvA // 3 // jIvAjIvAsavabaMdhasaMbarani narAmokSAstatvaM // 4 // nAmasthApanAdravyabhAvatastanyAsaH // 5 // pramANAyairadhigamaH // 6 // nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH / 7 // satsaMkhyAkSetramAnakAlAntaramAvAlpabahutvaizca // 8 // tRtIya khaNDa patizrutAvadhimanaHparyayakevaLAni jJAnam // 9 // tatpramANe // 10 // Adhe parokSam // 11 // pratyakSamanyat // 12 // matiH smRtiH saMjJAciMtAbhinibodha ityanayAtaram // 13 / / tA driyAnidriyanimittam // 14 // avagrahe hAvAyadhAraNAH // 11 // bahubahu pakSimAniyatAnuktadhruvANAM setarANAM // 16 // arthasya // 17 // vyaMjanasyAvatrahaH // 18 // na cakSuranidriyAbhyAm // 19 // zrutaM matipUrva yanekadvAdazabhedam // 20 // caturtha khaNDa bha pratyayA'vadhidevanArakANAm // 21 // kSayopakSapanimittaH pavikalyaH zeSANAm // 11 // Rjuvipula natI manAparyayaH // 23 // vizuddhayatipAtAbhyAM tavizeSaH // 24 // vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyayayoH // 25 // matizrutayonibaMdho dravyeSvavaparyAyaSu // 26 // rUpiSvavadheH // 27 // tadanantabhAge manaHparyayasya // 28 // sarvadravyaparyAyaSu kevalasya // 29 // ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcatubhyaH // 30 // matizrutAvadhayo viparyayazca // 31 // sadasatoravizeSAdyadRcchApalabdhe. sanmattavata / / 32 // naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazaddhasamabhirUdvaivaMbhUtA nayAH // 33 // iti tatvAdhigame mokSazAstre prathamodhyAyaH
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mmmmmmwww Pomom~ ~iP zrI taponidhi AcArya sva. kuMthusAgarajI mahArAja. zrI taponidhi zrAcArya vIrasAgarajI zrI paramapUjya svAmin ! bApane vizvavaMdya daigaMbarI dIkSAko lekara basaMkhya AtmAvoMkA kalyANa kiyA hai| ApakI sAdhanA, tapazcaryA, vidvattA, yogyatA, lokasaMgrahavRtti aura sabase adhika nirmala cAritrase samAdhAna pAkara zrI paramapUjya cAritracakravarti siddhAMta-pAraMgata, yoga dra cUDAmaNi AcArya zAMtisAgara mahArAjane aMtima sallekhanAke samaya Apako apane uttarAdhikAra-AcArya paTTapara bArUDha kiyA hai| bataH Apake AcArya padAlaMkRta honeke pazcAt prathama bheTa rUpameM yaha tatvArthazlokavArtikAlaMkAra graMtharAjake prastuta caturthakhaMDakA Apake punIta karakamakaoNma paramAdarapUrvaka samarpaNa kiyA jAtA hai| adhyakSa A. kuMthusAgara graMthamAlA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ LAJA JAU PJETJA VETRJAVINE XUDE TEDAVA MPYAVEDARIJA NIJE RJAVANJA UR* HTTURALATEDASTURISTRATTRUADRATESTRUARTERROASTEDAARURNA isa graMthake saphala TIkAkAra taratna, siddhAMtamahodadhi, syAdvAdavAridhi, dArzanikaziromaNi, nyAyadivAkara, zrI paM. mANikacaMdanI kauMdeya nyAyAcArya phirojAbAda (bAgarA) KAREENETRUE STRIKISTEDAARTICE TURANTEEK
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdakIya vaktavya Aja hama hamAre svAdhyAya premI pAThakoMke karakamalomeM zlokavArtikake cauthe khaMDako de rahe haiM, isakA hame harSa hai / yadyapi isa khaMDa ke prakAzaname apekSAse adhika vilaMba ho gayA hai| parantu hamAre dharmapremI sadasya hamArI vivazatAke lie kSamA kareMge aisI AzA hai / , hameM isa pAtakA harSa hai ki graMthamAlAne isa mahAna kAryako saMpAdana karanemeM mArI dhairyakA kArya kiyA hai / usameM hamAre svAdhyAyapremI sadasyoM ke utsAhakI preraNA hai| hamArI isa yojanAkA sarvatra svAgata ho rahA hai| hamAre sadasyoMko to hamAre isa bahumUlya prakAzanakA lAbha ho hI rahA hai| parantu jo itara jijJAsu haiM, jainadarzanake tatvoMke aMtastalasparza mUkSma vivecanakA adhyayana karanA cAhate haiM unake lie Aja yaha prakAzana bahuta mahatvakA sthAna rakhatA hai| isa graMthake svAdhyAyase baDe 2 siddhAntavettA vidvAn prabhAvita hue haiN| nimnalikhita jaina samAjake katipaya prasiddha vidvAnoMkI sammatise hamAre pAThaka samajha sakeMge ki isa graMthase svAdhyAyapremiyokA kitanA hita huA hai / ve sammatiyAM isa prakAra haiN| siddhAntavAcaspati syAdvAdavAridhi zrI paM. vaMzIdharajI nyAyAlaMkAra indaura zrI tatvArtha zlokavArtika hindI bhASyake chape hue tInoM khaNDoMko meM zrImAn sara seTha hukumacaMdajI ke sAnidhya meM raha par3ha cukA huuN| isaparase itanA avazya kahA jA sakatA hai ki dArzanika evaM saiddhAMtika tatvArthIkA vizada vistRta varNana karanevAle saMskRta tasvArthazlokavArtika jaise mahAn graMthakA hiMdI bhASA anuvAda karanekA kArya baDI vidvattA evaM dRDhasAhasa evaM dhairyakA kAma thaa| __isako zrImAn paMDita mANikacandrajI nyAyAcAryane apane anupama tathoka guNoMke kAraNa pUrNa kara DAlA hai| isase paMDitajI avazya vartamAna yugIna jaina samAjameM eka mahAn dArzanika vidvAn kahe jAne ke pUrNa adhikArI haiN| darzanazAstra, siddhAnta, nyAya, vyAkaraNa, sAhityakI nimRtavidvattAse hI nyAyAcAryajIne yaha kArya saMpanna kiyA hai| yukti aura udAharaNoM dvArA kaThina prameyoMko saraLa subodhya, banA diyA hai / pratibhAzAlI vidvAnajIkA yaha kArya bar3A prazaMsanIya huA hai| isake lie hindI TIkAkAra mAnya paMDitajIko bhaneka hArdika dhanyabAda samarpita haiN| ... zrI lAlabahAdurajI zAstrI nyAyatIrtha indaura anekapadAlaMkRta zrImAna sA seTha hukamacaMdra sAhabakI svAdhyAyagoSThI meM anekopAdhivibhUSita nyAyAcArya paM. mANikacaMdrajI dvArA racita tattvAryazlokavArtikakI hiMdI TokAke kucha prakaraNa dekhanekA saubhAgya prApta huaa| TIkA vastutaH apane ApameM bar3I vizada aura vidvattApUrNa hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) zraddheya paMDitajI nyAyazAstra ke niSNAta vidvAn hai / ataH lokavArtika jaise dubaha aura gaMmIra graMthakI TIkAke adhikArI Apa jaise naiyAyika vidvAn hI ho sakate the| granthakI mULa paktiyAM paDhate samaya prathama kSaNa jo kaThinAI pratIta hotI hai, TokA paDhane ke bAda dUsare hI kSaNameM vaha kaThinAI. saralatAmeM pariNata ho jAtI hai, yahI isa TIkAkI vizeSatA hai| . aneka sthaloMko paDhakara to hameM aisA lagA jaise paMDitajIne sAkSAta maharSi vidyAnaMdike pAda. mUlameM hI baiThakara isa graMthakA adhyayana kiyA hoya / jaina sAhitya jagat meM yadi isa yugakI kinhI racanAoMko mahattva diyA jA sakatA hai to ve do hI hai| eka dhavalAdi graMthoMkI TIkA, dUsare tattvArthazlokavArtikakI hiMdI TIkA / pahilIko jahA~ aneka vidvAnoMne miLakara sampAdana kiyA hai, vahAM dUsarIko nyAyAcArya paNDita mANikacaMdrajIne svataH bakekene hI kiyA hai| bIsavIM sadIke jaina itihAsako gatizIla banAnemeM niHsaMdeha paMDitajIne mahatvapUrNa kArya kiyA hai| bAjake saMpAdana jagatko jitanI sAhityika suvidhAyeM prApta haiM, utanI sambhavataH taba nahIM thI, jaba ki paMDitajIne isa TokAko prArambha kiyA thaa| phira bhI paMDitajIne bAnI baudika mahAmatAke vAdhArapara itane vizALa gahana aura uccatama graMthako sarala banAkara jo sarva sAdhAraNake liye upayogI banA diyA hai, vaha vidvAnoMke liye IrSAko cIja hai| paMDitajIkI isa sAhitya sevAke liye mAvI pIDhI sadA unakA upakAra mAnatI rhegii| zrI zlokavArtikakI TIkAke liye jainadarzana, nyAya, siddhAMta, meM niSNAta snAtaka vidvAn kI apekSA thI, sAtha hI anya darzanoM yA vyAkaraNa sAhimakI takasparzinI vidvattA mI bAkAMkSaNIya thii| tabhI paMDitajIne amimanISiyase bhRta niravadha hiMdI TIkAkI racanA kI hai| vidvadvaryajI aura hiMdI bhASyakI jitanI bhI prazaMsA kI jAya svalpa hI hogii| hindI bhASyameM zatazaH nitAnta kaThina sthaloMpara bhAvArtha, yuktiyAM, udAharaNa, dekara to gehako moma banA diyA gayA hai| rUkSa viSaya nyAyako itanA spaSTa, rucikara, subodhya, banAne meM bhArI vidvatA, tapasyA, parizramazIlatA, anveSaNapUrvaka kArya saMpanna kiyA gayA hai| aise prakaraNoMkA adhyayana kara vidvAnakI tIkSNa mantaHpravezinI vidvattApara vismaya karate huye citta Anandagadgada ho jAtA hai / paMDitajIne isa graMthameM apane gaMbhIra adhyayana, asAdhAraNa jJAna, athaka parizrama, tathA apUrvapratibhAkA jo upayoga kiyA hai, usake lie hama paMDitajIkA abhinandana karate haiN| maiM TIkAkA adhyayana kara atyanta prabhAvita huA hUM / jaina samAjase nivedana hai ki ghorazrama, paripakvavidvatta se bharapUra isa anupama granthakA parizIlana kareM aura mahAn naiyAyika bhAcArya zrI vidyAnanda svAmIkI tarkapUrNa siddhAntapratipAdanapaddhatikA AnandAnubhava karate hue svakIya samyagjJAnako pariSkRta kreN|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) zrI vira paM. kailAsacandajI siddhAntazAstrI banArasa guruvarya paM. mANikacandajIkI amUlya kRti zrI lokavArtikalaMkArakI hindI TIkA isa zatI ke vidvadvargake lie spardhAI vastu hai / gurukI kRtiko AlocanA karanA ziSyakA kArya nahIM hotA / vaha kevala usakI abhivandanA kara sakatA hai / ataH maiM bhI usakI abhivandanA karatA huuN| vaha eka aisI kRti hai, jisase bhAvI pIDhIkA mArga prazasta huA hai / vaha sacamuca meM lokavArtikAlaMkAra ke jijJAsuoMke liye dIpikAkA hI kArya karegI / isase isa graMtha kI mahAnatA evaM upayogitAkA darzana hamAre pAThakoMko bhalI bhAMti hogA / adhika likhane kI AvazyakatA nahIM / prastuta khaMDakA prameya isase pahile prakRtagraMtha ke tIna khaMDa prakAzita ho cuke haiM / yaha nizcita hai ki tatvArtha zlokavArtikAlaMkAra tatvArthasUtra ke sarva gahana gaMbhIra tatvoMkA vividha dRSTikoNa se darzana karAnevAlA vizAla darpaNa hai, tatvArthasUtra ke prameyoMkA itanA sUkSma aura vistRta vivecana karanevAlA Ajataka koI dUsarA graMtha nahIM nikalA, yaha hama nissaMkoca likha sakate haiM / prathama khaMDa : - prakRta graMthake prathama khaMDameM mokSopAyake saMbaMdha meM atyaMta gaveSaNAke sAtha vicAra kiyA gayA hai / ukta viSayakA spaSTIkaraNa AbAla vRddhoMko samajhameM Ave, isa DhaMgase atyaMta vizada rIti se kiyA gayA hai| jIvakA aMtima dhyeya mokSa hai / baMdhanabaddha AtmAko muktike alAvA aura kyA cAhiye | muktike lie sAghanIbhUta saphalamArgakA darzana maharSi vidyAnaMdasvAmIne isa prakaraNa meM karAyA hai / ratnatrayake binA muktizrI vazameM nahIM ho sakatI hai / ratnatrayakI prAptise hI mokSasAmrAjyake vaibhavako yaha AtmA amita - anaMta - AnaMdake sAtha anubhava kara sakatA hai, isa tatvakA darzana hama AcArya vidyAnaMdI ke vivecana meM dekhakara gadgada ho jAte haiM / 650 pRSThomeM kevaLa eka prathama sUtrakA vivecana hI AsakA hai| isIse prakRta graMthakI mahattAkA jJAna ho sakatA hai| isa khaMDa meM prathama adhyAyakA prathama Anhika taka prakaraNa A gayA hai / 1 dvitIyakhaMDa - dvitIya khaMDa meM punazca graMthakArane samyagdarzanakA svarUpa, meda, adhigamopAya, tatvoMkA strarUpa aura bheda, tatvajJAna ke sAdhaka nikSepAdikoM kA vivecana, nirdezAdi padArtha vijJAnoMkA vistAra, aura satsaMkhyAkSetrAdika tatvajJAna ke sAdhanoMpara paryApta prakAza DAlA hai| isa khaMDa meM prathama adhyAyakA dvitIya AnhikatakakA vivecana A cukA hai / graMthakArane isa prakaraNa meM samyagdarzana ke saMbaMvizada vicArako vyakta kiyA hai| itanA hI likhanA paryApta hai ki samyagdarzana ke viSa yameM itanA vistRta va suspaSTa vivecana anyatra milanA asaMbhava hai / isa khaMDa meM kevaLa sAta sUtroMkA vivecana hU~ / prathama khaMDa meM ' samyagdarzanacaritrANi mokSa mArgaH ' isa sUtra ke dvArA mokSamArgakA sAmAnya vivecana kara AcArya pravarane dUsare khaMDa meM ' tatvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM ' se lekara ' satsaMkhyA kSetra sparzana
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) kALAMtarabhAvApabahutvaizva' sUtraparyaMta samyagdarzanakA svarUpa, utpatti va meda, tatvoMkA vizadarUpa aura tatvajJAnake upAyoMkA vizada darzana karAyA hai| isa taraha dvitIya khaMDa meM kevaLa sAta sUtroMkA aura dvitIya Anhikataka ATha sUtroMkA vivecana A gayA hai| , 1 tRtIya khaMDa -tIsare khaMDa meM samyagjJAnakA prakaraNa cAlU ho gayA hai| nauveM sUtrase lekara 20 meM sUtratakA vivecana tIsare khaMDa meM A cukA hai / samyagjJAnakA svarUpa, samyagjJAnake bheda, matijJAna aura zrutajJAnakA vivecana ukta khaMDameM kiyA gayA hai| jJAna sAmAnya pratyeka jIvako honepara bhI samyagdarzana jabataka nahIM hotA hai, tabataka vaha jJAna samyagjJAna nahIM kahalAtA hai / samyagjJAna hue binA isa AmAko Atmasiddhi nahIM ho sakatI hai / samyagjJAnarahita cAritra bhI samyakcAritra nahIM kahalA sakatA / ataH samyagjJAnakI prApti honA atyaMta Avazyaka hai| isa prakaraNameM jJAnako matizruta avadhiH mana:paryaya aura kevalajJAnake rUpameM vibhakta kara unako pratyakSa aura parokSapramANa ke rUpa meM vivecana kiyA hai / ina jJAnoMke prAmANya ke saMbaMdha meM tArkikacUDAmaNi vidyAnaMdasvAmIne akATya yuktiyoM dvArA jo vivecana kiyA hai, use dekhakara vidvarasaMsAra daMga raha jAyagA / viSayake vivecana meM vividha matakA parAmarza kiyA hai / aura unhI ke graMthokta pramANoMse viSayako unake gale utAranekA cAturya dikhAyA gayA hai / isa taraha tRtIya khaMDameM 20 sUtrataka ke prameyoMkA pratipAdana kiyA gayA hai| caturthakhaMDa - prastuta caturtha khaMDa 'bhavapratyayo vadhirdevanArakANAm' isa avadhijJAnaviSayaka sUtrase prAraMbha ho jAtA hai | graMthakArane avadhi aura mana:paryaya jJAna, unakA svarUpa, bheda, evaM kevalajJAna ke saMbaMdha meM pratimApUrNa vivecana kiyA hai| sAtha hI kumati, kuzruta aura vibhaMgajJAnakA vivecana kara nayoM ke saMbaMdha meM vistRta vivecana kiyA hai / isa prakaraName AcAryane avadhijJAnakI utpattime antaraMga aura bahiraMga kAraNoMkA sundara vicAra kara nimitta aura upAdAnapara yatheSTa prakAza DAlA hai / usI prakAra anaMtara avadhijJAnake medoMkA vistArapUrvaka nirUpaNa kara anyatra ullikhita sarvameda inhI bhedomeM aMtarbhUta hote haiM, isa bAtakA sayuktika nirUpaNa kiyA hai / tadanantara mana:paryaya jJAnakA, svarUpa, bheda aura unameM jo vizeSatA hai, usakA vizada pratipAdana kiyA hai / isake bAda matizru tAdi jJAnoMkA viSayaniyama batalAte hue AcArya mahArAjane unako Agamake prakAzameM tarka aura yuktise pratiSThita kiyA hai / kevalajJAnake viSayanibaMdhako 'sarvadravyaparyAyeSu kevalasya' sUtrake dvArA pratipAdana karate hue graMthakArane sarvajJakI susaMgata vyAkhyA kI hai / kevalajJAname sarva dravyaparyAya jhalakatI haiN| eka bhI paryAya yA padArtha ke chUTanepara sarvajJatA nahIM bana sakatI hai / yahAM mImAMsaka matakA khUba parAmarza kara sAkalyarUpase sarvasiddhi kI hai / nAstika aura mImAMsakoMke dvArA uThAI gaI aneka zaMkAeM evaM unake dvArA prayukta hetuko sadoSa siddha kara maharSine alpajJa ke jJAnako sAvaraNa aura sarva jJAnako nirAvaraNa siddha kiyA hai / AvaraNoMkI sarvathA hAni honepara vizada, sakala, aura yugapat pratyakSajJAna prApta hotA hai / vahI kevalajJAna hai| vahIM para sarvajJatA hai / isa prakaraNake bAda eka jIva meM eka sAtha kitane jJAna ho sakate haiM, isakA vivecana kiyA gayA hai| chadmastha jIvoMke eka /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayameM do upaAyega nahIM ho sakate haiM, kSAyopazamikabAna kramase hI hote haiM, yaha bataLAkara eka sAtha kitane bAna kaise saMbhavate haiM, isakA sayuktika vivecana kiyA gayA hai| kevalajJAna kSAyika hai, asahAya hai, vaha akelA hai, ataH eka hI hai / paMca jJAnoMkI vizada vyAkhyA karane ke bAda mithyAtvake sAhacayase matizruta avadhi ye tIna jJAna mithyArUpa bhI hote haiM, manaHparyaya aura kevala mithyArUpa nahIM ho sakate haiM, isakA samarthana kiyA gayA hai / aMtameM tatvArthAdhigama bhedake nAmase graMthakArane jo prakaraNa nibaddha kiyA hai, vaha vidvAnoMke lie atyaMta upayogI cIja hai| vItarAga kathA aura vijigISukathAke dvArA jo vidvAn tatvasiddhi karanA cAhate haiM, unako isa prakaraNakA yatheSTa upayoga hogaa| AcArya vidyAnaMdasvAmIne isa prakaraNameM apane jJAnakauzala ke sAre vaibhavako ota diyA hai| isa taraha yaha khaMDa bhI karIba 600 pRSThomeM pUrNa huA hai| ___ hamArA anumAna thA ki kucha 7 khaMDa isa graMtharAjake hoMge / pAMca khaMDomeM pahilA adhyAya . aura zeSa do khaMDomeM nau adhyAya pUrNa hoNge| paraMtu prathamAdhyAya isa cauthe khaMDameM hI samApta ho gayA hai| Ageke nau adhyAya tIna khaMDomeM samApta ho jAyeMge / hama samagra graMthako zIghra hamAre vidvAn pAThakoMke hAthameM deneke prayatnameM haiN| yaha kArya sAmAnya nahIM hai, yaha ima nivedana kara cuke haiN| isa kAryameM kaThinAIyAM bhI adhika hai| saMsthAko bhArI Arthika hAni ho rahI hai| paraMtu saMkalpita kAryako pUrNa karanA hamArA nizcaya hai| yaha to hamAre vijJa pAThakoMko jJAta hai ki AcArya kuMthusAgara graMthamAlAke sadasyoMko yaha graMtha anya prakAzanoMke sAtha vinAmUlya hI diyA jA rahA hai / karIba 500 sadasyoMko vinAmUlya bheMTa jAneke bAda, aura prAyaH ve hI svAdhyAyAbhiruci rakhanevAle honeke kAraNa zeSa pratiyoM ko kharIdane. vALe bahuta sImita saMkhyA haiM / isalie hama apane sadasyoMse hI nivedana kareMge ki ve yA to kucha sadasya saMkhyA baDhAnekA prayatna kareM yA apanI orase kucha pratiyoMko kharIda kara bainetara vidvAn, vizvavidyAlaya, paradezake vidvAn bAdiko bheTameM denekI vyavasthA kareM / Aja aise gaMbhIra dArzanika graMthoMkA paradezameM yatheSTa pracAra hone kI AvazyakatA hai| bAja pAzcAtya dezake jijJAsu vidvAn darzana zAnoMko adhyayana karaneke lie lAlAyita haiM / parantu unake sAmane rakhanekI Avazyakata hai| hamAre svAdhyAyapremI jinavANIbhakta isa ora dhyAna deveM / isa prakAra yaha kArya sukara ho sakatA hai / bAzA hai ki samAjake zrutabhakta sajjana isa kAryameM hAtha bttaayeNge| TIkAkArake prati kRtajJatA - vidyAnaMda svAmIko viSaya pratipAdanazailI jisa prakAra anupama hai, usI prakAra nyAyAcAryajoko viSayako vizada karanekI paddhati anUThI hai / isa gahana graMthake gUDha prameya adhyayana karanevAloMke cittameM bhAlhAda karate hue zIghra utara jAte haiN| yaha unakI agAdhavidvattA aura dIrghataraparizramakA pratyakSa pramANa hai| 3i
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ -: prakRta graMthakA samarpaNa :paramapUjya prAtaHsmaraNIya vizvavaMdya cAritra vakravarti AcArya zAMtisAgara mahArAja isa varSa samasta vizvako duHkhasAgarameM magnakara svayaM AtmalIna hue / AcAryazrIne apanI aMtima yamasallekhanAke samaya samAjako bhAvI mArgadarzana ke lie apanA AcAryapada apane suyogya prathamaziSya ghora tapasvI vidvAna munirAja vIrasAgara mahArAjako pradAna kiyA / evaM unake AdezAnusAra calaneke lie samAjako AjJA dii| zrI AcArya vIrasAgara mahArAja.. . zrIparamapUjya prAtaHsmaraNIya AcArya vIrasAgarajI mahArAja vartamAna yugake mahAn saMta haiN| ve AcArya mahArAjake prathama ziSya haiM / unake dvArA AjaparyaMta asaMkhya jIvoMkA uddhAra huA hai, ho rahA hai| ve vayovRddha, jJAnavRddha, saMyamavRddha, aura anubhavavRddha haiN| unake dvArA samAjako vastutaH sahI mArgadarzana hogA / bAcAryazrIne yogya vyaktiko adhikArasUtra diyA hai / Aja bhApa samAjake lie mahAna saMtake dvArA niyukta adhikRta AdhyAtmika paTTake AcArya hue haiM / AcArya padAlaMkRta prasaMgakI cirasmRtike lie evaM isa prasaMgameM prathamabheTake rUpameM prastuta khaMDako paramapUjya AcArya vIrasAgara mahArAjake karakamaloMmeM samarpita kiyA gayA hai / hameM isa bAta kA abhimAna hai ki saMsthAko isa pravRttine eka zubhazakunakA kArya kiyA hai| AcAryazrIkA yuga ciraMtanamArga. prabhAvaka evaM lokakalyANAtmaka hogA, isameM koI saMdeha nahIM hai| apanI bAta. paramapUjya prAtaHsmaraNIya vidvadvara sva. AcArya zrI kuMthusAgara mahArAjakI puNyasmRtimeM yaha graMthamAlA cala rahI hai / AcAryazrIne apane jIvanakALameM dharmakI baDI prabhAvanA kI / jainadharmako vizvadharmake rUpameM rakhane kA anavarata udyoga kiyA / tejopuMja pratibhA, vidvattA, AkarSaNazakti, komalatA, gaMbhIratA, Adi guNoM ke dvArA Apane vizvako apanI ora khIMca liyA thA / vizvakalyANakI tIvratara bhAvanA unake hRdayameM dhara kara gaI thii| samAjakA durbhAgya hai ki asamayameM hI unhoMne iha lokase prayANa kiyA / pUjyazrIkI hI smRtimeM yaha saMsthA ApakI sevA kara rahI hai| yadi Apa saMsthAke mahatva aura kAryagauravako lakSyameM rakhakara isameM sahayoga pradAna kareM to yaha ApakI isase bhI adhika pramANameM sevA karanemeM dakSa hogI evaM vizvameM isa prabhAvaka tasvakA vipulAcAra hokara kokakalyANa hogaa| vinItasolApura vardhamAna pArzvanAtha zAstrI vIranirvANa saM. 2082 / (vidyAvAcaspati nyAya-kAvyatIrtha ) oN. maMtrI zrI AcArya kuMthusAgara graMthamAlA solApUra.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMda-svAmiviracitaH . tattvArthazlokavArtikAlaMkAra: tattvArthaciMtAmaNiTIkAsahitaH (caturthakhaMDaH) 0000000000000 parokSamati, zrutajJAnoMkA paribhASaNa kara zrI umAsvAmI mahArAja aba kramaprApta avadhijJAnakA vyAkhyAna karaneke lie sUtrakA uccAraNa karate haiN| bhavapratyayo'vadhidevanArakANAm // 21 // avadhijJAnakA lakSaNa to " matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam " isa sUtrameM paDe huye / avadhi zabdakI nirukti karake hI kaha diyA gayA hai / avadhijJAnAvaraNa karmake kSayopazamase aura antaraMga bahiraMga kAraNoMke saMnidhAna honepara dravya, kSetra, kAla, bhAvakI maryAdAko liye huye jo rUpI pudgala aura baddha jIvadravyoM ke vivartIko pratyakSarUpase viSaya karanevAlA jJAna hai, vaha avavijJAna hai| usa avadhijJAnake bhavapratyaya avadhi aura kSayopazamanimitta avadhi ye do bheda haiM / pakSiyoMko jisa prakAra zikSA vinA hI AkAzameM uDamA A jAtA hai, machaliyoMko sIkhe vinA hI apane janma anusAra jaLameM tairanA A jAtA hai, usI prakAra cAra nikAyake sabhI deva aura saMpUrNa nArakiyoMke bhavako hI kAraNa mAnakara mavapratyaya avadhijJAna ho jAtA hai| samyagdarzanakA sannidhAna ho jAnepara yaha avadhijJAna hai, anyathA vibhaGgajJAna kahA jaaygaa| kiM punaH kurvamidamAvedayatItyAha / phira kisa phalakI siddhiko karate hue zrI umAsvAmI mahArAja isa " bhavapratyayo'vadhidevanArakANAM" sUtrakA prajJApana karAte haiM ! isa prakAra praznakartAkI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mayAja, yo spaSTa uttara dete haiM, so sunii|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArtha lokavArtike bhavapratyaya ityAdisUtramAhAvadherbahiH / kAraNaM kathayannekaM svAmibhedavyapekSayA // 1 // vijJAna ke deva aura nArakI ina do adhipatiyoMke medoMkI vizeSa apekSA nahIM karake avadhijJAnake kevala bahiraMga eka kAraNakA kathana karate hue zrI umAsvAmI mahArAja " bhavapratyayo - vadhirdevanArakANAM " isa sUtra ko kaha rahe haiM / arthAt bhinna do svAmiyoMke sAmAnyarUpase eka bahiraMga kAraNa dvArA huye avadhijJAnakA pratipAdaka yaha sUtra hai / athavA deva aura nArakI ina do svAmiyoM ke bhedaka vizeSa apekSA karake bhI bahiraMga kAraNa eka bhava mAtra ho jAnese mavapratyaya avadhijJAnako svAmIjI kaha rahe haiM / devanArakANAM bhavabhedAtkathaM bhavastadavadherekaM kAraNamiti na codyaM bhavasAmAnyasyaikatvAvirodhAt / koI kaTAkSa karatA hai ki devoMkI utpatti, sthiti, sukha bhoganA Adi bhavakI prakriyA bhinna hai, aura nArakiyoM kI utpatti, duHkha bhoganA, naraka AyukA udaya Adi bhatrakI paddhati nyArI hai / jaba ki deva aura nArakiyoMke bhavoMmeM bheda ho rahA hai to sUtrakAra mahArAjane una donoMke avadhijJAnakA eka kAraNa bhalA bhava hI kaise kaha diyA hai ? batAo | aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra AkSepapUrNa prazna uThAnA ThIka nahIM hai| kyoMki sAmAnyarUpase bhavake ekapanakA koI virodha nahIM hai | mahArAnI aura pisanahArIke putra prasava honepara suta utpatti ekasI hai / vItarAga bidvAnoM kI dRSTi devoMkA janma aura nArakiyoMkA janma ekasA hai / gamana sAmAnyakI apekSAse UMTakI gati aura hAthI kI gati meM koI antara nahIM hai / ataH deva aura nArakiyoMkI madhyama dezAvadhikA bahiraMga kAraNa tisa avadhiyogya zarIra Adise yukta janma lenArUpa bhava hai / kathaM bahiraMgakAraNaM bhavastasyAtmaparyAyatvAditi cet / punaH kisIkA prazna hai ki bhava bhalA avadhijJAnakA bahiraMga kAraNa kaise ho sakatA hai ? kyoMki vaha bhatra to jIvadravyakI antaraMga paryAya hai / jIvake bhavavipAkI AyuSyakarmakA udaya honepara jIvako upAdAna kAraNa mAnakara jIvakI bhavaparyAya hotI hai / ataH bhava to antaraMga kAraNa honA cAhiye / isa prakAra AzaMkA karanepara to yoM samAdhAna karanA ki nAmAyurudayApekSo nuH paryAyo bhavaH smRtaH / sa bahiH pratyayo yasya sa bhavapratyayo'vadhiH // 2 // gati nAmaka nAmakarma aura Ayu karmake udayakI apekSA rakhanevAlI jIvakI paryAya bhava kI gayI hai / yaha bhavakA lakSaNa pUrva AcAryoMkI mAmnAyase smaraNa huA calA ArahA hai| jisa
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH avadhijJAnakA bahiraMga kAraNa vaha bhava hai vaha jJAna bhavaprayaya avadhi kahA jAtA hai| jIvakI paryAyeM antaraMga kAraNa hI hoya aisA koI niyama nahIM hai / atyantaparokSa AkAza aura kAladravya ke pariNAma bahutase kAryoM meM bahiraMganimitta bana rahe haiN| pAMca sera dahIkA upAdAna pAMca sera dUdha hai / usameM tolA bhara DAlA gayA dahI jAmana to nimittamAtra hai| yAnI bahiraMga kAraNa hai / antaraMga kAraNa yA upAdAna kAraNa nahIM hai| svayaM jIvake krodhaparyAyakI utpatti karanemeM krodha nAmakA paugalika karma to antaraMga kAraNa hai, aura jIvakI pUrvavartI krodhaparyAya yA cAritraguNakI anya koI vibhAvaryAya bahiraMgakAraNa hai / cAritra guNa upAdAnakAraNa hai| tathA jIvake samyaktvaguNa upajane meM nyAre cAritraguNakI pariNati ho rahI karaNalabdhi to antaraMga kAraNa hai / aura kSayopazamalabdhi yA upAdAnakhA ho rahI pUrvasamayakI mithyAtvapariNati bahiraMga kAraNa hai / lambe cauDe vaTa vRkSa, Ama vRkSa AdikI utpattike upAdAnakAraNa kheta, miTTI, jala, Atapa, vAyu, Adika haiM | aura vaTabIja yA AmakI guThilI nimittakAraNa hai / canA, urda, guThilI Adi bIjoM meM do palloMke bhItara jo tila yA posta barAbara padArtha chipA huA hai vaha kevala Adike svalpa aMkurakA upAdAnakAraNa mAnA jAya / khAye pIye huye dUdha, anna, jala, vAyu AdimeM praviSTa ho rahIM yA atirikta sthaloMse bhI AI huyIM AhAravargaNAyeM to bAlakake baDhe huye moTe zarIra kI upAdAnakAraNa haiM / aura mAtApitAke rajovIrya nimittakAraNa haiM / dhaule yA pIche prakAzake upAdAnakAraNa to gRhameM bhare huye pudgala haiM / dIpaka yA sUryake nimittase ve hI camakadAra pariNata ho gaye haiN| jaise ki jIvake rAgadveSa Adiko nimitta pAkara kArmaNatrargaNAyeM jJAnAvaraNa Adi karma bana jAtI haiN| jo kArya rUpa pariNamatA hai, vaha upAdAnakAraNa hai / AmrabIjako nimitta pAkara idhara udhara ke jaka mRttikA Adika pudgala hI DAlIM, chAla, vaura, Ama guThilI Adi avasthAoMko dhAra lete haiM / ve hI miTTI Adika yadi amarUda bIjakA nimitta pAte haiM, to amarUda ke vRkSake upAdAnakAraNa bana jAte haiM / sakorAmeM thoDI miTTI aura bIja adhika DAlakara bodenese kucha kAlameM sabhI miTTI aMkurarUpa pariNamajAtI hai / samIcIna mitrakI zikSA ke anusAra prazaMsanIya kAryoMko karanevAle dhanika puruSakI pravRttikA antaraMga kAraNa to saccA mitra hai, jo ki sarvathA to hai / aura dhanikakI moMDI buddhi to usa pravRttikA bahiraMga kAraNa hai| yaha kAryakAraNakA viSaya gaMbhIra hai / syAdvAda siddhAnta ke anusAra hI hRdayaMgata hotA hai / prakaraNa meM devanArakiyoMke avadhijJAnakA bahiraMga kAraNa unakA bhava hai, aisA samajho / raMga devagati nAmakarmaNo devAyuSazcadiyA devabhavaH / tathA narakagatinAmakarmaNo narakAyuSazcodayAnnarakabhava iti / tasya bahiraMgatAtmaparyAyatve'pi na viruddhA / dekhiye, gati nAmaka piNDanakRtike bheda ho rahe devagati nAmaka nAmakarma aura AyuSyakarma ke bheda ho rahe devAyukarma ina bahiraMga kAraNoMke udayase AtmAkI devabhava pariNati hotI hai, tathA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha zlokavArtike naraka gati nAmaka nAmakarma aura marakAyuH ina do bahiraMga kAraNoMke udayase AsmAkI narakabhava paryAya hotI hai / isa prakAra usa bhavako AtmAkA paryAyapanA hote huye bhI bahiraMga kAraNapanA viruddha nahIM hai / dravyoMkI pariNatioMmeM unake koI tadAtmaka pariNAma to bahiraMgakAraNa bana jAte haiM, aura dUravartI, dravyAntaravartI bhI koI koI padArya antaraMgakAraNapaneke pAritoSikako lUTate jAte haiN| strI yA dhana athavA priyaputra Adike sarvathA adhIna ho rahe puruSakI pravRttioMkA antaraMgakAraNa strI dhana Adika haiM aura usa puruSakI rati, moha, lobha Adi nija AtmapariNatiyAM bahiraMgakAraNa haiM / kisI kAryameM to ve kaisI bhI yAnI udAsIna kAraNa bhI nahIM haiM, prerakapanA to dUra rahA / - kathamatrAvadhAraNaM, devanArakANAmeva bhavapratyayo'vadhiriti vA bhavapratyaya eva devanArakANAmiti ! ubhayathApyadoSa ityAha / yahAM kisIkI zaMkA hai ki sabhI vAkya avadhAraNasahita hote haiM / cAhe evakAra kaNThokta kahA jAya athavA nahIM kahA jAya / tadanusAra isa sUtrameM kyA uddezyadalake sAtha evakAra lagAkara avadhAraNa kiyA gayA hai ? athavA vidheyadaLake sAtha eva lagAkara niyama kiyA gayA hai ! btaao| arthAt-deva aura nArakI jIvoMke hI bhavapratyaya avadhi hotI hai, isa prakAra avadhAraNa abhISTa hai ? athavA bhavapratyaya avadhi hI deva aura nArakiyoMke hotI hai ! yoM abhimata hai| isa prakAra jijJAsA honepara AcArya kahate haiM ki donoM bhI prakAroMse avadhAraNa karanepara koI doSa nahIM AtA hai / hameM uddezya aura vidheya donoMmeM evakAra lagAkara avadhAraNa karanA abhISTa hai| isI bAtako AcArya mahArAja do kArikAoMdvArA spaSTa kara dete haiN| ye'grato'tra pravakSyante prANino devnaarkaaH| teSAmevAyamityarthAnnAnyeSAM bhavakAraNaH // 3 // isa tatvArthasUtra graMthameM Age cauthe, tIsare adhyAya karake jo prANI deva aura nArakI baDhiyA DhaMgase kahe jAyeMge, una prANiyoMke hI yaha bhavako kAraNa mAnakara utpanna honevAlA avadhijJAna utpanna hotA hai / anya manuSya yA tithaMca prANiyoMke bhavapratyaya avadhijJAna nahIM hotA hai| aisA uttaradalameM abadhAraNako anvitakara artha karadenese deva nArakiyoMke atirikta anya prANiyoMmeM bhava pratyaya avadhijJAnakA nirAkaraNa kara diyA jAtA hai / yadyapi tIrthaMkaroMke bhI janma lete hI bhavapratyaya avadhi ho jAtI hai / phira bhI sUtraanusAra sAmAnyarUpase cAra gatiyoMke prANiyoMkI apekSAse ava. vijJAnakA niyama isa prakAra karadenepara koI doSa nahIM AtA hai / . bhavapratyaya evetiniyamAna guNodbhavaH / saMyamAdiguNAbhAvAddevanArakadehinAm // 4 //
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH bhavapratyaya hI avadhijJAna devanArakiyoMke hotA hai / isa prakAra dUsarA pUrvadalameM niyama kara denese deva aura nArakiyoMke guNase utpanna hue kSayopazamanimitta avadhijJAnakA niSedha ho jAtA hai| kyoMki deva aura nArakiyoMke sadA apratyAkhyAnAvaraNa karmakA udaya banA rahaneke kAraNa saMgama, deza. saMyama aura zreNI Adike bhAvasvarUpa guNoMkA abhAva hai / ataH una zarIradhArI devanArakiyoMke guNapratyaya avadhijJAna nahIM upajAtA hai| .. nanvevamadhAraNe'vadhau jJAnAvaraNakSayopazamaheturapi na bhavedityAzaMkAmapanudati / yahAM kisIkA prazna hai ki isa prakAra devanArakiyoMke avadhibAnameM bhavapratyayakA hI yadi ava. dhAraNa kiyA jAyagA, taba to jJAnAvaraNakA kSayopazama bhI usa avadhijJAnakA hetu nahIM ho sakegA? kiMtu sampUrNa jJAnoM meM kSayopazama yA kSayako to anivArya kAraNa mAnA gayA hai| avadhAraNa karanepara to usa kSayopazamakI kAraNatA pRthagbhUta ho jAtI hai / isa prakAra AzaMkAkA zrI vidyAnaMdasvAmI vArtikoMdvArA svayaM nirAkaraNa karate haiN| naavdhijnyaanvRtkrmkssyopshmhetutaa| vyavacchedyA prasajyetApratiyogitvanirNayAt // 5 // bAhyo hi pratyayAvatrAkhyAtau bhavaguNau tyoH| pratiyogitvamityekaniyamAdanyavicchide // 6 // " bhavapratyaya eva " aisA kahadenese avadhijJAnAvaraNa karmake kSayopazamako avadhijJAnakI hetutAkA vyavaccheda ho jAnA yaha prasaMga kathamapi prastuta nahIM hogaa| kyoMki kSayopazamako apratiyogIpanakA nirNaya ho cukA hai / avadhAraNa dvArA vipakSabhUta pratiyogiyoMkA nivAraNa huA karatA hai / bhAvArtha-bhavapratyayakA pratiyogI bhavapratyayAbhAva yA saMyama Adi guNa haiN| ataH bhavapratyaya hI aisA avadhAraNa karanepara mavapratyapAbhAvakA hI nivAraNa hogA / kSayopazamakI kAraNatAkA bAlAgra mAtra bhI vyavaccheda nahIM ho sakatA hai| kAraNa ki una do prakAravAle avadhijJAnoMke bahiraMgakAraNa yahAM prakaraNameM bhava aura guNa ye do vakhAne gaye haiN| ataH bhava aura guNa parasparameM eka dUsareke pratiyogI haiN| isa kAraNa zeSa anyakA vyavaccheda karaneke liye ekakA niyama kara diyA jAtA hai / arthAt-jisa deva yA nArakIke bhavako kAraNa mAnakara avadhijJAna utpana huA hai, bhaleM hI unake avadhijJAnameM saMyama Adi guNa kAraNa nahIM hai, kintu kSayopazama to kAraNa avazya hai| guNa to bahiraMgakAraNa hai, aura kSayopazama antaraMgakAraNa hai / ataH bhavake pratiyogI ho rahe bahiraMgakAraNa guNakA to deva nArakiyoMke avadhijJAnameM niSedha hai| kintu apratiyogI bana rahe kSayopazamakA niSedha nahIM kiyA gayA hai /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike yathaiva hi caitro dhanurdara evetyatrAyogavyavacchede'pyadhAnurddharyasya vyavacchedo nAbANDityAdastasya tadapratiyogitvAt / kiM caitro dhanurddharaH kiM vAyamadhanurddhara iti AzaMkAyAM dhAnuryetarayoreva pratiyogitvAddhAnurddharyaniyatenAdhAnurddharya vyavacchidyate / tathA kimavadhibhavapratyayaH kiM vA guNapratyaya iti bahiraMgakAraNayorbhavaguNayoH parasparaM pratiyogino zaMkAyAmekatarasya bhavasya kAraNatvena niyame guNakAraNatvaM vyavacchidyate / na punaravadhijAnAdharaNakSayopazamavizeSaH kSetrakAlAdivattasya tadapratiyogitvAt / __ evakAra tIna prakArakA hotA hai| 1 ayogavyavaccheda 2 anyayogavyavaccheda 3 atyantAyogavyavaccheda / ina tIna bhedoMmeM prathamabhedakA udAharaNa yoM hai ki " pArtho dhanurdhara eva " arjuna yoddhA dhanuSadhArI hI hai| yahAM vizeSaNake sAtha lage huye ayogavyavacchedaka evakAra dvArA dhanuSa atrake atirikta anya astrazastroMke dhAraNa karanekA arjunameM niSedha niyama kiyA gayA hai| tathA " pArtha eva dhanurdharaH " yahAM vizeSake sAtha lage huye anyayogavyavacchedaka evakAra dvArA arjunase atirikta yoddhAoMmeM dhanurdharapanekA niSedhaniyama kiyA gayA hai / tIsare " nIlaM sarojaM bhavatyeva " yahAM kriyAke sAtha lage huye ayantAyogavyavacchedaka evakAra dvArA nIlakamalake niSedhakA nirAkaraNa kara diyA jAtA hai / yahAM prakaraNameM yaha kahanA hai ki caitra vidyArthI dhanuSadhArI hI hai / isa prayogameM jisa hI prakAra ayogakA vyavaccheda honepara bhI caitrake dhanurdhArI rahitapanekA hI pratiSedha ho jAtA hai| kiMtu balavAn caitrake apaNDitapana; dhanIpana, yuvApana AdikA vyavaccheda nahIM ho jAtA hai| kyoMki usa dhanuSadhArI caitrake ve apaNDitapana Adika pratiyogI nahIM hai / yahAM pratiyogI to dhanuSadhArI rahitapanA hI hai / dekho, caitra kyA dhanuSadhArI hai ? athavA kyA yaha citrA strIkA yuvA laDakA dhanuSadhArI nahIM hai ! isa prakAra AzaMkA honepara dhanuSadhArIpana aura dhanuSarahitapana ina donoMkA hI pratiyogIpanA niyata ho rahA hai| jaba caitra dhanuSadhArI hai, isa prakAra niyama kara diyA gayA hai, to usa niyamakarake caitrake dhanuSadhAraNa nahIM karanepanakA vyavaccheda kara diyA jAtA hai / arthAt prasiddha zastradhArI yA malla prAyaH mUrkha hote haiM, udbhaTa vidvAn nahIM / isa yugameM prakANDa vidvattAko sampAdana karanevAloMke zarIra durbala paDa jAte haiN| zAstracintanAyeM bhI eka prakArako cintAyeM hI haiN| isI prakAra prazasta vidvAn dhanADhya bhI nahIM hote haiM / acchA to usI prakAra yahAM avadhijJAnameM samajhalo ki avadhijJAna kyA bhavako kAraNa mAnakara utpanna hotA hai athavA kyA guNako nimittakAraNa lekara upajatA hai ! isa prakAra bahiraMgakAraNa ho rahe tathA parasparameM eka dUsareke pratiyogI ho rahe bhava aura guNakI zaMkA honepara punaH donoMmeMse eka bhavakA kAraNapana karake niyama karadenepara deva nArakoM ke avadhijJAnameM guNako kAraNapanA vyavacchinna kara diyA jAtA hai / kiMtu phira avadhijJAnAvaraNake vizeSa kSayopazamako kAraNapanA nahIM niSiddha kiyA jAtA hai / kyoMki kSetra, kAla, AtmA, Adike samAna vaha kSayopazama to usa bhavasvarUpa bahiraMga kAraNakA pratiyogI nahIM hai| mRtyako bAjArase
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH Amraphala hI lAnekA niyama kara denepara amarUda, kelA Adike lAnekA niSedha kara diyA jAtA hai / kiMtu rupaye meM se bace huye paise yA mRtyake zarIrapara pahine huye vastra Adike le AnekA niSedha nahIM kara diyA jAtA hai / kyoMki Amra ke pratiyogI amarUda, khakhUjA Adi haiM / paise Adika to usake pratiyogI nahIM hai / ataH zeSa paisoMke lauTA lAnekA niSedha niyama nahIM kiyA jAtA hai / tadvyavacchede bhavasya sAdhAraNatvAtsarveSAM sAdhAraNo'vadhiH prasajyeta / taccAniSTameva / 1 bhatrakA niyama karadene para yadi guNake samAna usa kSayopazamakA bhI evakAra dvArA vyavaccheda kara diyA jAyagA, taba to bhavako sAdhAraNakAraNapanA ho jAnese sampUrNa bhavadhArI prANiyoMke sAdhAraNarUpa karake avadhijJAna honekA prasaMga ho jAyagA / kiMtu vaha saba jIvoMkA avadhijJAnIpanA to aniSTa hI hai / arthAt - avadhijJAnameM bhatra hI ko kAraNa mAnakara yadi kSayopazamako antaraMgakAraNa nahIM mAnA jAyagA to sabhI saMsArI jIvoMke avadhijJAna ho jAnekA prasaMga hogaa| kyoMki kSayopazama to kAraNa mAnA hI nahIM gayA hai aura sabhI avadhijJAnoMmeM kSayopazamako antaraMgakAraNa mAna lenepara to jina jIvoMke kSayopazama nahIM hai, unako avadhijJAnI ho jAnekA prasaMga nahIM AtA hai / devanArakiyoM ke bhI antaraMga kAraNa kSayopazama vidyamAna hai / tabhI bahiraMgakAraNa bhavako mAnakara sabhI devanArakiyoM ke kamatI baDhatI pAyA jA rahA avadhijJAna yA vibhaMga ho jAtA hai / kintu caturgatike sabhI jIvoMke avadhijJAna ho jAya yaha niyama nahIM hai / 1 parihRtaM ca bhavatItyAha / parivAra bhI kara diyA gayA hai| avadhijJAna nahIM ho pAtA. hai 1 dUsarI bAta yaha hai ki sabhI jIvoMke avadhijJAna honekA kSayopazamanAmaka antaraMgakAraNa nahIM honese sabhI manuSya tiryaMcoMke kintu kAraNoMkI yogyatA milanepara kinhIM kinhIM manuSya tiryacoMke hotA hai / deva aura nArakiyoM ke mI antaraMga kAraNoMkI vizeSatA ho jAnese bhinna bhinna prakArakI dezAvadhi hotI hai / isako svayaM granthakAra vArtikadvArA spaSTa kaha rahe haiM / pratyayasyAntarasyAtastatkSayopazamAtmanaH / pratyagbhedo'vadheryukto bhavAbhede'pi cAGginAm // 7 // antaraMga meM honevAle usa avadhijJAnAvaraNa ke kSayopazamasvarUpa kAraNakA deva aura nArakiyoM meM nyAsa nyArA bheda hai / isa kAraNa deva aura nArakI prANiyoMke sAdhAraNa bahiraMgakAraNa bhavakA bhameda honepara bhI bhinna bhinna prakArakA avadhijJAna hai / arthAt - bahiraMga kAraNa ke ekasA honepara bhI 1 antaraMga kSayopazamakI jAtikA vizeSa bheda honese bhinna bhinna devoMmeM aura nyAre nyAre nArakiyoMmeM aneka prakArakA dezAvadhijJAna ho jAtA hai /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike kutaH punarbhavAbhede'pi devanArakANAmavadhijJAnAvaraNakSayopazamabhedaH sidhdyet iti cet, svazuddhibhedAt / so'pi janmAntaropapattivizuddhibhAvAt, nAbhedAt / so'pi khakAraNabhedAt / iti na paryanuyogo vidheyA kAraNavizeSaparamparAyAH sarvatrAparyanuyogArhatvAt / yahAM prazna hai ki bhavakA abheda honepara bhI phira kyA kAraNa hai ki jisase deva aura nArakiyoM ke avadhijJAnAvaraNakarma sambandhI kSayopazamakA bheda siddha ho jAvegA ? isa prakAra kahanepara to hama jainasiddhAntiyoMkA yaha uttara hai ki apanI apanI AtmAoMkI zuddhiyAM bhinna bhinna prakArako haiN| ataH una zuddhiyoMke nimittale kSayopazamakA bheda ho jAnA sadha jAtA hai| phira koI pUche ki vaha zuddhiyoMkA bheda bhI jIvoMke kaise ho jAtA hai ! isakA samAdhAna yoM samajhanA ki pUrvavartI aneka janmAntaroMmeM banI huyI vizuddhiyoMke sadbhAva rahanese saMskAradvArA athavA anya bahirbhUta kAraNoM kI sAmagrI juTajAnese tathA AtmAke puruSArthase jIvoMke bhinna bhinna zuddhiyAM ho jAtI haiN| abhinna kAraNase bhinna bhinna kAryoMkI utpatti nahIM ho sakatI hai / kAryabheda hai, to kAraNameda avazya hogA / jainasiddhAntameM kAryakAraNabhAvakI pola nahIM cala pAtI hai / vaha vizuddhi yA puruSArtha Adike meda bhI apane apane kAraNoMke bhedase ho gaye haiN| isa prakAra punarapi prazna uThAnepara usake mI kAraNamedoMse hI huye kAryabhedoMkA DhakAsA uttara de diyA jaaygaa| ataH cAroM orase vyartha praznaparamparA uThAnA kartavya nahIM hai| kyoMki kAraNavizeSoMkI paramparA anAdise calI A rahI hai / sampUrNa vAdiyoMke yahAM kAraNoMkI vizeSatAyeM paryanuyoga calAneke yogya nahIM mAnI gayI haiN| pratyeka padArthameM ananta khabhAva haiN| eka hI agni svakIya aneka svabhAvoMke vaza hokara dAha, pAka, zoSaNa, Adi kAryoko kara detI hai / eka AtmA bhinna bhinna icchA, prayatna Adi dvArA eka samayameM aneka kAryoMkA sampAdana kara rahA hai| kucha AtmAkI paryAyeM apane pUrvavartI kAraNoMse una una kAryoko karane yogya pahilese hI utpanna huI hai / nitya zaktiyoMkI paryAyadhArAyeM pravAharUpase taisI upajatI huI calI A rahI haiN| " svabhAvo'tarkagocaraH" / kisI jIvake paNDita banAne meM upayogI vizeSa kSayopazama pahile janmoMse calA A rahA hai aura kisIke AtmapuruSArtha dvArA AvaraNoMkA vighaTana ho Anepara usa hI janmameM pANDitya prApta karanekA kSayopazama milA liyA jAtA hai| phira bhI svabhAvamedoMkI prAptimeM janmAntarake kucha pariNAma bhI upayogI ho jAya, isakA hama niSedha nahIM karate haiM / " yAvanti kAryANi tAvantaH pratyekaM svabhAvamedAH parasparaM vyAvRttAH " aSTasahasrI granthameM vivaraNa kara diyA hai ki jitane bhI choTe bar3e kArya jagatmeM hote haiM, una sabake kAraNa eka dUsarese alaga ho rahe mina padArtha yA mina bhina svabhAva hai / anyathA sarvatra sarvadA akasmAt kArya ho jAneke prasaMgakA nikaraNa kathamapi nahIM ho skegaa| ataH yahAM bhI minna minna kSayopazamake nyAre nyAre kAraNoMko kAryamedoMkI upapatti anusAra svIkAra kara lenA cAhiye / svarga yA bhogabhUmimeM bhI guThilIke vinA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH AmravRkSa nahIM upaja sakatA hai| bIja se hI sarvatra aMkura aura aMkurase hI bIja banegA / yaha triloka trikAlameM akhaNDa siddhAnta hai / kAryakAraNa bhAvake anusAra hI camatkAra, atizaya, bAjIgarI, Rddhi, siddhi, maMtra, taMtra, pizAca kriyAyeM, devaupanItapanA, Adi sambhavate haiN| kAryakAraNabhAvakA bhaMga kara camatkAra Adika tInoM kAlameM nahIM ho sakate haiM / yahI jaina nyAyasiddhAnta hai / isa sUtra kA sArAMza | 1 isa sUtra ke laghu prakaraNoM kA sUcana yoM hai ki prathama hI devanArakiyoMke avadhijJAnakA bahiraMga kAraNa kathana karaneke lie sUtrakA pratipAdana karanA Avazyaka batAyA hai / AtmAkA paryAya hote huye mI bhava bahiraMga kAraNa hai / jIvake paJca parAvartanarUpa saMsAra hone meM samyaktva aura cAritra gurat vibhAvapariNatiyAM antaraMga kAraNa haiN| zeSa guNoMke pariNAma to bahiraMgakAraNa yA akAraNa hI haiM / tathaiva jIvako mokSaprApti hone meM samyaktva aura cAritra gugake svabhAba pariNAma antaraMganimitta kAraNa haiM / zeSa AtmapiNDa bahiraMga upAdAnamAtra haiM / jJAna bhI itanA preraka nimitta nahIM hai / astitva, vastutva, Adika anantaguNa ke pariNAma to mokSa hone meM kaise bhI kAraNa nahIM haiM / unake jAne bhale hI AtmA naraka nigoda meM paDA saDatA raho / gaukI bhUkha meTane meM ghAsa kAraNa hai / ghAsako DAlanevAlI yuvatI bhUSaNa, zrRMgAra, vastra, yauvana Adi to udAsIna bhI kAraNa nahIM / bhavake bahiraMgapane kA vicAra kara uddezya, vidheya donoM daloMmeM kramase evakAra lagAnA abhISTa kiyA hai / " caitro dhanurdharaH " isa dRSTAntase donoM evakAroM ko bhale prakAra samajhAkara unase vyavaccheda karane yogya padArthoMko batA diyA hai| sabhI avadhijJAnoM meM antaraMgakAraNa kSayopazamavizeSa hai / devanAraki yoMke avadhijJAna meM sAdhAraNarUpase bhava ke eka honepara bhI antaraMgakAraNavaza jJAnoMkA bheda siddha ho jAtA hai / kAraNoMke bheda se hI kAryoMmeM meda AtA hai / anyathA nahIM / miTTIsvarUpa pudralapariNAmase 1 banatA hai, aura paugalika taMtuoMse paTa banatA hai| pudgaladravyakI mRttikA aura kapAsa paryAya ho jAne meM mI khAni yA banolA bIja Adika nimitta haiM / pudgaladravyake una nimittarUpa upAdeyoM ke banAne meM bhI upAdAna pugaLakI sahAyatA karanevAle dravya, kSetra Adika nimitta haiM / yo kisI kisI kAraNameM aneka aura anantakoTItaka kAraNamAlA juTAnI paDatI hai / usa juTAne meM bhI nimitta - kAraNa kacit kAryoMmeM to koI koI jJAnavAn AtmA athavA bahutase kAryoM meM vyavahAra kAla Rtu parivartana, bIja, yonisthAna, sUrya, bhUmi Adika hI kAraNa bana baiThate haiM / kiMtu jagat ke bahutase kAryokI kAraNamAlAkA chora anAdikAla nahIM hai / madhyameM hI dravya, kSetra, kALa, bhAvoMke anusAra 1 kAraNa bana gaye aneka svabhAvoMdvArA hI pAMca, dasa, do, yA eka koTipara hI kAraNabheda ho jAne se kAryabheda ho jAtA hai| do cAra sage bhAiyoM kA eka bhI pitA ho pitA, pitAmaha, prapitAmaha, Adi asaMkhya pIDhioMtaka kAraNamAlAkA cIra baDhAte jAnA anivArya sakatA hai / sabhI kAryoM ke 2
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike nahIM hai| aisA hI zrI jainanyAya granthoMmeM sAdha diyA gayA hai / AtmAke puruSArtha yA kAraNoMse taba hI (tadAnImeva ) banA liye gaye vizuddhike bhedase zuddhikA bheda hote huye kSayopazamakA bheda ho jAne para jJAnabheda ho jAtA hai / pramANaprasiddha kAryakAraNa mAvoMmeM kucodya nahIM uThA karate haiN| adRSTAtirekodayAkSotthasaukhyAtiduHkhAH smRtasvAH surAnArakAzca / - svadezAvadheH prApya samyaksvameke bhavapratyayAnmuktimAge prpnnaaH||1|| devanArakiyoMke bhavapratyaya avadhijJAnakA svAmitvanirUpaNa kiyA jA cukA hai| ataH avasara saMgati aura krama anusAra svayaM jijJAsA utpanna hotI hai ki dUsare prakArakA avadhijJAna malA kisako kAraNa mAnakara kina jIvoMke hotA hai ! isa prakAra vinamra ziSyoMkI balavatI jijJAsA ho jAnepara zrI umAsvAmI mahArAja agrimasUtrakesarakA mukhapadmase prasAraNa karate haiM, jisakI ki sugandhase bhavyamadhukaroMko vizeSa ullAsa prApta hove / kSayopazamanimittaH SaDikalpaH zeSANAm // 22 // avadhijJAnAvaraNakarmake sarvaghAtispardhakoMkA udayAbhAva yA phala nahIM dekara ghira jAnAsvarUpa kSaya aura bhaviSyameM udaya AnevAle sarvaghAtispardhakoMkA udAraNA hokara udayAvalImeM nahIM AnA hote huye vahAMkA vahIM banA rahanAkharUpa upazama tathA dezaghAtispardhakoMkA udaya honepara kSayopazama avasthA hotI hai| usa kSayopazamako nimitta pAkara zeSa katipaya manuSya, tiryacoMke guNapratyaya avadhijJAna hotA hai| usa avadhijJAnake anugAmI, ananugAmI, hIyamAna, vardhamAna, avasthita aura anavasthita ye chaha prakArake vikalpa haiN| . kimarthamidamityAha / yahAM koI pUchatA hai ki kisa prayojanako sAdhaneke liye yaha sUtra zrI umAkhAmI mahArAjane kahA hai ! isa prakAra jijJAsA honepara zrIvidyAnanda AcArya uttara kahate haiN| guNahetuH sa keSAM syAt kiyajheda itIritum / prAha sUtraM kSayetyAdi saMkSepAdiSTasaMvide // 1 // vaha guNako kAraNa mAnakara utpanna honevAlA dUsarA avavijJAna bhalA kina jIvoMke hogA ! aura usake bheda kitane haiM ! isa bAlakA pradarzana karane ke liye zrI umAsvAmI mahArAja " kSayopazamanimittaH SaDikalpaH zeSANAm " isa prakAra sUtrako saMkSepase abhipreta arthakI sampitti karAneke liye bahuta acchA kahate haiN|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH kA punaratra kSayA kathopakSamA kazca kSayopazama ityAha / isa prakaraNameM phira kSaya kyA padArtha hai ! aura upazama kyA hai ! tathA donoMse milA huA kSayopazama bhalA kyA svabhAva paDatA hai ! isa prakAra ziSyakI AkAMkSA honepara AcArya mahArAja vArSika dvArA samAdhAna kahate haiN| kSayaheturityAkhyAtaH kSayaH kssaayiksNymH| saMyatasya guNaH pUrva samabhyarhitavigrahaH // 2 // pahile praznakA uttara yoM hai ki pratipakSI kokA kSaya jisa saMyamakA hetu hai, vaha cAritramohanayikarmake kSayase utpanna honevAlA kSAyikasaMyama yahAM kSaya zabdase kahA gayA hai. / vratoMkA dhAraNa, samitiyoMkA pAlana, kaSAyoMkA nigraha, manavacanakAyakI uddaNDa pravRttiyoMkA tyAga, indriyoMkA jaya aise saMyamako dhAranevAle sAdhuoMkA yaha kSAyika saMyamaguNa hai / guNako kAraNa mAnakara kisI kisI munike avadhijJAna ho jAtA hai / dvandva samAsa kiye jA cuke kSayopazama zadvameM acchA cAroM orase pUjita zarIravAlA aura alpasvara honeke kAraNa kSayapada pahile prayukta kiyA gayA hai / kSayako nimitta pAkara AThameMse bArahaveM guNasthAnataka avadhijJAna honA sambhavatA hai| tathA cAritramohasyopazamAdudbhavannayam / kathyetopazamo hetorupacArastvayaM phale // 3 // tathA dUsare praznakA uttara yaha hai ki cAritramohinIyakarmake upazamase utpana ho rahA, yaha mAva upazama kahA jAtA hai / jo ki upazama cAritra kinhIM saMyamI puruSoMkA guNa hai| isa upazama bhAvako nimitta mAnakara AThaveM guNasthAnase gyArahaveM taka kinhIM muniyoMke avadhijJAna ho jAtA hai| yahAM prakaraNameM upazama aura kSaya zabdoMse tajjanyabhAva pakaDe gaye haiM / ataH yaha hetukA phalameM upacAra hai| arthAt-kAraNoMmeM kSayapanA yA upazamapanA hai, kiMtu kSaya aura upazamase janya huye kSAyika saMyama aura aupazamika saMyamasvarUpa sAdhuguNoMko kSaya aura upazama kaha diyA gayA hai| kSayopazamato jAtaH kSayopazama ucyate / saMyamAsaMyamopIti vAkyabhedAdvivicyate // 4 // pratipakSI karmIkI sarvaghAti prakRtiyoMkA kSaya aura Age udaya AnevAlI sarvaghAtiprakRtiyoMkA vartamAnameM upazama tathA dezavAti prakRtiyoM kA udaya isa prakArake kSayopazamase utpanna huA, bhAta yopazama kahA jAtA hai| yahAM bhI kAraNakA kAryameM upacAra hai / chaha sAtaveM guNasthAnavartI
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha zlokavArtike muniyoMkA guNa kSayopazamika saMyama haiN| yahAM cAritrakI sarvabAtiprakRti anantAnubandhI, apratyAkhyA nAvaraNa aura pratyAkhyAvaraNa inakA kSaya aura upazama hai, tathA dezaghAti saMjvalana aura yathAyogya nokA karmaprakRtiyoMkA udaya hai / pAMcaveM guNasthAna meM cAritraguNakA pariNAma ho rahA, saMyamAsaMyama bhI dezavatIkA guNa hai, yahAM anantAnubandhI aura apratyAkhyAnAvaraNa prakRtiyAM to saMyamAsaMyama guNakI sarvaghAtI haiM / pratyAkhyAnAvaraNa dezaghAtI haiN| phira bhI pratyAkhyAnAvaraNa ke tIvra zaktitrAle spardhakoM kA pAMcaveM guNasthAna meM udaya nahIM hai / kinhIM kinhIM utkaTa zaktitrAle pratyAkhyAnAvaraNa spardhakoMkA to cauthe guNasthAna meM bhI udaya nahIM hai, jo ki anantAnubandhI ke sahacArI haiM / isa sUtra ke Adi vAkya kA yogavibhAgapUrvaka bheda karadenese ukta prakArakA vivecana kara diyA gayA hai / yaha tIsare praznakA uttara huA / bhAvArtha - cAritramohanIyakarmake kSaya, upazama aura kSayopazamase utpanna huye mahAvratI aura aNuvatiyoMke kSAyika cAritra, upazamacAritra, aura kSayopazama cAritra ina tIna guNoM ko bahiraMganimittakAraNa apanAtA huA atravijJAna apane avadhijJAnAvaraNakarmake kSayopazamasvarUpa eka antaraMgakAraNa se upaja jAtA hai| cauthe guNasthAnavAle mamuSya yA tirthacake bhI prazama, saMvega Adika guNoMke vidyamAna rahane ke kAraNa cAritramohanIyakA kSayopazama yahAMke liye kalpita kara liyA jAtA hai| tabhI to vrata nahIM hote hue bhI pAkSika zrAvaka ke pAMcavAM guNasthAna mAna liyA gayA hai| cauthe guNasthAna meM ho rahA, apratyAkhyAnAvaraNakA manda udaya to avadhijJAnake upayogI kSayopazamako banAye rahane detA hai / jaise ki sarvaghAtI bhI pratyAkhyAnAvaraNa ke udayane saMgamAsaMyamako akSuNNa banAye rakkhA hai / bigAr3A nahIM hai / kSayanimitto'vadhiH zeSANAmupazamanimittaH kSayopazamanimitta iti vAkyabhedAtkSAvikopazamikakSAyopazamikasaMyamaguNanimittasyAvadhiravagamyate / kArye kAraNopacArAt kSayAdInAM kSAyika saMyamAdiSUpacAraH tathAbhidhAnopapatteH / deva aura nArakiyoMse avaziSTa ho rahe kinhIM manuSyoM ke kSayako bAhya nimitta mAnakara avadhi hotI hai, aura kinhIM manuSyoM ke upazamako bahiraMganimitta kAraNa mAnakara avadhijJAna ho jAtA hai| tathA katipaya manuSya tiryaMcoMke kSayopazamasvarUpa bahiraMgakAraNase avadhijJAna ho jAtA hai / isa prakAra sUtrastha kSayopazama isa vAkyake tIna bheda kara denese kSAyikasaMyama, aupazamikasaMyama aura kSAyopazamika saMyama ina tIna guNoMko bahiraMganimitta rakha rahe jIvoMke avadhijJAna honA samajha kiyA jAtA hai| kArya kAraNakA upacAra ho jAnese kSaya, upazama Adi karmasambandhI bhAvoMkA kSAyikasaMgama, upazamasaMyama aura kSAyopazamikasaMyama ina tIna saMyamI AtmAke guNoMmeM upacAra kara liyA gayA hai / tisa prakAra kathana karanA yuktiyoMse siddha hai / " AtmA vai " putra: " AptoccAritaH zaGkhaH pramANam " Adi sthaloMpara kAryameM kAraNa ke dharmokA yA kAraNameM kAryake dharmokA adhiSThAna kiyA gayA hai / koI navIna bAta nahIM hai / bambaI meM kalakattAkI rela gADI A jAnepara kalakattA / 12
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH yA gayA, yA kalakattemeM sikaranevAlI huMDIkI kalakattA becoge ? yoM kahA jAtA hai| tadvat yahAM bhI upacAra hai| kimartha mukhyazadvAnabhidhAnamityAha / yahAM kisIkA prazna hai ki ziSyoM ke hitaiSI aura avipralambhajJAna karAnevAle zrI umAkhAmI mahArAjane upacaritazadvoMkA prayoga kyoM kiyA ! mukhyazadvoMkA uccAraNa kyoM nahIM kiyA ! sUtrakAra mahArAjajIko cAritramohanIyake kSaya, upazama aura kSayopazamasvarUpa nimittoMse avadhi hotI hai, aisA spaSTa nirUpaNa kara denA cAhiye thA, isa prakAra jijJAsA honepara zrIvidyAnanda AcArya uttara kahate haiM / so suno, aura dhyAna lagAkara smjho| kSAyopazama ityantaraMgo heturnigadyate / yadi veti pratItyarthaM mukhyazadvAprakIrtanam // 5 // teneha prAcyavijJAne vakSyamANe ca bhedini / kSayopazama hetutvAtsUtritaM saMpratIyate // 6 // athavA sUtrakAra mahArAjako yadi antaraMga aura bahiraMgakAraNa donoMkA nirUpaNa karanA amISTa hoya to isaliye bhI " kSayopazama " aisA gambhIrazada kaha diyA hai / isa sUtra karake avadhijJAnakA antaraMgakAraNa jJAnAvaraNakA kSayopazama hai, yaha bhI kaha diyA jAtA hai / isa tatvakI pratipatti karAneke liye hI mukhyazadvakA spaSTarUpase uccAraNa nahIM kiyA hai / tisa kAraNase yahAM zeSa jIvoMke chaha bhedavALe adhijJAnameM aura pUrva meM kahe gaye devanArakiyoMke bhava pratyaya avadhi. jJAnameM tathA usase bhI pUrva meM kahe gaye bhedayukta matijJAna, zrutajJAnoMmeM aura bhaviSyameM kahe jAnevAle bhedasahita manaHparyaya jJAnameM jJAnAvaraNoMke kSayopazamako aMtaraMga hetu mAnakara janyapanA hai / isa prakAra sUtradvArA sUcana kara diyA gayA, bhale prakAra nirNIta kara diyA jAtA hai| udAtta mahAmanA sUtrakAra gambhIra zabdoMkA hI uccAraNa kiyA karate haiM, tabhI ziSyoMko vyutpatti baDhatI hai / jahAM upacAra zabdoMke bolanekA niyama hai, vahAM vaise hI zabdoMkA uccAraNa karanA ThIka samajhA jAtA hai / apanI mAtAko janmase hI bhAbhI zabdadvArA pukAranevAlA beTA yadi kadAcit mAMko ammA kaha de to azobhana aura thoDA jhUTha jacatA hai / " anaM vai prANaH " kahanA ThIka hai / "anakAraNaM prANAH" isa prakAra spaSTha kahanA paNDitAIkA kArya nahIM haiM / zabdazaktikI hAni (tohIna) karanI hai| pAMcagaja kapaDA hai, yaha kahanA ThIka hai / kintu lohe ke gajase pAMca vAra nApakara parimita kara diyA gayA kapaDA hai, yaha kahanA tucchatA hai / meraThase gADI A jAnepara meraTha AgayA kahanA yA baMbaImeM sikaranevAlI iMDIko becaneke lie bambaIkA becanA kahanA hI prazasta hai| atyanta pUjya aura
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike nehya janoMke liye yuSmad zabdakA prayoga zreSTha hai / kahAMtaka kahA jAya vAcaka zabdoMkI zaktiyAM vilakSaNa haiM / ataH sUtrakAra mahArAjakA ukta prakAra gaMbhIra zabdakA uccAraNa karanA sAbhiprAya hai| kSayopazama ityantaraMgo hetuH sAmAnyenAbhidhIyamAnastadAvaraNApekSayA vyavatiSThate sa ca sakalakSAyopazamikajJAnabhedAnAM sAdhAraNa iti / yatheha padvidhasyAvadhenimittaM tathA pUrvatra bhavapratyaye'vadhau zrute mato cAvasIyate / vakSyamANe ca manaHparyaye sa eva tadAvaraNApekSayeti satritaM bhavati / ___ "kSayopazama " isa vAkyake svataMtra tIna bheda nahIM karanepara hI jJAnAvaraNoMkA kSayopazama isa prakAra eka aMtaraMgahetu hI sAmAnyarUpa karake kahA gayA hotA saMtA una una jJAnoMke AvaraNoMkI apekSA vyavasthita ho jAtA hai aura vaha kSayopazama to sampUrNa cAroM kSAyopazamika jJAnake medoMkA sAdhAraNa kAraNa hai / isa prakAra bheda, prabhedasahita cAra jJAnoMke sAmAnyarUpase eka aMtaraMga kAraNako kAnekA bhI sUtrakArakA abhiprAya hai / jisa prakAra prakRta sUtrameM anugAmI Adika chaha prakArake avadhijJAnakA sAdhAraNa antaraMganimitta kSayopazama vizeSa kahA gayA hai, usI prakAra pUrvameM kahe gaye mavahetuka avadhijJAnameM aura usake pahile kahe gaye zrutajJAnameM tathA usake bhI pahile kahe gaye matijJAnameM bhI aMtaraMgakAraNa kSayopazamakA nirNaya kara liyA gayA hai / tathA bhaviSya granthameM kahe jAnevAle manaHparyaya jJAnameM bhI usa manaHparyayAvaraNa karmakI apekSAse utpanna huA vaha kSayopazama ho antaraMga kAraNa hai / yaha saba lambA cauDA bhugatAn isa choTese sUtrameM hI umAsvAmI mahArAjane mara diyA hai| choTese sUtrase sabhI abhiprAya sUcita ho jAtA hai / mukhyasya zabdasyAzrayaNAtsarvatra bahiraMgakAraNapratipAdanAcca mukhyagauNazabdaprayogo yukto'nyathA guNapratyayasyAvadherapatipatteH / ___ yahAM upacArita nahIM kiMtu mukhya ho rahe kSayopazama zabdakA Azraya karalene aura sabhI jJAnoMmeM bahiraMgakAraNoMkA pratipAdana karanese yahAM mukhyazabdakA prayoga aura gauNa zabdakA prayoga karanA yuktipUrNa hotA huA samucita hai / arthAt -pukhpazabdakA Azraya karanese saba jJAnoMke aMtaraMgakAraNoMkA nirNaya ho jAtA hai, aura upacarita kSayopazama zabda ke prayoga kara denese manuSya tirthacoMkI avadhikA bahiraMgakAraNa pratIta ho jAtA hai / anyathA yAnI upacarita zabdakA prayoga kiye vinA kSAyikasaMyama Adi guNasvarUpa bahiraMga kAraNoMse upajanevAle avadhijJAnakI pratIti nahIM ho sakatI thii| isa prakAra zrI vidyAnanda AcAryane isa zrI umAsvAmI mahArAjake sUtrakA bahiraMga kAraNoMko pratipAdana karanevAlA acchA mASya-artha kara diyA hai| yaha sUtra guNapratyaya avadhike bahiraMgakAraNa aura cAro jJAnoMke antaraGgakAraNakA bhI pratipAdaka hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH ke punaH zeSA ityAha / isa sUtrameM kahe gaye ve zeSajIva phira kauna haiM ? jinake ki guNapratyaya avadhi hotI hai| isa prakAra jijJAsA honepara zrIvidyAnanda AcArya uttara kahate haiN| zeSA manuSyatiryaJco vakSyamANAH prapaMcataH / te yataH pratipattavyA gatinAmAbhidhAzrayAH // 7 // pUrva sUtroM kaNThokta kahe gaye deva aura nArakiyoMse avazeSa baca rahe manuSya aura tiryaca yahA~ zeSapadase liye gaye haiN| agrima adhyAyoMmeM vistArake sAtha manuSya aura tiryacoMkI paribhASA kara dI jAyagI, jisa kAraNa ki ye manuSya aura tiryaca apane yogya manuSyagati aura tiryaggatinAmaka nAmakarmake udayase bhinna bhina saMjJAoMkA Azraya le rahe hai / gatinAmaka pratike uttara meda aneka haiN| ataH usa usa gatikarmake anusAra jIva manuSya aura tiryaca samajha lene cAhiye / / syAtteSAmavadhirbAhyaguNaheturitIraNAt / bhavaheturna sostIti sAmarthyAdavadhAryate // 8 // una katipaya manuSya tiryaMcoMke ho rahe avadhijJAnake bahiraMga kAraNa saMyama bAdi guNa haiN| isa prakAra niyamakara kathana kara denese unake vaha bhavapratyaya avadhi nahIM hai, yaha mantavya vinA kahe hI nirUpita vacanakI sAmarthyase avadhAraNa kara liyA jAtA hai| kyoMki "kSayopazamanimitta eva zeSANAm " isa prakAra pahilA evakAra avadhAraNa kara denese zeSoMke avadhijJAnameM bhavakA bahiraMgakaraNapanA niSiddha ho jAtA hai| teSAmeveti nirNItedevanArakavicchidA / kSayopazamahetuH sanityukte nAvizeSataH // 9 // " zeSANAmeva kSayopazamanimittaH " una zeSoMke hI guNapratyaya avadhi hotI hai| isa prakAra evakAra dvArA uttaravartI nirNaya (niyama ) kara denese deva aura nAraka jIvoMkA vyavaccheda kara diyA jAtA hai| avavijJAnAvaraNa karmake kSayopazamasvarUpa aMtaraMgakAraNako hetu mAna kara avadhijJAna varta rahA hai| isa prakAra kahanepara to sAmAnyarUpase yAnI vizeSatAoMse rahita hokara sabhI manuSya tiryacoMke sambhAvita ho rahe avadhijJAnake sadbhAvakA niSedha siddha ho jAtA hai / hAM, jina jIvoMke aMta. raMgakAraNa kSayopazama hogA, unhIM ke avadhijJAnakA sadbhAva pAyA jAyagA, banyoMke nhiiN| kSayopazamanimitta eva zeSANAmityavadhAraNAdbhavapratyayatvavyudAsA / zeSANAmeva kSayopazamAnimitta iti devanArakANAM niyamAcato nobhayathApyavadhAraNe doSo'sti /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 tatvArthazlokavArtike zeSa bace huye manuSya tiya coMke to bahiraMgakAraNa kSayopazamako hI nimitta mAnakara avadhijJAna hotA hai / isa prakAra avadhAraNa karanese zeSa jIvoMke avadhijJAnameM bhavapratyayapanekI vyAvRtti ho jAtI hai| aura zeSa jIvoMke hI kSayopazamanimitta avadhi hotI hai, isa prakAra niyama karanese deva nArakiyoMke avadhijJAnameM guNapratyayapanekA vyavaccheda ho jAtA hai / tisa kAraNa donoM bhI uddezya, vidheyadaloMmeM ukta prakArase avadhAraNa karanepara koI doSa nahIM AtA hai, pratyuta guNa hI hai| kSayopazamanimitto'vadhiH zeSANAmityubhayatrAnavadhAraNAcca nAvizeSato'vadhistiryamanuSyANAmantaraGgasya tasya kAraNasya vizeSAt / tathA pUrvatrAnavadhAraNAbahiraMgakAraNAvyavacchedaH / paratrAnavadhAraNAddevanArakAvyavacchedaH prasiddho bhavati / tathA zeSa jIvoMke avadhijJAna to kSayopazamako nimitta pAkara ho jAtA hai, isa prakAra donoM hI daloMmeM avadhAraNa nahIM karanese sabhI avadhijJAnI tiryaMca aura manuSyoM ke vizeSatAoMse rahita ekasI avadhi nahIM ho pAtI hai| kyoMki usa avadhijJAnake antaraMgakAraNa ho rahe jJAnAvaraNakarmake kSayopazamakI pratyeka jIvoMmeM vizeSatAeM haiM / dUsarI bAta yaha bhI hai ki pahile dalameM avadhAraNa nahIM karanese bahiraMgakAraNa ho rahe guNoMkA bhI vyavaccheda nahIM ho pAtA hai / kyoMki kSayopazamake prasiddha ho rahe eka hI arthake anusAra avadhijJAnAvaraNake kSayopazamako hI pakaDA jAyagA, aisI dazAmeM evakAra yadi kagA diyA jAtA to bahiraMgakAraNa guNakA bhI vyavaccheda ho jaataa| kintu guNako bAhiraMgakAraNa isa sUtra dvArA avazya kahanA hai / ataH pahile daLameM avadhAraNa mata DAlo / tathA uttaradalameM avadhAraNa nahIM karanese deva aura nArakiyoMkA vyavaccheda nahIM honA prasiddha ho jAtA hai| bhAvArya-zeSa rahe manuSya, tirthacoMke samAna deva, nArakiyoMke bhI avadhijJAnAbaraNakA kSayopazama antaraMgakAraNa hai / ataH donoM ora avadhAraNa nahIM karanese bhI prameyakA lAbha rahA / " vividhabhaGgagahanaM jinazAsanam " / Sar3ikalpaH samastAnAM bhedAnAmupasaMgrahAt / paramAgamasiddhAnA yuktyA sambhAvitAtmanAm // 10 // sarvajJadhArAprApta paramAgamameM prasiddha ho rahe aura pUrva kahIM gaI yuktiyoM karake sambhAvitasvarUpa ho rahe, dezAvadhi Adi sampUrNa bhedoMkA nikaTa saMgraha ho jAnese avadhijJAnake anugAmI mAdika chaha vikalpa haiM / avadhijJAna ke anya bhedaprabhedoMkA inhIMmeM antarbhAva ho jAtA hai| anugAmyananugAmI varddhamAno hIyamAno'vasthito'navasthitaH iti SaDikalpo'vadhi: saMpratipAtApratipAtayoratraivAntarbhAvAt / anugAmI, ananugAmI, varddhamAna, hIyamAna, avasthita aura anavasthita, isa prakAra avadhi
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 17 jJAna chaha prakArakA hai| koI avadhijJAna sUryaprakAzake samAna avadhijJAnIke yahAM vahAM jAnepara bhI pIche pIche calA jAtA hai| jaise ki adhika vyutpanna vidvAnkA jJAna sarvatra usake pIche calA jAtA hai, vaha anugAmI hai / dUsarA ananugAmI avadhijJAna to avadhijJAnIke pIche pIche yahAM vahAM sarvatra nahIM jAtA hai, vahAM hI par3A rahatA hai, jaise ki sanmukha ho rahe puruSake praznoMkA uttara denevAle puruSake vacana vahAM hI kSetrameM rahe Ate haiM / praznakartA sanmukha Ave, taba to uttara sUjha jAtA hai| dUsare prakArase buddhi kArya nahIM karatI hai / aniSNAta vidvAnkI vyutpatti svAdhyAyakAlameM vidyAlayameM banI rahatI hai| vidyAlayase bAhira bAjAra, zvasurAlaya, melA AdimeM usakI buddhi kuNThita ho jAtI hai| tIsarI varddhamAna avadhi to vanameM phaila rahe adhika sUkhe tinake, pattoMmeM lagI huyI agnike samAna bar3hatI calI jAtI hai / pahilI jitanI avadhi utpana huyI thI, usakI apekSA samyagdarzana, cAritra, Adi guNoMkI vizuddhi ke yogase vaha baDhatI huyI calI jAtI hai, jaise ki sadAcArI, vyavasAyI pratibhAzAlI, vidyArthIkI vyutpatti anudina baDhatI calI jAtI hai| cauthI hIyamAna avadhi to tRNa Adike daba ho cukanepara ghaTa rahI agnizikhAke samAna jitanI utpanna huyI * thI, usase ghaTatI hI calI jAtI hai, jaise ki mandavyavasAyI, jhagaDAlu, kRtaghna, asadAcArI chAtrakI vyutpatti pratidina hIna hotI jAtI hai / pAMcavIM avasthita avadhi jitanI utpanna huyI thI, utanI hI bahuta dinoMtaka banI rahatI hai / zrIakalaMkadevane avasthita avadhikA dRSTAnta liGga yAnI puruSa cihakA diyA hai / so, aisA pratIta hotA hai ki jaise adhika moTA zarIra ho jAnepara athavA adhika patalA zarIra ho jAnepara bhI puruSa cihnameM mAMsakRta vRddhi yA hAni nahIM ho jAtI hai| athavA dhUma Adi jJApakahetumeM agni Adi sAdhyoMke pratidvAna karAne meM koI nyUnatA yA adhikatA nahIM ho jAtI hai| jaise ki koI manamaujI, nizcinta, vidyArthI bahuta dinoMtaka bhI paDhate paDhAte duye apane jJAnako ghaTA baDhA nahIM pAtA hai| chaTTA anavasthita avadhijJAna to samyagdarzana Adi guNoMkI hAni aura vRddhike yogase ghaTatA baDhatA rahatA hai / avyavasthita buddhivAle, sadAcArI, parizramI, kintu kSaNika uddezyavAle, chAtrakI vyutpatti anavasthita rahatI hai / isa prakAra chaha bhedavAlA hI adhijJAna mAnA gayA hai / samIcIna pratipAta aura apratipAta ina do bhedoMkA inhIM chaha bhedoMmeM antarbhAva kara diyA jAtA hai| bijulIke prakAza samAna pratipAta honevAlA pratipAtI hai| aura guNazreNIse nahIM giranetrAlA jJAna apratipAtI hai| kaThina roga, madyapAna, tIvra asadAcAra, baDA mArI kukarma, Adise kisI chAtrakI vyutpatti ekadama gira jAtI hai| zAstrIya kakSA uttIrNa ho cuke chAtrako pravezikAkI pustakeM bhI vismRta ho jAtI haiM / tathA koI koI tIvra kSayopazamavAlA vidyArthI pahilese hI kisI bhI zreNImeM kabhI nahIM giratA hai| uttarottara caDhatA hI calA jAtA hai| upazamazreNI aura kSapakazreNIke pratipAtI aura apratipAtI saMyamoMke sAtha ekArthasamavAyasambandha ho jAnese avadhijJAna bhI taisA ho jAtA hai| athavA avadhijJAnakA bhI sAkSAt pratipAta apratipAta lagA sakate ho|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike dezAvadhiH paramAvadhiH sarvAvadhiriti ca paramAgamaprasiddhAnAM pUrvoktayuktyA sambhAvitAnAmatropasaMgrahAt / dezAvadhi, paramAvadhi, aura sarvAvadhi isa prakAra paramadevAdhideva aMtisarvajJakI AmnAyase cale Arahe AgamameM prasiddha ho rahe bhedoMkA bhI inhIM bhedoMmeM yathAyogya (karIba karIba ) saMgraha ho jAtA hai / atIndriya padArthIko sAdhanevAlI pUrvameM kahIM gayIM yuktiyoMkarake dezAvadhi Adi bhedoMkI sambhAvanA kI jA cukI hai / unake sadbhAvakA koI bAdhaka pramANa nizcita nahIM hai| asambhavadvAdhakatvAdastityasiddhiH / dezAvadhikA jaghanya aMza manuSya tiyaMcoMmeM pAyA jAtA hai| anya manuSya, tica, athavA nArakI, sAmAnya deva, ye dezAvadhike madhyama aMzoMke svAmI haiM / dezAvadhikA utkRSTa aMza to muniyoM ke pAyA jAtA hai / dezAvadhi dvArA eka samaya kama palyakAlake Age pIchekI bAtoMkA aura tIna lokameM sthita ho rahe rUpIdravyoMkA deza prayakSa ho jAtA hai / dezAvadhikA jaghanya kSetra yA kAla to utsedhAGgulake asaMkhpAtaveM bhAga aura AvalIke asaMkhyAtaveM bhAga bhUtabhaviSya haiN| madhyama yogase upArjita kiye gaye audArikake vinasopacayasahita saMcita nokarmadravyameM loka pradezoMkA bhAga denepara jo moTA skandhapiNDa labdha AtA hai, utane dravyako jaghanya dezAvadhi jJAna jAna letA hai| aura utkRSTa dezAvadhi to kArmaNa vargaNAmeM eka bAra dhruvahArakA bhAga denepara jo choTA TukaDA labdha AtA hai, usako jAnatI hai / isase koTe TukaDeko dezAvadhi nahIM jAna pAtI hai / jaghanyadezAvadhi kAlake asaMkhyAta bhAga paryAyoMko bhAvakI apekSA jAnatI hai / aura utkRSTa dezAvadhijJAna dravyake asaMkhyAta lokapramANa paryAyoMkA prayakSa kara letA hai / isake Ageke dravya, kSetra, kAla, bhAvoMko paramAvadhi jAnatA hai| sarvAvadhikA viSaya aura bhI baDhA huA hai / caramazarIrI munimahArAjake paramAvadhi aura sarvAvadhijJAna hote haiN| kutaH punaravadhiH kazcidanugAmI kazcidanyathA sambhavatItyAha / kyA kAraNa hai ki phira koI to avavijJAna anugAmI hotA hai ? aura koI usake bheda anya prakArase yAnI avasthita, anavasthita, Adi rUpakarake sambhava rahe haiM ! batAo / dezAvadhike anugAmI, ananugAmI, varddhamAna, hIyamAna, avasthita, anavasthita, ye chaha bheda haiN| aura paramAvadhike anugAmI, ananugAmI, barddhamAna, avasthita, ye cAra bheda haiN| tathA sarvAvadhike anugAmI, ananugAmI avasthita ye tIna bheda haiM ! pratipAtI aura apratipAtI ye bheda bhI yathAyogya joDe jA sakate haiN| isa prakAra ziSyakI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttara kahate haiM / vizuddhayanupamAtpuMso'nugAmI dezato'vadhiH / paramAvadhirapyuktaH sarpAvadhirapIdRzaH // 11 //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH ma n u s . ..................................... AtmAke avadhijJAnAvaraNakarmake kSayopazama karake utpanna huyI vizuddhikA anugama karanese eka dezase huyI dezAvadhi bhI anugAmI ho jAtI hai| aura paramAvadhi bhI sUryaprakAza samAna mAtmAkA anugama karanevAlI anugAmI mAnI mayI hai / tathA isI prakAra sarvAvadhi bhI anugAmI ho rahI hai| arthAt-tInoM prakArakI avadhiyoMkA meda anugAmI hai| yoM hetupUrvaka siddhi kara dI gayI hai| vizuddhayananvayAdeSo'nanugAmI ca kasyacit / tadbhavApekSayA prAcyaH zeSo'nyabhavavIkSayA // 12 // kSayopazamajanya AtmaprasAdasvarUpa vizuddhikA anvayarUpa karake gamana nahIM karanese yaha avadhi kisI kisI jIvake ananugAmI hotI hai / tina tIna prakArake avadhi jJAnoMmeM pahilAdezAvadhijAna to usI bhavakI apekSAse ananugAmI kahA jAtA hai / arthAt-kisI kisI jIvake huA dezAvadhijJAna usa sthAnase anya sthAnapara sAtha nahIM pahuMcatA hai / yA usa janmase dUsare janmameM nahIM pahuMca pAtA hai| tathA caramazarIrI saMyamAke pAye jAnevAle zeSa bace huye paramAvadhi aura sarvAvadhi to anya bhavakI apekSA karake ananugAmI haiM / arthAt-sarvAvadhi paramAvadhi jJAniyoMkI usI bhava mokSa ho jAne ke kAraNa anya bhavoMkA dhAraNa nahIM honese ve do avadhijJAna ananugAmI haiN| yoM to ve usI janmameM saMyamIke utpanna hokara bArahaveM guNasthAnataka pAye jA sakate haiM / varddhamAno'vadhiH kazcidvizuddhavRddhitaH sa tu / dezAvadhirihAmnAtaH paramAvadhireva ca // 13 // vizuddhi aura samyagdarzana Adi guNoMkI vRddhi ho jAnese koI koI vaha avadhi to varddhamAna kahI jAtI hai / tinameM dezAvadhi aura paramAvadhi hI yahAM varddhamAna mAnI gayoM haiM / kyoMki dezAvadhike jaghanya aMzase lekara utkRSTa aMzoMtaka vRddhiyAM hotI haiN| tathaiva taijaskAyika jIvoMkI avagAhanAoMke bhedoMke sAtha taijasakAyika jIvarAzikA paraspara guNA karanese jitanA labdha AtA hai, utane asaMkhyAta lokapramANa paramAvadhi ke dravya apekSA bheda haiM aura kSetrakAlakI apekSAse bhI asaMkhyAta bheda haiM / ataH paramAvadhi bhI baDharahI santI varddhamAna hai, kintu sarvAvadhikA bheda * parddhamAna nahIM hai| vaha avasthita hai| hIyamAno'vadhiH zuddheIyamAnatvato mataH / sa dezAvadhirevAtra hAneH sadbhAvasiddhitaH // 14 //
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike samyagdarzana Adi guNoMkI hAni aura saMkkeza pariNAmoMkI vRddhi tathA kSayopazamavizeSajanya vizuddhikI nyUnatA ho jAnese avadhijJAna hIyamAna mAnA gayA hai| ina tInoM avadhijJAnoM meM vizuddhi hAnike sadbhAvakI siddhi ho jAne se vaha dezAvadhi hI eka hIyamAna ho rahI AmnAyase calI A rahI hai| bar3hate huye cAritra guNavAle muni mahArAjoMke paramAvadhi aura sarvAvadhi hotI haiM / ataH ye hIyamAna nahIM haiM / 20 avasthito'vadhiH zuddheravasthAnAnniyamyate / sarvoGginAM virodhasyApyabhAvAnnAnavasthiteH // 15 // koI avadhi to samyagdarzana Adi guNoMke aura kSayopazamajanya vizuddhike utanAkA utanA hI avasthAna banA rahanese avasthita ho rahI niyata kI jAtI hai| yaha avasthita bheda jIvoMke ho rahe sabhI tInoM avadhijJAnoM meM ghaTita ho jAtA hai| virodha doSa hone kA bhI yahAM abhAva hai / sarvAvadhi meM to anavasthitikA sarvathA niSedha hai / tathA avasthita ho rahI dezAvadhi, paramAvadhi meM bhI avasthitikA niSedha hai / ataH tInoM hI avasthitamedavALIM haiN| vizuddheranavasthAnAtsambhavedanavasthitaH / sa dezAvadhirevaiko'nyatra tat pratighAtataH // 16 // citrako upayogI bhItikI vizuddhike samAna kSayopazamajanya AtmAkI vizuddhikA anavasthAna ho jAnese avadhikA anavasthita bheda sambhavatA hai / unameM yaha dezAvadhi hI eka anavasthita hai / anya do avadhiyoMmeM usa anavasthitikA pratighAta | vizeSa yaha kahanA hai ki kinhIM kinhIM AcAryoMne paramAvadhikA bhI bheda anavasthita mAna liyA hai / proktaH sapratipAto vA'pratipAtastathA'vadheH / so'ntarbhAvamamISveva prayAtIti na sUtritaH // 17 // ukta chaha bhedoMke atirikta tisI prakAra pratipAta sahitapanA aura pratipAtarahitapanA ye do bheda bhI avadhijJAna ke zrI akalaMkadevane baDhiyA kahe haiM / kintu ye bheda ina chaha bhedoMmeM hI bhale prakAra antarbhAvako prApta ho jAte haiN| isa hI kAraNa sUtrakArane avadhike ATha bhedoMkA sUtra dvArA sUcana nahIM kiyA hai / vizuddheH pratipAtApratipAtAbhyAM sapratipAtApratipAtI hyavadhISaTsvevAntarbhavataH / anugAmyAdayo hi kecit pratipAtAH kecidamatipAtA iti /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 21 AtmAkI nirmalatA ke pratipAta aura apratipAta karake pratipAtasahita aura pratipAtarahita ho rahe do avadhijJAna ke bheda to ina chaha bhedoMmeM hI garbhita ho jAte haiM / kAraNa ki anugAmI Adika chahoM bheda koI to pratipAtI hai, aura koI anugAmI Adika meda pratipAtarahita haiM / yahAMtaka avadhijJAnako kahanevAlA prakaraNa samApta huA / isa sUtrakA sArAMza | isa " kSayopazamanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm " sUtrameM prakaraNa isa prakAra haiM ki prathama hI dUsare avadhijJAna ke bahiraMgakAraNa aura svAmI tathA bhedoMkA nirUpaNa karaneke liye sUtrakA kahanA Avazyaka batAkara saMyama, dezasaMyamako manuSya tiryacoMke honevAle avadhijJAnakA bahiraMgakAraNa siddha kiyA hai| cauthe guNasthAnase avadhijJAnakA prArambha hai / ataH kaSAyoMkA upazamabhAva cauthemeM mI thoDA mila jAtA hai / pahile dUsare guNasthAna meM ho rahe vibhaMgajJAnameM bhI nArakiyoMkI apekSA kucha mandakaSAya haiM / saMjJIke paryApta avasthA meM hI vibhaMga hotA hai| tIsare mizraguNasthAna meM avadhi aura vimaMgase milA huA mizrajJAna hai / vahAM bhI bahiraMgakAraNa sambhavajAtA hai / sUtrakAra ne zleSayukta " kSayopazama " zabda diyA hai / ataH sabhI bhedapramedasahita cAra jJAnoMke antaraMgakAraNa svakIya jJAnAvaraNa ke kSayopazamakA nirUpaNa kara diyA hai / isa sUtra meM donoM ora " evakAra lagA sakate ho aura donoM ora evakAra nahIM lagAnepara bhI vizeSa prayojana sadha jAtA hai / avadhijJAnoMke yathAyogya chaha bhedokA lakSaNa banAkara pratipAta aura apratipAtako ina chahoM meM antarbhAva kara sUtrakArakI vidvattA kI paramamahattAko zrIvidyAnanda svAmIne prakAza diyA hai / jaba ki pratipAta aura apratipAta ye do bheda chahoM bhedoM meM sambhava rahe haiM to chahase atirikta do bheda baDhAkara avadhi ke ATha bheda karanA to ucita nahIM hai / jaise ki saMsArI jIvoMke kAyakI apekSA vanaspati, aura ye chai bhedakara punaH paryApta aura aparyApta ye do bheda baDhAkara ATha bheda karanA ayukta hai / jaba ki char3oM kAryoM meM paryApta aura aparyApta bheda sambhava rahe haiM / ataH paryApta, aparyAptakoM jisa prakAra chahoM bhedoMmeM garbhita kara liyA jAtA hai, yA chaha paryApta aura chaha aparyApta isa prakAra bAraha bheda kara vyutpatti lAbha karAyA jAtA hai, usI prakAra yahAM bhI chaha hI bhedakara pratipAta aura apratipAtako inameM hI garbhita kara lenA cAhiye / dezAvadhi, paramAvadhi sarvAvadhike chaha, cAra aura tIna bheda haiM / zrI rAjavArtikakArane anavasthita medako paramAvadhi meM bhI svIkAra kiyA hai / jaghanya, madhyama, utkRSTarUpase viSayoMkA grahaNa karanA vivakSita honepara anavasthita bheda vahAM sambhavatA hogaa| yahAMtaka avadhijJAnakA prakaraNa samApta kara diyA hai / svavizuddhivivRddhihAnito nugAmyAdivikalpamAzritaH // pratipakSavinAzato bhavet nRtirazcAM guNahetukAvadhiH // 1 // pRthvI, jala, teja, vAyu, ""
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike ................ .......... ..................." avadhijJAnakA prarUpaNa kara aba avasara saMgati anusAra kramaprApta manaHparyayajJAnakA pratipAdana karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAja aprima sUtrasvarUpa muktAphalako svakIya mukha- sampuTase nikAlakara prakAzita karate haiN| RjuvipulamatI manaHparyayaH // 23 // Rjumati aura vipulamati isa prakAra do bhedavAlA manaHparyayajJAna hotA hai| saralatApUrvaka athavA mana, vacana, kAyake dvArA kiye gaye ciMtita arthAkA pratyakSa karanevAlA jJAna Rjumati hai| tathA sarala aura vakra athavA saba prakArake triyoga dvArA kiye gaye yA nahIM kiye gaye ciMtita, aciMtita ardhaciMtita arthAkA pratyakSa karanevAlA bAna vipulamati manaHparyaya hai / nanviha bahiraMgakAraNasya bhedasya ca jJAnAnAM prastutatvAnnedaM vaktavyaM jJAnabhedakAraNA prtipaadktvaadityaarekaayaamaah| ziSyakI zaMkA hai ki yahAM prakaraNameM jJAnoMke bahiraMga kAraNa aura bhedoMke nirUpaNa karanekA prastAva calA A rahA hai / matijJAna, zrutajJAna aura adhijJAnameM isI prakArake prastAva anusAra nirUpaNa ho bhI cukA hai| ataH manaHparyaya jJAnake svarUpakA pratipAdaka yaha sUtra bhalA kyoM kahA jA rahA hai ! jJAnake bheda aura bahiraMga kAraNoM kA pratipAdaka to yaha sUtra nahIM hai / ataH yahA~ prakaraNameM yaha sUtra nahIM kahanA cAhiye, isa prakAra AzaMkA honepara zrI vidyAnandasvAmI spaSTa samAdhAna kahate haiM / so ananyamanaska hokara suno| manaHparyayavijJAnabhedakAraNasiddhaye / prAhavityAdikaM sUtraM svarUpasya vinizcayAt // 1 // sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAjane yaha " RjuvipulamatI manaHparyayaH " sUtra yahA~ jJAnake svarUpakA nizcaya karaneke lie nahIM kahA hai / manaHparyaya jJAnake svarUpakA vizeSa nizcaya to " matizrutAvadhiHmanaHparyayakevalAni jJAnam " isa sUtrameM kahe gaye manaHparyaya zabdakI niruktise. bhale prakAra karA diyA gayA hai| kiMtu yahAM manaHparyayajJAnake bheda aura bahiraMgakAraNoMkI prasiddhi karAneke liye zrI umAsvAmI mahArAja " Rvipula " ityAdika sUtrako bahuta acchA kaha rahe haiM / na hi manaHparyayajJAnasvarUpasya nizcayArthamidaM sUtramucyate yato'prastutArtha syAt / tasya matyAdisUtre niruktyaiva nizcayAt / kiM tarhi / prakRtasya bahiraMgakAraNasya bhedasya prasiddhaye samArabhate /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 23 isakI TIkA yoM haiM ki manaHparyayajJAnake svarUpakA nizcaya karAneke lie yaha sUtra nahIM kahA jA rahA hai, jisase ki prakaraNake prastAvameM prApta ho rahe arthako pratipAdana karanevAlA yaha sUtra nahIM ho sake / arthAt-yaha sUtra prastAvaprApta prakaraNake anusAra hI hai / usa manaHparyayake svarUpakA nizcaya to " matiH smRtiH " Adi sUtrameM nirukti karake hI kaha diyA jA cukA hai| manaHparyaya bAnAvaraNa karmake kSayopazama Adika antaraMga, bahiraMgoMko nimittakAraNa pAkara parakIya manogata arthako cAroM ora se Alambanakara AtmAke jo jJAna hotA hai, yaha manaHparyayakA svarUpa hai| to phira yahAM koI pUche ki sUtrakArane yaha sUtra kisa liye banAyA ! isakA uttara yaha hai ki prakaNameM nirUpaNa kiye jA rahe bahiraMgakAraNa aura bhedakI prasiddhi karAne ke liye yaha sUtra acche DhaMgase bhArambhA jA rahA hai| RjvI matiryasya sa RjupatiH / vipulA matiryasya sa vipulamatiH / Rjumatizca vipulamatizca RjuvipulamatI / ekasya matizadasya gamyamAnatvAllopa iti vyAkhyAne kA sA RjvI vipulA ca matiH kiMpakArA ca matizavena cAnyapadArthAnAM vRttau ko'nyapadArtha ityAha / jisakI buddhi Rju sarala banAyI gayI hai vaha manaHparyayajJAna Rjumati hai, aura jisakI buddhi kuTila bhI bahutase arthoko jAnanevAlI hai, vaha vipulamati hai / Rjumati zabda aura vipula. matizaddha do kA itara itara yoga karanepara " Rjuvipulamati " isa prakAra dvandva samAsameM pada bana jAtA hai / do mati zabdoM se eka mati zabda kA artha vinA bole hI jAna liyA jAtA hai / ataH samAsa niyama anusAra eka mati zabdakA lopa ho jAtA hai| isa prakAra sUtrake uddezyadalakA vyAkhyAna karanepara prazna ho sakatA hai ki ve Rju aura vipula nAmakI buddhiyAM kaunasI haiM ? aura kitane bhedavAlI haiM ? tathA mati zabda ke sAtha Rju vigulamati zadvoMkI anya padArthoko pradhAna karane vAlI bahuvrIhi nAmaka samAsa vRtti ho jAnepara batAo ki vaha anya padArtha kauna haiM ! jo ki Rjumati aura vipulamatikA vAdhya paDegA / isa prakAra kaI jijJAsAyeM khaDI karanepara zrIvidyAnaMda AcArya yathArtha uttara kahate haiN| nivartitazarIrAdikRtasyArthasya vedanAt / RjvI nirvartitA tredhA praguNA ca prakIrtitA // 2 // Rju zabdakA ardha banAyA gayA aura sarala yoM donoM prakAra acchA kahA gayA hai| saralatA pUrvaka kAya, vacana, mana, dvArA kiye gaye parakIya manogata arthakA samvedana karanese Rjumati tIna prakArakI kahI gaI hai / arthAt -apane yA dUsareke dvArA sarakatApUrvaka zarIrase kiye gaye, vacana
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtika se vole gaye, aura manase cIte gaye arthako yadi koI jIva manameM vicAra le to Rjumati mana:paryaya usa manameM ciMte gaye padArthakA IhAmatijJAnapUrvaka vikalapratyakSa kara letA hai / sarala aura kiyA gayApana, ina donoM arthoko ghaTitakara mana, vacana, kAya, kI apekSAse RjupAtike tIna bheda ho jAte haiM / jo ki manameM cIte gaye, RjukAyakRta arthako jAnaneSALA, manameM cIte gaye RjuvAkkRta arthako jAnanevAlA aura manameM cIte gaye RjumanaskRta arthako jAnanevAlA ye tIna bheda haiM / anirvartitakAyAdikRtArthasya ca vedikA / vipulA kuTilA SoDhA vakrarjutrayagocarA // 3 // 24 tathA kAya, vacana, mana, inase kiye gaye parakIya manogata vijJAnase nahIM banAI gaI hokara sarala yA kuTila athavA bahutase zarIra Adi kRta arthoko jAnanevAlI matitolA hai / vaha vakra aura saralasvarUpase mana, vacana, kAya, ina tInoM ke dvArA kiye gaye manogata viSayoMko jAnatI huyI vaha chaha prakArakI hai / etayormatizadvena vRttiranyapadArthikA / kaizciduktA sa cAnyo'yoM manaHparyaya ityan // 4 // dvitvaprasaMgatastatra pravaktuM dhIdhano janaH / na manaH paryayo yukto mana:paryaya ityalam // 5 // ina Rju aura trila zabdoM kI mati zabda ke sAtha kI gaI anya padArthako pradhAna kahanevAlI anyapadArtha to mana:paryayajJAna jisa mana:paryaya jJAnakI mati bahubrIhi samAsa nAmaka vRtti kinhIM vidvAnoMne kahIM hai / aura vaha paDatA hai / arthAt - jisa mana:paryaya jJAnakI mati Rju hai aura vipulA hai, vaha Rjumati vilapati mana:paryaya haiM, yoM vigraha kiyA gayA hai / AcArya siddhAnta karate haiM ki isa prakAra una vidvAnoMkA kahanA prazaMsanIya nahIM hai / kyoMki yoM vRtti karanepara vahAM mana:paryaya zabda meM dvivacana ho jAnekA prasaMga hogaa| jaise ki jisa puruSakA dhana buddhi hai, vaha buddhidhano janaH 66 yA bIdhanaH " hai / yahAM uddezya dalake anusAra jana zabda ekavacana hai / ataH anya padArtha ho rahe, mana:paryaya jJAnake sAtha vRtti karanepara vidheyadalame " manaHparyayaH " 35 isa prakAra ekavacana kahanA yukta nahIM paDegA / kintu " mana:paryayau " yaha kahanA usa vRttidvArA artha karane meM samartha hogA / kyoMki do mana:paryaya jJAnoMkI Rjumati aura vipUlamati do matiyAM haiM / 1 66 yadAtvanya padArthoM stastadvizeSau balAdvatau / sAmAnyatastadeko'yamiti yuktaM tathA vacaH // 6 //
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ tArthacintAmaNiH jaba ve do vizeSa anya padArtha usa sAmAnya eka mana:paryayakI zaktise hI jAna liye gaye mAnaloge taba to tisa kAraNa yaha mana:paryaya zabda tisa prakAra ekavacana bhI sAmAnyarUpase prayukta karanA yukta hai / ataH bahuvrIhi samAsa karanepara bhI ekavacana isa DhaMga se rakSita raha sakatA hai, koI kSati nahIM hai / sAmAnAdhikaraNyaM ca na sAmAnyavizeSayoH / prabAdhyate tadAtmatvAtkathaMcitsaMpratItitaH // 7 // 25 yahAM koI yadi yoM zaMkA kare ki " RjuvipulamatI " to dvivacana pada hai aura " mana:paryayaH " zadva ekavacana hai / ataH inakA samAna adhikaraNapanA nahIM banegA / kintu uddezya vidheyadala meM samAna vibhaktivAle, samAna liMgavAle, samAna vacanavAle, zabdoMkA hI sAmAnAdhikaraNya vana sakatA hai / atra AcArya kahate haiM ki yaha zaMkA nahIM karanI cAhiye / kyoMki sAmAnya aura vizeSameM ho rahA samAnAdhikaraNapanA kisI bhI pramANase bAdhita nahIM hotA hai| kyoMki sAmAnya aura vizeSoMkA kathaMcit tadAtmakapanA hone ke kAraNa samAna adhikaraNapanA male prakAra pratIta ho rahA hai / "matizrutAvadhimana:paryaya kevalAni jJAnam" athavA "sAdhoH kAryaM tapaH zrute" " Aye parokSam " 66 yUyam pramANam " Adi prayogoM meM bAdhArahita hokara samAnAdhikaraNapanA hai| sAmAnya prAyaH eka vacana aura vizeSa prAyaH dvivacana bahuvacana huA karate haiM / yesyAhuH / Rjuzva vipulA ca Rjuvipule te ca te matIti ca svapadArtha vRttistena RjuvipulamatI viziSTe paricchinne mana:paryaya ukto bhavatIti tadbhedakathanaM pratIyata iti teSAmapyavirodhamupadarzayati / jo bhI koI vidvAn yo samAsa vRtti kara kaha rahe haiM ki Rju aura vipulA isa prakAra itara itara yoga karanepara Rjuvipule banatA hai / aura ve RjuvipulAvarUpa jo mati haiM, isa prakAra apane hI padake arthoko pravAna rakhanevAlI dvandvagarbhita karmadhAraya vRtti kI gayI hai / aura tisa1 prakAra karanese viziSTa ho rahe Rjupati aura vidhulamatijJAna jAne jA rahe saMte manaHparyaya kathana kara diye gaye ho jAte haiM / yo uddezyadalameM usa dvivacana dvArA medakathana karanA pratIta ho rahA hai / isa prakAra kaha rahe una vidvAnoMke yahAM bhI jainasiddhAnta anusAra koI virodha nahIM AtA hai / isa svayaM pratyakAra zrI vidyAnanda svAmI kucha dikhalA rahe haiM / svapadArthA ca vRttiH syAdaviruddhA tathA sati / viziSTe hi matijJAne manaHparyaya iSyate // 8 //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike tisa prakAra ukta kathana anusAra samAsa vRtti karate saMte bhI svapadArthapradhAnA karmadhArayavRtti avaruddha ho jAvegI / aura taisA honepara viziSTa ho rahe do mana:paryayasvarUpa Rjumati aura tripulamatinAmaka matijJAna to eka mana:paryaya isa vidheyadala ke sAtha anvita iSTa kara liye haiM / 26 yatharjuvipulamatI mana:paryayavizeSau mana:paryayasAmAnyeneti sAmAnAdhikaraNyamaviruddhaM sAmAnyavizeSayoH kathaMcittAdAtmyAttathA saMpratItezca tadvadRjuvipulamatI jJAnavizeSau mana:paryayayojJAnamityapi na virudhyate manaHparyayajJAnabhedApratipatteH prakRtayoH sadbhAvAvizeSAt / jisa prakAra Rjumati aura vipulamati ye mana:paryayajJAnake do vizeSa usa prakaraNaprApta mana:paryaya sAmAnya ke sAtha isa prakAra samAna adhikaraNapaneko prApta ho rahe biruddha nahIM haiN| kyoMki eka sAmAnya aura katipaya vizeSoMko kathaMcit tadAtmakapanA ho jAnese tisa prakAra do eka meM yA tIna ekameM athavA eka tInameM, eka do AdimeM sAmAnAdhikaraNya bhale prakAra nirNIta ho rahA hai / usIke samAna Rjumati aura vipulamati ye jo do jJAnavizeSa haiM, ve eka mana:paryayajJAna hai / isa prakAra bhI kathana karanepara koI virodha prApta nahIM hotA hai| kyoMki mana:paryayajJAna sAmAnya karake bhedakI pratipatti nahIM honekA sadbhAva ina prakaraNaprApta Rjumati, miti donoM meM vidyamAna hai / koI antara nahIM hai / manuSyatvako apekSA se brAhmaNa, zUdra, zrAyameM 1 koI antara nahIM hai / zuklapakSa aura kRSNapakSa meM candrikA barobara hai| Age pIche mAtra hone se jaba zukla, kAlA pakSa kaha dete haiM / " kathaM bAhyakAraNapratipattiratretyAha / yahAM kitane hI sUtroMmeM jJAnake bAhyakAraNoMkA vicAra calA A rahA hai| tadanusAra Apane mana:paryayajJAnake bahiraMgakAraNoMkI isa sUtradvArA prasiddha honA kahA thA, so Apa batalAiye ki yahAM bahiraMgakAraNoMkI pratipatti kipta prakAra huyI ? isa prakAra jijJAsA honepara vidyAnaMdasvAmI uttara kahate haiM / parato'yamapekSasyAtmanaH svasya parasya vA / manaHparyaya ityasminpakSe bAhyanimittavit // 9 // apane athavA dUsare ke manakI apekSA rakhatA huA yaha manaHparSaya jJAna anya bahiraMgakAraNa manase utpanna hotA hai / isa prakAra isa vyutpattike pakSa meM ( honepara ) bahiraMga nimittakAraNakI jJapti ho jAtI hai / manaHparItyAnusaMdhAya vAyanaM mana:paryaya iti vyutpattau bahiraMganimittako'yaM manaHparyaya iti bAhyanimittapratipattirasya kRtA bhavati /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArthacintAmaNiH manaH+pari+iNa+ghaJ+su manaH ( manaHsthita ) kA anusaMdhAnakara jo pratyakSa jAnatA hai, vaha mana:paryaya hai / isa prakAra vyutpatti karanepara jisakA bahiraMga nimittakAraNa mana hai, aisA yaha mana:paryayajJAna hai / isa DhaMgase isa mana:paryaya jJAnake bahiraMga nimittakI pratipatti kara kI gayI hai / na matijJAnatApattistasyaivaM manasaH svayaM / nirvarttakatvavaidhuryAdapekSAmAtratAsthiteH // 10 isa prakAra manasvarUpanimittase utpanna honeke kAraNa usa mana:paryaya jJAnako matijJAnapanekA prasaMga ho jAyagA, yaha Apatti denA ThIka nahIM hai / kyoMki mAnasa matijJAnako mana svayaM banAtA hai / kintu mana:paryayajJAnakA sampAdana karanApanA manako prApta nahIM hai / kevala manakI apekSA hai / apekSAmAtra se sthita ho rahe manako mAnasamatijJAnake samAna manaHparyayakA sampAdakapanA nahIM hai / zuklapacakI pratipadA yA dvitIyAkA patalA candramA jaba sthUla dRSTivAleko nahIM dIkhatA hai to catura puruSakarake zAkhA yA do bAdaloM ke bIca meM se vaha candramA dikhA diyA jAtA hai| yahAM zAkhA yA bAdala apekSaNIya mAtra haiM / prerakakAraNa nahIM haiM / isI prakAra svakIya yA parakIya manakA avalaMba 1 lekara pratyakSa jJAna kara kiyA jAtA hai / jaise ki kisI phUla phala AdikA tuccha sahArA lekara phalita jyotiSavAle vidvAn bhUta, bhaviSyakI aneka bAtoMko AgamadvArA batA dete haiM / ataH jisa jJAnameM mana preraka hokara aMtaraMga kAraNa hai, vaha mAnasamatijJAna hai / manakI kevala apekSA ho jAnese mana:paryaya meM mana kAraNa nahIM ho sakatA hai / bAhyakAraNa bhale hI mAnalo / adhyayanameM pustaka - kAraNa hai / caukI kAraNa nahIM hai, bhale hI pustaka rakhaneke lie caukIkI apekSA hoya to isase kyA hotA hai / 1 kSayopazamamA bibhradAtmA mukhyaM hi kAraNaM / tatpratyakSasya nirvRttau parahetuparAGmukhaH // 11 // usa mana:paryaya pratyakSajJAnakI utpatti karane meM mukhya kAraNa to mana:paryayajJAnAvaraNa ke kSayopazamako saba orase dhAra rahA AtmA hI hai / jo ki AtmA anya indriya, mana, jJApaka liMga, vyApti, saMketasmaraNa Adi dUsare kAraNoMse parAGmukha ho rahA hai / avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAnakI utpatti meM pratibaMdhakoMse rahita hotA huA, kevala AtmA hI kAraNa mAnA gayA anubhUta hai / " akSaM akSaM prati " iti pratyakSaM, kevala AtmAko kAraNa mAnakara jo jJAna upajatA hai, vaha pratyakSa hai / mano liGgajatApatterna ca tasyAnumAnatA / pratyakSalakSaNasyaiva nirvAdhasya vyavasthiteH // 12 //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtika vyAptisahita ho rahe dhUmase utpanna huA vahnikA jJAna jaise anumAna hai, usI prakAra dUsareke manarUpI vyApta liMgase janyapanekA prasaMga ho jAnese usa mana:paryayajJAnako anumAnapanA prApta ho jAya, yaha bhI nahIM smjhnaa| kyoMki liMgadarzana, vyAptismaraNapUrvaka mana:paryayajJAna nahIM huA hai| kintu bAdhAoMse rahita hote huye pratyakSa pramANake lakSaNakI hI mana:paryayameM samIcIna vyavasthA ho rahI hai / " indriyAniMdriyAnapekSamatItavyabhicAraM sAkAragrahaNaM pratyakSaM arrar " pratitarAvyavadhAnena vizeSatayA vA pratibhAsanaM zadaM pratyakSam " tathA "akSamAtmAnameva pratiniyataM pratyakSa" ye pratyakSake lakSaNa bAdhArahita hote hue mana:paryayameM ghaTita ho jAte haiM / parokSa ho rahe mAnasamatijJAnameM ukta lakSaNa 1 nahIM sambhavate haiM / sAMvyavahArika pratyakSakA lakSaNa eka bhale hI kisI kisI tIvra sukha, duHkha, utkaTa abhilASA prakRSTajJAna, Adi vyAvahArikakA pratyakSa karanemeM ghaTa jAya, kintu aneka arthaparyAyoM aura dharma adharma dravyoMke ho rahe parokSa mAnasamatijJAnoMmeM sAMvyavahArika pratyakSakA lakSaNa nahIM vartatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki mukhya pratyakSoM meM vyavahAra pratyakSake lakSaNa ghaTAne kI hameM koI AvazyakatA nahIM dIkhatI hai / pratyakSake do siddhAMta lakSaNa yahAM manaHparyayameM puSTha ghaTita ho jAte haiM / 28 " nanvevaM manaHparyayazabdanirvacana sAmarthyAttadvAhyapratipattiH kathamataH syAdityAha / puna: kisIkI zaMkA hai ki isa prakAra mana:paryaya zadvakI isa niruktike balase hI usa mana:paryaya ke bAhya kAraNoM kI pratipatti bhalA kaise ho jAyagI ? batAo / kyA vyAghra yA kuzalazadvakA nirvacana kara denese hI unake bahiraMgakAraNoMkI ipti ho jAtI hai ! isa prakAra jijJAsA honepara AcArya mahArAja vArtika dvArA uttara kahate haiM / yadA paramanaH prAptaH padArthoM mana ucyate / tAtsthyAttAcchbdyasaMsiddhermaMcakrozanavattadA // 13 // tasya paryayaNaM yasmAttadvA yena parIyate / sa mana:paryayo jJeya ityuktestatsvarUpavit // 14 // jisa samaya parAye manameM prApta ho rahA padArtha " mana " aisA kahA jAtA hai / kyoMki tat meM rahA hai / jaise ki " maJcAH 19 yA bagIcoM meM pazu, pakSiyoMke zadva karanepara macAnoMkA zadva sthita ho rahe hone ke kAraNa tat zadvavanA bhale prakAra siddha ho krozanti macAna gA rahe haiM, yA cillA rahe haiM, yahAM khetoM meM bhagAne, uDAne ke liye bAMdha liye gaye maMcoMpara baiThe huye manuSyoMke karanA vyavahRta ho rahA hai| AkheTa karanevAle puruSa vanameM bhI vRkSoMpara macAna bAMdhakara zada macAte haiN| yahAM maMcastha meM maMcakA vyapadeza hai / bambaI meM honevAle kelAko bambaI kechA kaha dete haiM / I 'cA rahanevAle yAtriyoMke Dereko cAvalIkA DerA kaha dete haiM / tadanusAra yahAM bhI manameM sthita
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH .............. ................ ............... ho rahe padArthako mana kahakara usa manakA jisa jJAnase vizadarUpa karake pratyakSa kara lenA jaba manaHparyaya kahA jA rahA hai, taba vaha mana bAhyakAraNa jAna liyA jAtA hai / athavA jisa jJAna karake vaha mana ( manaH sthita artha ) cAro orase jAna liyA gayA hai, vaha manaHparyayajJAna samajhane yogya hai / isa prakAra kathana karanese usa bahiraMgakAraNa manake svarUpakI samIcIna vitti ho jAtI hai / ataH manaHparyaya zabdakI SaSThI tatpuruSa athavA bahuvrIhi vRtti dvArA nirukti karanepara manako bahiraMgakAraNapanA jAna liyA jAtA hai / sabhI zabdoMkI niruktise hI unake vAcyArthIkA bahiraMga kAraNa bAta nahIM ho jAtA hai / phira bhI kAyayoga, vAlatapa, aupazamika, Adi zabdoMkI niruktise antaraMga, bahiraMga, kAraNa kucha kucha dhanita ho jAte haiM / sUtrakAra dvArA kahe zabdoMkI akalaMkavRttiyAM to aneka arthoko vahIMse nikAla letI haiN| isa sUtrakA sArAMza / isa sUtrake prakaraNa yoM haiM ki prathama hI kramaprApta manaHparyayake bheda aura bahiraMgakAraNoMkA nirUpaNa karaneke liye sUtrakA paribhASaNa Avazyaka batAkara Rjumati, vipulamati zabdoMkA vigraha kiyA hai / tathA anvayArthako batAkara nirvartita anivartita athavA Rju, bakra, arthakara Rjumati, vipulamati zabdadvArA hI manaHparyayake bhedoMkA lakSaNa kara diyA gayA hai / mina pacana hote huye bhI sAmAnAdhikaraNya bana sakatA hai / sAmAnyakA vizeSoMke sAtha tAdAtmya sambandha hai / anyapadArthapradhAna bahuvrIhi aura svapadArthapradhAna tatpuruSa samAsa yahAM ye donoM vRttiyAM iSTa haiM / manaHparyayakA pradhAnakAraNa kSayopazamaviziSTa AtmA hai, dUsarekA yA apanA mana to avalaMba mAtra hai / bahiraMganimitta bhale hI kahalo, naiyAyikoMke samAna hama jaina yAdad jJAnoMmeM AtmamanaHsaMyogako asamavarNyakAraNa nahIM mAnate haiN| manaHparyayajJAnake matijJAnapana aura anumAnapanake prasaMgakA nivAraNakara mukhya pratyakSapanA ghaTita kara diyA hai| usameM ThaharanevAlA padArtha bhI upacArase vaha kaha diyA jAtA hai / tadanusAra manameM sthita ho rahe arthako viSaya karanevAlA jJAna manaHparyaya bhale prakAra sAdha diyA gayA hai / Rjumati manaHparyaya sAta ATha yojana dUratakake padArthokA vizada pratyakSa kara letA hai aura vipulamati to caturastra manuSyalokameM sthita ho rahe padArthoko pratyakSa jAna letA hai / koI jIva yadi manameM naMdIzvara dvIpa yA pAMcaveM svargake padArthokA cintavana kara le to unako mana:paryayajJAnI pratyakSa nahIM kara sakatA hai / dravyakI apekSA manaHparyayajJAnI kArmaNa dravyake anantameM bhAga ko jAnatA hai / sarvAvadhike dvArA kArmANadravyakA anantayAM bhAga jAnA gayA thA usakA bhI anantavA bhAga vipulamati karake jAnA jAtA hai / yaha piNDaskandha hai| kintu gommaTasArakArane sarvAvadhikA dravya apekSA viSaya eka paramANu mAna liyA hai / isa sUkSma carcAkA nirNaya karanemeM asmAdRza manda
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAkhokavArtike buddhiyoMko adhikAra prApta nahIM hai| isakA vizeSa varNana anya graMthoM meM kiyA hai| isa prakAra manaHparyayake svarUpa, bheda, bahiraMgakAraNoMkA nirNaya kara usakA pradAna kara lenA cAhiye / dravyakSetramukAlabhAvaniyato bAcaM nimittaM manopekSAmAtramitastadAzritasatastAcchabdyanItyA vidana / nirvRttapaguNarjubuddhikuTilAnivRttavaipulyabhRbdudIdarzanaRddhisaMyamavato jIyAnmanAparyayaH // 1 // agrima sUtrakA avataraNa yo samaliyA jAya ki ina Rjumati aura vipulamati manaHparyaya zAnoMmeM paraspara koI vizeSatA nahIM hai ! isa prakAra ziSyakI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArA. jake amRtamaya mukhakumbhase rasAyanasamAna sUtrabindukA saMtapta hRdaya bhavyajIvoMke saMsAraroga nivAraNArya niSkAsana hotA hai| vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 24 // AtmAke sAtha pahilese baMdhe huye manaHparyayajJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara jo AtmAkI prasannatA hotI hai, vaha vizuddhi hai tathA mohanIyakarmakA udreka nahIM honeke kAraNa saMyamazikharase pratipAta nahIM ho jAnA apratipAta hai / vizuddhi aura apratipAta ina do dharmo karake una Rjumati aura vipulamati manaHparyaya jJAnoMkA vizeSa hai / jJAnAvaraNakarmako uttara uttara prakRtiyAM asaMkhyAta haiN| ataH antaraMgakAraNake adhIna ho rahI RjumatikI vizuddhatAse vipulamatikI vizuddhi baDhI huyI hai / vijulamati guNazreNiyoMmeM uttarottara caDhatA hI calA jAtA hai| kintu RjumatikA guNazreNIse adhoguNasthAnameM patana ho jAtA hai, upazamazreNIse giranA anivArya hai| nanu RjuvipulamatyoH svavacanasAmarthyAdeva vizeSapratipattestadarthamidaM kimArabhyata ityAzaMkAyAmAha / kisIkI zaMkA hai ki Rjumati aura vipulamati jJAnoMke apane apane nyAre nyAre arthoke abhidhAyaka vacanoMkI sAmarthyase hI donoMke vizeSoMkI pratipatti ho cukI thii| nirukti dvArA labhya artha hI jaba antara DAla rahA hai to phira usa vizeSakI jJapti karAne ke liye yaha sUtra kyoM banAyA jA rahA hai ! punaruktadoSake sAtha vyarthapanA bhI prasaMga prApta hotA hai / isa prakAra AzaMkA honepara zrI vidyAnanda svAmI uttara kahate haiN| manaHparyayayoruktabhedayoH svavacovalAt / vizeSahetusaMvicau vizuddhItyAdisUtritam // 1 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH yadyapi sarala yA sampAdita aura sarala, kuTila, sampAdita, asampAdita, manogata viSayoMko jAnanekI apekSA apane vAcaka Rju aura vipula zadboMkI sAmarthyase niruktidvArA hI donoM manaHparyayoMke paraspara bheda kahe jA cuke haiM, phira bhI una donoMkI anya vizeSatAoMke kAraNoMkA samvedana karAneke nimitta " vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH " yaha sUtra zrI umAsvAmI mahArAjane Arabdha kiyA hai| narjupatitvavipulamatitvAbhyAmevarjuvipulamatyorvizeSo'tra pratipAdyate / yatonarthakamidaM syAt / kiM tarhi vizuddhayAtipAtAbhyAM tayoH parasparaM vizeSAntaramihocyate tato'sya sAphalyameva / isa vArtikakA vivaraNa yoM hai ki Rjumatipana aura vipulamatipana karake hI Rjumati aura vipulamatikA vizeSa ( antara ) yahAM sUtra dvArA nahIM samajhAyA jA rahA hai, jisase ki yaha sUtra vyartha paDa jaay| to phira kyoM kahA jAtA hai ? isakA uttara yoM hai ki vizuddhi aura apratipAta karake bhI una Rjumati aura vipulamati jJAnoMkA parasparameM navIna prakArakA dUsarA vizeSa hai, jo ki yahAM isa sUtradvAlA kahA jA rahA hai / tisa kAraNa zrI umAsvAmI mahArAja dvArA kahe gaye isa sUtrakI saphalatA hI samajho arthAt -donoMke pUrva ukta vizeSoMse bhinna dUsare prakArake vizeSoMko yaha sUtra kaha rahA hai| kA punarvizuddhiH kathApratipAtaH ko vAnayorvizeSa ityAha / / phira kisIkA prazna hai ki vizuddhi to kyA padArtha hai ? aura apratipAta kyA hai ! tathA inakA vizeSa kyA hai ! isa prakAra jijJAsA honepara zrIvidyAnandasvAmI uttara kahate haiN| AtmaprasattiratroktA vishuddhirnijruuptH| pracyutya saMbhavazvAsyApratipAtaH pratIyate // 2 // tAbhyAM vizeSyamANatvaM vizeSaH karmasAdhanaH / tacchadvena parAmarzo manaHparyayabhedayoH // 3 // isa prakaraNa meM pratipakSI koke vigamase utpanna huyI AtmAkI prasannatA ( svacchatA ) to vizuddhi mAnI gayI hai / aura isa AtmAkA apane svarUpase pracyuta nahIM ho jAnA yahAM apratipAta dharma pratIta ho rahA hai / una dharmoke dvArA vizeSatAoMko prApta ho rahApana yaha vizeSa kahA gayA hai| kyoMki yahAM vi upasargapUrvaka ziSadhAtuse karmameM ghaJpratyaya kara vizeSa zabda sAdhA gayA hai| tadvizeSaHmeM kahe gaye pUrvaparAmarzaka tat zabda karake manaHparyayavAnake Rjumati aura vipulamati ina do bhedoMkA parAmarza kiyA gayA hai / isa prakAra sUtrakA vAkyArtha bodha bacchA bana gyaa| .
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 tatvAryazlokavArtike tayorevarjuvipulapatyorvizuddhayapratipAtAbhyAM vizeSo'vaseya ityrthH| Rjumati aura vipulamati nAmaka una manaHparyayake bhedoMkA hI vizuddhi aura apratipAta karake vizeSa kiyA jAnA nirNIta kara lenA cAhiye / " tayoreva vizeSaH " isa prakAra avadhAraNa lagAkara artha kiyA gayA smjho| nanUttaratra tadbhedasthitAbhyAM sa viziSyate / vizuddhayapratipAtAbhyAM pUrvastu na kathaMcana // 4 // ityayuktaM vizeSasya dviSThatvena prasiddhitaH / viziSyate yato yasya vizeSaH so'tra hIkSate // 5 // sUtrake prasiddha ho rahe arthapara kisIkI zaMkA hai ki pUrvasUtrameM " RvipulamatI " zabda dvArA kahA gayA vaha vipulamati hI uttara sUtrameM unake bheda karanemeM sthita ho rahe vizuddhi aura apratipAtakarake vizeSita kiyA jA sakatA hai / kiMtu pahilA Rjumati to kisI bhI prakArase vizuddhi aura apratipAta karake vizeSita nahIM kiyA jA sakatA hai| jaise ki satsvarUpa karake ghaTase paTako bhinna mAnA jAyagA to eka paTako hI asatpanA prApta hotA hai / dhaTa to akSuNNa sata banA rahatA hai / isI prakAra vizuddhi aura apratipAta ye sUtra pAThakI apekSA aura vaise bhI svabhAvase vipulamatike tadAtmaka dharma haiM / Rjumatike nahIM / ataH vipulamati to vizeSa yukta ho jAyagA / kintu Rjumati vizeSatAoMse rahita paDA rahegA / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra zaMkA karanA ayukta hai / kyoMki saMyoga vibhAga dvitva tritva saMkhyAka samAna vizeSa padArtha bhI do Adi adhikaraNoMmeM sthita ho rahepana karake prasiddha ho rahA hai| Ama aura amarUdakI vizeSatA domeM rahatI hai| vibhAga kiyA jAya, jisase athavA jisakA vibhAga kiyA Aya, isa niruktikarake vibhAga vicArA grAma aura devadatta donoMmeM raha jAtA hai| isI prakAra jisase jo vizeSita kiyA jAya vaha athavA jisa padArthakA vizeSa hoya yaha vizeSa hai, yaha DhaMga yahAM acchA dIkha rahA hai / ataH vipulamati aura Rjumati donoM parasparameM vizuddhi, apratipAta dvArA vizeSase AkrAnta ho jAyeMge / bhale hI eka RjumatimeM ve dharma nahIM pAye jAveM, tabhI to vizeSatAko puSTi bhI hogI / yadi ve dharma donoMmeM pAye jAte to phira vizeSatA kyA hotI ! kucha bhI nahIM / vaizeSika matAnusAra dvitva yA tritvasaMkhyA eka hokara bhI paryApta saMbaMdhase do tIna dravyoMmeM Thahara jAtI hai| kintu saMyoga, dvitva, triva Adi guNa vicAre nyAre nyAre hokara satya nyAyasambandhase bhinna bhinna dravyoMmeM Thaharate haiM / zAkhApara vandarakA saMyoga ho jAnepara anuyogitAsambandhase saMyoga zAkhAmeM rahatA hai / aura pratiyogitAsambandhase saMyoga kapimeM ThaharatA hai|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH pAThApekSayottaro manaHparyayasya bhedo vipulamatistadatAbhyAM vizuddhayAtipAtAbhyAM sa eva pUrvasmAtta dAhajumateviziSyate na punaH pUrvauttarasmAskayamapItyayuktaM vizeSasyo. bhasthatvena prsiddhH| yato viziSyate sa vizeSo yazca viziSyate sa vizeSa iti vyutptteH| vizuddhayAtipAtAbhyAM cottaratadbhedagatAbhyAM pUrvo yathottarasmAdviziSyate tathA pUrvavadbhedagAbhyAmuttara iti sarva nirvcN| sUtrake pAThakI apekSAse uttarameM varta rahA manaHparyayakA bheda vipulamati hai / usa vipulamatimeM prApta ho rahe vizuddhi aura apratipAtakarake vaha vipulamati hI pUrvavartI usa mana:paryayake bheda Rjumatise vizeSatAko prApta ho skegaa| kintu phira pUrvavartI Rjumati to uttaravartI vipulamatise kaise bhI vizeSatAko prApta nahIM ho sakatA hai| isa prakAra kisIkA kahanA yuktiyoMse rItA hai| kAraNa ki vizeSakI donoMmeM ThaharanevAlepana karake prasiddhi ho rahI hai| jisase vizeSatAko prApta hotA hai, yaha paMcamI vibhaktivAlA bhI vizeSa hai, aura jo padArtha viziSTa ho rahA hai, vaha prathamA vibhaktivAlA pada bhI vizeSa hai / isa prakAra vizeSa padako vyutpatti karanese pratiyogI, anu. yogI donoMmeM rahanevAle donoM vizeSa pakaDe jAte haiM / jisakI orase vizeSatA AtI haiM, vaha aura jisa padAryameM vizeSatA Akara baiTha jAtI hai, ve donoM padArtha parasparameM kisI vivakSita dharmadvArA vizeSase ghire huye mAne jAte haiN| usa manaHparyayake uttaravartI medasvarUpa vipulamatimeM prApta ho rahe vizuddhi aura apratipAta karake jisa prakAra pUrvavartI Rjumati vizeSita kara diyA jAtA hai, usI prakAra usa manaHparyayake pUrvavartI bheda RjumatimeM prApta ho rahe, pratiyogitAvacchina vizuddhi aura apratipAtake una alpavizuddhi aura pratipAta karake uttaravartI vipulamati bhI vizeSita ho jAtA hai| isa prakAra sabhI siddhAnta nirdoSa hokara sadha jAtA hai / cetanapanekarake jIva jaDase bhinna hai / yahAM jaDa aura jIva donoMmeM bheda Thahara jAtA hai| kyoMki acetanapane karake jaDa bhI jIvase bhinna hai| yaha arthAt-mApanna ho jAtA hai| nanu carjupatevipulamatirvizuddhayA viziSyate tasya tato vizuddhataratvAnmanaHparyaya. jJAnAvaraNakSayopazamaprakarSAdutpannatvAt / apratipAtena ca tatsvAminAmapatipatitasaMyamatvena satsaMyamaguNaikArthasamavAyitvena vipulamaterapatipAtAdvipulamatestu kathamRjumatirviziSyate ? vAbhyAmiti cetsvavizudhyAllyA pratipAtena ceti gamyatAm / vipulapatyapekSayarjumateralpa vizuditvAttatsvAminAmupazAntakaSAyANAmapi sambhavatmatipatasaMyamaguNaikArthasamavAyinaH pratipAtasambhavAditi prapaMcitamasmAbhiranyatra / ukta siddhAntoMmeM kisIkI zaMkA hai ki Rjumatise vipulamati to vizuddhidvArA vizeSita kiyA jA sakatA hai| kyoMki usa vipulamatiko usa Rjumatise adhika vizuddhapanA hai| kAraNa ki manAparyaya bAnAvaraNakA prakarSa kSayopazama ho jAnese vipulamati utpanna hotA hai| sUtrameM paDI huyI
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArtho vArtike vizuddhikA artha vipulamatimeM prApta ho rahI prakRSTa vizuddhi kI gayI hai / tathA apratipAta karake bhI vipulamatijJAna usa Rjumati se vizeSatAgrasta hai / kyoMki usa vipulamati mana:paryaya jJAnake svAmiyoMkA baDha rahA saMyama patanazIla nahIM hai / ataH usa varddhamAna saMyamaguNake sAtha ekArthasamavAya saMdhavAlA hone ke kAraNa vipulamatikA pratipAta nahIM hotA hai| arthAt - jisI AtmAmeM cAritra guNakA pariNAma saMyama vRddhiMgata ho rahA hai, usI RddhiprApta AtmAmeM cetanA guNakA mana:paryaya pariNAma ho rahA hai / ataH bhAIyoMke sahodarasya saMbaMdha ke samAna saMyama aura mana:paryayakA paraspara meM ekArthasamavAya saMbaMdha hai / isa saMbaMdha se mana:paryayajJAna saMyamameM raha jAtA hai / aura saMyamaguNa isa mana:paryayajJAna meM vartajAtA hai| ye saba bAteM vilapatimeM RjumatikI apekSAse vizeSatAoMko dharaneke liye upayogI ho rahI hai / kintu miti Rjumati mana:paryaya jJAna to una vizuddhi aura apratipAta karake bhalA kaise vizeSatAoMse paripUrNa ho sakatA hai ? kyoMki Rjumati to adhika vizuddhi aura apratipAta nahIM pAye jAte haiM / aba pranthakAra kahate haiM ki isa prakAra praviSTa hokara zaMkA karanepara to siddhAnta uttara ( varadAna yaha hai ki apanI alpa vizuddhi aura pratipAta karake Rjumati jJAna vipulamati se vizeSatAgrasta hai / isa prakA prakAra apane cittameM avadhAraNa kara lo / ukta zaMkAkA jagat meM isake atirikta anya koI uttara nahIM hai| mIThepana karake Amraphala karelAse viziSTa hai / aisA prayoga karanepara ApAtataH dUsarA vAkya upasthita ho jAtA hai ki karelA kaDutrepana karake Amraphalase viziSTa hai / apAdAnatAvacchedaka dharma aura pratiyogitAvacchedaka dharma nyAre nyAre mAnanA anivArya haiM / vipulamatikI apekSAse RjumatijJAna alpa vizuddhivAlA hai / kyoMki usa Rjumatike adhikArI svAmI bhale hI use Arambhakara upazAnta kaSAyavAle gyArahaveM guNasthAnataka meM yathAyogya ThaharanevAle haiM / to bhI vahAM sambhava rahe pratipatanazIla saMyamaguNake sAtha ekArthasamavAya sambandhako dhAranevAle RjumatikA pratipAta honA sambhava rahA hai / isa kAraNa Rjumati bhI apanI alpavizuddhi aura pratipAta karake vimati vizeSatAoMko dhArakara uccagrIva hokara khaDA huA hai / baDoMse choTe puruSa bhI viziSTa ho jAte haiM / snigna peDoMse rUkSacaNaka vilakSaNa hai / yaha siddhAnta hamane anya vidyAnanda mahodaya Adi granthoMmeM vistAra ke sAtha sAtha diyA hai / vizeSa vyutpatti cAhanevAloM ko vahAMse dekhakara santoSa kara lenA cAhiye / 34 isa sUtra kA sArAMza | isa sUtra ke bhASya meM prakaraNa yoM haiM ki Rjumati aura vipulamati zaGkhoMkI niruktise jitane vizeSa prakaTa ho sakate haiM, unase atirikta bhI vizeSoMkI pratipatti karAneke liye sUtrakA Arambha karanA Avazyaka batAkara vizuddhi aura apratipAtakA lakSaNa kiyA hai| tat zadvase mana:paryayake
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH do bhedoMkA parAmarza kiyA gayA hai| vizeSakA rahanA domeM batAkara bhI yaha zaMkA khaDI rahatI hai ki RjumatikI apekSAse vipulamati to vizuddhi aura apratipAta karake vizeSAkrAnta ho jAyagA / kyoMki sUtrakArane svayaM vipulamatike vizeSa dharmokA kaNThokta pratipAdana kara diyA / vakratA agAhI mahAn vibuddhike guNoM kI vizeSatAoMko baDe baDe puruSa bhI vakhAna dete haiM / kintu RjuviSayI sarala RjumatikI vizeSatAoMkA kaMThoka uccAraNa nahIM kiyA gayA hai / ataH Rjumati vilamatikI vizeSatAaiM to jAna lIM jAyagI, kintu vipulamatise RjumatikI vizeSatAaiM jAnanA azakya hai / isa zaMkAkA uttara zrIvidyAnanda AcAryane bahuta acchA de diyA hai / gamyamAna aneka viSayoMkA uccAraNa nahIM karanA hI mahAn puruSoMkI gambhIratAkA pradyotaka hai / sAhityavAkoMne " vakroktiH kAvyajIvitaM " svIkAra kiyA hai / siddhAnta yaha hai ki sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAjake vacanoMmeM itanA prameya bharA huA hai ki rAjavArtika, lokavArtikasArikhI aneka TIkAyeM bhI banA kI jAMya to bhI bahutasA prameya baca rhegaa| alpavizuddhi aura pratipAta ina do dharmokara ke RjumatijJAna bhI vipulamatise vizeSa viziSTa hai / ye donoM mana:paryayajJAna samyagdRSTI, saMyamI tathA RddhiyoMko prApta ho cuke kinhIM kinhIM varddhamAnacAritravALe muniyoMke hote haiN| zreNioMmeM upayoga Atmaka to zrutajJAna varta rahA hai / ekAgra kiye gaye aneka zrutajJAnoMkA samudAya dhyAna paDatA hai / ataH mokSa upayogI to zrutajJAna hai / paramAvadhi, sarvAvadhi, Rjumati, vipulamati, inameM se koI bhI jJAna AtmadhyAnameM vizeSa upayogI nahIM hai / rUpI padArthakA pUrNa pratyakSa kara lenepara bhI hameM kyA lAbha huA ? yAnI kucha bhI nahIM / kisI kisI kevalajJAnIko to pUrva meM avadhi, mana:paryaya koI bhI prApta nahIM huye, mAtra zrutajJAnase sIdhA kevalajJAna ho gayA phira bhI ina jJAnoMke sadbhAvoM kA niSedha nahIM kiyA jA sakatA hai / RjumatikA pratipAta honA sambhavita hai / bipulamatikA nahIM / adhika vistArako Akara granthoMmeM dekho / 1 1 vizuddhayapratipAtAlpavizuddhipratipAtanaiH / RjorvipulazvetasmAdRjurdviSTheviMzeSitaH // 1 // 35 -* mana:paryaya ke vizeSa bhedoMkA jJAna kara aba avadhijJAna aura mana:paryayajJAnakI vizeSatAoMkI jijJAsA rakhanevAle ziSyoMke prati zrI umAsvAmI mahArAjake hRdaya maMdira se zabdamayI sUtramUrtikA abhyudaya hotA hai / vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaH paryayayoH // 25 // AtmaprasAda, jJeyAdhikaraNa, prabhu aura viSayoMkI apekSAse avadhijJAna tathA mana:paryaya jJAnameM vizeSa ( antara ) hai /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike vizeSa ityanuvartate / kimarthamidamucyate ityAha / Uparake " vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH " isa sUtrameMse vizeSa isa zabdakI anuvRtti kara lI jAtI hai| zrI umAsvAmI mahArAjakarake yaha sUtra kisa prayojanako sAdhaneke liye kahA jA rahA hai ! isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya samAdhAna kahate haiN| kuto'vadhevizeSaH syAnmanaHparyayasaMvidaH / ityAkhyAtuM vizuddhayAdisUtramAha yathAgamaM // 1 // manaHparyayajJAnakA avadhijJAnase athavA avadhijJAnakA manaHparyayajJAnase vizeSa kina kina vizeSakoMse ho sakegA ! isa bAtako bakhAnane ke liye sUtrakAra " vizuddhikSetrasvAmi" Adi sUtrako ArSa AgamakA atikramaNa nahIM kara spaSTa kaha rahe haiN| vizuddhiruktA kSetra paricchedyAyadhikaraNaM svAmIzvaro viSaya! paricchedyastairvizeSo. 'vdhimnHpryyorvishessH| " vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH " isameM vizuddhikA lakSaNa kaha diyA gayA hai| jAnane yogya athavA chanmasthoMke avaktavya, ajJeya Adi padArthoke adhikaraNako kSetra kahate haiN| adhikArI prabhu svAmI kahA jAtA hai / jJAnadvArA jAnane yogya padArtha viSaya hai| yoM una vizuddhi AdikoM karake avadhijJAna aura manaHparyayajJAna inakA parasparameM vizeSa hai| kathamityAha / vaha donoMkA vizeSa kisa prakAra hai ! aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda bhAcArya SArtikoMdvArA vivecana karate haiN| bhUyaH sUkSmArthaparyAyavinmanaHparyayo'vadheH / prabhUtadravyaviSayAdapi zuddhayA vizeSyate // 2 // bahutase dravyoMko viSaya karanevAle bhI avadhijJAnase bahutasI sUkSma arthaparyAyoMko jAnanevAlA manaHparyayajJAna vizuddhi karake vizeSita kara diyA jAtA hai / arthAt-avadhijJAna bhale hI bahutase dravyoMko jAna le. kintu dravyakI sUkSma arthaparyAyoMko manaHparyayajJAna adhika jAnatA hai / avadhijJAnase jAne huye rUpIdravyake anantaveM bhAgako manaHparyaya jAna letA hai / jaise ki koI caMcupravezI vidvAn thoDA thoDA nyAya, vyAkaraNa, dharmazAstra, koSa, kAvya, sAhitya, upadezakalA, lekhanakalA, vaidhaka, jyotiSa Adiko jAna letA hai| kintu koI prauDha vidvAn vyAkaraNa, nyAya AdimeM se kisI eka hI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 37 zAstrakA pUrNarUpa se adhyayana kara vyAkhyAna karatA hai / isI prakAra sarvAvadhikA dravya apekSA viSaya bahuta hai / zrI nemicaMdra siddhAntacakravatIne to sarvAvadhikA dravya eka paramANu niyata kiyA hai / phira bhI bhAvakI apekSA bahutasI arthaparyAyoMko vipulamati jitanA jAnatA hai, utanA sarvAdhi nahIM jAnatA hai | ataH adhika vizuddhivAlA mana:paryayajJAna alpavizuddhivAle avadhijJAna se viziSTa hai / ora nyUna vizuddhivAlA avadhijJAna usa vipulavizuddhivAle mana:paryayase vizeSa AkrAnta hai / dravyakSetra apekSA adhika bhI dravyoMko jAnanevAle kSayopazamase bhAvApekSa sUkSmaparyAyoMko jAnanevAlA kSayopazama prakRSTa vizuddha hai / kSetrato'vadhirevAtaH paramakSetratAmitaH / svAminA tvavadheH saH syAdviziSTaH saMyataH prabhuH // 3 // kSetrakI apekSAse to avadhijJAna hI isa mana:paryaya se parama utkRSTa kSetratrAlepanako prApta ho rahA hai / arthAt -- sambhAvanIya asaMkhyAta lokastharUpI padArthoMko jAnane kI zaktivAlA avadhijJAna hI kevala manuSya lokastha padArthoMko viSaya karanevAle mana:paryaya se vizeSita hai / isa tIna sau tetAlIsa ghana rajju pramANa lokake samAna yadi anya bhI asaMkhyAte loka hote to vahAMke rUpI padArthoM ko bhI avadhijJAna jAna sakatA thA / kintu mana:paryaya jJAna to kevala caukora manuSya lokameM hI sthita ho rahe padArthoMko viSaya kara sakatA hai / ataH kSetrako apekSA avadhijJAna hI mana:paryayase prakRSTa hai / tathA svAmIkarake to vaha mana:paryayajJAna hI avadhijJAnase utkRSTa hai / kyoMki avadhijJAna to cauthe guNasthAnase prArambha ho jAtA hai / cAroM gatiyoMmeM pAyA jAtA hai / kintu mana:paryaya chaDese hI Arambha hokara kisI kisI RddhidhArI munike utpanna hotA hai / ataH jisakA svAmI saMyamI hai, aisA mana:paryayajJAna usa asaMyamIke bhI pAyI jAnevAlI avadhise viziSTa hai / sarvAvadhika Izvarase bhI vipulamatikA saMyamI svAmI prakRSTa hai / 1 viSayeNa ca niHzeSarUpyarUpyarthagocaraH / rUpyarthagocarAdeva tasmAdetacca vakSyate // 4 // - sampUrNa rUpI aura pudgalase baMdhe huye sampUrNa arUpI arthoko viSaya karanevAlA yaha mana:paryayajJAna usa rUpI arthako hI viSaya karanevAle avadhijJAnase viSayakI apekSA karake viziSTa hai / arthAt - rUpI pugalakI paryAyeM aura azuddhajIvakI arUpI sUkSma arthaparyAyoMko mana:paryaya jitanA jAnatA hai, atradhijJAna utanA nahIM / isa mantavyako hama bhaviSya granthameM rUpiSNavadheH " " tadanantabhAge mana:paryayasya " ina sUtroMke vivaraNa karate samaya spaSTa kara kaha deveMge / pUrvake samAna yahAM bhI donoMmeM viSayakI apekSA vizeSasahitapanA lagA lenA / kyoMki vizeSa dviSThadharma hai / tathA ca viSayakI apekSA usa mana:paryayase yaha avadhijJAna bhI viziSTa hai / ""
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ phUTa svArtha loka vArtike evaM matyAdibodhAnAM sabhedAnAM nirUpaNam / kRtaM na kevalasyAtra bhedasyAprastutatvataH // 5 // vakSyamANatvatazcAsya ghAtikSayajamAtmanaH / svarUpasya niruktyaiva jJAnaM sUtre prarUpaNAt // 6 // isa prakAra yahAMtaka bhedoM sahita mati Adika cAra kSAyopazamika jJAnoMkA sUtrakArane nirUpaNa kara diyA hai / kevaLaMjJAnakA yahAM jJAnaprakaraNameM prarUpaNa nahIM kiyA gayA hai| kyoMki yahAM jJAnake bhedoM ke vyAkhyAna karanekA prastAva cala rahA thA / kevalajJAnake koI bheda nahIM hai / vaha to terahaveM guNasthAnakI Adi jaisA utpanna hotA hai, usI prakAra anantakAlataka ekasA banA rahatA hai / ataH bheda kathana ke prakaraNa meM kevalajJAna prastAvaprApta nahIM hai / rahI kAraNoMke nirUpaNa karanekI bAta, so bhaviSya dazameM adhyAyameM AtmAke bAtikarmoke kSayase isa kevalajJAnakA utpanna honA kaha diyA jAyagA / isa kevalajJAnake svarUpa ( lakSaNa ) kA jJAna to " matizrutAvadhimana:paryayakevalAni jJAnam isa sUtra meM kevalazadvakI nirukti karake hI prarUpita kara diyA gayA hai / ataH health lakSaNa yA kAraNake kathanakA ullaMghana kara aba dUsarA viSaya cheDeMge aisA dhvanita ho rahA hai| 1 " isa sUtra kA sArAMza | isa sUtra prakaraNa yoM hai ki pahile sAdhAraNa buddhivAloMke liye atIndriya ho rahe avadhijJAna aura mana:paryayajJAnake vilakSaNa vizeSoMko pradarzana karAneke liye zrI umAsvAmI mahArAjakA sUtra kahanA saphala batAkara vizuddhi AdikA lakSaNa kiyA hai| tathA vizuddhimeM mana:paryayako avadhi se adhika vizuddhivAlA kahA gayA hai / kSetrakI apekSA avadhi hI mana:paryayase pradhAna hai / dezAvadhikA hI kSetra loka ho jAtA hai / paramAvadhi aura sarvAvadhi to asaMkhyAta lokoM meM yadi rUpI padArtha Thahara jAya to unako bhI jAna sakatI thI / zrI dhanaMjaya kavikI ukti hai ki " trikAlatattvaM tvamavaistrilokI svAmIti saMkhyAniyateramISAM / bodhAdhipatyaM prati nAbhaviSyat tenyepi cedvyApsyadamUnamIdam // he jineMdradeva ! tuma tInoM kAlake tatvoMko jAna cuke ho, tuma tInoM lokake svAmI ho, yaha una kAla aura lokoMkI tritvasaMkhyA ke niyata ho jAnese kaha diyA jAtA hai / jJAnakA avipatipanA itane se hI paryApta nahIM ho jAtA hai / yadi kAla aura loka anya bhI saikaDoM, karoDoM, asaMkhyAte, hote to tumhArA jJAna unako bhI drAk viSaya kara letA / kintu kyA kiyA jAya, ve haiM hI nahIM / isa loka- " trayameM jJeya alpa haiM / jJAna utkRSTa anantAnanta hai / isa prakaraNa meM zaktikI apekSA avadhijJAna bhI asaMkhyAta lokastharUpI padArthoMko viSaya kara sakatA thA, kaha diyA hai / kintu asaMkhyAta loka haiM hI 1 dz
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 39 1 nahIM, hama kyA kareM | svAmIkI apekSA manaHparyayakA svAmI abhyaI ho rahA vizeSoMse yukta hai / mana:paryaya ke viSaya sUkSma haiM / avadhijJAnake saMkhyA meM atyadhika viSaya haiM / cAra jJAnoMke nirUpaNa anaMtara kevalajJAnakA pratipAdana karanA prAptakAla hai / kintu kAraNavaza usakA ullaMghana kiyA jAtA hai / 1 kevalajJAnakA lakSaNa dazameM adhyAyameM kiyA jAyagA / yaha batAkara bhaviSya meM dUsarA prakaraNa uThAnekI sUcanA dI hai / kSetravizuddhisvAmiviSayebhyo vadhimanojJayorbhedaH / adhikaraNAtmaprasattiprabhuprameyebhya AmnAtaH // 1 // ra jJAnakA viSaya nirdhAraNa karaneke liye prakaraNa prArambhakara AdimeM kahe gaye mati aura zrutajJAnoMkI viSaya maryAdAko kahanevAlA sUtraratna zrI umAsvAmI mahArAjake mukha Akarase udyotita hotA hai / matizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu // 26 // jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, aura kAla, ina saMpUrNa chahoM dravyoMmeM tathA ina dravyoM kI katipaya paryAyoMmeM matijJAna aura zrutajJAnakA viSaya niyata ho rahA hai / matyAdijJAneSu sabhedAni catvAri jJAnAni bhedato vyAkhyAya bahiraMgakAraNatazca kevalamabhedaM vakSyamANakAraNasvarUpamihAprastutatvAt tathAnuktvA kimarthamidamucyata ityAha / sAmAnyarUpase mati, zruta, Adi jJAnoMmeM medasahita vartanevAle mati, zruta, avadhi, aura mana:paryaya, ye cAra jJAna haiM / ina cAroM jJAnoMko bhedakI apekSAse tathA bahiraMgakAraNarUpase vyAkhyAna kara tathA bhedarahita ho rahe eka hI prakAra kevalajJAna ke kAraNa aura svarUpa donoM bhaviSya granthameM kahe jAyeMge | ataH yahAM prastAva prApta nahIM hone ke kAraNa tisa prakAra nahIM kahakara phira zrI 1 umAsvAmI mahArAja dvArA yaha " matizrutayoH " ityAdi sUtra kisa prayojanake liye kahA jA rahA hai ? aisI tarka bhI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI uttara kahate haiM / athAdyajJAnayorarthavivAdavinivRttaye / matItyAdi vacaH samyak sUtrayansUtramAha saH // 1 // . viSaya prakaraNa ke prArambhameM jJAnoMkI AdimeM kahe gaye matijJAna aura zrutajJAna ina do jJAnoMke viSayoMkI vipratipattikA vizeSarUpa se nivAraNa karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAja isa "matizrutayornabandha ityAdi spaSTa kaha rahe haiM / sUcanA karA rahe ve prasiddha sUtrasvarUpa samIcIna vacanako "
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike saMpati ke matizrute kazca nibandhaH kAni dravyANi ke vA paryAyA ityAha / aba isa samaya sUtrameM upAtta kiye gaye padoMke anusAra prazna khaDe hote haiM ki matijJAna aura zrutajJAna kauna haiM ? aura nibandhakA artha kyA hai ? tathA dravya kauna hai ? athavA paryAyoMkA lakSaNa kyA hai ? isa prakAra praznamAlA honepara zrI vidyAnanda svAmI eka hI vArtika dvArA uttara kaheM dete haiN| adhika jhagaDemeM kauna paDe / matizrute samAkhyAte nibandho niyamaH sthitaH / dravyANi vakSyamANAni paryAyAzca prapaMcataH // 2 // __ matijJAna aura zrutajJAna to pUrvaprakaraNoMmeM bhale prakAra vyAkhyAna kiye gaye ho cuke haiN| aura nibandhakA artha yahA~ niyama aisA vyavasthita kiyA hai| dravyoMkA paribhASaNa bhaviSya pAMcaveM adhyAyameM kara diyA jaavegaa| tathA paryAyeM bhI vistArake sAtha bhaviSya granthameM vakhAna dI jaaveNgii| arthAt-patijJAnAvaraNakarmake kSayopazama honepara indriya aura manaHsvarUpa nimittoMse ho rahA abhimukha niyamita padArthoko jAnanevAlA jJAna matijJAna hai / zrutajJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara jo sunA jAya yAnI arthase arthAntarako jAnanevAlA, matipUrvaka, parokSajJAna, zrutajJAna hai| isa prakAra mati, zrutakA vivaraNa kahA jA cukA hai| nibandhakA artha niyata karanA yA maryAdAmeM bAMdha denA hai / jIva Adi chaha dravya aura unakI jJAna, sukha, rUpa, rasa, kAlA, pIlA, gatihetutva, sthitihetutva, avagAhahetutva, vartanAhetustra Adi sahabhAvI kramabhAvI paryAyoMko mUla pranthameM Age kaha diyA jAvegA / santuSyatAm tAvat / - tato matizrutayoH prapaMcena vyAkhyAtayorvakSyamANeSu dravyeSvasarvaparyAyeSu nibandhI niyamaH pratyetavya iti sUtrArtho vyavatiSThate / tisa kAraNa isa sUtrakA artha yo vyavasthita ho jAtA hai ki vistArake sAtha vyAkhyAna kiye jA cuke matijJAna zrutajJAnoMkA bhaviSya granthameM kahe jAnevAle viSayabhUta sampUrNa dravyoMmeM aura asaMpUrNa mAne katipaya paryAyoMmeM nibandha yAnI niyama samajha lenA cAhiye / viSayeSvityanuktaM kathamatrAvagamyata ityAha / - isa sUtroM " viSayeSu " yaha zabda nahIM kahA hai to phira anukta vaha zabda bhalA kisa prakAra samakSa liyA jAtA hai ! yaha batAo, aisA prazna ho uThanepara zrI vidyAnandasvAmI uttara kahate haiN| pUrvasUtroditazcAtra vartate viSayadhvaniH / kevalo'rthAdvizuddhayAdisahayogaM zrayannapi // 3 //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH 11 isa sUtra ke pUrvavata "vizuddhikSetrastrAmiviSayebhyo 'dhimanaH paryayayoH " sUtrameM kaNThadvArA kahA gayA viSaya zabda yahAM anuvartana kara liyA jAtA hai / yadyapi vaha viSaya zabda " vizuddhi, kSetra " Adike sAtha sabako prApta ho rahA hai, to bhI prayojana honese vizuddhi Adika aura paMcamI vibhakti rahita hokara kevala viSaya zabdakI hI anuvRtti kara lI jAtI hai| arthAt - ekayoganirdiSTAnAM saha vA pravRttiH saha vA nivRttiH", eka saMbaMdhadvArA juDe huye padArthoM kI eka sAtha pravRtti hotI hai, athavA sabakI eka sAtha hI nivRtti hotI hai / isa niyama ke anusAra vizuddhi, kSetra, svAmi, ina tIna padoMke sAtha itaretarayoga- bhAvako prApta ho rahA viSaya zabda akelA nahIM khIMcA jA sakatA hai / phira bhI prayojanavaza " kacidekadezo'pyanuvartate " isa DhaMga se akelA viSaya zabda hI anuvRtta kiyA jA sakatA hai / " devadattasya gurukulaM " yahAM gurukulameM sahayogI ho rahe, akele gurupadako AkarSita kara devadatta ko vahAM anvita kara diyA jAtA hai / vizuddhikSetra svAmiviSayebhyo'vadhimanaH paryayayorityasmAtsUtrAttadviSaya zabdo'trAnuvartate / kathaM sa vizudhyAdibhiH sahayogamA zrayannapi kevalaH zakyo'nuvartayituM 1 sAmarthyAt / tathAhi - na tAvadvizuddheranuvarttanasAmarthya prayojanAbhAvAt tata eva na kSetrasya svAminoM vA sUtrasAmarthyAbhAvAt / " vizuddhikSetrastrAmiviSayebhyo'dhimanaH paryayayoH " isa prakAra isa sUtra se vaha viSaya zatrU yahAM anuvRtti karane yogya ho rahA hai| isapara koI prazna kare ki vizuddhi, kSetra, Adike sAtha saMbaMdha kA Azrayakara rahA bhI viSaya zabda kevaLa akelA hI kaise anuvartita kiyA jA sakatA hai ! batAo, to isakA uttara yoM hai ki pahile pIcheke padoM aura vAdhya arthakI sAmarthya se kevala viSaya zabda anuvartanIya ho jAtA hai| isI bAtako vizadakara dikhalAte haiM ki sabase pahile kahI gayI vizuddhikI anuvRtti karane kI to yahAM sAmarthya prApta nahIM hai / kyoMki prakaraNameM vizuddhikA koI prayojana nahIM hai aura tisa hI kAraNa yAnI koI prayojana siddha nahIM honese kSetrakI athavA svAmI zabdakI bhI anuvRtti nahIM ho pAtI hai / sUtrakI sAmarthya ke anusAra hI padoMkI anuvRtti huA karatI hai / kintu yahAM vizuddhi, kSetra, svAmI, ina padoMkI anuvRtti karaneke lie sUtrakI sAmarthya nahIM hai / " samarthaH padavidhiH " ataH kevala viSaya zabda hI yahAM sUtrakI sAmarthya se anuvRtta kiyA gayA hai / nanvevaM dravyeSvasarva paryAyeSu nibandhana iti vacanasAmarthyAdviSayazabdasyAnuvarttane viSayeviti kathaM viSayebhya iti pUrve nirdezA tathaivAnuvRttiprasaMgAdityAzaMkA yAmAha / yahAM zaMkA upajatI hai ki isa prakAra to dravyoM meM aura asarvaparyAyoM meM matizrutokA nibandha ho rahA hai| isa prakAra vacanakI sAmarthya se viSayazabdakI anuvRtti karanepara " viSayeSu 39 aisA saptamI vibhaktikA bahuvacanAntapada kaise khIMcakara banAyA jA sakatA hai ? kyoMki pUrvasUtra meM to 6
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike " viSayebhyaH " aisA paMcamI vibhaktikA bahuvacanAntapada kahA gayA hai| usakI tisa hI prakAra paMcamyanta viSaya zabdakI anuvRtti ho jAnekA prasaMga prApta hotA hai, anyathA nahIM / isa prakAra mAzaMkA honepara AcAryamahArAja uttara kahate haiN| dravyeSviti padenAsya sAmAnAdhikaraNyataH / tadvibhaktyantatApatterviSayeSviti budhyate // 4 // isa viSaya zabdakA " dravyeSu " isa prakAra saptamI vibhaktivAle padake sAtha samAna adhikaraNapanA ho jAnese usa saptamI vibhaktike bahuvacanAntapanekI prApti ho jAtI hai / isa kAraNa "viSayeSu" isa prakAra viSayoMmeM yaha artha samajha liyA jAtA hai| kiM punaH phaLaM viSayeSviti sambandhasyetyAha / punaH kisIkA prazna hai ki " viSayeSu " isa prakAra khIMcatAnakara saptamyanta banAye gaye padake sambandhakA yahAM phala kyA hai ! isa prakAra prazna honepara AcArya mahArAja samAdhivacana kahate haiN| viSayeSu nibandho'stItyukte nirviSaye na te / matiznute iti jJeyaM na cAniyatagocare // 5 // matijJAna zrutajJAnoMkA dravya aura katipayaparyAyasvarUpa viSayoMmeM niyama ho rahA hai / isa prakAra kathana karacukanepara ve matijJAna, zrutajJAna donoM viSayarahita nahIM haiM, yaha samajha liyA jAtA hai| athavA dUsarA prayojana yaha bhI hai ki niyata nahIM ho rahe, cAhe jisa kisI bhI padArthako viSaya karanevAle donoM jJAna nahIM haiM / kintu una donoM jJAnoMkA viSaya niyata ho rahA hai| bhAvArthatatvopALavavAdI yA yogAcAra bauddha athavA zUnyavAdI vidvAn jJAnoMko nirviSaya mAnate haiN| ghaTa, paTa, nIlA, khaTTA, agni, vyApti, vAcyArya Adike jhAnoM meM koI bahiraMga padArtha viSaya nahIM ho rahA hai| svapnajJAna samAna ukta jJAna bhI nirviSaya haiN| athavA koI koI vidvAn matiznutajJAnoMke viSa. yoMko niyata ho rahe nahIM svIkAra karate haiN| una donoM prakArake prativAdiyoM kA nirAkaraNa karaneke liye ukta sUtra kahA gayA hai / jisameM ki viSayapadakI pUrvasUtrase anuvRttikara sAmarthyase viSayeSu aisA sambandha kara liyA gayA hai| tarhi dravyeSvasarvaparyAyeSviti vizeSaNaphaLaM kimityAha / to phira aba yaha batAo ! ki viSayeSu isa vizeSyake davyeSu aura asarvaparyAyeSu ina do vizeSaNoMkA phala kyA hai ! isa prakAra jijJAsA honepara vAcArya mahArAja samAdhAna kahate haiN|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH paryAyamAtrage naite dravyeSviti vizeSaNAt / dravyage eva te'sarvaparyAyadravyagocare // 6 // . viSayoMkA dravyeSu isa prakAra pahilA vizeSaNa lagA denese ye matijJAna zrutajJAna donoM kevaLa paryAyoMko hI jAnanevAle nahIM hai, yaha bAta siddha ho jAtI hai / arthAt-matibAna aura zrutajJAna donoM ye dravyoMko bhI jAnate haiM / bauddhoMkA kevala paryAyoMko hI mAnane yA jAnanekA mantavya ThIka nahIM haiM / vinA dravyake nirAdhAra ho rahI paryAya Thahara nahIM sakatI haiN| jaise ki bhIta yA kAgajake vinA citra nahIM ThaharatA hai| tathA ve mati zrutajJAna dravyoMmeM hI prApta ho rahe haiM, yAmI dravyoMko hI jAnate haiM, paryAyoMko nahIM, yaha ekAnta bhI prazasta nahIM hai / kyoMki asarvaparyAyeSu aisA dUsarA vizeSaNa bhI lagA huA hai / ataH katipaya paryAya aura sampUrNa dravya ina viSayoMmeM niyata ho rahe matikAna zrutajJAna hai, yaha siddhAnta nikala AtA hai| eteSvasarvaparyAyeSvityukteriSTanirNayAt / tathAniSTau tu sarvasya pratItivyAhatIraNAt // 7 // ina katipaya paryAyasvarUpa viSayoMmeM matizrutajJAna niyata haiN| isa prakAra kaha denese iSTa padArthakA nirNaya ho jAtA hai / arthAt -indriyajanyajJAna, anindriyajanyajJAna, matipUrvaka zrutajJAna ye jJAna katipaya paryAyoMko viSaya kara rahe haiM, yaha siddhAnta sabhI vicArazAlI vidvAnoMke yahA~ abhISTa kiyA hai / yadi tisa prakAra ina do jJAnoM dvArA katipaya paryAyoMkA viSaya karanA iSTa nahIM kiyA jAyagA, to sabhI vAdI-prativAdiyoMke yahA~ pratItiyoMse vyAghAta prApta hogA, isa bAtako hama kahe dete haiN| matizrutayorye tAvadvArArthAnAlambanasvamicchanti teSAM pratItinyAhatiM darzayamAha / jo vAdI sabase Age khaDe hokara matijJAna aura zrutajJAnakA bahiraMga arthIko Alambana nahIM karanevAlApana icchate haiM, unake yahAM pratItiyoMse A rahe svamatavyAghAta doSako dikhalAte huye AcArya mahArAja kahate haiM so suno| matyAdipratyayo naiva bAhyArthAlambanaM sadA / pratyayatvAdyathA svapnajJAnamityapare viduH // 8 // tadasatsarvazUnyatvApatterbAhyArthavittivat / khAnyasaMtAnasaMvicerabhAvAcadabhedataH // 9 //
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike mati Adika jJAna (pakSa ) sadA hI bahiraMga bharcAko viSaya karanevAle nahIM haiM ( sAmya ) / hAnapanA honese ( hetu ), jaise ki svapnajJAna ( anvayadRSTAnta ) / isa prakAra anumAna banAkara dUsare vidvAn bauddha kaha rahe haiM, yA jJAtakara baiThe haiM, so, unakA vaha kahanA sarvathA asatya hai / kyoMki yoM to sampUrNa padArthoke zUnyapanekA prasaMga A jAvegA / ghaTa, paTa Adi bahiraMga ayoMke jJAna samAna antastattva mAne jA rahe apanA aura anya saMtAnoMkA samyagjJAna bhI nirAlambana ho jAyagA / ghaTa, paTa, Adike jJAnoMmeM aura strasaMtAna parasaMtAnoMko jAnanevAle jJAnoMmeM jJAnapanA bhedarahita hokara vidyamAna hai / dekhiye, ghaTa, paTa, Adikake samAna stra, para, santAna bhI bahiraMga hai, koI bheda nahIM hai / cAlinI nyAya anusAra devadatta kI svasantAna to jinadattake jJAnakI apekSA bahiraMga hai| aura jinadattakI svatantAna devadattake jJAna kI apekSA bAhya artha hai / tathA jJAnakI apekSA koI bhI beya bAhya artha ho jAtA hai / ataH svasantAna aura parasantAnake jJAnoMkA bhI nirAlambana honeke kAraNa amAva ho jAnese bauddhoMke yahAM sarvazUnyapanekA prasaMga prApta hogaa| aisI dazAmeM aneka AtmAoMke santAnasvarUpa vijJAnAdvaitakI yAnI antastattvakI akSuNNa pratiSThA kaise raha sakatI hai ! so tuma hI jaanoN| matizrutapratyayAH na bAhyArthAlaMbanAH sarvadA pratyayatvAtsvapnapatyayavaditi yogAcAra stadayuktaM, sarvazUnyatvAnuSaMgAt / bAhyArthasaMvedanavatsvaparasaMtAnasaMvedanAsambhavAgrAhakajJAnApekSayA vasantAnasya parasantAnasya ca bAhyatvAvizeSAt / ___ sampUrNa matidvAna aura zrutajJAna ( pakSa ) bahiraMga ghaTa, paTa Adi arthIko sadA hI viSaya karanevAle nahIM haiM ( sAdhya ) jJAnapanA honese (hetu ) jaise ki svapnakA jJAna vicArA bahirbhUta nadI parvata, Adiko ThIka ThIka Alambana karanevAlA nahIM hai, isa prakAra yogAcAra bauddha kaha rahe hai| so unakA kahanA ayukta haiM / kyoMki yoM to sabhI antaraMga tattva, jJAna yA svasaMtAna, parasantAna ina sabake zUnyapanakA prasaMga ho jAvegA / bahiraMga aoMke samvedanasamAna apanI zAnasantAna aura dUsarekI jJAnasantAnake sambedanoMkA bhI asambhava ho jaaygaa| kyoMki svasantAna aura parasantAnake prAhaka jJAnoMkI apekSA karake svasantAna aura parasantAnako bAhyapanA vizeSatArahita hai| arthAtjJAnoMko kSaNika mAnanevAle bauddha pUrvApara kSaNavartI jJAnoMkI paMktiko jJAnasaMtAna kahate haiN| bhale hI santAna avastu hai| yoM ghaTajJAnakI apekSA jaise ghaTa bAhya artha hai, usI prakAra svakIya jJAnasantAna aura parakIya jJAnasantAnako jAnanevAle jJAnakI apekSA svajJAnasantAna aura paravijJAnasantAna bhI bahiraMga artha hai / jaba ki jJAna bahiraMga aryoko viSaya nahIM karate haiM, to apane jJAnoMkI santAna athavA anya devadatta, jinadatta, svarUpa jJAna santAna ye antaraMga padArtha bhI uDa gaye / kyoMki ye bhI bahiraMga bana baiThe / aisI dazAmeM sarvazUnyavAda chA gayA, vahI to hamane doSa diyA thaa|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH saMvedanaM hi yadi kiMcit svasmAdarthAntaraM parasantAnaM svasantAnaM vA pUrvAparakSaNamavAharUpamAlambate / tadA ghaTAdyarthena tasya ko'parAdhaH kRtaH yatastamapi nAlambate / yadi bauddha yoM kaheM ki koI koI samIcIna jJAna to kisI apane jJAnazarIrase nirALe padArtha aura pahile pIcheke kSagoMmeM pariNameM parakIya jJAnoMkA pravAisvarUpa parasantAnako athavA Age, pIche tInoM kAloMmeM pravAhita ho rahe, kSaNika vijJAnasvarUpa svasantAnako Alambana kara letA hai, taba to hama jaina kaheMge ki ghaTa, paTa Adi arthokarake usa jJAnakA kauna aparAdha kara diyA gayA hai ? jisase ki vaha jJAna ina ghaTa AdikoMko bhI Alambana nahIM kare / arthAt-ghaTa Adikako jAnanevAle bhI jJAnasAlambana hai / vastubhUta ghaTAdi arthoko viSaya karanevAle haiN| ___atha ghaTAdivatsvaparasantAnamapi nAlambata eva tasya svasamAnasamayasya bhimasamayasya vAlaMbanAsambhavAt / na caivaM svarUpasantAnAmAvaH svarUpasya svato gateH / nIlAdestu yadi svato gatistadA saMvedanatvameveti svarUpapAtraparyavasitAH sarve pratyayA nirAlambanAH siddhAstatkutaH sarvazUnyatvApattiriti mataM tadasat, vartamAnasaMvedanAtsvayamanubhUyamAnAdanyAni khaparasaMtAnasaMvedanAni svarUpamAtre paryavasitAnIti nizcetumazakyatvAd / yadi aba tuma yogAcAra bauddhoMkA yai mantavya hoya ki ghaTa, paTa Adike samAna svasantAna, parasantAnako bhI koI jJAna viSaya nahIM hI karatA hai / kyoMki svakIya jJAnake samAna samayameM honevAle athavA minasamayameM ho rahe stra, para santAnoMkA Alambana karanA asambhava hai| arthAt-bauddhoMke yahAM viSayako jJAnakA kAraNa mAnA gayA hai| " nAkAraNaM viSayaH " / ataH samAnasamayake jJAna jJeyoMmeM kAryakAraNabhAva nahIM ghaTatA hai| kAryase eka kSaNa pUrvameM kAraNa rahamA cAhiye / ataH pahilA samAna samayavAloMke kAryakAraNabhAva banajAnekA pakSa tiraskRta ho gayA aura minasamayavAle jJAna jJeyoMmeM yadi grAhyagrAhakamAva mAnA jAyagA, taba to cirabhUta aura cirabhaviSya padArthoke sAtha bhI kAryakAraNabhAva bana baiThegA, jo ki iSTa nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki ekasamaya pUrvavatI minnakAlake padArtho ko bhI yadi jJAnakA jJeya mAnA jAyagA, to bhI jJAnakAlameM jaba viSaya rahA hI nahIM, aisI dazAmeM jJAna bhalA kisako jAnegA / sAMpa nikala gayA lakIra pITate raho, yaha " gatasarpavRSTiabhihanana " nyAya huA / ataH jJAna nirAlamba hI hai| isa prakAra ho jAnepara hama bauddhoMke yahAM vijJAnasvarUpa santAnakA abhAva nahIM ho jAyagA / kyoMki zuddha kSaNikajJAna svarUpakI apane Apase hI jJapti ho jAtI hai / yadi nIla svalakSaNa, pIta svalakSaNa, AdikI mI svataH jJapti honA mAna liyA jAyagA, taba to ve nIla Adika padArtha jJAna svarUpa hI ho jAyaMge / isa prakAra kevala apane svarUpako jAnanemeM lavalIna ho rahe sampUrNa jJAna apanese bhinna viSayoMkI apekSA nirAlambana hI siddha huye to batAo, hama yogAcAroMke yahAM kisa DhaMgase sarvazUnyapanekA prasaMga AvegA ! jaba ki apane apane zuddhasvarUpako hI prakAzanevAle aneka
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacokavArtike kSaNika vijJAna vidyamAna haiM / aba AcArya kahate haiM ki ukta prakAra jo yogAcAroMkA mantavya hai, yaha asat hai| kyoMki mina minna svasaMtAnake jJAna aura parasantAnoMke kSaNikajJAna ye apane apane kevala svarUpako prakAzanemeM caritArtha ho rahe haiM / isa bAtako svayaM anubhave jA rahe vartamAnakAlake samvedanase to nizcaya karane ke liye azakyatA hai / arthAt-vartamAnakAlakA jJAna itane mantavyako nahIM jAna sakatA hai ki " tIna kALavartI svasantAna parasantAnake sabhI kSaNikajJAna apane apane kevala svakIya zarIrako hI prakAzanemeM nimagna haiM / jJeya arthoko viSaya nahIM karate haiM " tIna loka tIna kAloMmeM asaMkhyajJAna paDe huye haiN| sambhava hai ve viSayoMko jAnate hoMge / bhalA prAya viSayake vinA kSaNika vijJAna ukta viSayako kaise jAna sakatA hai ! kyA kanyAke vinA hI vara apanA vivAha apane Apa kara sakatA hai ! arthaat-nhiiN| yadi Apa bauddhoMkA koI bhI jJAna ukta siddhAntako viSaya kara legA taba to vahI jJAna bahiraMga viSayakI apekSA sAlambana ho gayA / yadi nahIM jAnegA to sampUrNa jJAnoMkA svarUpa mAtrako prakAzanA siddha nahIM ho pAyagA / vivAdAdhyAsitAni kharUpasantAnajJAnAni svarUpamAtraparyavasitAni jJAnatvAtsvasaMvedanavadityanumAnAttathA nizcaya iti cet, tasyAnumAnajJAnasya prakRtasAlambanatve'nenaiva hetoyabhicArAtsvarUpamAtraparyavasitatve prkRtsaadhysyaasmaadsiddhH| yogAcAra bauddha apane mantavyako puSTa karaneke liye anumAna banAte haiM ki vivAdameM prApta ho rahe svasantAna aura parasantAnake trikAlavartI sampUrNa kSaNika vijJAna ( pakSa ) kevala svakIyarUpake prakAza karanemeM lavalIna ho rahe haiM ( sAnya ) jJAnapanA honese ( hetu ) jaise ki svasamvedana jJAna ( dRSTAnta ) arthAt-jJAna hI ko jAnanevAlA jaise svasamvedana jJAna kisI bahiraMga tatvako nahIM jAnatA hai, usI prakAra ghaTajJAna, svasantAnajJAna, dUsare jinadatta AdikI santAnoMkA jJAna, ye saba svakIya jJAnazarIrako hI viSaya karate haiM / anya jJeyoMko nahIM chUte haiM / isa prakAra bauddhoMke kahane para to hama jaina pUchate haiM ki usa anumAna jJAnako yadi prakaraNaprApta sAdhya ho rahe svarUpamAtra nimagnapana karake sAlambanapanA mAnA jAyagA, taba to isa anumAnajJAnakarake hI jJAnatva hetukA vyabhicAra hotA hai| dekhiye, isa anumAnameM jJAnapana hetu to raha gayA aura kevala apane svarUpameM lavalInapanA sAdhya nahIM rahA / kyoMki isane apane svarUpake atirikta sAdhyakA jJAna bhI karA diyA hai| yadi isa vyamicArake nivAraNArtha isa anumAna jJAnako bhI svarUpamAtrake prakAzanemeM hI lagA duA nirviSaya mAnoge, apane viSayabhUna sAyakA jJApana karanevAlA nahIM mAnoge to isa anumAnase prakaraNaprApta sAdhya ho rahe svarUpamAtra prakAzanakI siddhi nahIM ho skegii| isako Apa bauddha svayaM vicAra. sakate hai| saMvedanAdvaitasyaivaM prasiddhastathApi na sarvazUnyatvApattiriti manyamAnaM pratyAha /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH phira bhI bauddha yadi yoM mAnate raheM ki kyA huA dvitIyapakSa anusAra bhale sAdhyakI siddhi mata ho kintu phira bhI isa prakAra zuddha sambedanAdvaitakI baDhiyA siddhi ho hI jAtI hai| tisa prakAra honepara bhI jainoMkI orase diyA gayA sarvazUnyapanekA prasaMga to nahIM pAyA / zuddha kSaNika jJAnaparamAguoMkA advaita prasiddha ho rahA hai| isa prakAra mAna rahe bauddhoMke prati zrIviSAnanda AcArya uttara kahate haiN| na caivaM sambhavediSTamadvayaM jJAnamuttamam / tato'nyasya nirAkartumazaktestena sarvathA // 10 // isa prakAra jJAnoMkA advaita uttamarUpase iSTa ho rahA bhI nahIM sambhavatA hai| kyoMki tisa zuddha jJAna karake usa jJAnase mina ho rahe ghaTa, paTa, svasantAna, parasantAna Adi viSayoMkA sarvathA nirAkaraNa nahIM kiyA jA sakatA hai / arthAt jo kevala strako hI prakAzanemeM nimagna ho rahA santA anya kAryoMke liye kSINazaktika ho gayA hai, vaha jJAna bahiraMga aura antaraMga grAhya padArthIkA kisI bhI prakArase nirAkaraNa nahIM kara sakatA hai| yathaiva hi santAnAntarANi svasantAnavedanAni cAnubhUyamAnena saMvedanena sarvayA viSAtuM nazakyante tathA pratiSidumapi / ____jisa hI prakAra vartamAna kAlameM anubhave jA rahe samvedana karake anya santAnoMke jJAnoM aura apanI jJAnamAlArUpa santAnake vijJAnoMkI vidhi karAneke liye zakti sarvathA nahIM hai / kyoMki Apa bauddhoMne vartamAna jJAnako kevaLa svazarIrako hI prakAzanemeM dhyAnAruDha mAnA hai / jo moTA seTha kevaLa apane zarIrako hI DhonemeM pUrI zaktiyAM lagA rahA hai, vaha bhalA do cAra kosataka anya bhAMDe, vana AdikoMko kaise lAdakara caLa sakegA ! arthaat-nhiiN| ataH koI bhI vartamAna meM anubhavA jArahA jJAna kisI bhI anya santAna aura svasantAnake jJAnoMkA vidhAna nahIM kara sakatA hai| usI prakAra vaha jJAna antaraMga bahiraMga jJeyoMke niSedha karane ke liye bhI samartha nahIM ho sakatA hai| jo jisakA vidhAna nahIM kara sakatA hai, vaha usakA kacit niSedha bhI nahIM kara sakatA hai| "yena yajayate sadabhAvastenaiva parigRhyate " / taddhi tAni nirAkurvadAtmamAtravidhAnamukhena vA tatmatiSepamukhena pA nirAkaryAt / prathamakalpanAyAM dUSaNamAha / bhalA Apa bauddha vicAro to sahI ki vaha anubhavA jA rahA jJAna yadi una' myArA svara santAnoM kA nirAkaraNa bhI karegA to kyA kevala apanI vidhike mukha karake unakA niSedha karegA! athavA una anya padArthoke niSedhakI mukhyatA karake niSedhegA ? batAo ! prathama kalpanA karane paraMto o dUSaNa pAte haiM, unako zrI vidyAnanda AcArya vArtikadvArA kahate haiM so suno|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 svArthazlokavArtike svato na tasya saMvittiranyasya syAnnirAkRtiH / kimanyasya svasaMvittiranyasya syAnnirAkRtiH // 11 // usa anubhUyamAna samvedana kI svonmukha svayaM apane Apase kevala apanI hI sambitti honA to anya padArthoMkA nirAkaraNa karanA nahIM ho sakegA / bhalA vicAranekI bAta hai ki kyA anya padAsvavitti usase dUsare padArthoM kA niSedhasvarUpa ho sakatI hai ! kabhI nahIM, apane kAnoMse apanI AMkhoMko Dhaka lenevAle bhayabhIta zaza ( kharagoza ) kI apekSA koI anya manuSya paNDaoMkA niSedha nahIM ho jAtA hai / pustakake sadbhAvako jAna lenA caukIkA niSedhaka nahIM hai / nirvikalpaka samAdhiko dhAranevAle sAdhu zuddha AtmAko hI jAnanemeM ekAgra ho rahe haiN| etAvatA jagat ke anya padArthoM kA niSedha nahIM ho sakatA hai / 1 svayaM saMvedyamAnasya kathamanyairnirAkRtiH / paraiH saMvedyamAnasya bhavatAM sA kathaM matA // 12 // svakIya jJAnasantAna athavA parakIya jJAnasantAna jo svayaM bhaLe prakAra jAne jA rahe haiM, unakA anya jJAna karake malA nirAkaraNa kaise ho sakatA hai ? devadattake jJAna, icchA, duHkha, sukha Adika jo svayaM devadattadvArA jAne jA rahe haiM, unakA yajJadattadvArA niSedha nahIM kiyA jA sakatA hai| hama nahIM samajhate haiM ki Apa bauddhoM ke yahAM dUsaroMke dvArA sambedana kiye jA rahe padArthakA anyoMkarake nirAkaraNa kara denA kaise mAna liyA gayA hai ? bAta yaha hai jo tucchadIpaka svayaM apane zarIra meM hI thoDAsA TimaTimA rahA hai, vaha anya padArthoMkI nirAkRti nahIM kara sakatA hai / anyokA niSedha karaneke liye baDI bhArI sAmagrI kI AvazyakatA hai / / paraiH saMvedyamAnaM vedanamastIti jJAtumazaktestasya nirAkRtirasmAkaM mateti cet, tarhi tannAstIti jJAtumazaktestadvyavasthitiH kinna matA / nanu tadastIti jJAtumazakyatvameva tannAstIti jJAtuM zaktiriti cet tamAstIti jJAtumazakyatvameva tadastIti jJAtuM zaktirastu vizeSAbhAvAt / bauddha yoM kaheM ki dUsaroMke dvArA samvedana kiye jA rahe jJAna haiM, isa bAtako hama nahIM jAna sakate haiM, ataH una anya vedyajJAnoMkA nirAkaraNa ho jAnA hamAre yahAM mAna kiyA gayA hai / isa prakAra bauddhoM ke kahanepara to hama jaina kaheMge ki dUsaroMse samvede jA rahe ve jJAna " nahIM hai" isako bhI to hama nahIM jAna sakate haiN| ataH una jJAnoMke sadbhAvakI vyavasthA kyoM nahIM mAna kI jAya ! hama chadmastha jIva yadi paramANu, puNya, pApa, parakIya sukha, duHkha, AdikoMkI vidhi mahI karA sakate haiM to unakA niSedha bhI nahIM karA sakate haiN| yadi bauddha apane mantavyakA phira
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArya cintAmaNiH avadhAraNa yoM kareM ki dUsaroMse jAnane yogya kahe jA rahe ve jJAna hai" isa bAtako nahIM jAna sakanA hI " ve nahIM hai" isa bAtako jAnane kI zakti hai / jaise ki kharaviSANakA nahIM jAna sakanA hI kharavivANa ke nAstivako jAnane ke liye zakyatA mAnI gayI hai / isa prakAra bauddhoMke haTha karanepara to hama jaina bhI kaha deMge ki una anyoMkarake jAne jA rahe jJAna " nahIM haiM " isa bAtako jAnaneke liye azakyatA hI " ve jJAna hai " isa bAtako jAnane ke liye zakti ho jAo, koI asara nahIM hai / bhAvArtha-kisI kRSNa dhanauke dhanAbhAvako jAnane kI azakyatA hI dhanake sadbhAvako jAnane kI zakti hai / kisI padArthakI vidhiko jAnane ke liye azakyatA jaise usake niSedhako jAnane kI zakyatA hai, usI prakAra niSedhako jAnane kI azakyatA bhI vidhikI nirNAyaka zakti hai / donoMmeM koI vizeSatA nahIM hai| yadi punastadastinAstIti vA jJAtumazakteH saMdigdhamiti matistadApi kayaM saMvedanA. dvaitaM sidhdhedamaMzayamiti cintyatAM / / yadi phira tuma yogAcAra bauddhoMkA yaha vicAra ho ki ve santAnAntaroMke jJAna evaM apane jJAna " hai athavA nahIM haiM " isa bAbako nirNItarUpase nahIM jAnaneke kAraNa una jJAnoMke sadbhAva kA saMdeza prApta ho jAo" ekAntanirNayAvara saMzayaH " / kaI puruSa kisI padArthakA yadi niSedha karanA cAhatA hai, yuktiyoMse usa padArthakA niSedha usane nahIM sadha sake to vaha puruSa usa tasvakA saMzaya bane rahanemeM hI pUrA udyoga lagA detA hai| zAstrArtha karanevALe yA mittI (kuztI) laDanevAle dhUrNa puruSoMmeM aisA vicAra bahumAga ho jAtA hai| usI prakAra bauddhoMkA yo mantavya honepara to hama kaheMge ki to mI tumhArA mAnA gayA samvedanAdvaita malA saMzaya rahita hotA huA kaise siddha hogA! isa bAtako kucha kAlataka cintavana kro| mAvArtha-kucha kALa vicAra lene pazcAt aneka bhale bhaTake mAnava sumArgapara A jAte haiM / jaba anya jJAnoM aura zeyoMke sadbhAvakI sambhAvanA banI huyI hai, aisI dazAmeM zuddha zAnAdvaitakA hI nirNaya kathamapi nahIM ho sakatA hai / prAyazcittake yogya viSayoMmeM usa pApa anuThAnakI zaMkA utpanna ho jAnepara bhI vidhikI ora bala lagAkara prAyavitta karanA Avazyaka batAyA hai / ataH prathama pakSake anusAra anubhUyamAna jJAna, ina anya santAnoM yA svasantAna jJAnoMkA nirAkaraNa apane vivAnakI mukhyatAkarake nahIM kara sakatA hai / yo pahilA pakSa gyaa| aba dvitIya pakSakA vicAra calAte haiN| saMvedanAntaraM praviSedhamukhena nirAkarotIti dvitIyakalpanAyAM punaradvaitavedanasiddhidarIsAritaiva tatsaviSedhajJAnasya dvitIyasya bhAvAt / anubhUyamAna myArA samvedana yadi pratiSedhakI ora mukha karake anya kSeyoMkA nirAkaraNa karatA hai, isa prakAra dvitIya kalpanAko Apa bauddha iSTa karoge taba to phira advaita sambedanako siddhi honA dUra hI pheMka diyA jAyagA / kyoMki svakIya vidhiko hI karanevAle zAnake atirikta dUsarA una
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zloka vArtike anya jJeyoMke pratiSedhako jAnanevAlA jJAna vidyamAna ho rahA hai| do jJAnoMke honepara advaita malA kahAM rahA ? dvaita hogayA / svayaM tatpratiSedhakaraNAdadoSa iti cet, tarhi svaparavidhipratiSedhaviSayameka saMvedanamityApAtaM / tathA caikameva vastusAdhyaM sAdhanaM vApekSAta kArya kAraNaM ca bAdhyaM bAdhakaM cetyAdi kinna sidhyet / yadi bauddha yoM kaheM ki svakI vidhiko karanevAlA vaha samvedana svayaM akelA anya jJAna yA jJeyoMkA pratiSedha kara detA hai / ataH hamAre jJAna advaita siddhAMtameM koI doSa nahIM hai| isa prakAra kahanepara to hama jaina kaheMge ki taba to svarUpakI vidhiko aura pararUpake niSedhako viSaya karanevALA- eka hI samvedana huA / isa prakAra aneka dharmavAle ekadharmI padArthake mAnanekA prasaMga prApta huA, jo ki jaina siddhAnta hai / aura taisA honepara svAdvAda siddhAMta anusAra eka hI vastu sAdhya athavA sAdhana bhI apekSAoMse kyoM nahIM sagha jAyagI ! eka hI jJAna sAdhya aura sAdhana ho sakatA hai| dhUmahetu akelA hI kaMThAkSavikSepakAritva hetukA sAdhya aura vahnikA sAdhana ho jAtA hai athavA kAraka pakSa anusAra dhUma vahnikA sAdhya hai / aura jJApaka pakSa anusAra agnikA dhUma sAdhana hai / tathA eka hI padArtha apane kAraNoMkA kArya aura apane kAryoMkA kAraNa bana jAtA hai| isI prakAra makkhiyoMkI bAdhaka makaDI hai / sAthameM vaha makaDI ciraiyAoMse bAdhya bhI hai| sajjanoMko duSTa puruSa bAdhA pahuMcAte haiN| sAtha hI meM yogya rAjavargadvArA ve duSTapuruSa bhI bAdhita kiye jAte haiM / aise hI AdhAraAya, guruziSya viSayaviSayI Adika bhI apekSAoMse eka eka hI padArtha ho jAte | / yaha anekAnta zAsana kyoM nahIM siddha ho jAya ? koI bAdhA nahIM dIkhatI hai| apanI rakSA ke liye anekAntakI zaraNa le lI jAya, aura anya avasaroMpara totAkIsI AMkhe phera kI jAMya, yaha nyAyamArga nahIM dIkhatA hai / 50 viruddhadharmAdhyAsAditi cet, tata eva saMvedanamekaM svapararUpavidhipratiSedhaviSayaM mAbhUtsvApekSAvidhAyakaM parApekSayA pratiSedhakamityavirodhe svakAryApekSayA kAraNaM svakAraNApekSayA kAryamityavirodho'stu / yadi bauddha yoM kaheM ki viruddha dharmose ALIDha ho jAneke kAraNa eka hI padArtha sAdhya aura sAdhana bhI athavA kArya aura kAraNa bhI Adi nahIM ho sakatA hai| jisase ki jinazAsana siddha ho jAya / anekAnta meM virodha doSa lAgU hotA hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama kaheMge ki tisa hI kAraNa eka samvedana bhI svarUpakI vidhi aura pararUpake niSedhako viSaya karanevAlA nahIM hoo| yahAM bhI to samvedanameM vidhAyakapana aura niSedhakapana do viruddha dharmokA abhyAsa hai| yadi Apa bauddha yoM kaheM ki apane rUpakI apekSA vidhAyakapanA aura pararUpakI apekSA niSedhakapanAM do dharmo ko isa prakAra mAnanepara koI virodha nahIM hai| tatra to hama anekAntaMvAdI - mI kaha deMge 1
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH ki apane kAryoMkI apekSAkarake kAraNapanA aura apane kAraNoMkI apekSA karake kAryapanA bhI eka padArtha meM virodharahita ho jaao| apane gurukI apekSAse jinadatta ziSya hai, aura sAtha hI apane paDhAye huye ziSyoM kI apekSA se vahI jinadatta guru bhI hai / 51 atha svato'nyasya kAryasya kAraNasya vA sAdhyasya sAdhakasya vA sadbhASAsiddheH kathaM tadapekSA yatastatkArya kAraNaM bAdhyaM bAdhakaM ca sAdhyaM sAdhanaM ca svAditi brUte tarhi parasya sadbhAvAsiddheH kathaM tadapekSA yatastatparasya pratiSedhakaM svavidhAyakaM vA syAdityupahAsAspadaM tatraM sugatena bhAvitamityAha / aba Apa yadi yoM ko ki svayaM jJAnAdvaitakI apekSAse to anya ho rahe kAryakI aura kAraNakI athavA sAdhya aura sAdhakakI sattA hI asiddha hai / ataH una anya padArthoMkI bhalA apekSA kaise ho sakatI hai ? jisase ki eka padArtha hI apekSAkRta kArya aura kAraNa athavA bAdhya aura bAdhaka tathA sAdhya aura sAdhana ho sake, yoM bauddha kaha rahA hai / isa prakAra bauddhoMkI spaSTa yukti honepara to hama kahate haiM ki taba to parake sadbhAva kI asiddhi ho jAne ke kAraNa kisa prakAra usa parakI apekSA ho sakegI ? jisase ki vaha eka hI sambedana parakA niSedha karanevAlA aura sva kA vidhAna karAnevAlA ho sake, isa prakAra haMsI karAnekA sthAna aisA tatva buddhakarake bhAvanA kiyA gayA hai, isI bAta ko zrI vidyAnanda AcArya mahArAja vArtikadvArA spaSTa kahate haiM / sAdhyasAdhanatvAdirna ca satyetara sthitiH / te svasiddhirapItyetattatvaM sugatabhAvitam // 13 // tuma jJAnAdvaitavAdiyoM ke yahAM sAdhyayana, sAdhanapana, kAryapana, kAraNapana, bAdhyapana, bAdhakapana Adi kI vyavasthA nahIM hai / aura satya asayakI bhI koI vyavasthA nahIM hai / aisI dazA meM tumhAre iSTa svatastra samvedana kI siddhi nahIM ho sakatI hai ! isa kAraNa yaha kSaNika zuddha vijJAnAdvaita svarUpa tatra ko sugatane zrutamayI, cintAmayI, bhAvanAoMdvArA acchA vicArA hai ! yaha upahAsapUrvaka kathana hai / arthAt masajidako DhAkara eka saDI huyI kheDIko nikAlane ke samAna lambI, cauDI, dIrghakAlika, bhAvanAoM dvArA yaha niHsAra vijJAnAdvaitakA siddhAnta nikAlA gayA hai / isapara vidvAnoko haMsI jAtI hai / jo sAdhya aura sAdhanoM ko athavA bAdhya aura bAdhakoMko nahIM svIkAra karatA hai, vaha advaita sambedanakI siddhi kathamapi nahIM kara sakatA hai / tataH strarUpasiddhimicchatA satyetarasthitiraGgIkarttavyA sAdhyasAdhanatvAdirapi strIkaraNIya iti bAhyAryAlambanAH pratyayAH kecitsantyeva, sarvathA teSAM nirAlambanatvasya byavasthAnAyogAt /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthalokavArtike tisa kAraNa samvedanake svarUpakI siddhiko cAhanevAle bauddhoM karake satyapana aura asatyapanakI vyavasthA svIkAra karanA cAhiye / tabhI sambedanAdvaitakA satyapana aura anya antaraMga bahiraMga padArthokA basayapana sthira raha skegaa| tathA sambedanako sAdhyapanA aura pratibhAsamAnastrako sAdhanapanA mI mAnanA cAhiye / isI prakAra pUrvaparyAyako kAraNapanA aura uttaraparyAyako kAryapanA yA advaitako bAdhyapanA aura advaitako bAdhakapanA Adi bhI svIkAra karane cAhiye / isa prakAra mAnanepara koI koI jJAna bahiraMga arthIko bhI viSaya karanevAle haiM hii| una ghaTajJAna,devadattajJAna mAdika pratyayoMkA sarvathA nirAlambapanekI vyavasthA karanekA tumhAre pAsa koI samIcIna yoga nahIM hai / khAne, pIne,paDhane paDhAne, rUpa, rasa, Adike samIcIna jJAna apane apane viSaya ho rahe bahiraMga padArthose Alambana sahita / naMge hAthapara agnike dharadene para huA uSNatAkA pratyakSa yA duHkhasaMvedana korA nirviSaya nahIM hai / kITa, pataMga, pAlaka va bAlikA bhI ina jJAnoMko saviSaya svIkAra karate haiN| akSajJAnaM bahirvastu vetti na smaraNAdikaM / ityayuktaM pramANena bAhyArthasyAsya sAdhanAt // 14 // aba koI dUsare vidvAna kaha rahe haiM ki matijJAnoMmeM indriyoMse utpanna hue jJAna to bahiraMga padArthAko jAnate haiM kintu smaraNa, pratyabhijJAna Adika to bahiraMga padArthIko nahIM jAnate haiN| aura zrutajJAna bhI bahita padArthoko viSaya nahIM karatA hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra kisIkA kahanA yuktiyoMse rItA hai| kyoMki pramANoMkarake isa bahirbhUta arthakI siddhi kI jA cukI hai| una vAstavika bAhya arthoko viSaya karanevAle sabhI samIcIna matijJAna aura zrutajJAna hai| hA~, jo jJAna viSayoM ko nahIM sparzate haiM, ve matijJAnAbhAsa aura zrutabAnAbhAsa haiN| zrutaM tu bAhyArthAlambanaM kathamityucyate / koI pUchatA hai ki zrutabAna to bAhya arthoko viSaya karanevAlA kaise hai / isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya dvArA spaSTa uttara yo vakSyamANarUpase kahA jAtA hai so suno| zrutenArtha paricchidya vartamAno na bAdhyate / akSajeneva tattasya bAhyArthAlaMbanA sthitiH // 15 // zrutabAna karake aryakI paricchitti kara pravRtti karanevAlA puruSa arthakriyA karanemeM usI prakAra bAdhAko nahIM prApta hotA hai jaise ki indriyajanya matijJAna karake arthako jAnakara pravarta rahA puruSa bAdhAko prApta nahIM hotA hai / bhAvArtha-cakSuse AmraphaLako dekhakara pravRtti karanese Ama hI pakar3A jAtA hai| cakhA jAtA hai, sUMcA jAtA hai, usI prakAra zrutajJAnase jAna liyA gayA padArtha
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH mI sandUka, jeva, aMdherai koThemeMse pakaDa liyA jAtA hai / tisa kAraNa usa zrutajJAnako bahiraMga arthoke bAlambana karanekI vyavasthA bana jAtI hai| sAmAnyameva zrutaM prakAzayati vizeSameva parasparanirapekSanubhayameveti vA shNkaampaakroti| aba dUsare prakArakI zaMkA hai ki " jAtiH padasyArthaH " zrutajJAna akele sAmAnyakA hI prakAza karAtA hai / zrutajJAnase agniko jAnakara usake vizeSa ho rahe eka vilastakI, tRNakI, pattekI, agni Adiko nahIM jAna sakate haiM / dUra deza athavA dUra kAlakI bAtoMko sunakara sAmAnya rUpa hI padArthokA jJAna hotA hai, isa prakAra mImAMtaka kaha rahe haiN| tathA bauddhoMkA yaha ekAnta hai ki " vizeSA eva tasvaM" sabhI padArtha vizeSa svarUpa haiM, sAmAnya koI vastubhUta nahIM hai, ataH zrutajJAna dvArA yadi koI padArtha ThIka jAnA jAyagA to vaha vizeSa hI hogaa| tIsare vaizeSikoM naiyAyikoMkA yaha kahanA hai ki parasparameM eka dUsarekI apekSA nahIM karate huye sAmAnya aura vizeSa donoMkA mI zrutajJAna prakAza karA detA hai / " jAyAkRtivyaktayaH padArthaH " / sAmAnya cauthA svataMtra padArtha hai aura vizeSa pAMcoM svataMtra padArtha hai / kisI zrutajJAnase sAmAnya jAnA jAtA hai aura anya kisI zrutase akelA vizeSa hI jAnA jAtA hai athavA koI zrutajJAna ghaTa, paTake samAna svataMtra ho rahe donoMko bhI bhale hI jAna letA hai / kintu jainoMke samAna vaizeSikoMke yahAM parasparameM eka dUsarekI okSA rakhanevAle sAmAnya aura vizeSa padArtha nahIM mAne gaye haiM / isa prakAra ekAntavAdiyoMkI AzaMkAoM kA nirAkaraNa zrI vidyAnanda svAmI karate haiN| anekAntAtmakaM vastu saMprakAzayati zrutaM / sadoSatvAdyayAkSotthabodha ityupapattimat // 16 // sAmAnya aura vizeSasvarUpa aneka dharmoMke sAtha tadAtmaka ho rahI vastuko zrutajJAna bhale prakAra prakAzita karatA hai ( pratijJA ) samIcIna bodhapanA honese ( hetu ) jisa prakAra ki indriyoMse utpana huA sAMvyavahArika pratyakSajJAna anekAntAtmaka arthakA prakAza karatA hai / isa prakAra vaha zrubAna sAmAnya vizeSAtmaka vastuko prakAzanemeM yuktiyoMse yukta hai, yAnI yuktiyoMko dhAra rahA hai| nayena vyabhicArazcana tasya gunnbhaavtH| svagocarArthadharmAnyadharmArthaprakAzanAt // 17 // ra kahe gaye anumAnameM diye gaye samIcIna jJAnapana hetukA naya karake vyabhicAra ho jAya ki nayajJAna samIcIna bodha to hai| kintu vaha anekAnta vastu ko nahIM prakAzatA hai / anekAntako jAnanevAlA jJAna jainoMne pramANahAna mAnA hai / naya to ekAnta yAnI eka eka dharmako
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike prakAza karatI hai / so yaha vyabhicAra doSa to nahIM samajhanA / kyoMki usa nayajJAnako apane viSayabhUta artha dharmase atirika dhIrUpa arthakA prakAza karAnA mAtra gauNarUpase mAna liyA gayA hai| bhAvArya-pramANajJAna mukhyarUpase aneka dharmoM aura dharmI arthako jAnatA hai| kintu nayajJAna mukhyarUpase eka dharmako jAnatA hai aura gauNarUpase vastu ke anya dharmoM yA dharmIkA bhI prakAza karA detA hai / sunayajJAna anya dharmokA niSedhaka nahIM hai| athavA eka bAta yaha bhI hai ki sadbodhapanA hetu pramANajJAnoMmeM hI vartatA hai / naya to sadbodhakA eka deza hai| vastuke aMzako prakAzanevAlI naya dharmI vastukA acchA mukhya prakAza nahIM karAtI hai / ataH hetuke nahIM rahanepara sAdhyake nahIM Thaharanese vyabhicAra doSa nahIM A pAtA hai| zrutasyAvastuveditve parapratyAyanaM kutaH / saMvRtezcethaivaiSA paramArthasya nizciteH // 18 // bauddhaloga pratyakSa aura anumAna do hI pramANa mAnate haiM / avastubhUta sAmAnyako viSaya karane vAlA zrutajJAna pramANa nahIM hai / isapara AcArya kahate haiM ki zrutajJAnako yadi vastubhUta padArthakA jJApaka nahIM mAnA jAvegA to bhalA dUsare prativAdI yA ziSyoM ko svakIya tatvoMkA kisa upAyase jJAna karAyA jAyegA / apramANabhUta nyAyabindu, piTakatraya Adi pranyoMkarake to dUsaroMkA samajhAnA nahIM ho skegaa| ataH atIndriya padArthoko samajhAne ke liye bauddhoMke pAsa koI upAya nahIM / yadi vastutaH nahIM kintu samvRtti yAnI laukika vyavahArakI apekSAse zrutajJAnadvArA dUsaroMkA samajhAnA mAna liyA jAyagA, taba to hama kaheMge ki yaha samvRtti to vRthA hI hai / o samvRtti jhUThI hai, anizcita hai, vRthA hai, kalpanA rUpa hai, usase paramArtha vastukA nizcaya bhalA kaise ho sakatA hai ! kintu zAstroMdvArA paramArthakA nizcaya ho rahA hai / dUsaroMkA ThIka samajhanA bhI ho rahA hai / ataH Thaki vastuko jAna rahA zrutajJAna pramANa hai| . nanu svata eva paramArthavyavasthiteH kutazcidavidyAmakSayAma punaH zrutavikalpAta taduktaM "zAstreSu prakriyAbhedairavidyaivopavarNyate / anAgamavikalpA hi svayaM vidyopavartata" iti tadayuktaM, pareSTataravasyApratyakSaviSayatvAsa dviparItasyAnekAntAtmano vastunaH sarvadA parasyApyavabhAsanAt / liGgasya tvasyAGgIkaraNIyatvAt / na ca tatra liMgaM vAstavamasti tasya sAdhyAvinAmAvitvena pratyakSata evaM pratipattumazakteranumAnAntarAt patipattAvanavasthA prasaMgAt, pravacanAdapi neSTatavavyavasthitiH tasya tadviSayatvAyogAditi kathamapi tadgaterabhAvAt svatastavAvabhAsanAsambhavAt / tathA coktaM / " pratyakSabuddhiH kramate na yatra talliGgagamyaM na tadarthaliGgaM / vAco na vA tadviSaye na yogaH kA sadgatiH kaSTamazrRNvataste // " iti /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH - bauddha vidvAn apane matakA avadhAraNa karate haiM ki paramArthabhUta padArthakI vyavasthA to kisI bhI anirvacanIya kAraNa dvArA avidyAkA prakRSTakSaya ho jAnese svataH hI ho jAtI hai| kintu phira vikalpasvarUpa mithyA zrutajJAnase vastumUta arthakI vyavasthA nahIM ho pAtI hai / vahI hama bauddhoMke yahAM granthoM meM kahA gayA hai ki zAstroMmeM mina bhinna prakriyA dvArA avidyA hI kahI jA rahI hai / kyoMki zabda vicAre vastubhUta arthako nahIM chUte haiN| svayaM samyagjJAnarUpa vidyA to AgamasvarUpa nirviSaya vikalpavAnoMke nahIM gocara ho rahI santI svayaM yoM hI varta jAtI hai / jainoMke yahAM bhI tattvako nirvikalpaka mAnA hai| aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra bauddhoMkA vaha kahanA ayukta hai| kyoMki Apa dUsare bauddhoMke yahAM iSTa kiye gaye tattvoMkA prayakSajJAna dvArA gocara ho jAnA nahIM bana sakatA hai| pratyuta una bauddhoMke iSTa kSaNika vijJAna Adi tattvoMse viparIta ho rahe anekAntAtmaka vastukA hI sarvadA prayakSa dvArA dUsare vidvAnoMko bhI pratibhAsa ho rahA hai / ataH pratyakSakI pravRtti nahIM honepara apane isa abhISTa tatvako liMgadvArA jJapti karAnA tumako avazya aMgIkartavya hogaa| kintu usa iSTa tattvako sAdhanemeM tumhAre pAsa koI vastubhUta jJApaka liMga nahIM hai / kyoMki usa hetukI apane sAdhyake sAtha avinAmAvIpana karake pratyakSapramANase hI to pratipatti nahIM kI jA sakatI hai| kyoMki vyAptijJAna to vicAraka hai usako Apa pramANa nahIM mAnate haiM / jo jo dhUmavAn pradeza hai ve ve agnimAn haiM, itane vicAroMko vicArA avicAraka pratyakSa kaise bhI nahIM kara sakatA hai| yadi sAdhyake sAtha avinAmAvIpanakI pratipatti dUsare anumAnase kI jAyagI to usa anumAnake udayameM mI vyApti kI AvazyakatA paDegI / phira bhI vyApti jAnaneke liye anya anya anumAnoMko zaraNa pakaDanese anavasthA doSa A jAnekA prasaMga hotA hai, tumhAre bauddhoMke iSTatattvoMkI vyavasthA pravacana (Agama ) se bhI nahIM ho sakatI hai| kyoMki usa Apake Agamako una iSTa padArthoke viSaya karanepanakA ayoga hai / isa prakAra tumhAre usa iSTatastrakA jJAna kaise bhI nahIM ho sakatA hai / vicAre tatvoMkA svataH prakAza honA to asambhava hai| anyathA yoM to sabhI jIvoMko svataH vAstavika tatvoMkA jJAna ho jAvegA / phira zAstrAbhyAsa, adhyayana, adhyApana, yogAbhyAsa, vyartha pddegaa| jagatke koI bhI navIna kArya svataH nahIM ho jAte haiM / aisI dazAmeM Apake paramArtha tasvakI vyavasthA asambhava ho gayI / tisa hI prakAra pranyoMmeM kahA hai ki jisa bauddhoMke mAne huye tattvameM pratyakSajJAna calatA nahIM hai, aura jo tatva jJApaka hetuoM karake bhI jAnane yogya nahIM haiM, tathA bauddhoMne svayaM usake jAnane ke liye koI jJApaka hetu abhISTa kiyA bhI nahIM hai, kyoMki bauddhoMke yahAM hetu kevala samAropakA vyavaccheda kara dete haiM, vastubhUta ajJAta - tattvakA jJApana nahIM karate haiM, tathA bauddhoMne una apane iSTa viSayoMmeM vAcaka zabdoMkA vAcyavAcaka saMbaMdha nahIM mAnA hai| yAnI AgamadvArA bhI iSTa tattva nahIM jAnA jAtA hai, isa prakAra pratyakSa, anumAna, Agama, ina pramANoMkA gocara nahIM honeseM aba tumhAre una iSTa tatvoMkI kyA gati hogI ! atIndriya arkakA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike zAstradvArA nahIM atraNa honA mAnanevAle tumhArI dayanIya dazApara kaSTa utpanna hotA hai| yoM tumhAre upara baDe kaSTakA avasara A paDA hai| yahAMtaka bauddhoMke gharake kacce ciDhekA varNana kara diyA hai| tata eva vedyavedakabhAvaH pratipAdyapratipAdakabhAvo vA na paramArthataH kintu saMvatyaiveti ceta, tadiha mahAdhASTaye yenAyaM viSTikamapi jayet / tathoktaM / " savRtyA sAdhayaMstatvaM jayedghASTarthena DiDikaM / matyA macavilAsinyA rAjavipropadezinaM // " iti / bauddha kahate haiM ki acchA huA saca pUcho to vAstavika padArthoMmeM zAnoMkI pravRtti hI nahIM hai| tathA paramArthabhUta padArthokA guruziSyadvArA yA zAstradvArA samajhanA, samajhAnA, bhI nahIM ho pAtA hai| tisa hI kAraNa to hamAre yahAM vedhavedaka bhAva athavA pratipAdya pratipAdaka bhAva vastutaH nahIM mAnA gayA hai| kintu laukika vyavahArase hI jJeyajJAyaka bhAva aura pratipAdya pratipAdaka bhAva jagata meM kalpita kara liyA gayA hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hameM kahanA paDatA hai ki isa prakaraNameM vaha bauddhoMkA kahanA baDI mArI dhIThatA hai, jisa dhIThatA karake yaha bauddha mahA nirlajja haMsI karanevAle bhAMDAko bhI jIta legaa| usI prakAra pranyoMmeM likhA huA hai ki jhUThe vyavahArase tatroMko sAdha rahA yaha bauddha apanI dhIThatA karake vidUSaka yA bhAMDa athavA DoMDIvAle (pApavizeSa) ko bhI jIta legaa| jo DiMDika madamattapanese vilAsa karanevAlI buddhi karake bar3e bhArI vidvAn rAja purohitako bhI upadeza sunAtA rahatA hai / isa prakAra upahAsa aura bharsanAse bauddhoMke niHsAra matakA yahAMtaka digdarzana karAyA hai| pharya vA saMvRtyasaMvRtyoH vibhAgaM budhyet ? saMvRtyeti cet, sA pAnizcitA tayaiva kiJcibhizcinotIti kathamanunmattaH, sudaramapi gatvA svayaM kiJcinizcinvan paraM ca nizcAyayanvedyavedakabhAvaM pratipAdyapratipAdakabhAvaM ca paramArthataH svIkartumarhatyeva, anyatho. pekSaNIyatvaprasaMgAt / aura yaha vijJAnAdvaitavAdI bauddha vicArA saMvRtti yAnI vyavahAra satya aura asamvRtti yAnI mukhya satya padArthoM ke vibhAgako bhalA kaise samajha sakegA ! advaitavAdameM to buddhiyoMkA nyArA vimAga honA bana nahIM sakatA hai / yadi bauddha yoM kaheM ki jhUThe vyavahArase hI sampatti aura asamvRttikA vibhAga mAna liyA jAyagA, taba to hama kaheMge ki vaha samvRtti to svayaM anizcita hai| usa hI karake yaha bauddha paNDita kisI padArthakA nizcaya kara rahA hai, aisI dazAmeM to bauddha kaise sammata nahIM mAnA jA skegaa| arthAt-anizcita padArthase kisI vastukA nizcaya karanevAga puruSa unmatta hI kahA jAnA cAhiye / bahuta dUra bhI jAkara yaha bauddha svayaM kisIkA nizcaya karatA hulA aura dUsare pratipAdyako yadi anya padArthakA nizcaya karAnA mAnegA taba to vethavedakamAva aura pratipAyapratipAdakabhAvako vAstavikarUpase svIkAra karane ke liye yogya ho jAtA hI hai| svayaM niSaya
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ takhArthacintAmaNiH karanese vedhavedyakamAva bana gayA aura parapuruSako nizcaya karAnese pratipAdyapratipAdakabhAva bana gyaa| anyathA yAnI kisI nizcita pramANa yA vAkyase anizcitakA nizcaya karAnA nahIM mAnoge athavA nizcita kiye gaye tasvase anyakA nizcaya karanA mAnate hue bhI vedyavedakabhAva aura pratipAyapratipAdaka bhAvako nahIM mAnoge to vidvAnoMke madhyameM bauddhoMko upekSaNIyapanA prApta ho jAnekA prasaMga hogaa| bhAvArtha-aise apramANIka kahanevAle bauddhakI anya vidvAn koI apekSA nahIM rakheMge / mUrkha samajhakara TAla diyA kareMge / jaise ki minadezIya rAjya karanevAle adhikArI varga bhoMdU svadezIyaprajAkI pukArako TAla dete haiN| tathA ca vastuviSayamadhyakSamiva zrutaM siddha sadoSatvAnyathAnupapatteH / tisa kAraNa pratyakSake samAna zrutajJAna bhI vastubhUta arthako viSaya karanevAlA siddha ho jAtA hai| kyoMki sadbodhapanA anyathA yAnI pAramArthika padArthako viSaya karanA mAne vinA nahIM bana sakatA hai| ataH solahavIM vArtikadvArA kiyA gayA anumAna yuktipUrNa hai| zrutajJAnake viSaya vastubhUta bahiraMga artha hai| antaraMga artha aura svako bhI zrutajJAna jAnatA hai| . ____ tarhi dravyeSveva matizrutayonibaMdhostu teSAmeva vastutvAt paryAyANAM parikalpitatvAt paryAyeSveva vA dravyasyAvastutvAditi ca manyamAnaM prtyaah| koI ekAntavAdI mAna rahe haiM ki saba to yAnI zrutajJAnakA sAlambanapanA siddha ho cukane para akele dravyoMmeM hI matijJAna aura zrutajJAnoMkA viSaya niyata raho / kyoMki una dravyoMko ho SastubhUtapanA hai / paryAyeM to cAroM ora kalpanAoMse yoM hI korI gaDhalI gayI haiN| yathArtha nahIM hai, athavA paryAyoMmeM hI mati zrutajJAnoMkI viSayaniyati mAnalo dravya to vastubhUta padArtha nahIM hai| isa prakAra sAbhimAna svIkAra kara rahe, prativAdiyoMke prati AcArya mahArAja spaSTa samAdhivacana kahate haiN| sarvaparyAyamuktAni na syurdravyANi jAtucit / sadviyuktAzca paryAyAH zazazrRMgocatAdivat // 19 // vastubhUta dravye vicArI sampUrNa paryAyoMse rahita kadApi nahIM ho sakatI haiM aura paryAyeM mI sat ivyase kadAcit bhI viyoga prApta nahIM ho sakatI haiM / jaise ki zaza (kharagoza ) ke sIMgakI saccAI, cikanAI, TeDApana Adika koI nahIM hai| bhAvArtha-kisI bhI samaya dravyako dekho, vaha kisI ma kisI paryAyako dhAre huye haiM / pahile janmameM jinadatta devadatta thA, aba bAlaka hai, kupAra yuvA bAdi avasthAoMko dhaaregaa| isI prakAra pudgala vyake sadA hI ghaTa, paTa Adi aneka pariNAma ho rahe hai| tathA vyake binA kevaLa paryAyeM sthira nahIM rahatI haiM / Amra phalakA maThiApana, sugaMdha, pIlApana
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike Adi paryAyeM pudgaladravyake adhIna haiN| jJAna, sukha, bandha, mokSa, paNDitAI Adika pariNAma jIva dravyake adhIna haiM / vastutaH aneka paryAyoMse gumphita dravya ho rahA hai| paryAya aura dravyoMkA tadAramaka piNDa vastubhUta hai / 58 na santi sarva paryAyAni dravyANi sarva paryAyanirmuktatvAcchazazrRMgavat / na santyekAntaparyAyAH sarvathA dravyamuktatvAcchzazrRMgoccatvAdivat / tato na tadviSayatvaM matizrutayoH zaGkanIyaM pratItivirodhAt / sampUrNa paryAyoMse chUTe huye jIva Adika dravya ( pakSa ) nahIM haiM ( sAdhya ) ( pratijJA ) sampUrNa paryAyoMse sarvathA rahitapanA honese ( hetu ) jaise ki zazakA sIMga koI vastu nahIM hai (dRSTAnta) isa anumAna dvArA paryAyoMse rahita ho rahe kevala dravyakA pratyAkhyAna kara diyA gayA hai / tathA Ratra kevala paryAyeM hI ( pakSa ) nahIM haiM ( sAdhya ) / sabhI prakAra dravyoMse choDa diyA jAnA honese ( hetu ) zazAke sIMgakI uccatA AdikI paryAyeM jaise nahIM hai ( dRSTAnta ) / isa anumAna dvArA bauddhoMkI mAnI huyIM dravyarahita akelI paryAyoMkA khaNDana kara diyA gayA hai / tisa kAraNa se matijJAna aura zrutajJAnameM una kevala dravyoM yA kevala paryAyakA viSaya karalenApana zaMkA karane yogya nahIM hai / kyoMki pramANaprasiddha pratItioMse virodha AtA hai / nAzeSaparyayAkrAntatanUni ca cakAsati / dravyANi prakRtajJAne tathA yogyatvahAnitaH // 20 // - matijJAna aura zrutajJAnadvArA dravya aura paryAyoMkA viSaya ho jAnA jaba siddha ho cukA to dravyakI sampUrNa paryAyoMko donoM jJAna kyoM nahIM jAna lete haiM? aisA prazna honepara AcArya kahate haiM ki jina dravyoMkA zarIra sampUrNa paryAyoMkarake cAroM orase ghirA huA hai, una sampUrNa paryAyabAlI dravyeM to prakaraNaprApta jJAnameM nahIM prakAzita hotI haiM / arthAt matijJAna zrutajJAna sampUrNa paryAyoM sahita dravyoMkA nahIM pratibhAsa karAte haiN| kyoMki tisa prakArake yogyatArUpa kSayopazama yA kSayakI hAni ho rahI hai / AvaraNoMke vigama anusAra jJAna apane jJeyoMkA pratibhAsa karA sakate haiN| yoM hI aMTa: saMTa cAhe jisako nahIM prakAza dete haiM / nanu ca yadi dravyANyanaMtaparyAyANi vastutvaM vibhrati tadA matizrutAbhyAM tadviSayAbhyAM bhavitavyamanyathA tayoravastuviSayatvApatteriti na codyaM, tathA yogyatApAyAt / na hi vastusattAmAtreNa jJAnaviSayatvamupayAti / sarvasya sarvadA sarva puruSajJAnaviSayatvaprasaMgAt / kArikAkA vivaraNa yoM haiM yahAM koI zaMkA karatA hai ki ananta paryAyavAle dravya yadi vastu'panako dhAra rahe haiM, taba to matijJAna zrutajJAnoM karake una saMpUrNa anantaparyAyoMko viSaya kara lenA
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 59 1 ho jAnA cAhiye / yAnI matijJAna aura zrutajJAna una saMpUrNa paryAyoMko viSaya karanevAle ho jAyaMge / anyathA una jJAnoMko avastuke viSaya kara lenepanakA prasaMga AvegA / arthAt - dravyakI tadAtmaka ho rahI bahutasI paryAyeM jaba jJAnoMse chUTa jAyaMgI to jJAna ThIka ThIka vastuko viSaya karanevAle nahIM hokara kisI thoDI paryAyavAlI vastu ( vastutaH avastu ) ko viSaya karate rheNge| jo katipaya aMgoM se rahita devadattako kevala hAthapagavAlA hI dekha rahA hai, saca pUcho to vaha devadattako hI nahIM dekha rahA hai / pIlApana, harAyapana, khaTTAmIThApana, uSNatA, gaMdha Adi paryAyoMse rahita Amako jAnanevAlA kyA AmraphalakA jJAtA kahA jA rahA hai ? kabhI nahIM / aba AcArya kahate haiM ki isa prakArakA kucodya uThAnA acchA nahIM hai / kyoMki tisa prakAra anantaparyAyoM athavA sampUrNa paryAyoMke jAnanekI yogyatA mati zruta do jJAnoMmeM nahIM hai / kevala jagat meM sadbhAva ho jAnese hI koI vastujJAnake viSayapanako prApta nahIM ho jAtI hai / yadi jagat meM padArtha vidyamAna haiM, etAvatA hI jIva jJAnameM viSaya ho jAya taba to sampUrNa padArthoM kA sadA hI sampUrNa jIvoMke jJAnameM viSaya ho jAnekA prasaMga AvegA / Amraphala, kacauDI, modaka, AdimeM asaMkhyaguNa aneka paryAyasvarUpa parinAma ho rahe haiM / kintu pAMca indriyoMdvArA hamako unake sparza, rasa, gandha, varNa, zabdoM yA AkRti kA to jJAna ho jAtA hai| zeSa pariNAma kA jJAna nahIM ho pAtA hai / tisa prakAra ke puNya vinA jagat ananta padArtha vidyamAna ho rahe bhI prApta nahIM hote haiN| jIva apane gharameM rakkhe huye padArthoMkA bhI bhoga vinA puNyake nahIM kara sakate hai / kheta, yA bAgoMkA sevaka una dhAnya phaloMkA Ananda nahIM le pAtA hai / prabhu hI bhogatA hai, jarIgoTA yA suvarNa ratnoMke bhUSaNa' banAnevAle kArIgara unake paribhoga se vaMcita rahate haiN| mevA, setra anAra dUdha Adiko becanevAle yA paidA karanevAle.. grAmINajana lobhavaza unakA bhoga nahIM kara pAte haiM / dezAntaravartI puNyavAn unako - mogate... haiM | yahAMtaka ki bahubhAga padArthoMkA to sAdhAraNa jIvoMko jJAna bhI nahIM ho pAtA hai / jJaptike kAraNoMko yogyatA jaisI milegI, utane hI padArthoMkA jJAna ho sakegA, adhikakA nhiiN| hAM, eka aMzakA bhI jJAna ho jAnese tadAtmaka, vastukA jJAna kahA jA sakatA hai| eka rasa yA rUpake dvArA bhI huA AmrakA jJAna vastukA jJAna kahA jA sakatA hai / vastuke sampUrNa aMzoM para to sarvajJakA hI adhikAra hai / 1 1 kiM tarhi vastunaH paricchittau kAraNamityAha / to phira AcArya mahArAja tuma hI batalAo ki vastukI yathArtha jJapti karanemeM kyA kAraNa hai ! isa prakAra saralatApUrvaka jijJAsA honepara zrIvidyAnaMda AcArya samAdhAna kahate haiM / jJAnasyArthaparicchittau kAraNaM nAnyadIkSyate / yogyatAyAstadutpattiH sArUpyAdiSu satsvapi // 21 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tatvArthacokavArtike bauddhoMdvArA mAne gaye jJAnakA viSayake prati niyama karanemeM tadudbhUtapanA ( tadutpatti ) tadAkAratA, tadadhyavasAya Adike hote sante bhI yogyatAke atirikta anya koI kAraNa jJAnake dvArA arthakI paricchitti karanemeM nahIM dIkha rahA hai| arthAt-jisa kAraNase jJAna utpanna hoya, usI kAraNasvarUpa arthako vaha kAryasvarUpa jJAna jAna rahA hai| anya padArthoko nahIM jAnatA hai| isa prakAra niyama karanepara indriya, adRSTa Adikarake vyabhicAra AtA hai| atIndriya indriyoMse jJAna utpana to huA hai / kintu ve rUpajJAna, rasajJAna Adika to cakSu, rasanA, Adika indriyoMko nahIM jAna pAte haiM / isI prakAra jJAna apane kAraNa ho rahe puNyapApako bhI nahIM jAna pAtA hai| yaha tadutpattikA vyamivAra hai / tathA tadAkAratA mAnanepara sadRza arya karake vyabhicAra hotA hai| eka iMTakA cakSudvArA pratyakSa kA nepara usake samAna sabhI dezAntara kAlAntaravatI IToMkA cAkSuSa jJAna ho jAnA cAhiye / kyoMki bAnameM ITakA pratibimba paDa cukA hai| eka ITakA jaisA pratibimba hai, vahI pratibimba sadRza anya IToMkA bhI par3a cukA hai / phira sampUrNa eka sAMce kI IToMkA pratyakSa ho jAnA cAhiye / eka sana yA TakasAlake Dhele hue sabhI samAna rUpayoMkA bhI dIkha jAnA mAtra eka rupayAke dekhonepara ho jAnA cAhiye / yaha tadAkAratAkA samAna arthokarake vyabhicAra huA / yadi tadAkAratA aura tadutpatti donoMko milAkara niyAmaka mAnoge to ukta donoM vyabhicAra Tala jaayNge| kintu sAmAnya artha ke avyavahita pUrvavattI jJAnakarake vyabhicAra ho jAyagA / tadadhyavasAya pada dekara ukta vyabhicArakA nivAraNa ho sakatA hai / phira bhI tadrUpya, tadutpatti aura tadabhyavasAyakA zukla zaMkhameM utpana huye pIle AkArako jAnanevAle jJAnase janya vijJAnako avyavahita pUrvavartI jJAnako jAnanemeM pramANapanekA prasaMga prApta ho jaaygaa| yoM jJAnakA viSayake prati niyama karAnemeM aura bhI koI niyAmaka nahIM hai / ataH yogyatAko hI vyabhicArarahita niyAmakapanA samajhanA cAhiye / yasmAdutpadyate jJAnaM yena ca sarUpaM tasya grAhakamityayuktaM samAnArthasamanantarapratyayasya tenAgrahaNAt / tadgrahaNayogyatApAyAttasyAgrahaNe yogyataiva viSayagrahaNanimittaM vedanasye. tyAyAtam / yogyatA punavedanasya svAvaraNavicchedavizeSa evetyuktamAyam / / jisa kAraNase jJAna utpanna hotA hai aura jisake samAnarUpa pratibimbako le letA hai, vaha zAna usakA grAhaka hai, isa prakAra bauddhoMkA kahanA yuktirahita hai / kyoMki donoM kAraNoMke rahate hue gI samAna arthaka samanantara pratyayakA usa dUsare uttaravattI jJAnakarake grahaNa nahIM hotA hai| jaba ki pUrvavatI jJAnase dUsarA jJAna utpanna huA hai / aura pUrvajJAnakA uttara jJAnameM AkAra bhI paDA huA hai, phira vaha uttaravartI jJAna malA pUrvajJAnako viSaya kyoM nahIM karatA hai ! usa pUrvajJAnake prahaNa karanekI yogyatA nahIM honese uttarajJAnadvArA usakA nahIM grahaNa honA mAnoge, taba to sarvatra jJAnake dvArA viSayake mahaNa honemeM nimittakAraNa yA niyamakI yogyatA hI hai, yaha siddhAMta AyA /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH isI bAtako hama jaina bahuta derase kaha rahe haiN| phira jJAnakI yogyatA to apane AvaraNa karanevAle karmokA kSayopazamavizeSa hI hai / isa bAtako hama bahuta karake pUrva prakaraNoMmeM kaha cuke haiM / yahAM itanA hI kahanA hai ki jJAnAvaraNa karmIkA vizeSarUpase virAma ho jAnAsvarUpa yogyatAke nahIM hone se matidvAna aura zrutajJAna anantaparyAyoMko nahIM jAnA pAte haiN| isa sUtrakA saaraaNsh| ___ isa sUtrake prakaraNa yoM haiM ki jAnake viSayoMmeM aneka pravAdiyoMkI vipratipattiyAM haiN| ataH pahile do jJAnoMke viSayoM paDe huye vivAdako nivRtti ke liye sUtra kahanA Avazyaka batAkara sUtrokta padoMkA lakSaNa kiyA hai| pUrva sUtrase kevaLa viSaya zabdakI anuvRtti kI gaI hai / anuvRtti kI gayI zabdAvalI vicArI mina mila paristhitIke anusAra aneka vimakti yA vacanoMko dhAra letI haiN| jaise ki vimina vyavahAravALe kuloMmeM jAkara vadhUTI apane svabhAvoMko tadanusAra kara detI hai / kevaLa paryAyoM athavA kevala dravyakoM hI viSaya karanevAle donoM jJAna nahIM haiN| ye donoM jJAna antaraMga aura bahiraMga arthoko jAnate haiM / yahA~para bauddhoMke sAtha acchA vicAra kiyA gayA hai| vizeSa yuktiyoMkarake vijJAnAdvaitakA pratyAkhyAna kara anekAntako sAdhA hai| smaraNa Adika jJAna bhI bahiraMga arthoko viSaya karate haiM / nirAlambana nahIM hai| zrutajJAna amekAntasvarUpa vastukA acchA prakAza * karatA hai| zrutajJAnako pramANa mAnanA cAhiye, anyathA apane siddhAntakA dUsareke liye pratipAdana karanA azakya hai / avidyAsvarUpa zAstroMse vastubhUta tatvoMkI siddhi nahIM ho sakatI hai| dravya aura paryAya donoM vAstavika padArtha haiN| viziSTarUpase jJAnAvaraNakA vinAza nahIM honeke kAraNa anantaparyAyoMko matijJAna aura zrutabAna nahIM jAna sakate haiN| pratipakSI kokA kSayopazama yA kSayasvarUpa yogyatA hI zAnadvArA viSaya grahaNameM niyamakAriNI hai / anya tAdUpya AdikA vyabhicAra dekhA jAtA hai| vartamAnakALake jIvoMmeM choTe kITase lekara udbhaTa vidvAnoMtakameM matijJAna aura zrutajJAnoMkA parivAra phailA huA hai| maiksa merejama, bhUzAstravijJAna, jyotiSazAstra Adika bAna ukta jJAnoMkI hI zAkhAyeM haiM / isa prakAra matijJAna zrutajJAnakI viSaya vyavasthA nirNIta kara lenI cAhiye / dravyeSu jIvAdiSu paryayeSu tvalpeSu nAnantavikalpiteSu / sAlambane sadviSaye nibaddha matizrutestAM nijarUpalandhyai // 1 // matijJAna zrutabAnoM ke viSayoMkA niyama kara aba kramaprApta avadhijJAnake viSayoMkI niyatiko dikhalAneke lie zrI umAsvAmI mahArAja apanai kalAnidhi AtmAcandrase sUtrasvarUpa kalAkA prasAra kara maNyacakoroMko saMtRpta karate haiN|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike rUpiSvavadheH // 27 // __-rUpavAn padArthoM meM avadhijJAnakA viSaya niyamita ho rahA hai / arthAta-dharma, adharma, AkAza aura kAla ina amUrta dravyoMko choDakara pudgalake sAtha bandhako prApta ho rahe mUrta jIvadravya aura pudgala dravya tathA ina do dravyoMkI katipaya ( asaMkhyAtI ) paryAyoMmeM avadhijJAnakI pravRtti niyata ho rahI samajhanI cAhiye / kimarthamidaM sUtramityAha / isa sUtrako zrI umAsvAmI mahArAja kisa prayojanakI siddhike liye kaha rahe haiM, aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya mahArAja vArtikadvAga samAdhAna kahate haiN| pratyakSasyAvadheH keSu viSayeSu nibandhanam / iti nirNItaye prAha rUpiSvityAdikaM vacaH // 1 // Adike do mati aura zruta ina parokSa jJAnoMke viSayakA niyama kara tIsare pratyakSabAna svarUpa ho rahe avadhikA kina viSayoMmeM niyama ho rahA hai ! isakA nirNaya karaneke liye " rUpiSvavadheH " -isa prakAra sUtravacanako zrI umAsvAmI mahArAja bahuta acchA kaha rahe haiM / isa sUtrake kahe vinA avadhijJAna ke viSayakA niyama karanA kathamapi nahIM ho sakatA hai| rUpaM pudgalasAmAnyaguNastenopalakSyate / sparzAdiriti tadyogAt rUpiNIti vinizcayaH // 2 // rUpI zadvameM matvarSIya ina pratyaya nityayogako kahanevAlI haiM, pudgaladravyakA sampUrNa hI pudgala dravyoMmeM pAyA jAya aisA sAmAnyaguNarUpa hai / usa rUpakarake avinAbhAva rakhanevAle sparza, rasa, gandha, Adi guNa bhI upalakSaNa kara pakaDa liye jAte haiN| jaise ki " kauAse dahIkI rakSA karanA" yahAM upalakSaNa ho rahe kAka padase dahIke upaghAtaka sabhI pazupakSiyoMkA grahaNa ho jAtA hai| isa prakAra usa rUpakA yoga ho jAnese rUpavAle padArthameM aisA kahanese rUpavAle, rasavAle, gandhavAle padArthoMmeM avadhijJAna pravartatA hai aisA vizeSa nizcaya kara liyA jAtA hai| teSveva niyamo'sarvaparyAyeSvavadheH sphuTam / dravyeSu viSayeSvevamanuvRttirvidhIyate // 3 // una rUpavAle dravyoMmeM hI aura unakI alpa paryAyoMmeM hI avadhijJAnakA viSaya niyama spaSTa rUpase vizada ho rahA hai / yo uddezya daLameM " evakAra " lagA liyA jAya, isa sUtrameM pUrva sUtrase
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 63 dravyeSu aura asarva paryAyeSu tathA pUrva pUrva sUtrase " viSayeSu " isa prakAra tIna padoMkI anuvRtti kara lI jAtI hai, " nibandhaH " yaha pada bhI calA A rahA hai / ataH avadhijJAnakA viSayanibandha rUpI dravyoMmeM aura unakI asarvaparyAyoM meM hai, yaha vAkyArtha bana jAtA 1 rUpaM mUrtirityeke, teSAmasarvagatadravyaparimANaM mUrtiH sparzAdirvA mUrtiriti mataM syAt / prathamapakSe jIvasya rUpitvaprasaktira sarvagatadravyaparimANalakSaNAyA mUrtestatra bhAvAt / sarvagatatvAdAtmanastadabhAva iti cenna zarIraparimANAnuvidhAyinastasya prasAdhanAt / rUpa kA artha mUrti hai, isa prakAra koI eka vidvAn kaha rahe haiM / isapara hama jaina pUMchate hai ki una vidvAnoM ke yahAM kyA adhyApaka dravyoMke parimANako mUrti mAnA gayA hai ! athavA sparza Adika guNa hI mUrti haiM ? yaha mantavya hogA ? batAo / pahilA pakSa grahaNa karanepara to jIvadravyako rUpIpanekA prasaMga hogaa| kyoMki avyApaka dravyakA parimANasvarUpa mUrtikA usa jIva dravyameM sadbhAva pAyA jAtA hai / yadi vaizeSika yA naiyAyika yahAM yoM kaheM ki sarvatra vyApaka 1 honeke kAraNa AtmA dravyake usa avyApaka dravyaparimANasvarUpa mUrtikA abhAva hai / arthAt sarvagata amUrta hai| AcArya kahate haiM ki so yaha to nahIM khnaa| kyoMki usa AtmAkI zarIra ke parimANako anuvidhAna karanevAlepana kI pramANoMse siddhi kI jA cukI hai| arthAt - pratyeka jIvakA AtmA usake zarIra barAbara hotA huA avyApaka dravya hai / ataH pahile mUrtike lakSaNakI AtmadravyameM ativyApti ho jAtI hai / sparzAdimUrtirityasmiMstu pakSe rUpaM pudgalasAmAnyaguNastena sparzAdirupalakSyate iti tadyogAdadravyANi rUpANi mUrtimanti kathitAni bhavantyeva tatheha dravyeSva sarva paryAyeSu iti nibandha iti cAnuvartate / tenedamukaM bhavati mUrtimatsu dravyeSvasarva paryAyeSu viSayeSu avadhernibandha iti / hAM, dvitIya kalpanA anusAra sparza Adika guNa mUrti haiN| isa prakArake pakSakA grahaNa karanepara to abhISTa artha siddha ho jAtA hai| pudgala dravyakA sAmAnya guNarUpa hai / usa rUpa karake sparza, rasa Adi guNoMkA upalakSaNa kara liyA jAtA hai / isa kAraNa usa rUpake yogase rUpavAlI dravyeM matvarthIya pratyayadvArA mUrtivAlIM kaha dI jAtI haiN| tisI prakAra yahAM pUrva sUtroMse dravyeSu, asarvaparyAyeSu, viSayeSu ye zabda aura nibandha isa prakAra cAra zabdoMkI anuvRtti kara lI jAtI hai| tisa kAraNa ina -zabdoMdvArA yaha vAkyArtha bodha' kaha diyA gayA ho jAtA hai ki mUrtimAn dravya aura katipaya paryAya svarUpa viSayoMmeM avadhijJAnakA niyama ho rahA hai / arthAt mUrtimAn dravyoM aura unakI thoDIsI paryAyoMmeM avadhijJAnakA viSaya niyata ho rahA hai / isa prakAra sUtrakA artha samApta huA / kuta evaM nAnyathetyAha / .
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike koI ziSya jijJAsA karatA hai ki isa hI prakAra Apane niyama kisa kAraNase kiyA ! dUsare prakAroMse niyama kyoM nahIM kara diyA ! arthAt-amUrta dravyoM aura sampUrNa paryAyoMko bhI avadhijJAna jAna leveM, kyA kSati hai ? uddezyadalameM " evakAra " kyoM lagAyA jAtA hai ! isa prakAra sAisasahita jiiAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya samAdhAna kahate haiM / 64 svazaktivazato'sarva paryAyeSveva varttanam / tasya nAnAgatAtItAnantaparyAyayogiSu // 4 // pudgaleSu tathAkAzAdiSvamUrteSu jAtucit / iti yuktaM sunirNItAsambavadvAdhakatvataH // 5 // apanI zaktI vazase avadhijJAnakI pravRttirUpI dravya aura unakI katipaya paryAyoMmeM hI hai / bhaviSyat aura bhUtakAlakI ananta paryAyoMke sambandhavAle pudgaladravyoMmeM usa avadhijJAnakI pravRtti nahIM hai / tathA AkAza, dharmadravya, kAlANu, siddhaparameSThI, Adika amUrta dravyoMmeM kadAcit bhI avadhijJAna nahIM pravartatA hai| amUrta dravyoMkI paryAyoMmeM to avadhijJAnakA vartanA asambhava hai / yaha siddhAnta yuktipUrNa hai / kyoMki bAdhaka pramANoMke nahIM sambhavanekA maThe prakAra nirNaya kiyA jA cukA hai / atrAsarva paryAyarUpidravyajJAnAvaraNakSayopazamavizeSovadheH svazaktistadvazAttasyAsarva - paryAyeSveva pugaLeSu vRttirnAtItAdyanantaparyAyeSu nApyamUrteSvAkAzAdiSu iti yuktamutpazyAmaH / sunirNItAsambhavadvAdhakatvAnmatizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAMyeSvityAdivat / yahAM prakaraNa meM asarva paryAyavAle rUpIdravyoMke jJAnakA AvaraNa karanevAle avadhijJAnAvaraNa karmake kSayopazamavizeSako hI avadhijJAnakI nijazakti mAnA gayA hai usa zaktike vazase usa avadhijJAnakI asampUrNa paryAyavAle hI pugakoM meM pravRtti hai / bhUta, bhaviSya aura vartamAnakAlakI anantaparyAyoMvAle puloM meM avadhijJAna nahIM pravartatA hai / tathA AkAza Adika amUrta dravyoMmeM bhI avadhijJAna nahIM calatA hai| kyoMki unako jAnanevAle jJAnake ghAtaka sarvabhAti spardhakoMkA udaya banA rahatA hai, isa bAtako ima samucita samajha rahe haiN| kyoMki isa siddhAntameM AnevAlI bAdhAoMke asambhavakA acchA nirNaya cukA hai, jisa prakAra ki matijJAna aura zrutajJAnakA viSayanibandha sampUrNa dravya aura unakI katipaya paryAyoMmeM sunizcita ho gayA hai, ityAdika nirNIta siddhAntoM ke samAna " rUpiSvavadheH " isa sUtrakA cAra padoMkI anuvRtti karate huye artha ThIka baiTha jAtA hai| koI zaMkA nahIM rahatI hai / ho
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 tatvArthacintAmaNiH isa sUtra kA sArAMza | isa sUtra ke vivaraNoM meM prathama hI kramaprApta pratyakSa avadhijJAnake viSayakA niyama karaneke liye sUtrakA pratipAdana karanA Avazyaka batAkara rUpazabda karake sparza AdikA upalakSaNa kiyA hai / " rUpiNvaH " yahAM hI rUpa, rasa, AdivAle dravyoM meM hI avadhikA viSaya niyata hai / isa prakAra pahilA avadhAraNa iSTa kiyA hai| pUrva sUtrase cAra padoMkI anuvRtti karanepara ArSa AmnAya anusAra artha labdha ho jAtA hai / mUrtikA siddhAnta kSaNa sparza Adika hai / avyApakadravyakA parimANa nahIM hai / avadhijJAnAvaraNa karmake kSayopazama anusAra rUpIdravya aura unakI katipaya paryAyoMko hI atravijJAna jAna sakatA hai| amUrtavya aura anantaparyAyoMko nahIM jAna pAtA hai / avadhijJAna utkRSTa rUpeNa asaMkhyAta lokapramANa paryAyoMko jAnatA hai| hAM, zrutajJAna bhale hI amUrta dravyoM aura unakI bhUta, bhaviSyatkAlasambandhI anantaparyAyoMko jAnaleveM / bAta yaha hai ki antaraMga zaktike anusAra hI padArtha kAryoM ko kara sakate haiM, anyathA nahIM / isa siddhAntakA bhaLe prakAra bAghAvoMse rahita nirNaya ho rahA hai / bAdhakoMkA asammatra kisI bhI vastu ke sadbhAvako puSTa karadetA hai / karmopazAntyudayamizradazADhyapUrta jIvasya rUparasanityagapudgalasya / bhAvA~zca beci niyato nijazaktiyogAd dIpopamoyamavadhiH svaparaprakAzaH // 1 // rafejJAna viSayako niyata kara atra kramaprApta dUsare mana:paryaya nAmaka pratyakSakA viSaya niyama prakaTa karaneke kiye zrI umAsvAmI mahArAja svakIya jJAnasamudrase cintAmaNi svarUpa sUtrakA janma karate haiM / tadanantabhAge manaH paryayasya // 28 // 1 vijJAna dvArA viSaya ho rahe usI rUpIdravyake anantaveM eka bhAgameM mana:paryayakA viSaya niyata ho rahA hai / arthAt ananta paramANutrAle kArmANa dravyake anantaveM bhAgako sarvAvadhi jJAna karake jAnA gayA thA, usake bhI anantaveM mAna svarUpa choTe pudgalaskandhako dravyakI apekSA mana:paryayajJAna jAnaletA hai / kimarthamidamityAha / yaha "" " tadanantabhAge mana:paryayasya kisa prayojanako sAdhane ke liye kahA gayA hai ! sUtra isa prakArakI jijJAsA honepara zrI vidyAnandasvAmI samAdhAna kahate haiM / ka manaHparyayasyArthe nibandha iti darzayan / tadityAdyAha satsUtramiSTasaMgraha siddhaye // 1 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike mana:paryayajJAnakA viSaya kaunase artha meM niyamita ho rahA hai, isa bAtako dikhalAte huye zrI umAsvAmI mahArAja abhISTa arthake saMgrahakI siddhike liye " tadanantabhAge " ityAdika zreSTha sUtrako spaSTa kaha rahe haiM / 66 kasya punastacchadvena parAmarzo yadanantabhAge'sarva paryAyeSu nibandho mana:paryayasyetyAha / phira Apa yaha batAo ? ki isa sUtra meM diye gaye tat zabda karake kisa pUrva nirdiSTapadakA parAmarza kiyA jAyagA ? jisake ki anantameM bhAgameM aura usakI asarva paryAyoM meM mana:paryaya jJAnakA viSaya niyata ho rahA hai, isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya samAdhAna kahate haiM / paramAvadhinirNIte viSaye'nantabhAgatAm / nIte sarvAvajJeyo bhAgaH sUkSmo'pi sarvataH // 2 // etasyAnantabhAge syAdviSaye'sarvaparyaye / vyavastharjumateranyamanaHsthe praguNe dhruvam // 3 // amuSyAnantabhAgeSu paramaM saukSmyamAgate / syAnmanaH paryayasyaivaM nibandho viSayekhile // 4 // paramAvadhi dvArA nirNIta kiye gaye viSaya meM jinadRSTa anantakA bhAga denepara anamsarve bhAgapaneko prApta huye choTe skandhameM sarvAvadhikA viSaya samajhanA cAhiye, yadyapi ye sabase sUkSma bhAga hai / phira bhI isa sUkSma skandhake anantaveM bhAgasvarUpa aura katipaya paryAyavAle viSaya meM RjumatijJAnakI dravya apekSA viSaya vyavasthA niyata hai / AvazyakatA isa bAtakI hai ki vaha choTA skandha saralarUpa se athavA triyoga dvArA kiyA gayA hokara dUsareke manameM sthita ho rahA honA cAhiye / usa ananta bhAga choTe rukancako nizcitarUpase Rjumati mana:paryaya jAna letA hai / punaH Rjumatike viSaya ho rahe usa sUkSma skandhake ananta bhAgoMke karanepara jo paramasUkSmapaneko prApta ho gayA atyalpa choTA skandha hogA usa alpImAn skandhako vipulamati viSaya kara letA hai / isa prakAra pUrvokta anusAra sampUrNa viSaya meM mana:paryaya jJAnakA niyama ho rahA hai / arthAt - apane yA dUsare ke manameM vicAra liye gaye sabhI rUpIdravya aura unakI katipaya paryAyoMko mana:paryayajJAna pratyakSa jAna letA hai / . jJAnake jJeyako viSaya kahate haiM / saptamI vibhaktikA artha viSayatva hai / tacchadro'trAvadhiviSayaM parAmRzati na punaravadhiM viSayaprakaraNAt / sa ca mukhyasya parAmaryate gauNasya parAmarze prayojanAbhAvAt / mukhyasya paramAvadhiviSayasya sarvato dezAvadhiviSayAtsUkSmasyAnaMtabhAgIkRtasyAnanto bhAgaH sarvAvadhiviSayastasya sampUrNena
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH mukhyena sarvAvadhiparicche yatvAt / tatrarjumaternibandho boddhavyastasya manaHparyayaprathamavyaktisvAtsAmarthyAhajumativiSayasyAnantabhAge viSaye vipulamaternibandho'vasIyate tasya paramanaHparyayatvAt / tat zabda karake pUrvanirdiSTa arthakA vicAra kiyA jAtA hai, isa sUtrameM kahA gayA tat zabda avadhijJAnake viSayakA parAmarza kara letA hai| kintu phira avadhijJAnakA to parAmarza nahIM karatA hai / kyoMki viSayakA prakaraNa honese, viSayabhUta padArthokA AkarSaNa hogA, viSayI jJAnoMkA nahIM / aura vaha viSaya bhI mukhya ho rahe avadhijJAnakA niyata ho cukA parAmarzita kiyA jAtA hai / avadhijJAnoMmeM gauNa ho rahe dezAvadhika viSayakA pUrva parAmarza karanemeM prayojanakA abhAva hai| dezAvadhi ke sampUrNa viSayoMse sUkSma ho rahA paramAvadhikA viSaya hai| usake bhI anantabhAga kiye jAya una sabameMse eka anantavAM bhAga sarvAvadhijJAnakA viSaya hai / usa sUkSmabhAgakA sampUrNa avadhiyoMke mukhya sarvAvadhijJAna dvArA pariccheda kiyA jAtA hai| usa sarvAvadhika viSayameM yA usake anantaveM bhAga dravyameM Rjumati manaHparyayajJAnakA niyama jaghanyarUpase samajhanA cAhiye / kyoMki manaHparyayajJAnakA vaha ajumati pahilA vyaktirUpa bheda hai / ArSa Agama anusAra sUtra vyAkhyAnakI sAmarthyase yaha artha bhI yahAM nirNIta ho jAtA hai ki Rjumati dvArA jAne gaye viSayake anantaveM bhAgarUpa viSayameM vipulamatikA niyama ho rahA hai / kyoMki vaha vipulamati manaHparyayajJAnakA dUsarA bheda hai| jo ki manaHparyayajJAnoMmeM utkRSTa hai| arthAt-dezAvadhikA utkRSTa dravya kArmaNa vargaNA hai / usameM asaMkhyAta bAra ananta saMkhyAvAle dhruvahAroM kA bhAga denepara paramAvadhikA dravya nikala AtA hai / aura paramAvadhi ke dravyameM aneka vAra anantakA bhAga denepara sarvAvadhikA sUkSma dravya prApta hotA hai| ye saba kArmaNadravyameM anantAnanta bhAga diye jA rahe haiN| sarvAvadhise jAna liye gaye dravyameM punaH anantakA bhAga denepara RjumatikA dravya nikalatA hai| Rjumatike dravyameM anantakA bhAga denepara vipulamatikA dravya nikalatA hai| abhItaka skandha hI viSaya kiyA gayA hai / paramANutaka nahIM pahuMce haiN| kSetra kAla aura bhAvoMko Agama anusAra lagA lenA / gommaTasAra anusAra kucha antara liye huye vyavasthA hai / usakA vahAMse parijJAna karo / kacidAcAryasampradAyAnAM bhedosti / asarvaparyAyagrahaNAnuvRtternA'nAdyanantaparyAyAkrAnte dravye manaHparyayasya pravRttistadjJAnAvaraNakSayopazamA sambhavAt / atItAnAgatavartamAnAnantaparyAyAtmakavastunaH sakalajJAnAvaraNakSayavijRbhitakevalajJAnaparicchedyatvAt / "matizrutayornibandho dravyeSvasarvapayAyeSu " isa sUtrameM se asarvaparyAya zabdake grahaNakI anuvRtti kara lenese anAdi anantaparyAyoMkarake ghire huye dravyameM manaHparyayajJAnakI pravRtti nahIM hai,
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 tatvArtha lokavArtike yaha dhvanita ho jAtA hai| kyoMki una anAdi ananta paryAyoMke jJAnako AvaraNa karanevAle karmoMkA kSayopazama honA asambhava hai / jJAnAvaraNakA udaya hote rahane para bradmastha jIvoM ke anAdi anamsaparyAyoMkA jJAna nahIM ho pAtA hai / atItakAla, bhaviSyakAla aura vartamAna kAlakI anantAnantaparyAyoM ke sAtha tadAtmaka ho rahe vastukA to sampUrNa jJAnAvaraNa karmoMke kSayase vRddhiko prApta huye kevala jJAnadvArA pariccheda kiyA jAtA hai / ataH vastukI katipayaparyAyoMko hI mana:paryayajJAna jAna sakatA hai / anantaparyAyoMko nahIM / kathaM punastadevaMvidhaviSayaM mana:paryayajJAnaM parIkSyate ityAha / kisIkA prazna hai ki phira vaha isa prakArakI vastuoMko viSaya kara rahA mana:paryayajJAna mahA kaise parIkSita kiyA jA sakatA hai ! batAo ! isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttara kahate haiM / kSAyopazamikaM jJAnaM prakarSaM paramaM vrajet / sUkSme prakarSamANAdarthe tadidamIritam // 5 // so yaha prasiddha ho rahA kamauke kSayopazamate utpanna huA kSayopazamika jJAna ( pakSa ) apane viSaya sUkSma artha meM parama prakarSako prApta ho jAvegA ( sAdhya ), sUkSma arthoko jAnanemeM uttarottara vRddhiko prApta ho rahA hone se ( hetu ) / tisa kAraNa isa prakAra kSAyopazamika cAra jJAnoMmeM yaha mana:paryayajJAna ananta bhAga sUkSma dravyako viSaya karanevAlA kaha diyA gayA hai| yahI parIkSA karanekI pradhAna yukti hai / na hi kSAyopazamikasya jJAnasya sUkSme'rthe prakRSyamANatvamasiddhaM tajjJAnAvaraNahAne: prakRSyamANatvasiddheH / prakRSyamANA tajjJAnAvaraNahAnirdAnitvAnmANikyAdyAvaraNahAnivat / kSayopazamika jJAnakA sUkSa arthoM meM tAratamyarUpase prakarSa prApta ho rahApana asiddha nahIM hai / kyoMki una jJAnoM ke pratipakSI jJAnAvaraNa karmoMkI hAnikA uttarottara adhikarUpase prakarSa ho rahA pana siddha hai / jaisI jaisI jJAnAvaraNa karmokI hAni baDhatI calI jAyagI, vaise vaise jJAnoMkI sUkSma 1 ko jAnane meM pravRtti bhI adhika adhika hotI jAyagI / karmoM kI hAnikA prakarSamANapanA bhI asiddha nahIM hai / kyoMki dvitIya anumAna isa prakAra prasiddha ho rahA hai ki una jJAnAvaraNa karmokI hAni (pakSa) caramasImAtaka uttarottara baDhatI calI jA rahI hai (sAdhya), hAnipanA hone se (hetu) / mANika, motI, sutrarNa, Adike AvaraNoMkI hAnike samAna ( anvaya dRSTAMta ) / bhAvArthaprayogadvArA zANa Adi para ragaDanepara jaise mANikake yA motIke patoM meM ghuse hue AvaraNakI hAni ho jAtI hai, athavA amitApa yA tejAvameM pakAnepara suvarNake maloMkI hAni uttarottara baDhatI jAtI
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 69 hai, usI prakAra vizuddhike kAraNa upasthita ho jAnepara jJAnAvaraNoMkI hAni bhI baDhatI jA rahI hai / usase jJAnoM kI gati sUkSma, sUkSmatara viSayoMmeM hotI calI jAtI hai / kathamAvaraNahAneH prakRSyamANatve siddhe'pi kacidvijJAnasya prakRSyamANatvaM sidhyatIti cet prakAzAtmakatvAt / yaddhi prakAzAtmakaM tatsvAvaraNahAniprakarSe prakRSyamANaM dRSTaM yathA cakSu prakAzAtmakaM ca vivAdAdhyAsitaM jJAnamiti svaviSaye prakRSyamANaM sidhyat, tasya paramaprakarSagamanaM sAdhayati / yattatparamaprakarSaprAptaM kSAyopazamikajJAnaM spaSTaM tanmanaHparyaya ityuktaM / kisIkA prazna hai AvaraNoMkI hAnikA uttarottara prakarSa ho jAnApana siddha hote huye bhI kisI sUkSma arthameM vijJAnakA prakRSyamANapanA bhalA kaise siddha ho sakatA hai ! batAo / isa prakAra kahanepara to hamArA yahI uttara hai vaha jJAna prakAza Atmaka hai| jo nizcayase prakAza Atmaka hotA hai, vaha apane andhakAra, chAyA, Adi AvaraNoMkI hAni ke baDhate rahanepara bar3hatA calA jAtA hai / yoM vyApta banI huyI haiM ki jo jo prakAza Atmaka padArtha haiM (hetu), ve ve apane apane AvaraNoMkI hAnikA prakarSa hote sante prakarSako prApta ho rahe dekhe gaye haiM ( sAdhya ), jaise ki cakSu indriya prakAzastrarUpa hai, ataH svakIya - AvaraNa ke tAratamya bhAvase dUra ho jAnepara rUpako dekhane meM uttarottara baDhatI rahI hai ( dRSTAnta ) / vivAdameM adhyAsIna ho rahA kSAyopazamikajJAna bhI prakAza Atmaka hai ( upanaya ) isa kAraNa apane viSaya prakRSyamANa siddha ho rahA santA usa jJAnake paramaprakarSa taka gamana karaneko sAtha detA hai ( nigamana) / jo vaha kSAyopazamikajJAna vizada pratimAsI hotA huA usa sUkSma arthako jAnane meM paramaprakarSako prApta ho cukA hai yaha mana:paryayajJAna hai yaha kaha diyA gayA samajha ho / yathA cApi matizrutAni paramaprakarSabhAJji kSAyopazamikAnIti darzayannAha / jisa prakAra kSayopazamajanya matijJAna aura zrutajJAna bhI apane apane viSaya meM paramaprakarSako prApta ho rahe haiM, isa bAta ko dikhAte huye pranthakAra kaha rahe haiM / arthAt -- jisa prakAra indriyajanya anekAneka matijJAna aura zrutajJAna straviSaya meM carama sImAtaka ke prakarSako prApta ho gaye haiM, usI prakAra mana:paryayajJAna bhI svAMza paramaprakarSako dhAraNa karatA hai / kSetradravyeSu bhUyeSu yathA ca vividhasthitiH / - spaSTA yA paramA tadvadasya svArthe yathodite // 6 // jisa hI prakAra isa matijJAna yA mana:paryayakI bahutase kSetra aura dravyoMmeM nAnA prakArakI sthiti spaSTa (vyavahArika saSTatA) aura utkRSTa ho rahI hai / usI prakAra isa mana:paryayakI vividha vyavasthA pUrva meM yathAyogya kaDe gaye anantaveM bhAgarUna svArthameM paramaprakarSako prApta ho jAtI hai|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtho vArtike yathA cendriyajajJAnaM viSayeSvatizAyanAt / sveSu prakarSAnaM tadvidbhirviniveditam // 7 // aura jisa prakAra indriyoMse utpanna huA jJAna ( pakSa ) apane niyata viSayoM meM atizayako uttarottara adhika prApta ho rahA honese ( hetu ) paramaprakarSako prApta ho rahA ( sAdhya ) usa indriyajJAnako jAnanevAle vidvAnoM karake vizeSastrarUpase kahA gayA hai, usI prakAra mana:paryayajJAna samajha liyA jAya / arthatraka indriya jIva apanI sparzana indriyase cAra sau dhanuSa dUratakake padArthako chU letA hai / dvi indriyajIva ATha sau dhanuSake dUrataka varta rahe padArthako chU letA hai, ityAdi asaMjJI taka dUnA jAnanA / saMjJI jIva nau yojana dUravartItika padArthako chU letA hai / dvi indriya jIva rasanA indriyase causaTha dhanuSa dUratakake rasako cakha letA hai / tri indriyajIva eka sau aTThAIsa dhanuSa taka dUravartI padArthakA rasa jAna letA hai / cau indriya jIva dau sau chappana dhanuSataka antarAlapara rakhe huye padArthakA rasa cATa letA hai| asaMhI jIva pAMca sau bAraha dhanuSataka ke sthAnAntarapara sthita ho rahe padArtha ke rasako rasanA indriyate jAna letA hai| saMjJI paMcedriya jIva nau yojanataka dUrapara sthita ho rahe khaTAI, kuTakI, Adike rasako jihvA indriyase jAna letA hai / tri indriya, cau indriya, asaMjJI paMcendriyajIva, ghrANa indriya dvArA krama sau, do sau, cAra sau, dhanuSataka dUra varta rahe padArthoMkI gandhako sUMgha lete haiM / saMjIva ghrANa dvArA nau yojanatakake padArthako sUMgha letA hai / tathA cau indriya aura asaMjJIjIva indriya dvArA do hajAra nau sau cauana aura pAMca hajAra nau sau ATha yojana takake padArthako dekha lete haiN| saMjJI jIva saiMtAlIsa hajAra dau sau saThi yojana takke padArthako dekha letA hai / zrotra indriya dvArA asaMjJI paMcendriya jIva ATha hajAra dhanuSa dUra takake zadvako suna letA hai / saMjJI jIva bAraha yojana dUrataka ke zadvako suna letA hai / isa prakAra indriyoMkA viSaya niyata hai / prApyakArI sparzana, rasanA, ghrANa aura zrotra ina cAra indriyoM dvArA bhI dUravartI padArthoMkA tisa prakAra eka atrayavI rUpa indriyadezaparyanta usa dUravartI padArthakA naimittika pariNamana ho jAnese pratyakSa kara liyA jAtA hai / yoM cAra indriyoMkA prApyakAritva akSuNNa pratiSThita hai / yadyapi catura ( cAra ) indriya jIva makkhI, pataMga, Adika bhI ASADhameM prAtaHkAla saiMtAlIsa hajAra sau tresaTha yojana dUravartI sUryako aprApyakArI cakSu dvArA dekha lete haiM / asaMjJI paMcendriya jIva bhI una dUravartI sUrya, candramAko dekha sakatA hai| sUryase candramA assI yojana adhika UMcA hai| kintu vizeSa jJAnakI apekSA saMjJIjavikA hI baha cakSurviSaya niyata kiyA hai / cakravartI sUrya vimAnameM sthita ho rahI jina pratimAkA darzana kara letA hai / kintu makkhI yA sAdhAraNa manuSyoMko vahAMkI choTI choTI vastuoMkA spaSTa jJAna nahIM ho pAtA hai / ataH sAmAnyarUpase dekhanA yahAM vivakSita nahIM hai| isI prakAra TelIphona *
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH dvArA yA vinA tArake vizeSa yaMtra dvArA adhika dUravartI zadvoMko bhI suna liyA jAtA hai| yahAM bhI vidyut zakti se pheMke gaye zavoM ko nahIM apekSA kara zrotrakA viSaya niyata kiyA gayA hai / vastataH prApyakArI zrotra indriyake nikaTa prayogoM dvArA Aye huye zadvoM kA hI indriyajanya jJAna huA hai / zrI gommaTasAra meM likhA huA jaina siddhAnta akATya hai / prayogoM dvArA yahAM Anetaka anya sadRza zabda bana gaye haiM / yoM to sUkSmarUpase zabdoMkI pariNati lAkhoM karoDoM yojanAMtaka ho jAtI hai / 1 kintu yogyatA yA dUrataka pheMke jAne anusAra niyata ho rahe zabdoM ko hI zrotra indriya jAna sakatI hai / RddhiprApta muniyoMke indriyaviSaya kI vyavasthA hI nyArI hai / yaha viSaya sUkSma hai / triloka trikAlameM avadhita ho rahe aura sarvajJakI AmnAyase cale A rahe Agamake anukUla yuktiyoMdvArA ukta siddhAntako Arthokta anusAra puSTa kara lenA cAhiye / isa prakAra matijJAnakA dRSTAnta dekara manaH paryayakI prakarSa prAptiko sAdha diyA hai / parokSapana aura pratyakSapanakA antara hai / isa kArikAmeM paDe huye yathA zabdakA anvaya to sUtrakI naumI vArtikameM uccAre gaye tathA zabda ke sAtha juDA huA hai / matipUrvaM zrutaM yadvadaspaSTaM sarvavastuSu / sthitaM prakRSyamANatvAtparyaMtaM prApya tattvataH // 8 // mana:paryayavijJAnaM tathA praspaSTabhAsanaM / 71 vikalAdhyakSa paryantaM tathA samyakparIkSitaM // 9 // aura jisa prakAra matijJAnapUrvaka huA zrutajJAna ( pakSa ) sampUrNa vastuoMmeM avizada ho rahA santA antima sImAko prApta hokara yathArtha rUpase sthita ho rahA hai ( sAdhya ) apane viSayoMmeM prakarSako prApta ho rahA honese ( hetu ) tisI prakAra mana:paryaya vijJAna bhI avadhijJAna, mana:paryaya jJAnasvarUpa vikala pratyakSoMkI sImAparyanta adhika spaSTa hokara prakAza rahA hai / tisa prakAra hama pUrva prakaraNoM meM isakI samIcIna parIkSA kara cuke haiN| kSAyopazamika jJAnoMmeM vikalapratyakSa baDhe huye haiM aura vikalapratyakSoM meM mana:paryayajJAna prakRSTa hai / isase adhika sUkSma viSayako jAnanevAlA koI kSAyopazamika jJAna nahIM hai / hAM, kSAyika kevalajJAna to sarvatra apratihatavRtti hai / prakRSyamANatA tvakSajJAnAdeH saMpratIyate / iti nAsiddhatA hetorna cAsya vyabhicAritA // 10 // sAdhye satyeva sadbhAvAdanyathAnupapattitaH / veSTahetuvadityastu tataH sAdhyavinizcayaH // 11 // indriyajanya jJAna aura zrutajJAna Adi jJAnoMkI stra ke prakarSaparyanta prakarSatA ho rahI bhale prakAra pratIta ho rahI hai| isa kAraNa pakSameM Thahara jAnese hetu asiddha nahIM hai| tathA isa prakRSyamANatva
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 tacAryazlokavArtike hetukI vipakSa meM vRtti nahIM honese usakA vyabhicArIpanA bhI nahIM hai / prakarSaparyanta gamanarUpa sAdhya ke honepara hI pramANatva hetukA sadbhAva anyathAnupapatti bana jAnese apane iSTa dhUma Adi hetuoM ke samAna yaha hetu nirdoSa hoo| usa nirdoSa hetuse sAdhyakA vizeSarUpa karake nizcaya ho jAtA hI hai| isa prakAra pAMcavIM vArttika ke prameyako sAdha diyA hai / dRSTeSTabAdhanaM tasyApave sarvavAdinAM / sarvathaikAntavAdeSu tadvAde'pIti nirNayaH // 12 // una abhISTa jJAnoMkI prakarSaparyanta prAptikA apalApa kara denevara sampUrNavAdiyoM ke yahAM pratyakSa pramANoM aura iSTa kiye gaye anumAna Adi pramANoMkarake bAdhAyeM upasthita ho jAyeMgI / isa kAraNa sabhI prakAra ekAntoM ko kahanevAle vAdoM meM aura usa prasiddha ho rahe anekAnta vAdameM bhI ukta prakAra mana:paryaya jJAnakA nirNaya kara diyA gayA hai / arthAt jJAnake niyata viSayoMkI parIkSA karanepara sabhI vidvAnoMke yahAM prakRSyamANapana avinAbhAvI hetuse jJAnoMkA apane viSayoMmeM nana fafa ho rahA hai| sImAparyaMta jJAnakA nAma koI kucha bhI rakveM / isa sUtra kA sArAMza | isa sUtra isa prakAra prakaraNa Aye haiM ki prathama hI kramaprApta mana:paryayajJAnake viSaya niyamArtha sUtra kahanA Avazyaka batAyA hai / tat zabdase sarvAvadhike dvArA jAnegaye viSayakA grahaNa hai| isake anantAnanta bhAga choTe TukaDeko mana:paryayajJAnakA viSaya batAkara anantaparyAya aura amUrta dravyoM kA mana:paryayajJAna dvArA jAnanA niSiddha ThaharAyA hai / pazcAta mana:paryayajJAnake sadbhAvakI aura usake sUkSma viSayoMkI gaharI parIkSA kI hai| samIcIna vyAptiyoMko banAkara matijJAna aura zrutajJAnakA dRSTAnta dekara mana:paryayajJAnakI straviSayako jAnane meM prakarSaprApti sAdha dI gayI hai| ukta prakAra nahIM mAnanevAle pravAdiyoM ke yahAM para bAdhAyeM upasthita honA batAyA hai| yogya kAraNoMke milanepara indriyajanyajJAna bhI niyata viSayataka vRddhiMgata ho jAte haiM / usI prakAra vikala pratyakSa mana:paryayajJAna bhI dravya, kSetra, kAla bhAvoMkI maryAdAko liye huye straniyata viSayoMtaka baDha jAtA hai / isase utkRSTa viSayako AvaraNakA udaya ho rahA honese nahIM jAna pAtA hai| sampUrNa viSayoMneM to kevalajJAnakI hI pravRtti kahI jAvegI / isa prakAra strapara manameM sthita ho rahe nRlokastha sUkSma skandhataka choTe baDe rUpI padArthoMko aura unakI katipaya paryAyoMko mana:paryayajJAna hastAmalakavat pratyakSa kara letA hai / raast vidvAn bhI ina vikala pratyakSoMko dUsare DhaMgoMse svIkAra avazya karate haiM, kintu nirdoSa mArga svAmikathita siddhAnta anusAra hI sarvamAnya hogA / sarvAvadhijJAtapadArthasUkSmAnantabhAgaM vizadIkaroti / chadmasthabodhAgramaNiH prasatyai muktermana:paryaya eSa bhUyAt // 1 //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH .................................................................... cAra kSAyopazamika jJAnoMke viSayakA niyama kara aba kramaprApta kevalajJAnake viSayakA niyama karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAjake mukhacaMdramAse sUtrarUpI amRta jharatA hai| usakA zravaNeMdriyadvArA pAnakara paritRpta ijiye / sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 29 // jIva Adika sampUrNa dravyoM aura unakI sampUrNa paryAyoMmeM kevalajJAnakA viSaya niyata ho rahA hai| nanu asiddhatvAtkevalasya viSayanibandhakathanaM na yuktmityaashNkaayaamidpaah| kisI mImAMsA karanevAle kI zaMkA hai ki jaba kevalajJAna kI pramANadvArA siddhi nahIM ho cukI hai to phira asiddha kevalajJAnake viSayaniyamakA kathana karanA yukta nahIM hai / isa prakAra AzaMkA honepara zrI vidyAnanda AcArya yaha samAdhAna kahate haiN| kevalaM sakalajJeyavyApi spaSTaM prasAdhitam / pratyakSamakramaM tasya nibandho viSayeSviha // 1 // atIva vizada hokara sampUrNa jJeyoMmeM jJAnamudrAse vyApa rahe kevalajJAnakI hama pUrva prakaraNoM meM baDhiyA siddhi karacuke haiN| anya cAra jJAna to padArthoMmeM kramase vartate haiM / kintu kevalajJAna krama kramase padArthoMko jJAnane ke liye nahIM pravartatA hai / vaha to yugapat sampUrNa padArthIkA vizada pratyakSa kara letA hai / ataH usa kevalajJAnakA viSayoMmeM niyama karanA isa prakaraNameM samucita hI hai| bodhyo dravyeSu sarveSu paryAyeSu ca tattvataH / prakSINAvaraNasyaiva tadAvibhAvanizcayAt // 2 // ___ jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kALa ina sampUrNa dravyoMmeM tathA ukta dravyoMkI sampUrNa hI bhUta, vartamAna, bhaviSyatkAlakI arthaparyAyoM tathA vyaMjanaparyAyoMmeM paramArtha rUpase kevalajJAnakA viSaya samajha lenA cAhiye / jisa manuSyake sampUrNa jJAnAvaraNa karmokA prakRSTarUpase kSaya hogayA hai, usa vAtmAke hI usa sabako jAnanevAle kevalajJAnakA prAdurbhAva hotA hai| yaha siddhAMta nizcita hai| AvaraNoMke kSayameM prakarSa yahI hai ki vartamAnameM eka bhI jJAnAvaraNa pudgalakA sadbhAva nahIM pAyA jAya, aura bhaviSyameM bhI jJAnAvarake skandhake AjAnekA avasara prApta nahIM hoya / AtmAmeM kevalajJAna zaktirUpase vidyamAna hai / pratibandha karmokA kSaya ho jAnepara AtmAke cetanAguNakA anantakAla- . takake liye kevalajJAnarUpa pariNAma hotA rahatA hai| tabhI to AcArya mahArAjane kevalajJAnakA AvirbhAva ( prakaTa) honA batAyA hai| ratna pASANameM pahilese vidyamAna ho rahI camaka to kAraNoMse vyakta ho jAtI hai| kintu maTTIkI IMTameM antaraMga zakti nahIM hone ke kAraNa vaisI camaka nahIM ApAtI hai| 10
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike AtmadravyaM jJa eveSTaH sarvajJaH paramaH pumAn / kaizcittadyatiriktArthAbhAvAdityapasAritaM // 3 // dravyeSviti bahutvasya nirdezAttatsasiddhitaH / vartamAne'stu paryAye jJAnI sarvajJa ityapi // 4 // paryAyeSviti nirdezAdanvayasya pratItitaH / sarvathA bhedatatvasya yatheti pratipAdanAt // 5 // kinhIM brahmAdvaitavAdiyoMne paramapuruSa aura sabako jAnanevAlA jJAtAsvarUpa akelA AtmA dravya hI amISTa kiyA hai / usa AtmAse atirikta dUsare ghaTa paTa Adika arthokA abhAva hai| ataH advaita AtmA hI eka tatva hai / isa prakAra advaitavAdiyoMke matakA sUtrameM kahe gaye "dravyeSu" isa prakAra bahuba vana ke nirdeza nirAkaraNa kara diyA gayA hai / arthAt-akelA AtmA hI tasva nahIM hai| kintu anantAnanta AtmAyeM haiM, tathA AtmAoMke atirikta pudgala, kAlANu Adika bhI aneka dravya jagatmeM vidyamAna haiM / pramANoMse una dravyoMkI siddhi kara dI gayI hai| tathA koI bauddha vidvAn yoM kahate haiM ki sabako jAnanevAlA sarvajJa bhI vartamAnakAlakI vidyamAna paryAyoMmeM hI jJAnavAn hovo, kintu nahIM vidyamAna ho rahIM bhUta, bhaviSyat kAlakI paryAyoMko athavA anAdi, ananta, anvita dravyoMko vaha sarvajJa nahIM jAna pAtA hai / kyoMki dravyatattva to mUlameM hI nahIM haiN| aura bhUta, bhaviSyat kAlakI paryAyeM jJAnake avyavahita pUrvakAlameM vidyamAna nahIM haiM, jisase ki ve jJAnakI utpattimeM kAraNa bana sakeM / jo jJAnakA kAraNa nahIM hai, vaha jJAnakA viSaya bhI nahIM hotA hai| ataH vartamAna kAla yA avyavahita pUrva samayakI paryAyoMko hI sarvajJa jAna pAtA hai| aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra bauddhoMkA kahanA bhI nirAkRta ho jAtA hai / kyoMki umAsvAmI mahArAjane sUtrameM " paryAyeSu " isa prakAra bahuvacanAntapadakA prayoga kiyA hai| ataH tInoM kAla sambandhI paryAyoMmeM kevalajJAnakI pravRtti hai| pUrvakAlavattarI paryAyoMkA samUla cUla nAza nahIM ho jAtA hai| kintu eka dravyakI kAlatrayavattI paryAyoMmeM gaMgAkI dhArAoMke samAna anvaya juDa rahA pratIta hotA hai| tathA anAdise anantakAlataka varta rahA nityadravya bhI vastubhUta padArtha hai / paryAyeM kathaMcit mila haiM, aura dravya kathaMcit abhinna hai| jisa prakAra sarvathA bhedarUpa athavA amedarUpa tattva vAstavika nahIM bana sakatA hai / isako hama pahile prakaraNoMmeM kaha cuke haiN| mAlAsvarUpa vastumeM maNikA ( dAne ) to paryAyoMke samAna hai| aura piroye huye Doreke samAna dravya aMza hai| paryAya aura icya ina donoM aMzoMkA samudAya aMzI vastu hai| kevalajJAna sampUrNa padArthoko jAnatA hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravAyAcantAmaNiH tasmAdanuSTheyagataM jJAnamasya vicAryatAM / kITasaMjJAparijJAnaM tasya nAtropayujyate // 6 // ityetacca vyavacchinnaM sarvazadvaprayogataH / tadekasyApyavijJAne kAkSUNaM ziSyazAsanaM // 7 // 1 bahuvacanAnta dravya aura paryAya iva do padoMkI saphalatAko dikhAkara aba sarva zakI padakIrti ko samajhAte haiM / kisIkA haTha hai ki mokSa ke upayogI anuSThAna karane yogya kucha jIva aura pudgala athavA bandha, bandhakAraNa, mokSa, mokSakAraNa Adi padArthoM meM hI isa sarvajJakA jJAna prApta ho rahA hai / tipta kAraNa yahI vicAra lo ki katipaya upayogI padArthoMkA hI jJAna sarvajJa ko I hai / isa prakaraNa meM sampUrNa kITa, pataMga yA kUDe, karakaTa Adike nAma nirdeza aura una kIDe kUDhe Adi nisAra padArthoMkA parijJAna karanA usa sarvajJako upayogI nahIM hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra yaha kisIkA kahanA sUtrokta sarva zadva ke prayogase khaNDita ho jAtA hai / kyoMki una sampUrNa padArthoM meM se kisI eka bhI kIDe, kacaDekA, vizeSajJAna na honepara bhalA paripUrNa rUpase ziSyoM ke prati nirdoSa zikSA denA kahAM bana sakegA ! arthAt prAyaH pratyeka jIva pUrvajanmoMmeM kITa, pataMga, paryAyoMko dhAraNa kara cuke haiN| koI koI jIva maviSya meM bhI aneka vAra kIDe pataMge hoveMge / ataH bhUta, bhaviSya, vartamAnakAlake bhatrako jAnanevAle sarvajJa ko kIDoM kA jJAna karanA bhI Avazyaka hai / tathaitra mUna, bhaviSya zarIrakhA hone kI yogyatA rakhanetrALe yA nAnA paugalika padArtha svarUpa ho cuke honevAle kacarekA jJAna bhI anivArya hai / dUsarI bAta yaha hai ki vastu ke svabhAvameM AvazyakatA apekSaNIya nahIM hai / darpaNa apane sanmukha Aye huye choTe, baDe mUrkha, paNDita, mala, mUtra, Adi satrakA pratibimba le letA hai| jo choTI mUrta vastu hameM bAhara nahIM dIkhatI hai| usakA pratibimba bhI nahIM dIkhatA hai / kintu choTe padArthakA bhI pratibimba darpaNa meM paDa gayA hai| sUrya sampUrNa rUpavAn padArthoM kA prakAza kara detA hai / yahAM upayogI anupayogIkA prazna uThAnA ucita nahIM hai / isI prakAra jJAnakA svabhAva bhI triloka, trikALavartI sampUrNa padArthoMko prakAza karanekA hai / ataH sarvajJa ( AtmAyeM ) icchA ke binA hI yAvat vizada pratyakSa kara lete haiM / vastunaH vicArA jAya to saMsAra ke sabhI padArtha apekSAkRta upayogI aura anupayogI ho jAte haiN| ToDIke bAla DaDDI rakhAne vAle manuSya yA sikkhoMke upayogI haiM / kintu DaDDo ko nahIM cAhanevAle puruSake lie ve hI bAla bhArabhUta anupayogI bana rahe haiN| kUDA, kacaDA bhI khAta ke liye bar3A upayogI hai / gharameM DA huA kUDA to rogakA utpAdaka hai / bAta yaha hai ki jJAnakA svabhAva jAnanA hai / cakSudvArA hama medhya, adhya, zatru, mitra, Avazyaka, anAvazyaka, cITI, makavI, Adi sabhI padArthoko yogyatA mila jAnepara dekha lete haiM / nahIM cAhe hue yA anupayogI padArthoM ko bhI dekha lenA par3atA hai / kabhI 1 1
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 sArtha zlokavArtike kabhI to manobhilASAse nahIM smaraNa karane yogya ghRNita yA bhayaMkara athavA iSTa ho rahe mRta yA viyukta padArthoM kA punaH punaH smaraNa AtA rahatA hai| kyA kareM, agni sabhI dAhya padArthooko jalA detI hai / abhraka ( bhoDala ) kI bhI bhasma ho jAtI hai / drava hone yogya padArthoMko jala AI kara detA hai / vaha hAni, lAbha, para Avazyaka, anAvazyakakA vicAra nahIM karatA hai| isI prakAra kevalajJAna bhI vicAra karanevAlA jJAna nahIM hai / straparaprakAza svabhAvadvArA sampUrNa anantAnanta padArthoMko yugapat jAnatA rahatA hai / heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedakaM / sarvajJatAmitaM neSTaM tajjJAnaM sarvagocaram // 8 // upekSaNIyavasya heyAdibhirasaMgrahAt / na jJAnaM na punasteSAM na jJAne'pIti kecana // koI laukika vidvAn kaha rahe haiM ki sarvajJapanako prApta ho cukA bhI vijJAna kevaLa upAyoMse sahita heya aura upAdeya tatvoMkA hI jJAna karanevAlA mAnA gayA hai| vaha jJAna sampUrNa anantAnanta padArthoM ko viSaya karanevAlA iSTa nahIM kiyA gayA hai / arthAt -- heya tatra saMsAra aura usake upAya Asatratasva, bandhastra tathA upAdAna karane yogya mokSa aura usake upAya saMvara, nirjarA rant athavA isI prakArake anya katipaya arthoMko hI sarvajJa jAnatA hai / zeSa bahubhAga padArthoMko mahIM jAna pAtA hai / pramANakA phala kahate huye Apa jainoMne heyakA hAna, upAdeya arthokA upAdAna aura upekSaNIya padArthoMkI upekSA kara lenA mAnA hai / tadanusAra upekSA karane yogya kIDA, kUDA Adi, jIva, pudgala, Adi tatroMkA heya AdikoMkarake saMgraha nahIM ho sakatA hai / ataH una upekSA karane yogya padArthoMkA phira sarvajJako jJAna nahIM hotA hai / una bahubhAga anantAnanta udAsIna padArthoM kA jJAna nahIM honepara bhI jJAna nahIM huA aisA nahIM samajhA jAtA hai / ataH Avazyaka ho rahe sampUrNa ya upAdeya tatvoMko jAna lenese atizaya ukti anusAra usako sarvajJa kaha dete haiM / jaise ki rAjanItike gUDha viSayoMko hI jAnanevAle vidvAnko stuti karatA huA puruSa " sarvajJa " aisA khAna detA hai / isa prakAra kUpamaNDUkake samAna alpabuddhiko dhAranevAle vidvAnoM ke samAna koI vidvAn kaha rahe haiM / Adhunika jaDavAdI 9 // tadasadvItarAgANAmupekSatvena nizcayAt / sarvArthAnAM kRtArthatvAtteSAM kacidavRttitaH // 10 // a AcArya kahate haiM ki mImAMsakoM kA vaha kahanA satyArtha nahIM hai / kyoMki vItarAga sarvajJa AtmAoM kI dRSTimeM sampUrNa padArthoMkA upekSA ke viSayapane karake nizcaya ho rahA hai / arthAt
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH anti......................................... innani trikAla, trilokavI padArthoko yugapat jAnanevAle sarvajJa vItarAga deva kisI padArthameM rAgI nahIM honeke kAraNa unakA upAdAna nahIM karate haiM / aura kisI bhI padArthameM dveSa nahIM rakhaneke kAraNa unakA tyAga nahIM karate haiM / kintu sarvajJa AtmAoMke sampUrNa padArthoMmeM upekSAmAva hai | tabhI to svAmI zrI samantabhadAcAryane " AptamImAMsA " meM likhA hai ki " upekSA phalamAghasya zeSasyAdAnahAnadhIH / pUrvA vA'jJAnanAzo vA sarvasyAsya svagocare " kevalajJAnakA phala upekSA karanA hai| zeSa cArajJAna aura tIna kujJAnoM kA phala apane viSayoMmeM upAdAna buddhi aura tyAga buddhi karA denA hai| upekSA bhI phala hai| hAM, ajJAnoMkA nAza to sabhI jJAnoMse ho jAtA hai| padArthokI jihAsA aura upAditsA honepara dveSI, rAgI, jIvoMkI padArthoMmeM tyAga aura grahaNake liye nivRtti, pravRttiyAM hotI haiN| kintu ve kevalajJAnI sarvatra to kRtakRtya ho cuke haiM / ataH unakI kisI bhI padArthameM hAna, upAdAna karaneke liye nivRtti yA pravRtti nahIM hotI hai / ataH upAyasahita katipaya heya aura upAdeya tatvoMko hI jAnanevAlA sarvajJa hai| yaha mImAMtakoMkA kathana karanA prazaMsanIya nahIM hai / unakI dRSTise sabhI padArtha upekSaNIya haiM, ve sabako ekasA samAna rUpase jAnate rahate haiN| vineyApekSayA heyamupAdeyaM ca kiMcana / sopAyaM yadite'pyAhustadopekSyaM na vidyate // 11 // niHzreyasaM paraM tAvadupeyaM sammataM satAm / heyaM janmajarAmRtyukaNi saMsaraNaM sadA // 12 // anayoH kAraNaM tasyAdyadanyattanna vidyate / pAraMparyeNa sAkSAca vastUpekSyaM tataH kimu // 13 // yadi ve mImAMsaka loga yoM kaheM ki sarvajJakI dRSTi meM bhale hI koI padArtha heya aura upAdeya nahIM hove, kintu upadeza prApta karane yogya vinayazAlI ziSyoM kI apekSAse koI tyAgane yogya padArtha to heya ho jAvegA aura ziSyoMkI dRSTi se grahaNa karane yogya koI koI padArtha upAdeya bana jaaygaa| una heya, upAdeya padArthoke upAya bhI jagatmeM prasiddha ho rahe haiM / isa prakAra upAya sahita heya, upAdeya, tatvoMkA jAna lenA hI sarvajJatAke liye paryApta hai| isa prakAra bhI jo ve mImAMsaka kaha rahe haiM, aba hama jaina kahate haiM ki taba to yAnI rAgI, dveSI, ziSyoMkI apekSA karake hI yadi heya, upAdeya, tattvoMkA jAnanA sarvajJake liye Avazyaka batAyA jAyagA to jagatmeM koI upekSA ( rAgadveSa nahIM karane yogya ) kA viSaya koI padArtha nahIM ThaharatA hai / dekhiye, paramAtma avasthAsvarUpa utkRSTa mokSa to sajana puruSoMke yahAM upAdAna karane yogya bhale prakAra mAnI gayI hai| aura sarvadA hI janma, buDhApA, mRtyu, roga Adika bAdhAoMse ghirA huA yaha saMsAra to
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacokavArtike HARMAananmanssentsBHABHINANDHissssssssssssssssmanisms sssssssssssssssssssssmanaamansamisamisammansamanamaintainment vidvAnoMkI samprati heya bhAsa rahA hai / tathA mokSa aura saMsAra ina donoMke kAraNa bhI prasiddha ho rahe ve saMvara, nirjarA, yA mithyAjJAna, kaSAya, yoga, strI, putra, dhana, gRha, Adika padArtha hai, mokSa, saMsAra, aura unake kAraNa ina tIna jAtike padArthose bhinna koI bhI padArtha vaha vidyamAna nahIM hai, jo ki upekSA karane yogya kahA jAya ! jagat ke sampUrNa bhI padArtha paramparAkarake athavA sAkSAt rUpase heya aura upAdeya tatvoMmeM garbhita ho jAte haiM / tisa kAraNase tuma mImAMsaka batAo ki bhalA kauna vastu upekSaNIya kahI jAya ! saMsArameM ananta vinayayukta jIva haiM, jo ki ApakI paribhASAse " vineya " kahe jA sakate haiM / sAkSAt yA paramparAse sabhI padArtha unakI apekSAse tyAgya yA upAdeya ho rahe haiM / ataH kIDA, kUDA, Adi padArtha bhI DAkTaroM yA kisAnoM aura seThoMko grAhya yA tyAjya padArtha bana rahe haiN| ataH mImAMsakake sarvajJako bhI ukta padArthokA jJAna karanA bAvazyaka paDa gyaa| jagatake sampUrNa padArthoMko jAna cukanepara hI sarvajJapanA niravadha Thahara sakatA hai| anyathA nhiiN| dveSo hAnamupAdAnaM rAgastadvayavarjanaM / khyAtopekSeti heyAdyA bhAvAstadviSayAdime // 14 // iti mohAbhibhUtAnAM vyavasthA parikalpyate / heyatvAdivyavasthAnAsambhavAtkutracittava // 15 // padArthoMmeM dveSa karanA hI unakA hAni ( tyAga ) karanA hai aura padArthoMmeM rAga karanA hI unakA upAdAna hai / tathA una rAga, dveSa donoMko varjanA upekSA kahI jAtI hai / isa prakAra heya, upAdeya, upekSaNIya, prakArake bhAva jagatmeM prasiddha haiN| una AtmIya pariNAma ho rahe rAga, dveSa, upekSAoM ke viSaya paDa jAnese ye padArtha bhI heya Adika vakhAne jAte haiN| isa prakAra mohaprasta jIvoMkI vyavasthA cAroM orase kalpita kara lI gayI hai / tadanusAra tuma mImAMsakoMke yahAM kisI bhI eka vivakSita padArthameM heyapana AdikI vyavasthA karanA asambhava hai| hAtuM yogyaM mumukSUNAM heyatatvaM vyavasthitaM / upAdAtuM punaryogyamupAdeyamitIyate // 16 // upekSyantu punaH sarvamupAdeyasya kAraNam / saMvopekSAsvabhAvatvAcAritrasya mahAtmanaH // 17 // vastuta: siddhAnta isa prakAra hai ki mokSako cAhanevAle bhavya jIvoMke tyAga karane yogya padArtha to heyatattra hai aura mumukSuoM ke grahaNa karane yogya padArtha phira upAdeyapanakarake vyavasthita ho rahe haiM / isa prakAra pratIti kI jA rahI hai| kintu phira jIvanmukta ho jAnepara sampUrNa mI padArtha
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 79 upekSA karane yogya ho jAte haiM / upAdeya aura heyake kAraNa bhI upekSA karane yogya haiN| kyoMki mahAn AtmAtrAle sarvajJake tadAtmaka ho rahA cAritra guNa to sampUrNa padArthoMmeM upekSA karanA svabhAvako liye huye haiM / bhAvArtha - mahAtmA sarvajJadevakA cAritra guNa sampUrNa padArthoM meM upekSita ho rahA hai I cAritramohanIya karmakA nAza ho jAnese rAga, dveSa, rati, arati bhAva nahIM utpanna ho pAte haiM / mahAtmA ho rahA cAritra guNa satrakI upekSA svarUpa hai| yadi mImAMsakoMke kathana anusAra sarvajJameM upekSaNIya tatroMkA jJAna nahIM mAnA jAyagA to vaha ajJa hI rahegA / eka mI artha nahIM jAna pAvegA / yathArtha meM vicArA jAya to upekSaNIya padArthakA hI paripUrNa jJAna ho sakA hai| heya aura upAdeyake jJAna karane meM to truTiyAM raha jAtI haiN| mAtA apane kAle bAMke chokareko bahuta suMdara jAna letI hai / zatru padArtha acche bhI bhale DhaMgase nahIM jAne jAte haiN| kUMjaDI apane khaTTe beroMko bhI acchA batAtI hai / kintu baDe vidvAn apaneko choTA hI kahate haiM / rAgadveSa pUrNa ho rahe artha guNadoSoMkI vyavasthAke adhIna samyagjJAna nahIM hai / 1 4 tattvazraddhAnasaMjJAnagocaratvaM yathA dadhat / tadbhAvyamAnamAmnAtamamoghamaghaghAtibhiH // 18 // 1 tArthIkA zraddhAnarUpa samyagdarzana aura samyagjJAna ke viSayapaneko dhAraNa kara rahe ve padArtha yadi yathAyogya vastu anusAra bhAvanA ( cAritra ) dvArA bhAve jAMya to jJAnAvaraNa Adi pApakarmoMkA nAza karanevAle jJAnI jIvoMdvArA avyartha mAne gaye haiM / arthAt - samyagdarzana aura sabhya jJAna ke viSaya ho jAya to sabhI padArtha upAdeya hote huye muktike kAraNa ho jAte haiN| isa apekSAse heya padArthoMke liye koI sthAna nahIM rahatA hai / samyagjJAnadvArA jAne gaye upAya yA yatastra bhI upAdeya haiN| tabhI to tatrArthasUtra kI stuti yA pUjA karanevAloMke liye ekeMdriya, napuMsaka, nArakI, bandhahetu, Arta raudradhyAna, Adi nikRSTa viSayoMke pratipAdaka " pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthAbarAH, nArakasamUrcchano napuMsakAni, mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH, ArtamamanojJasya, ityAdi aneka sUtra bhI upAdeya hokara ardhya caDhAne yogya ho rahe haiM / mithyAdRgbodhacAritragocaratvena bhAvitam / sarvaM yasya tattvasya saMsArasyaiva kAraNaM // 19 // tathA midhyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ke viSayapane karake bhAvanA kiye gaye sabhI padArtha heya haiM aura deyatastra saMsArake hI kAraNa haiM / arthAt isa apekSAse sabhI padArtha heya hogaye / upAdeyoMke liye sthAna avaziSTa nahIM rahatA hai / mithyAjJAnase jAne huye upAyatasya bhI heya haiM / yahAM taka ki samyajJAnake viSaya ho rahe bhI devadarzana, jinapUjana, bAraha bhAvanAyeM, chedopasthApanA,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike dharmyadhyAna, kSapakazreNI, Adi katipaya padArtha Upara 2 ke guNasthAnoM meM deya hote jAte haiM / mukta avasthAmeM sAmAyika zukladhyAna, saMvara aura nirjarA mI sarvathA chor3a diye jAte haiM / tadavazyaM parijJeyaM tattvArthamanuzAsatA / 80 vineyAniti boddhavyaM dharmmavatsakalaM jagat // 20 // tisa kAraNa vinIta ziSyoMke prati tattvArthoMkI zikSA denevAle sarvajJa karake sampUrNa padArtha avazya hI cAroM orase jAna lene yogya haiM / isa prakAra dharmake pradhAna upadeSTAko ucita hai ki vaha dharma, adharma ke samAna sampUrNa jagat ko sAkSAt jAna leveM / arthAt -- dharmako jAneM aura sarva padArthoMko jAne / tabhI ziSyoM ke prati nirdoSa zikSaNa ho sakegA anyathA nahIM / sarvajJadvArA to pIche mI AmnAya cala sakatI hai / andha AmnAya anusAra tatvoMkA niHsaMzaya nirNaya nahIM ho pAtA hai / dharmAdanyatparijJAtaM viprakRSTamazeSataH / yena tasya kathaM nAma dharmajJatvaniSedhanam // 21 // jisa mahAtmAne dharma ke atirikta anya svabhAvavyavahita paramANu Adika aura dezavyavahita sumeru Adika, tathA kAlavyavahita rAmacandra Adika viprakRSTa jAna liyA hai, usa puruSake dharmake jJAtApanakA niSedha karanA bhalA dharmake sivAya anya sampUrNa padArthoMko jo jAnatA hai, vaha dharmako bhI sUkSma padArthoMtakako jAnanevAle vidvAn karake dharma jAnanese baca nahIM sakatA hai / ataH sarvajJa ke aiye dharmajJapanekA niSedha karanA mImAMsakoMko ucita nahIM hai / padArthoMko zeSarahitapane se paripUrNa kaise sambhavatA hai ? bhAvArthabhI avazya jAna legA / dharmale sarvAnatIMdriyAna vetti sAkSAddharmamatIndriyam / pramAteti (pramAtA na ) vadannyAyamatikrAmati kevalaM // 22 // pramANajJAna karanevAlA AtmA sampUrNa atIndriya padArthoMko pratyakSarUpase jAnatA hai / kevala atIndriya puNya pAparUpa dharma, adharmako sAkSAt nahIM jAnatA hai| " dharme codanaiva pramANaM " dharmakA nirNayajJAna karanemeM vedavAkya hI pramANa haiM / isa prakAra kaha rahA mImAMsaka nyAyamArgakA kevala atikramaNa kara rahA hai| jaba ki nyAyakI sAmarthya se utkRSTa jJAnakA svabhAva sampUrNa padArthoMkA jAnanA siddha ho cukA hai, to phira vaha jJAna atIndriya padArthoMmeMse kevala dharmako kyoM chor3a degA ! jala aura sthala sabhI sthAnoMmeM megha varSate haiM / kaMgAla, dhanapati, sabake yahAM sUrya prakAza karatA hai / vastukA vaisA svabhAva siddha ho jAnepara punaH pakSapAta nahIM calatA hai / yathaiva hi heyopAdeyatavaM sAbhyupAyaM sa veti na punaH sarvakITa saMkhyAdikamiti badannyAyamatikrAmati kevalaM tatsaMvedane sarvasaMvedanasya nyAyaprAptatvAt / tathA dharmAdanyAna
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH tIndriyAnsarvAnanvinAnannapi dharma sAkSAna sa vettIti vadannapi tatsAkSAtkaraNe dharmasya sAkSAtkaraNasiddharatIndriyatvena jAtyantaratvAbhAvAt / yasya yajjAtIyAH padArthAH pratyakSAtasyAsatyAvaraNe te'pi pratyakSA yathA ghaTasamAnajAtIyabhUtalapatyAve ghttaa| pratyakSAzca kasyacidvivAdApatrasyA dharmasajAtIyA: paramANvAdayo dezakAlasvabhAvaviprakRSTA iti nyAyasya suvyavasthitatvAt / jisa hI prakAra yoM kaha rahA mImAMsaka kevala nyAyamArgakA ullaMghana kara detA hai ki upAya sahita kevaLa heya aura upAdeyako hI vaha sarvajJa jAnatA hai / kintu phira sampUrNa kIDe, kUDe, aura unakI ginatI nApa, tola AdikoMko vaha sarvajJa nahIM jAnatA hai / AcArya kahate haiM ki yaha mImAMsakoMkA sarvathA ( sarAsara ) anyAya hai / kyoMki una upAdeyasahita heya upAdeya tattvoMke bhale prakAra jAna lenepara sampUrNa padArthokA acchA jAna lenA apane Apa nyAyase prApta ho jAtA hai / tisI prakAra yoM kaha rahA mImAMsaka bhI nyAyamArgako ullayA hai ki dharmase atirikta anya sampUrNa atIMdriya padArthoko vizeSarUpase jAnatA huA bhI vaha sarvajJa dharmako sAkSAt rUpase nahIM jAna pAtA hai / yaha mImAMsakoMkA anyAya kyoM haiM ? isakA prakAra utara yahI hai ki una sampUrNa atIndriya padAyoMke pratyakSa kara lenepara dharmakA pratyakSa kara lenA to svataH siddha ho jAtA hai| bahiraMga indriyoM ke viSaya nahIM ho sakanekI apekSAse dharma aura anya atIndriya padArthoMmeM koI bhinna jAtIyapanA nahIM hai / puNya, pApa, paramANu, AkAza Adika padArtha samAna jAtike haiM / jisa jJAnI jIvako jisa jAti. vALe padArthoM kA pratyakSa hogayA hai, usa jJAnIko pratibaMdha AvaraNoMke dUra ho jAnepara usa jAtivALe anya padArthokA bhI pratyakSa ho jAtA hai| jaise ki paudgalika ghaTake samAna jAtivAle horahe bhUtalake cAindriya dvArA prayakSa ho Ane para vahAM vidyamAna ho rahe ghaTakA bhI cakSuindriya dvArA pratyakSa ho jAtA hai| isI prakAra vivAdameM paDe huye kisI sarvajJake jJAna dvArA dharmake sajAtIya paramANu sumeru, rAmacaMdra Adika svabhAvaviprakRSTa, dezaviprakRSTa, kAlaviprakRSTa padArtha pratyakSa ho jAte haiN| indriya janya-jJAnagrAhya anya padArthokA pratyakSa to abhISTa hI hai| isa prakAra pratijJA, hetu, Adi pAMca avayavavAle anumAna svarUpa nyAyakI bhaLe prakAra vyavasthA ho cukI hai| tato nedaM sUktaM mImAMsakasya / "dharmajJatvaniSedhastu kevalo'tropayujyate / sarvamanyadvijAnastu puruSaH kena vAryate" iti / na vavadhIraNAnAdaraH / tatsarvamanyadvijAnaMstu puruSaH kena vAryata iti / tatra no naavitraamaadrH| - tisa kAraNa mImAMsakoMkA yaha kahanA samIcIna nahIM hai ki sarvatrakA niSedha karate samaya kevala dharmake jJAtApanakA niSedha karanA ho to yahAM upayogI ho rahA hai| anya sabhI padArthIko bhale hI vaha sarvajJa jAne aise sarvajakA kisa vidvAnkarake nivAraNa kiyA jA rahA hai ! arthAtmImAMsakoMkA kahanA hai ki atIndriya dharmakA jJAna to vedavAkyoMdvArA hI hotA hai / dharmase atirika 11
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82. tatvArthazlokavArtike atIMdriya padArthoMko bhale hI vaha sarvajJa jAna le, hamArI koI kSati nahIM hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra mImAMsakoMne sarvajJake niSedha ke liye vakra ukti dvArA niMdya prayatna kiyA hai| dUsaroMke apazakunake liye apanI AMkhako phoDa lene ke samAna yaha mImAMsakoMkA ghRNAspada vyavahAra hai| dUsarIbAta yaha hai ki isa prakAra mImAMsakoMke ukta kathanase yaha bhI pratIta hotA hai ki sarvajJako na mAna meM mImAMsaka jaba nindA yA tiraskAra nahIM samajhate haiM, aura sarvajJakA anAdara bhI nahIM karate haiN| kyoMki ve svayaM kahate haiM ki anya sabhI padArthoMko vizeSarUpase jAna rahA vaha puruSa vizeSa sarvajJa to kisIkarake bhI nahIM niSedhA jA rahA hai, isa kAraNa hama jainasiddhAntioMkA usa mImAMke prati ati adhika Adara nahIM hai / arthAt dharmake atirikta sabhI padArthoMkA pratyakSa to mImAMsaka mAnatA nahIM hai| avazeSa bace dharma ke pratyakSa karalene kI siddhi sulabhatAse karAyI jA sakatI hai| paramArthatastu na kathamapi puruSasyAtIMdriyArthadarzanAtizayaH sambhAvyate sAtizayAnAmapi prajJAmedhAbhiH stokastokAntaratvenaiva darzanAt / taduktaM " ye'pi sAtizayA dRSTAH prajJAmedhAdibhirnarAH / stokastokAntaratvena natvatIMdriya (jJAna) darzanAt // " iti kazcittaM prati vijJAnasya paramaprakarSagamana sAdhanavAha / sarvajJako nahIM mAnanevAlA koI vidvAn kaha rahA hai ki paramArtharUpase dekhA jAya taba to isa alpajJa puruSa ke atIMdriya arthoke vizada pratyakSa kara lenekA atizaya (camatkAra ) kaise bhI nahIM sambhavatA / jo bhI koI puruSa vicArazAlinI buddhi yA dhAraNAyukta buddhi athavA navanava unmeSazAlinI pratibhA buddhikarake atizaya sahita ho rahe haiM, unake bhI choTe yA usase bhI choTe padArthoM kA jJAna kara lenese hI vizeSa camatkAra dIkhatA hai / ve indriyoM ke aviSayako nahIM jAna sakate haiM / so hI hamAre yahAM " mImAMsAko kArtika " meM kahA jA cukA hai ki jo bhI koI vidvAn prajJA, metrA, prekSA, Adi vizeSajJAnoM karake camatkArasahita dekhe gaye haiM, ve bhI choTA aura sabase choTA Adika indriya gocara padArthoM ke jAnanese hI vaise anya vidvAnoMmeM baDhe caDhe huye samajhe jAte haiM / kintu atIndriya padArthoMke darzanase ve camatkArayukta nahIM haiM | asambhava padArthoM ko kara dene meM cakravartI, ahamindra, jinendra kisIko bhI prazaMsApatra adyApi nahIM milA hai, jaba ki ve azvaviSANake samAna kiye hI nahIM jAsakate haiM / ast bhArI bhI vidvAn puruSa sajAtiyoMkA atikramaNa nahIM karatA huA do anya manuSyoMse camatkAra dhAra sakatA hai / upanetra ( cazmA ) yA duravInakI sahAyatA se cakSudvArA choTe yA dUravartI padArthoM ko hI dekhA jA sakatA hai| paramANuko nahIM dekhA jA sakatA hai| tathA acchI AMkhoMvAlA puruSa dUravartI padArthoMkI gandha yA sparzako AMkhoMse nahIM jAna sakatA hai| baDA bhArI vaiyAkaraNa bhI vidvAn jyotiSa zAstra ke sUkSma rahasyoM ko nahIM jAna sakatA hai| isI prakAra sarvajJa bhI indriyoMke agocara padArthokA pratyakSa nahIM kara sakatA hai / ho, apauruSeya Agamase atIndriya padArthoMko
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 86 male hI jAnaleve, isa prakAra koI mamitika kaha rahA hai| usake prati AcArya mahArAja zrI vidyAnanda svAmI vijJAnake parama prakarSaparyantagamana ke sAdhana ( hetu ) ko spaSTa kahate haiM, so suno| jJAnaM prakarSamAyAti paramaM kacidAtmani / tAratamyAdhirUDhatvAdAkAze parimANavat // 23 // kisI eka AtmAmeM nirdoSa utpanna ho rahA jJAna ( pakSa ) sabase baDe utkarSako prApta ho jAtA hai, ( sAdhya ) | jJAnakA baDhanA aura usase adhika baDhanA tathA usase bhI adhika baDhanA, isa prakAra taratapane karake ArUDha honese ( hetu ) jaise ki AkAzameM parimANa ( anvayadRSTAnta ) / arthAt-ghaTa, paTa, gRha, grAma, nagara, parvata, samudra, AdimeM parimANakI tAratamyase vRddhi hote hote ananta AkAzameM parama mahAparimANa paramaprakarSako prApta ho rahA mAnA jAtA hai, isI prakAra gamAra, kisAna, chAtra, paNDita, zAstrI, AcArya, gaNadhara Adi vidvAnoMmeM jJAnavRddhikA tAratamya dekhA jAtA hai / antameM jAkara loka aokako jAnanevAle sarvajJadevameM vaha sabase baDA jJAna paripUrNa ho jAtA hai / isa prakAra sarvajJake jJAnakI siddhi ho jAtI hai / tAratamyAdhirUDhatvamasaMzayaprAptatvaM vadvijJAnasya sidhyat kacidAtmani paramaprakarSaprAptiM sAdhayati, tayA tasya vyAptatvAtparimANavadAkAze / usa kisI vivakSita AtmA ke vijJAnakA taratamarUpase ArUDhapanA saMzayarahita prApta hotA huA siddha ho rahA hai / vaha pakSa meM varta rahA siddha hetu kisI AtmArUpa pakSa meM parama prakarSako prApta ho jAnA rUpa sAdhyako sAtha detA hI hai| kyoMki usa vRddhi ke taratamapaneko prApta ho rahe hetukI usa paramaprakarSa prAptike sAtha vyApti bana cukI hai| jaise ki AkAzameM parama prakarSako prApta huA parimANa yaha dRSTAnta prasiddha ho rahA hai| mImAMsakoMne bhI parimANakI utkRSTa vRddhi AkAzameM mAnI hai| usI sadRzajJAnakI vRddhi sarvajJameM mAna lenI cAhiye / ra kSavijJAnaM tasya sAdhyaM prabhASyate / siddhasAdhanametatsyAtparasyApyevamiSTitaH // 24 // yahAM koI mImAMsaka jainoMke ukta hetupara kaTAkSa karate haiM ki pUrvokta anumAnameM jainoMne jJAnako pakSa banAyA hai / usapara hama mImAMsakoMkA yaha kahanA hai ki jJAnapadase yadi indriyoM se anya vijJAna liyA jAyagA aura usa indriyajanya jJAnakI paramaprakarSa prAptiko sAdhya banAkara acche prakAra vakhAnA jAyagA taba to yaha jainoMke Upara siddhamAdhanadoSa hogA / kyoMki dUsaroMke yahAM yAnI hama mImAMsakoM ke yahAM bhI isa prakAra iSTa kiyA gayA hai ki sparzana, rasanA, prANa, cakSu, zrotra, aura mana indriyoMkI viSaya prahaNa karanemeM yathAyogya utkarSatA baDhate baDhate parama avasthAko
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike pahuMca jAtI hai / cIMTI, sUhara, gIdha Adike prayakSoMse bhI adhika atizayadhArI jIvoMke pratyakSa prasiddha ho rahe haiN| yaMtra dvArA hajAroM kosa dUrake zabda sune jA sakate haiM / abhyAsa anusAra mAnasabAna bhI baDhatA jAtA hai| liGgAgamAdivijJAnaM jJAnasAmanyameva vaa| tathA sAdhyaM vadaMstena doSaM pariharetkatham // 25 // mImAMsaka hI kaha rahe haiM ki yadi jJAnapadase jJApakaliMgajanya anumAnajJAna yA AgamajJAna, arthApatti bAdi vijJAna pakaDe jAyeMge athavA jainoMdvArA sAmAnyarUpase cAheM koI bhI vijJAna liyA jAyagA, to bhI ina anupAna Adi jJAnarUpa pakSameM tisa prakAra paramaprakarSa prAptirUpa sAdhyako kaha rahA jaina vidvAn bhI tisa siddha sAdhanakarake ho rahe doSako bhalA kaise nivAraNa kara sakegA ! arthAt-anupAna jJAna baDhate baDhate mI kAtyAyana AdikoM kA sabase bar3hA huA anugana hama mImA. saka svIkAra karate haiM / manu, jaiminiko baDhA huA AgamakA prakRSTa jJAna bhI hama abhISTa karate haiN| ataH gIdha, garuDa, sUhara, cIMTI Adika jIva cakSu, karNa, ghrANa indriyoMdvArA jaise indriyajanya bAnoMkI hI prakarSatAko prApta kara rahe haiM, usI prakAra kAtyApana, jaimini Adika vidvAn bhI svaviSayakA atikramaNa nahIM karate hue anumAna, Agama donoMkI prakarSatAko prApta kara rahe haiN| anya sAmAnya jJAnokI bhI lokameM yathAyogya prakarSatAyeM dekhI jA rahI haiM / ataH phira. bhI jainoMke Upara siddhasAdhana doSa taisAkA taisA hI avasthita rhaa| akramaM karaNAtItaM yadi jJAnaM parisphuTam / dharmISyeta tadA pakSasyAprasiddhavizeSyatA // 26 // svarUpAsiddhatA hetorAzrayAsiddhatApi ca / tannaitatsAdhanaM samyagiti kecitpravAdinaH // 27 // mImAMsaka hI kahe jA rahe haiM ki pakSa kiye gaye jJAnapadase yadi kramarahita yAnI yugapat hI sampUrNa padArthoM ko jAnanevAlA aura indriyoMkI kAraNatAse atikrAnta ho rahA aisA paripUrNa vizadajJAna dharma iSTa kiyA jAyagA, taba to pakSakA aprasiddhavizeSyatA nAmakA doSa hogaa| bhAvArtha-akrama aura karaNAtIta paripUrNa vizada ina tIna vizeSaNoMse sahita ho rahA koI vizeSyabhUtajJAna Ajataka bhI prasiddha nahIM hai / ataH hetu vizeSyAsiddha hai / aura ukta prakAra mAnanepara Apa jainoMdvArA kahA gayA taratamabhAvase AkrAntapanA hetu to svarUpAsiddha hetvAbhAsa hai| kyoMki vaha hetu vaise pakSameM varta rahA nahIM dekhA jA rahA hai / tathA tAratamyase ArUDhapanA hetu AzrayAsiddha hetvAbhAsa bhI hai / kyoMki indriyoMkI sahAyatA vinA hI ho rahA aura yugapat sabako
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 85 parisphuTa jAnanevAlA koI jJAna hI jagatmeM prasiddha nahIM hai / tisa kAraNa AItoMkA tAratamyase adhirUDhapanA yaha jJApakahetu samIcIna nahIM hai / isa prakAra koI mImAMsaka vidvAn apane manameM baDe banate huye kaha rahe haiN| atra pracakSmahe jJAnasAmAnyaM dharmi nAparam / sarvArthagocaratvena prakarSa paramaM vrajet // 28 // iti sAdhyamanicchantaM bhUtAdiviSayaM paraM / codanAjJAnamanyadvA vAdinaM prati nAstikam // 29 // ___ ukta cAra vArtikoM dvArA kaha diye gaye doSoM ke nirAkaraNArya zrI vidyAnanda svAmI uttara dete haiM ki aba isa prakaraNameM hama jaina sAmAnyajJAnako pakSa bhale prakAra kahate haiN| koI dUsarA indriyajJAna, anumAnajJAna, Agama yA paripUrNajJAna, pUrvokta anumAnameM pakSa nahIM kahA gayA hai / vaha sAmAnyajJAna baDhate baDhate sampUrNa arthIko viSaya kara lenepane karake utkRSTatAke paryanta prakarSako prApta ho jAvegA / isa prakAra sAdhya banAyA jA rahA hai / jo cArvAka nAstikavAdI vidvAn vedavAkyoMse utpanna huye jJAnako bhUta, bhaviSyat kAlavI, dUravartI. yA svabhAvaviprakRSTa padArthoko viSaya karanevAlA nahIM mAnatA hai, tathA anya bhI dUsare jJAnoMko bhUta Adi padArthoko viSaya karanevAlA nahIM cAhatA hai, usa nAstikavAdIke prati hama jainoMne teIsavIM vArtika dvArA pUrNa jJAnako siddha karanevAlA anumAnapramANa kahA thA / ataH hamArA hetu samIcIna nirdoSa hai| na siddhasAdhyatai syaannaaprsiddhvishessytaa| pakSasya nApi doSoyaM kacit satyaM prasiddhatA // 30 // isa prakAra jJAnasAmAnyako pakSa banAkara aura sampUrNa arthoko viSaya kara lenepanake parama prakarSa prApta ho jAne ko sAdhya banAkara anumAna kara lenepara siddhasAdhyatA doSa nahIM AtA hai / kyoMki mImAMsakoM ke yahAM hamArA kahA gayA sAdhya prasiddha nahIM hai / ataH siddhasAdhana doSa nahIM bhAtA hai| hama indriyajanya jJAnako pakSa nahIM banA rahe haiM / evaM pakSakA aprasiddha vizeSyatA nAmakA yaha doSa bhI yahAM nahIM AtA hai| kyoMki parimANake samAna jJAna bhI uttarottara baDhatA hubhA dakhi rahA hai| samhAlambanajJAnameM yA cakSuHdvArA kiye gaye ghaTa, paTa, pustaka, Adi aneka padArthoke eka jJAnameM kArahita yugapat aneka padArthAkA pratibhAsa ho jAtA hai / utkarSa baDhate baDhate koI eka jJAna sampUrNa loka alokake padArthIko bhI yugapat vizada jAna sakatA hai, koI bAdhA nahIM AtI hai| yogIjanoMko indriyoMse atikrAnta viSayakA bhI jJAna ho jAnA prasiddha hai| jIvoMmeM
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike aneka bhAvanAjJAna, pratimAjJAna ( prAtibha ) ho rahe haiN| hama jainoMke dvArA kahA gayA hetu svarUpAsiddha aura AzrayAsiddha bhI nahIM hai| kyoMki AtmAmeM satyArtharUpase tisa prakArakA jJAna prasiddha hai / ataH pakSa vicArA siddha hotA huA prakRta hetukA AdhAra ho jAtA hai / 86 pakSepi pravAdinaH sa hetu / kacitpradarzitaH / na hyatrAkSavijJAnaM paramaM prakarSe yAtIti sAdhyate nApi liGgAgamAdivijJAnaM yena siddhasAdhyatA nAma pakSasya doSo duHparihAraH syAt / parasyApIndriyajJAne liGgAdijJAne ca paramaprakarSagamanasyeSTatvAt / nApyakramaM karaNAsItaM parisphuTaM jJAnaM tathA sAdhyate yatastasyaiva dharmiNosiddheraprasiddha vizeSyatA svarUpA siddhava heturdharmiNosiddhau taddharmasya sAdhanasyAsambhavAdAzrayAsiddhava bhavet / 1 apanI maNDalI meM bar3hiyAbAda paNDita bana rahe mImAMsaka ke yahAM vaha hetu pakSa meM bhI kahIM acchA dikhalA diyA gayA hai| bedazAstradvArA yA vyAptijJAnase sampUrNa padArthoMko viSaya kara lenA mImAMsakone bhI mAnA hai / kevala vizadapanekA vivAda raha gayA hai / ima jainoMdvArA yahAM prakaraNa meM indriyajanyajJAna paramaprakarSako prApta ho jAtA hai, aisI pratijJA nahIM sAdhI jA rahI hai| aura hetujanya jJAna yA Agama, vyAptijJAna, Adi vijJAnoMkI paramaprakarSatA bhI nahIM sAdhI jA rahI hai, jisase ki siddhasAdhana nAmakA doSa kaThinatAse dUra kiyA jA sake, yA pakSakA siddhasAvana doSa kaThinatA se iTAyA jAya / mAtrArtha - azvavijJAnako pakSa banA lenepara siddhasAvana doSa avazya lAgU rahegA / kyoMki dUsare mImAMsaka yA nAstika vidvAnoMke yahAM bhI indriyajJAnameM aura anumAna Adi jJAnoM meM parama prakarSataka prApta ho jAnA iSTa kiyA gayA hai / piseko pIsane ke samAna una jJAnoMkI prakarSa prAptiko sAdhanA siddhakA hI sAdhana karanA hai / tathA hama jaina kramarahita, atIMdriya, paripUrNa, vizadajJAna mI tisa prakAra paramaprakarSa gamanako kaNThoka nahIM sAdha rahe haiM, jisase ki usa dharmI (pakSa) kI hI asiddhi ho jAnese pakSakA aprasiddha vizeSyapanA doSa laga baiThe / arthAt ukta tIna upAdhiyoMse yukta ho rahA jJAnasvarUpa vizeSya abhItaka prasiddha nahIM huA hai / aisI dazA meM jJAna 1 sAmAnyako pakSa kara lenepara mImAMsakajana aprasiddhavizeSyatA doSako hamAre Upara nahIM uThA sakate haiN| tathA taise paripUrNa jJAnakI punaH paramaprakarSapane kI prApti to phira hotI nahIM hai, jisase ki pakSa meM hetuke na rahanepara hamArA tAratamyase adhirUDhapanA hetu strarUpAsiddha ho jAve / jaba ki hama jaina paripUrNa jJAnako pakSa koTimeM hI nahIM DAla rahe haiM, to phira hetu svarUpAsiddha kaise ho sakatA hai ? aura taise dharmI jJAnakI siddhi nahIM ho cukanepara usa asambhUta pakSameM varta rahe hetusvarUpa dharmA asambhava ho jAne se hamArA hetu AzrayAsiddha hetvAbhAsa ho jAtA, yAnI taise atIndriya pUrNa jJAnako hama pakSa nahIM banA rahe haiM / ataH hamArA hetu AzrayAsiddha nahIM hai / jJAnasAmAnya to siddha hI hai / 1
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kiM tarhi jJAnasAmAnyaM dharmi 1 na ca tasya sarvArthagocaratvena paramaprakarSamAtre sAdhye siddhasAdhyatA bhUtAdiviSayaM codanAjJAnamanumAnAdijJAnaM vA prakRSTamamicchantaM vAdinaM nAstikaM prati prayogAt / to tumane pakSakoTi meM kaunasA jJAna grahaNa kiyA hai ? isa prakAra jijJAsA karanepara hama jaina yaha uttara kaheMge ki jJAnasAmAnyako hama yahAM pakSa banAte haiM / usa sAmAnya jJAnako sampUrNa arthokA viSayIpane karake paramaprakarSa kI prAptiko sAmAnyarUpase sAdhya karanepara siddha sAdhyatA doSa nahIM AtA hai| kyoMki vidhi liGanta vedavAkyoM dvArA huye AgamajJAna athavA anumAna, tarka Adi jJAnoMke prakarSaparyanta gamana ho jAnepara bhI bhUta, bhaviSyat Adi padArthoko viSaya kara lenA nahIM cAinevAle nAstikavAdI ke prati hama jainoMne pUrvoka anumAnakA prayoga kiyA thaa| yAnI nAstikoM ke yahAM sampUrNa arthoko viSaya karanevAlA jJAna siddha nahIM thA / jainoMne teIsavIM vArttikake anupAna dvArA asiddha sAdhyako siddha kara diyA hai| siddhasAdhyatA doSa to taba uThAyA jA sakatA thA, jaba ki nAstikoM ke yahAM siddha ho rahe sAdhyako hI hama jaina hetu dvArA sAdhate hote 1 prativAdIke yahAM asiddha ho rahe padArthako hama sAdhya koTimeM lAte haiM / ataH siddhasAdhana doSa hamAre Upara nahIM lagatA hai / mImAMsakaM prati tatprayoge siddhasAdhanameva bhUtAdyazeSArthagocarasya codanAjJAnasya paramaprakarSa prAptasya tenAbhyupagatatvAditi cenna taM prati pratyakSa sAmAnyasya dharmizvAttasya tena sarvArthaviSayatvenAtyantamakRSTa sthAnabhyupagamAt / sammukha baiThe huye paNDita kaha rahe haiM ki hama mImAMsakoM ke prati usa anumAnakA prayoga karane para to siddhasAdhana doSa hai hii| yAnI hama mImAMsaka tuma jainoMke Upara siddhasAdhana doSa uThA sakate haiN| kyoMki " codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM viprakRSTamityevaM jAtIyakamarthamavagamayitumalaM puruSavizeSAn "vedoMse utpanna huA jJAna abhyAsa baDhAte baDhAte paramaprakarSako prApta hokara bhUta, bhaviSyat Adi sampUrNa padArthoMko viSaya kara letA hai| isa prakAra hama mImAMsakone svIkRta kiyA hai| a AcArya kahate haiM ki isa prakAra to na kahanA / kyoMki usa mImAMsakake prati jJAnapadase pratyakSa sAmAnya hamane pakSa koTi praNa kiyA hai| mImAMsaka jana AgamajJAnase bhale hI sampUrNa yA katipaya atIMdriya padArthoMkA jAna lenA abhISTa kara leM, kintu mImAMsakoMne pratyakSa jJAnadvArA sabhI padArthoMko viSaya kara lenA nahIM mAnA hai / ataH jaina loga " hamAre yahAM siddha ho rahe padArthako hI sAdha rahe haiM ", isa prakArakA siddha sAdhana doSa mImAMsaka hamAre Upara nahIM uThA sakate haiM / hama jainoMne mImAMsakoM yahAM asiddha ho rahe padArthako hI sAdhA hai| kyoMki usa mImAMsakane usI pratyakSa jJAnakI sampUrNa arthoke viSaya kara lenepana karake atyanta prakRSTapanakI prAptiko svIkAra nahIM kiyA hai /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 tasvArthazlokavArtike na caivamaprasiddhavizeSyAdidoSaH pakSAdeH sambhavati kevalaM mImAMsakAnprati yadetatsAdhanaM tadA pratyakSaM vizadaM sUkSmAdyarthaviSayaM sAdhayatyevAnavadyatvAt / isa prakAra sAmAnyajJAna yA sAmAnya pratyakSako pakSa karanepara pakSa, sAdhya, pratijJA, Adike aprasiddhavizeSyatA, aprasiddhavizeSaNatA, svarUpAsiddhi, AzrayAsiddhi, Adika doSa nahIM sambhavate haiM / kevala mImAMsaka vidvAnoMke sanmukha hI jaba yaha hetu prayukta kiyA jAyagA taba to koI pratyakSajJAna ( pakSa ) atIva vizada hotA huA sUkSma, vyavahita, Adi padArthoMko viSaya kara rahA ( sAdhya ) sAdhA jArahA hI hai | kyoMki hetudoSoMse padata honeke kAraNa hamArA hetu nirdoSa hai / athavA nirdoSa hone ke kAraNa ( hetu ) kisI AtmAmeM ho rahA viziSTapratyakSa ( pakSa ) sabhI sUkSma Adika yugapatkaraletA hai ( sAdhya ) ! yaha hamane pUrva anumAnase sAdhya kiyA hai / 1 yadA tu nAstikaM prati sarvArthagocaraM jJAnasAmAnyaM sAdhyate tadA tasya karaNakramavyavadhAnAtivarttitvaM spaSTatvaM ca kathaM sidhyati ityAha / koI pUchatA hai ki Apa jainoMkA anumAna mImAMsakoMke prati to ThIka baiTha gayA aura nAstikoM ke prati mI jJAna sAmAnyako pakSa banAkara sampUrNa arthokA vizada jAnanA sAdhA jA sakatA hai / kintu Apa jaina jaba nAstikavAdiyoM ke prati jJAna sAmAnyako sampUrNa arthokA viSaya karanevAlA sAdhate haiM, taba usa sampUrNa arthoM ke jJAnako indriyoMke kramapUrvaka varttanese huye vyavadhAnakA ullaMghana ( yugapat ) karalenApana aura spaSTapanA bhalA kaise siddha ho jAtA hai ! btaao| isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya yoM samAdhAna kahate haiM, so suniye / taca sarvArthavijJAnaM punaH sAvaraNaM mataM / adRSTatvAdyathA cakSustimirAdibhirAvRtaM // 31 // jJAnasyAvaraNaM yAti prakSayaM paramaM kacit / prakRSyamANahAnitvAmAdau zyAmikAdivat // 32 // tato'nAvara spaSTaM viprakRSTArthagocaraM / siddhamakramavijJAnamakalaMkaM mahIyasAm // 33 // svabhAva se hI sampUrNa arthoko jAnanevAlA vaha vijJAna phira ( pakSa ) AvaraNoMse sahita ho rahA ( sAdhya ) mAnA jA cukA hai / dRSTavya sampUrNa padArthoMkA pratyakSa kara lenA nahIM hone se ( hetu ) jaise ki tamArA, ratoMdha, kAmala Adi doSoM se DhakA huA netra ( anvayadRSTAnta ) / arthAt-saMsArI jIvoMkI cetanA zaktike Upara AvaraNa aura doSa A gaye haiM / ataH vaha jJAna indriyoMke kramase vartanepara vyavadhAna yukta ho jAtA hai| avizada ho jAtA hai| hAM, AvaraNoMke sarvathA dUra ho jAnepara
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 89 1 1 vaha sarvajJa jJAna kinhI indriyoM kI apekSA nahIM rakhatA huA yugapat sampUrNa arthako spaSTa jAna chetA hai / AvaraNoMkA kSaya pUrNarUpase kisI AtmAmeM ho jAtA hai| isake liye anumAna banAte haiN| ki kisI na kisI AtmAmeM jJAnakA AvaraNa ( pakSa ) utkRSTa rUpase prakRSTa kSayako prApta ho jAtA hai / jaise ki svarNa AdimeM kAlima, kiTTa, AdikI baDha rahI hAni kisI sau TaMca ke sonemeM prakRSTapanako prApta ho jAtI hai| bhAvArtha-tejAva yA agni meM tapAnepara svarNa ke kiTTa, kAlimA Adi AvaraNoMkI hAni kundanakI avasthA meM parama prakarSatAko prApta ho jAtI hai / usIke samAna pravezIvidvAn, vizArada, vicakSaNa, meghAjI, AcArya Adi puruSoMmeM jJAna ke AvaraNa kI hAni vaDha rahI hai / baDhate baDhate vaha hAni sarvajJadeva meM paramaprakarSako prApta ho jAtI hai| vastutaH vicArA jAya to jJAna upAdhiyoMse rahita vastu hai / jJAnakA zuddha kArya jAna lenA hai / ghaTakA jJAna paTakA jJAna ye jJAnake vizeSaNa aupAdhika haiM / jaise ki devadatta svAmitvameM varta rahA rupayA devadattakA kahA jAtA hai| yadi devadatta jinadattase rupayA dekara va mola le legeM to vaha rupayA jinadattakA ho jAtA hai / jinadatta yadi indradatta se usa rupayekA anamola le le to vaha rupayA indradattakA ho jAtA hai / yathArtha rUpameM vicArA jAya to vaha rupayA apane svarUpa meM sone cAMdI yA tatrikA hotA huA apane hI nija svarUpameM avasthita ho rahA hai / vaha kisI vyaktivizeSakA niyata nahIM hai / isI prakAra jJAnakA artha kevala jAna lenA hai / jJAna svaccha padArtha haiM / ataH AvaraNa ke dUra hone anusAra vaha pArthIkA pratibhAsa kara letA hai| jJAna jAti sampUrNa jIvoM ke jJAnakI ekasI hai / luhAra, sunAra, vyApArI, kisAna, maMtrajJa, vaiyAkaraNa, siddhAntajJa, naiyAyika, rasoIyA, mala, vaijJAnika, vaidya, jyotiSI, rasAyanavettA, mizrI, azvaparIkSaka, AcAra zAstrako jAnanevAlA, rAjanItijJa, yuddhavidyAvizArada, Adi vidvAnoMke aneka prakArakA jJAna prakaTa ho rahA hai / koI koI manuSya to cAra cAra, dazadaza kalAoM aura aneka vidyAoMmeM kuzala ho rahA dekhA jAtA hai / ataH siddha hotA hai ki jaise agni sampUrNa dAhya padArthoMko jalA sakatI hai, vaise hI jJAna sampUrNa jJeyoMko jAna sakatA hai / vartamAna meM saMsArI jIvoMkA jJAna AvaraNasahita honeke kAraNa hI sabako nahIM jAna sakA hai / vastutaH usa jJAnameM sampUrNa padArthoMko jAnanekI zakti vidyamAna hai / upajAU khetakI miTTI bIja, jala Adike nimitta milAnepara geMhU, canA, ikSudaNDa, phUla, phala, patte, Adika aneka paryAyoMko dhAra sakatI hai| isI prakAra pratibandhakoMke dUra ho jAnepara jJAna akhila padArthoMko jAna detA hai / tila kAraNase siddha huA ki svabhAva viprakRSTa paramANu, kArmaNavargaNAaiM Adi tathA deza viprakRSTa kALaviprakRSTa sumeru rAmacandra Adika aura bhI sampUrNa padArthoMko viSaya karanevAlA jo mahAn puruSoMkA jJAna hai, vaha jJAnAvaraNakarmake paTaloMse rahita hai, atIva vizada hai, kramase nahIM hotA huA sabako yugapat jAna rahA hai| tathA ajJAna, rAga, dveSa, Adi kalaMkoMse rahita hai| isa 12
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike kAraNa sampUrNa arthoMko jAnanevAlA jJAna indriyoMke kramase huye vyavadhAnako ullaMghana karanevAlA aura vizada siddha kara diyA jA cukA hai / yata evamatIndriyArthaparicchedana samartha pratyakSama sarvajJava dinaM prati siddham / jisa hI kAraNa se sarvajJako nahIM mAnanevAle mImAMsaka, nAstika, Adika vAdiyoMke prati atIndriya arthoko sAkSAt yugapat jAnanekI sAmarthyase yukta ho rahA pratyakSajJAna siddha karA diyA gayA hai / isa paMktike kA anvaya agrima vArtika meM paDe huye sAtha lagA lenA cAhiye / " " tataH zake " yataH tataH sAtizayA dRSTAH prajJAmedhAdibhirnarAH / bhUtAdyazeSavijJAnabhAjacecodanA balAt // 34 // kinna kSINAvRttiH sUkSmAnarthAndraSTuM kSamaH sphuTaM / mandajJAnAnatikrAmannAtizete parAnnarAn // 35 // 66 tisa hI kAraNale AgAmI kAlake pariNAmako vicAranevAlI buddhi prajJA aura dhAraNA nAmaka saMskArako ghAranevAlI buddhi medhA tathA pratibhA prekSA AdikoMkarake camatkAra sahita dekhe jA rahe manuSya isa jJAnakA prakarSa baDhAte huye bhUta, bhaviSyat viprakRSTa Adika sampUrNa padArthoMke vijJAnako dhAranevAle bana sakate haiM, koI bAdhaka nahIM hai| jaba ki Apa mImAMsaka vedavAkyoMkI sAmarthya se bhUla Adi padArthoM kA jJAna ho jAnA iSTa karate ho to jisa manuSya ke jJAnAvaraNa karmoMkA kSaya ho cukA hai, vaha puruSa sUkSma, vyavahita Adi arthoMko vizadarUpase dekhane ke liye kyoM nahIM samartha ho jAvegA aura mandajJAnavAle dUsare manuSyoMkA atikramaNa karatA huA una manuSyoMse adhika camatkArako dhAraNa karanevAlA kyoM nahIM ho jAvegA ! arthAt-jJAnAvaraNoM kA kSaya karanevAlA manuSya sUkSma Adika arthoko avazya vizada jAna letA hai aura anya alpa jJAniyoMse adhika camatkAraka ho jAtA hai / bhAvArtha - jo mImAMsakoMne yaha kahA thA ki " yepi sAtizayA dRSTA prajJA medhAdibhirnarAH / stokasto kAntaratvena navatIndriyadarzanAt // prAjJopi hi naraH sUkSmAnarthAn draSTuM kSamopi san svajAtIranatikrAmannatizete parAnnarAn " usake anusAra hI sarvajJakI siddhi ho jAtI hai / vedake dvArA bhUta, bhaviSyat Adi padArthoM kA jJAna mImAMsakoMne jaba mAna liyA hai, to pratibandhaka karmoke dUra ho jAnepara bhUta AdikA vizada jJAna bhI ho sakatA hai| avizadajJAniyoMse vizadajJAnI camatkRtiko kiye huye haiN| yadi parairabhyadhAyi / "dazahastAntaraM vyomni yo nAmotplutya gacchati / na yojanamasau gaMtuM zaktobhyAsazatairapi " ityAdi / tadapi na yuktamityAha /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH dUsare vidvAn mImAMsakoMne apane AgamameM yadi yoM kahA thA ki jo jIva AkAzameM uchala kara daza hAthakA antara lekara calA jA sakatA hai, vaha saikaDoM abhyAsa karake bhI eka yojanataka jAne ke liye samartha nahIM hai, ityAdika mImAMsakoMkA vaha kathana bhI yuktipUrNa nahIM, isI bAtako zrI vidyAnanda AcArya spaSTakara kahate haiM, so suniye / 91 laMghanAdikadRSTAntaH svabhAvAnna vilaMghane / nAvirbhAve svabhAvasya pratiSedhaH kutazcana // 36 // svAbhAvika gatirna syAtprakSINAzeSakarmaNaH / kSaNAdUrddha jagaccUDAmaNau vyomni mahIyasi // 37 // vIryAntarAyavicchedavizeSavazatoparA / bahudhA kena vAryeta niyataM vyomalaMghanA // 38 // uchalanA, kUdanA, ullaMghanA, Adika dRSTAnta to svabhAvase hI bahuta dUra taka ullaMghana karanevAle padArtha meM upayogI nahIM hai| dUrataka Upara cale jAnA Adi svabhAvake prakaTa ho jAnepara kisI bhI prakAra se asaMkhyoM yojanataka uchala jAne takakA niSedha nahIM hotA hai| jaise ki pakSarahita bhI viziSTa nAtikA sarpa bahuta dUra UMcA uchala jAtA hai| agnikI jvAlA yA dhuAM kozoM taka Upara calA jAtA hai| bhArI pASANa lAkhoM kosa nIce taka gira jAtA hai / vAyu lAkhoM kosa taka tirachI calI jAtI hai| isI prakAra jIva yA pudgalakA Urdhvagati svabhAva prakaTa ho jAnepara eka yojana to kyA asaMkhya yojanataka uchala jAnA pratIta ho jAtA hai / yadi aisA nahIM mAnA jAyagA to baDe bhArI lokAkAMza meM Upara jagat ke cUDAmaNi svarUpa tanuvAtavalaya meM sampUrNa karmoMkA kSaya karacuke siddha bhagavAn kI eka samaya karake svabhAvase honevAlI gati nahIM ho sakatI thI / bhAvArtha- sampUrNa ATha karmoMkA kSaya kara muktAtmA yahAM karmabhUmise sAta rAjU Upara siddha loka meM eka hI samaya meM uchala kara jA pahuMcate haiN| eka rAjUpeM asaMkhyAte yojana hote haiM / vikriyA RddhivAle manuSya eka do yojana to kyA saMkhyAta yojanoMtaka aura vaimAnika deva zarIrasahita bhI asaMkhya yojanoMtaka uchala jAte haiM / ataH eka yojanataka uchalanekA asambhava dikhalAnA mImAMsakoMkA prazasta nahIM hai| AtmA ke varyiguNakA pratibandha karanevAle vIryAntarAya karmakA kSayopazamavizeSa yA kSayake vazase aura bhI bahuta prakAra kI gatiyAM honA bhalA kisake dvArA niSedhA jA sakatA hai ? arthAta nahIM / eka kosa, sau kosa, koTi yojana, eka rAjU, sAta rAjU isa prakArakI niyatarUpase AkAzako ullaMghanevAlIM gatiyAM pramANasiddha haiM / ataH mImAsakoMkA dRSTAnta
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthakokavArtike viSama hotA huA apane hI pakSakA ghAtaka hai / atyanta mUrkha puruSa bhI gurukRpAse yA viziSTa kSayopazama ho jAnese vyAkaraNa, jyotiSa, nyAya, sAhitya, maMtrazAstra Adi viSayoMmeM eka hI pAradRzvA bana jAtA hai / jJAnakI sImA sampUrNa triloka, trikAlavI padArthIko jAna lene taka hai| kevalajJAna to ananta bhI loka aloka yA kAla hote to unako mI jAna sakatA thA / kAryakAraNa bhAvakA bhaMga kara atizaya hote huye hama jainoMko iSTa nahIM hai / vRkSase manuSyakI utpatti yA cakSu indriya dvArA zabdakA suna lenA ityAdi prakArake atizayoMko hama jaina nahIM mAnate haiN| cakravartI, indra, RddhidhArI muni, zrIarahantadeva bhI asambhava kAryoMko nahIM kara sakate haiM / kintu anantasukha, anantajJAna, anantIrya, zAyika cAritra ye saba AtmAke svAbhAvika guNa hai| pratibandhakoMke laga jAnepara apanA kArya nahIM kara sakate the, aura pratibandhakoMke sarvathA kSaya ho jAnepara icchA aura prayatnake vinA hI sUryake samAna vikAsako prApta huye apane svAbhAvika kAryameM saMlagna ho jAte haiN| tato yadupahasanakAri bhaTTena / " yairuktaM kevalajJAnamindriyAdyanapekSiNaH / sUkSmAtItAdiviSayaM sUktaM jIvasya tairadaH" iti, tadapi prihtmityaah| tisa kAraNa mImAMsaka kumArila bhaTTane jo hama jainoMkA upahAsa kiyA thA ki jina jainoMne indriya, mana, hetu, sAdRzya, madaM AdikI nahIM apekSA rakhanevAle jIvake sUkSma, bhUta, bhaviSyat Adi padArthIko viSaya karanevAlA kevaLajJAna kahA hai, ina jainoMne vaha tatva bahuta bar3hiyA khaa| arthAt-sUkSma Adika padArthoke jAnanekA bojha jIvoMpara dhara diyA hai / kahIM jalakA bindu mI samudra ho sakatA hai ! isa prakAra bhaTTa mahAzayakA vaha upahAsa vacana bhI khaNDita kara diyA gayA hai| isI bAtako zrI vidyAnanda AcArya agrimavArtika dvArA kahate haiM / jIvake svabhAvakA prakaTa ho jAnA koI boza nahIM hai, pratyuta vahI AtmalAbha hai / eka jailakI bUMdake skandha vikhara jAya to kaI samudra bana sakate haiM, khasake dAne barAvara pudgala skandha macala jAya to lAkhoM kosoMtaka phailakara upadrava macA detA hai / eka iMca lambe cauDe AkAzameM saikaDoM mahaloMke banAnemeM upayogI hoya itanI miTTI samAsakatI hai| vijJAna bhI isa bAtako svIkAra karatA hai| jaina siddhAnta to "savANuDhANadAhariiM" isa siddhAntako kahatA calA ArahA hai| AkAzake paramANu barAbara eka pradezameM ananta aNu aura ananta skandha A sakate haiM / pAnIse mare huye pAtrameM bhI thoDe bUreko sthAna mila jAtA hai / uTanIke dUdhase bhare huye pAtrameM madhu milAdenepara bhI phailatA nahIM hai / rahasya yaha hai ki sarvajJake jJAnakA upahAsa karanA apanA hI upahAsa karAnA hai / anumAna, vyAptivAna, Agama, inase sarvakA avizada jJAna to mAnA hI jArahA hai / phira kSINakarmA sarvabake sarvakA vizadajJAna ho jAya isameM kyA Apatti ho sakatI hai ! kucha bhI nhiiN|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 93 tataH samantatazcakSurindriyAdyanapekSiNaH / niHzeSadravya paryAyaviSayaM kevalaM sthitaM // 39 // tisa kAraNa se yaha vyavasthita hogayA ki cAroM orase cakSu indriya, mana, jJApakahetu, arthApatti, utthApaka artha, vedavAkya AdikakI nahIM apekSA rakhanevAle AvaraNarahita javike sampUrNa dravya aura sampUrNa paryAyoMko viSaya karanevAlA kevalajJAna prakaTa ho jAtA hai / kevalajJAna ke sadbhAvameM bAdhA denevAle pramANoMkA asambhava hai / tadevaM pramANataH siddhe kevalajJAne sakalakuvAdyaviSaye yuktaM tasya viSayaprarUpaNaM matijJAnAdivat / tisa kAraNa sampUrNa kucodha karanevAle vAdiyoMkI samajhameM nahIM Arahe kevalajJAnakI pramANoMse isa prakAra siddhi ho cukanepara usa kevalajJAnake matijJAna Adike samAna viSayakA kramaprApta nirUpaNa karanA zrI umAsvAmI mahArAjako yukta hI hai / yahAMtaka prakRta sUtrakI upapatti karadI gayI hai / / isa sUtra kA sArAMza | isa sUtra ke prakaraNoMkI saMkSepase sUcI isa prakAra hai ki prathama hI cAra jJAnoMke viSayakA nirUpaNa kara cukanepara kramaprApta kevalajJAnake viSayako niyata karaneke liye sUtrakA nirUpaNa karana Avazyaka pratIta huA hai, sakala jJeyoMmeM vahIM baiThe baiThe itikriyA karAne kI apekSA vyApanevAle halko pUrNa prakaraNoM meM sAdhA jA cukA kahakara aneka dravya aura aneka paryAyake sadbhAvakA smaraNa karAyA hai| tabhI to zrI umAsvAmI mahArAjane dravya aura paryAyoMmeM bahuvacanAnta prayoga kiyA hai| kevala upayogameM A rahe yA saMsAra aura mokSatatva ke jJAnameM upayogI bana rahe thoDese padArthoM ko hI jAna lene mAtrase sarvajJa nahIM ho sakatA hai / isa tattvakA acchA vicAra kiyA hai / heya aura upAdeya katipaya tatvoMko jAna lenese bhI sarvajJapanA iSTa nahIM hai| isa prakaraNameM apekSAoM se sabhI padArthoM kA yapanA yA upAdeyapanA athavA upekSA karane yogyapanA bhale prakAra sAdhA hai / siddhAnta yaha hai ki jagat ke sampUrNa padArthoMko jAna lenepara hI sarvajJatA bana sakatI hai| eka bhI padArtha chUTa jAne para alpakSatA samajhI jAvegI / dharmase atirikta anya sampUrNa padArthoMko jAnanevAlA dharmako avazya jAna jAvegA / jJAnakA svabhAva sampUrNa padArthoMko jAnanekA hai| aisI dazAmeM dharma zeSa nahIM raha sakatA hai / vicArazAlI puruSoMko nItimArgakA ullaMghana nahIM karanA cAhiye / yahA~ mImAMsakoMke sAtha bahuta acchA vicAra kara sarvajJasiddhi kI hai / anumAna banAkara jJAnake paramaprakarSa paryanta gamanako samIcIna hetuse sAtha diyA hai| mImAMsakoM ke dvArA uThAye gaye kucodhoMkA acche DhaMgase nivAraNa kara diyA hai / nAstika aura mImAMsakake prati nyArI nyArI pratijJA kara siddha
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zlokavArtike 1 sAdhana Adi doSoMko haTAte huye pranthakArane alpa jIvoMke jJAnakA AvaraNase DhakA huA batAyA hai / AvaraNoMkI sarvathA hAni ho jAnepara jJAna apane svabhAva anusAra yugapat sampUrNa padArthoMkA vizadapratyakSa kara letA hai / viprakRSTa arthoko jAnanevAlA jJAna indriyoMkI sahAyatAko nahIM cAhatA hai / kramase honevAlA bhI nahIM hai / yahI akalaMka mArga hai| mImAMsakoMke kaTAkSoMkA unhIMkI yuktiyoM se nivAraNa ho jAtA hai| isa prakaraNameM mImAMsakoMkI yuktiyoM ko kuyukti batAkara AcAyane apane pakSako puSTa kiyA hai| kUpamaNDUkatAko uDAkara samudra rAjahaMsa samAna AcAryAMne mImAMsakoM ke dvArA kiye gaye upahAsakA gambhIratApUrvaka uttara diyA hai / parizeSameM sampUrNa dravya aura paryAyoMko viSaya karanevAle kevalajJAnako sAdha kara prakRta sUtradvArA usake viSayakA nirUpaNa karanA upayogI batAkara sUtrArthakA upasaMhAra kara diyA hai| aisA kevalajJAna jayavanta rahe / 94 zrImantonta AptAstridazapatinutA vIkSya nirdoSavRttAd / yasmAddhastasthamuktAphalamiva yugapaddravyaparyAyasArthAn // hAnopAdarayupekSA phalamabhilaSato muktimArga zazAsu- / stavajJAne bhavyAnsa kila vijayate kevaLa jJAnabhAnuH // 1 // 11*1 jJAnake prakaraNa meM labdhisvarUpa jJAnoMke sadbhAvako nirUpaNa karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAjake mukhakharUpa udayAcalase sUryasUtrakA udaya hotA hai / ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturbhyaH // 30 // eka AtmAmeM eka hI samaya meM ekako Adi lekara bhAjyasvarUpa jJAna cArataka ho sakate haiM / kisI bhI AtmAkI ekase bhI kama jJAna pAye jAnekI yAnI kucha bhI jJAna nahIM rahane kI koI avasthA nahIM hai / arthAt cAhe vigraha gatimeM AtmA hoya, athavA sUkSma nigodiyA ke zarIra meM hoya, usake koI na koI eka jJAna to avazya hogA / tathA eka samaya meM cAra jJAnoMse adhika labdhisvarUpa jJAna nahIM ho sakate haiM / yathAyogya vibhAga kara cAra jJAnoMtakakI sambhAvanA hai / 1 kAnpratIdaM sUtramityAvedayati / zrI umAsvAmI mahArAja kina pravAdiyoMke prati isa " ekAdIni Adi sUtrako kaha rahe haiM ? isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttarasvarUpa nivedana karate haiM, so suniye / ekAtmani vijJAnamekamevaikadeti ye / manyante tAnprati prAha yugapajjJAnasambhavam // 1 //
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 25 jo naiyAyika Adika vidvAn eka samaya eka AtmAmeM eka hI vijJAna hotA hai, isa prakAra mAna rahe haiM, una vidvAnoMke prati eka samayameM saMmavanevAle jJAnoMko samajhAne ke liye zrI umAsvAmI mahArAja baDhiyA sUtra kaha rahe haiM / arthAt-eka samayameM eka AtmAke eka hI jJAna nahIM hotA hai| kiMtu yogyatAsvarUpa cAra jJAnataka pAye jA sakate haiM / jainadarzanake atirikta labdhisvarUpa bAnoMkI anya matoMmeM carcA hI nahIM hai / ve to upayoga Atmaka jJAnapara hI tuLe huye haiM / atraikazabdasya prAthamyavacanatvAtprAdhAnyavacanatvAdvA kacidAtmani jJAnaM ekaM prathama pradhAnaM vA saMkhyAvacanatvAdekasaMkhyaM vA vaktavyaM / "eka" isa zabdake saMkhyA, asahAya, pradhAna, prathama, bhina Adika kaI artha haiN| kintu isa sUtrameM eka zabdakA artha prathama athavA pradhAna vivakSita hai| saMkhyeyameM pravarta rahe eka zabdake dvArA prathamapanekA kathana karanA artha honese athavA pradhAnapana arthakA kathana karanA honese kisI eka AtmAmeM eka yAnI prathamajJAna matijJAna athavA eka yAnI pradhAna jJAna kevalajJAna ho sakatA hai / athavA eka zabdadvArA saMkhyAkA kathana ho jAnese eka saMkhyAvAlA jJAna kaha sakate ho| eka zabdakA artha saMkhyA ho jAnepara usa eka jJAnakA nirNaya nahIM ho sakatA hai / ataH vyAkhyAna se vizeSa arthakA nirNaya karanA hogaa| taca kiM de ca jJAne ki yugapadekara trINi catvAri vA jJAnAni kAnItyAha / ziSya kahatA hai ki ekase lekara cArataka jJAna ho jAte haiM, yaha hama smjhe| kintu vaha eka jJAna kaunasA hai ? aura yugapat honevAle do jJAna kaunase haiM ! tathA eka hI samaya eka bAtmAmeM honevAle tIna jJAna kaunase haiM ? athavA eka hI samayameM eka AtmAke honevAle ve cAra bAna kaunase haiM ! isa prakAra prazna honepara zrIvidyAnanda AcArya uttara kahate haiN| prAcyamekaM matijJAnaM zrutabhedAnapekSayA / pradhAnaM kevalaM vA syAdekatra yugapannari // 2 // " prathama " isa arthako kahanevAle eka zabdakI vivakSA karanepara eka AtmAmeM yugapat pahilA matijJAna eka hogaa| yahAM sambhava rahe, zrutajJAnake bhedoMkI apekSA nahIM kI gayI hai| bhAvArya-yadyapi matijJAna aura zrutabAna donoM avinAmAvI haiM / eka indriyavAle jIvake bhI donoM jJAna vidyamAna haiN| kintu eka zabdakA prathama artha vivakSita honepara vidyamAna ho rahe zrutavizebA~kI apekSA nahIM karake eka hI matijJAnakA sadbhAva kaha diyA gayA hai| zrutajJAnakA vizeSa saMjhI paMceMdriya jIvake zabdajanya vAdhya arthakA jJAna honepara mAnA gayA hai| ataH khAte, pIte, chate, sUMghate, dekhate hue jIvake eka matibAna hI ho rahA vivakSita kiyA hai / athavA kucha asvarasa ho
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryalokavArtike jAne ke kAraNa eka zabdakA artha " pradhAna " aisA karanA acchA dIkhatA hai| ataH yugapat eka jIvameM pradhAna jJAna kevalajJAna ho skegaa| dvedhA matizrute syAtAM te cAvadhiyute kacit / manAparyayajJAne vA trINi yena yute tathA // 3 // - eka AtmAmeM eka samaya do prakArake jJAna mati aura zruta ho sakeMge aura avadhise yukta ho rahe, ve donoM jJAna kisI AtmAmeM yugapat ho jAte haiM / tathA kisI AtmAmeM manaHparyaya jJAnake ho jAnepara una donoMko milAkara tIna jJAna yugapat ho jAte haiN| arthAt-mati, zruta, avadhi, yA mati, zruta, manaHparyaya, ye tIna jJAna yugapat sambhava jAte haiN| tathA jisa avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake dvaya karake sahita ve mati, zruta ho jAte haiN| athavA ve tIna jJAna yadi manaHparyayajJAmameM yukta ho jAya to mati, zruta, avadhi, manaHparyaya, isa prakAra cAra jJAna eka hI samayameM kisI eka jIvake sambhava jAte haiN| pAMcoM jJAna yugapat nahIM ho sakate haiM, asambhava hai| prathamaM matijJAnaM kvacidAtmami zrutabhedasya satra sato'pyaparipUrNatvenAnapekSaNAt pradhAna kevaLametenaikasaMkhyAvAcyapyekazadro vyAkhyAtaH skhayamiSTasyaikasya parigrahAt / paMcAnAmanyatamasyAniSTasyAsambhavAt / ukta donoM vArtikoMkA viparIta artha nivAraNArtha vivaraNa kahate haiM ki kisI eka jAtmAmeM pahilA eka matibAna hogA, yadyapi usa matijJAnI AtmAmeM zrutajJAmakA bheda bhI vidyamAna ho rahA hai| phira bhI zrutajJAnake paripUrNa nahIM hone ke kAraNa usa zrutajJAnakI apekSA nahIM kI gayI hai| arthAt-jisa eka indriyavAle yA vikalatraya jIvoMke akele matijJAnakI sambhAvanA hai| una jIvoMke thoDA manda zrutajJAna bhI hai| kintu anindriya ( mana ) kI sahAyatAse honevAle viziSTa zrutajJAnakI sambhAvanA nahIM honese vaha zruta ( choTA zrutajJAna ) vidyamAna ho rahA bhI avidyamAna sadRza hai / kisI vizeSa vidvAn yA aGgabAnIke zrutajJAna kahanA vizeSa zobhatA hai| tathA eka AtmAmeM eka pradhAna jJAna kevalajJAna ho sakatA hai / isa ukta kathanase ekasya saMkhyAko kahanevAle bhI " eka " isa zabdakA vyAkhyAna kara diyA samajha lenA cAhiye / kyoMki zrI umAsvAmI mahArAjako svayaM iSTa ho rahe ekajJAnakA bhI saMkhyAvAcI eka zabase pUrA grahaNa ho jAtA hai| aura pAMca jJAnoMmeMse cAhe koI bhI eka jJAnake sadbhAvakA ho jAnA isa aniSTa arthakI sambhAvanA nahIM hai| vyApaka artha honepara vyApya artha A hI jAtA hai / ataH saMkhyAvAcI eka zabdakA abhiprAya karanepara eka matijJAnakA hI sadbhAva rakhanA cAhiye / akele zrutajJAna yA akele avadhijJAna athavA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ takhArthacintAmaNiH akele manaHparyayajJAnakA sadbhAva asambhava honeke kAraNa iSTa nahIM kiyA gayA hai / " vyAkhyAnato vizeSapratipattirna hi sandehAdalakSaNaM "-vyAkhyAna kara denese ziSyoMkI vizeSa vyutpatti ho jAtI hai / kevaka sandeha uThA denese lakSaNa khoTA nahIM ho jAtA hai| kacitpuna matizrute kvacitte vAvadhiyute manaHparyayayute ceti trINi jJAnAni saMbhavanti / kacitte evAvadhimanaHparyayadvayena yute catvAri jJAnAni bhavanti / / paMcaikasminna bhvntiityaah| kisI eka AtmAmeM yadi do jJAna hoya to phira matijJAna aura zrutajJAna ye do ho sakate haiM / matijJAnake sAtha avadhi yA manaHparyayako milAkara athavA zrutajJAnake sAtha avadhi yA manaHparyaya ko milAkara do jJAna nahIM ho sakate haiN| avadhijJAna aura manaHparyayajJAna kevala ye do jJAna bhI nahIM sambhavate haiN| kyoMki matijJAnake sAtha dUsarA jJAna zrutajJAna hI ho sakatA hai| aura zrutajJAnake sAtha dUsarA jJAna matijJAna hI ho sakatA hai| tathA adhijJAna yA manaHparyayajJAnake sAthameM matijJAna aura zrutajJAna avazya hoMge, jaise ki cakSu indriyAvaraNakarmake kSayopazamake sAtha rasanA indriyAvaraNakA kSayopazama avazyaMbhAvI hai / bhale hI usakA kArya nahIM hove / kisI eka vivakSita AtmAmeM ve mati, zruta, donoM jJAna yadi avadhise yukta hojAve yA manaHparyayase sahita honA to yugapat eka AtmAmeM tIna jJAna sambhava jAte haiM tathA kisI eka AtmAmeM ve mati aura zruta donoM hI jJAna yadi avadhi aura manaHparyaya ina donoMse yukta ho jAveM to yugapat cAroM jJAna eka AtmAmeM sambhava jAte haiM / eka AtmAmeM yugapat pAMcoM jJAna nahIM ho pAte haiN| isa rahasyako zrIvidhAmanda AcArya spaSTakara kahate haiN| Acaturthya iti vyAptavAdyAvacanataH punaH / paMcaikatra na vidyante jJAnAnyetAni jAtucit // 4 // " AG' isa nipAtakA artha maryAdA, amividhi Adi kaI haiM / AcaturthyaH yahAM A kA artha abhividhi hai / maryAdAmeM to usa kaNThoktako choDa diyA jAtA hai| aura abhividhimeM usa kathita padArthakA bhI grahaNa kara liyA jAtA hai| jaise ki yahAM sUtrameM cArakA bhI grahaNa kara liyA gayA hai / AcaturyaH yahAM vyApta arthako kahanevAle AG zabdakA kathana kara denese phira yaha siddhAnta prApta ho jAtA hai ki eka nAtmAmeM mati, zruta, avadhi, manaHparyaya, kevalajJAna ye pAMcoM zAnoM yugapat kabhI bhI nahIM vidyamAna rahate haiN| kyoMki jJAnAvaraNakA kSaya ho jAnepara bAtmAmeM sarvadA kevalajJAna hI prakAzatA rahatA hai / ataH dezaghAtI prakRtiyoMke udaya honepara sambhava rahe cAra chAnoMkA kSAyika jJAnake samayameM sadbhAva nahIM hai| 18
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthalokavArtike kSAyopazamikajJAnaiH sahabhAvavirodhAtmAyikasyetyuktaM paMcAnAmekatrAsahabhavanamanyatra / AvaraNoMkI kSayopazama avasthA ho jAnepara sambhavanevAle cAra jJAnoMke sAtha AvaraNoMke kSaya honepara utpanna honevAle kevalajJAnakA sAtha sAtha vidyamAna rahanA viruddha hai / isa prakAra epha AtmAmeM pAMcoM jJAnoMkA sAtha sambhavanA nahIM, isa bAtako hama anya pahile prakaraNoMmeM spaSTarUpase kaha cuke haiM / athavA anya siddhAntagranthoMmeM yoM ukta hai| bhAjyAni pravibhAgena sthApyAnIti nibuddhayatAM / ekAdInyekadaikatrAnupayogAni nAnyathA // 5 // isa sUtrameM kahe gaye " bhAjyAni " zabdakA artha "prakaraNaprApta vibhAga karake sthApana karane yogya haiM " isa prakAra samajhalenA cAhiye / eka samayameM eka AtmAmeM ekako gAdi lekarake cAra jJAnataka jo sambhavate huye batAye gaye haiM, ve anupayoga Atmaka haiN| anya prakArase yAmI upayogasvarUpa pUrI paryAyako dhAra rahe nahIM haiN| arthAt-labdhisvarUpa jJAna to do, tIna, cAra, taka ho sakate haiM / abhAva yA vizuddhiyAM kitanI hI lAda lI jAya to bojha nahIM baDhatA hai| kintu upayogasvarUpa jJAna to eka samayameM eka hI hogA, kyoMki upayoga paryAya hai| cetanA guNakA eka samayameM eka hI paryAya ho sakatI hai| hAM, kSayopazama to svacchatAvizeSa hai| ve eka samayameM kaI ho sakate haiM / jaise ki svaccha bhItameM miTTI, syAhI, dhUAM, kUDA, Adike pRthak kara denepara kaI prakArakI svacchatAeM raha sakatI haiM / kintu mItameM citra eka hI prakAra likhA jA sakatA hai / " ekasminna dvAvupayogau" eka samaya eka AtmAmeM do upayoga nahIM sambhava ho sakate haiN| sopayogasyAnekasya jJAnasyaikatra yaugapadyavacane hi siddhAntavirodhaH sUtrakArasya na punaranupayogasya saha dvAvupayogau na sta iti vacanAt / eka AtmAmeM upayogasahita aneka jJAnoMkA yugapat ho jAnA yadi kathana karate to sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAjako syAdvAdasiddhAntase virodha hotA / kintu phira anupayoga (labdhi) svarUpa aneka jJAnoMkA eka hI kAlameM eka AtmAke kathana karanepara to koI siddhAntase virodha nahIM AtA hai / kyoMki eka sAtha do upayoga nahIM hote haiM, aisA Akara pranthoMmeM vacana kahA huA hai| "dasaNapugvaM gANaM chadumatthANaM Na dohi upayogA juga" chamastha jIvoMke bAraha upayogoMmeMse yA inake uttarabheda saikaDoM upayogoM se eka samayameM eka hI upayoga ho sakatA hai / yadhapi kevalI bhagavAn ke eka samayameM kevajJAna aura kevaladarzana ye do upayoga mAna liye haiM / " jamhA kevaliNAhe jugavaM tado doSi" vaha kevalajJAnAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa karmoMke kSaya ho jAne ke kAraNa kathana kara diyA jAtA hai| kevalAna adhika prakAzamAna padArtha hai| ataH kevalI mAramA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99 tatvArthacintAmaNiH cetanA guNakI ke chajJAnasvarUpa paryAya sarvadA hotI rahatI hai / sampUrNa padArthoM kI sattAkA Alocana karanevAlA anantadarzana usI jJAnameM antarbhASita ho jAtA hai| eka guNa nahIM dhAra sakatA hai / ataH kSayopazamajanya labdhisvarUpa jJAna ekase haiM / kintu upayogasvarUpa paryAyase pariNata ho rahA jJAna eka myUna adhika nahIM / eka samaya meM do paryAyako lekara cAra taka ho sakate samaya meM eka hI hogA, sopayogayorjJAnayoH saha pratiSedhAditi nivedayanti / upayogasahita ho rahe do jJAnoMke sAtha sAtha ho jAnekA niSedha hai| isa rahasyako zrI vidyAnanda AcArya vArttikadvArA sabake sanmukha nivedana karate haiM / kSAyopazamikaM jJAnaM sopayogaM kramAditi / nArthasya vyAhatiH kAcitkramajJAnAbhidhAyinaH // 6 // jJAnAvaraNa karmoke kSayopazamase utpanna huye jJAna yadi upayogasahita upajeMge to kramase hI upjeNge| aisA karane meM kamase jJAnoM kI utpattikA kathana karanevAle syAdvAdI vidvAnake yahA~ koI arthakA vyAghAta nahIM hotA hai / arthAt- - baddha AtmAmeM dezaghAtI prakRtiyoMke udayakI avasthA upayogasvarUpa jJAna yA darzanakI eka hI paryAya eka samayameM ho sakatI hai| hAM, jJAnAvaraNa, darzamAvaraNake kSaya ho jAnepara abaddha AtmAmeM bhale hI do paryAya ho jAnekA vyapadeza ho jAya to koI kSati nahIM hai / saMsArI jIva kramase dRSTA, jJAtA, hai / aura kevalI bhagavAn yugapat dRSTA, jJAtA haiM / 1 nirupayogasyAnekasya jJAnasya sahabhAvavacanasAmarthyAt sopayogasya kramabhAvaH kSAyopazamikasyetyuktaM bhavati / tathA ca nArthasya hAniH kramabhAvijJAnAvabodhakasya sambhAvyate / upayoga Atmaka nahIM aise aneka jJAnoMke eka sAtha ho jAneke kathanakI sAmarthya se yaha bAta arthApattidvArA kaha dI jAtI hai ki upayogasahita ho rahe kSAyopazamika jJAnoMkA krama kramase hI utpAda hotA hai / aura tisa prakAra honepara kramase honevAle jJAnoMko samajhAnevAle syAdvAdavAdIke 1 yahAM kisI prayojanakI hAni nahIM sambhavatI hai| arthAt alpajJAnI jJAtAoMke kSAyopazamika jJAnoMke kramase utpanna ho jAnemeM kisI arthakI hAni nahIM ho pAtI hai / pratyuta cetanA guNakI * vartanA anusAra ThIka paryAya honekA siddhAnta akSuNNa banA rahatA hai / atrAparAkRtamanUdya nirAkurvannAha /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike yahAM prakaraNa meM dUsare vAdiyoMke ceSTita karanekA anuvAda kara punaH usako nirAkaraNa karate huye zrI vidyAnanda svAmI spaSTa bhASaNa kahate haiM / 100 nopayogI saha syAtAmityAryAH khyApayanti ye / darzanajJAnarUpau tau na tu jJAnAtmakAviti // 7 // jJAnAnAM sahabhAvAya teSAmetadviruddhayate / kramabhAvi ca yajjJAnamiti yuktaM tato na tat // 8 // zrI samantabhadra AcArya do upayogoMkA sAtha sAtha honA nahIM mAnate haiN| yahAM kahe gaye ki Arya vidvAn yaha artha bakhAnate haiN| kiMtu jJAnasvarUpa do upayogoMke jJAnopayoga aura dUsarA darzanopayoga ye do aura zrutajJAna athavA cAkSuSapratyakSa aura rasanA eka kAlameM ho sakate haiM / isa prakAra unake eka sAtha do upayoga nahIM hote haiM, isa siddhAntavAkyakA jo upayoga sAtha nahIM hote haiM, / ki darzana aura jJAnasvarUpa ve sAtha ho jAnekA niSedha nahIM haiM arthAt - eka upayoga sAtha nahIM ho sakate haiM / kintu matijJAna indriyajanya pratyakSa aise do Adika kaI jJAna to kahane para zrI vidyAnanda AcArya kahate haiM ki una AryoMke yahAM kaI upayoga Atmaka jJAnoMkA sahabhAva kathana karaneke liye isa siddhAntavAkyase virodha paDatA hai ki " kramabhAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRtam " zrI samantabhadra svAmIne AptamImAMsA meM kahA hai ki kSayopazamase janya jo jJAna syAdvAdanyAyase saMskArayukta ho rahe krama kramase hote haiM, ve bhI pramANa haiM / tisa kAraNa isa prakAra vaha kaI jJAnoMkA sahabhAva kathana karanA yuktipUrNa nahIM hai / tattra yahI hai ki rUpa, rasa Adi guNoM kA eka samaya meM nIlA, pIlA, khaDDA, mIThA, AdikameMse jaise koI eka hI pariNAma hotA hai, usI prakAra caitanyaguNakA eka samaya meM upayogasvarUpa eka hI pariNAma hogA / 1 yadApi " kramabhAvi ca yajjJAnamiti " samantabhadrasvAmivacanamanyathA vyAcakSate virodhaparihArArthaM tadApi doSamudbhAvayati / virodha doSakA parihAra karaneke liye jaba kabhI ve vidvAn kramase honevAle jo jJAna haiM, ve pramANa haiM, isa prakAra zrI samantabhadra svAmI ke vacanoMkA dUsare prakAroMse yoM vakSyamANa vyAkhyAna karate haiM, taba bhI unake Upara zrIvidyAnandI AcArya doSoMko uThAte haiN| 1 zadvasaMsRSTavijJAnApekSayA vacanaM tathA / yasmAduktaM tadevAryaiH syAdvAdanayasaMsthitam // 9 //
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH iti vyAcakSate ye tu teSAM matyAdivedanaM / pramANaM tatra neSTaM syAttataH sUtrasya bAdhanam // 10 // 101 vidvAn AptamImAMsA ke vAkyakA artha yoM vakhAnate haiM ki jisa kAraNa se zrI samantabhadrAcAryane zadvake sAtha saMsargako prApta ho rahe vijJAnakI apekSAse tisa prakArakA vacana kahA hai, tabhI to una AcAryauko jJAnakA syAdvAdanIti se bhale prakAra sthita ho jAnA kahanA paDA / arthAt -- jina jJAnoM meM zadvakI yojanA ho jAtI hai, jaise ki kisI Aptake kahane se kisI dezameM dhAnyakI utpattikA jJAna kiyA tathA usake zadvoM dvArA vahAMke puruSoM meM sadAcAra meM pravRtti jJAta kara lI, vidvAnoMkA sadbhAva samajha liyA, ityAdika aise zadvasaMsargIjJAna to zrotAko kramase hI hoveMge / aisA artha karanepara hI " syAdvAdanayasaMskRtam " yaha pada bhI ThIka saMgata ho jAtA hai / jainoMne zadvasaMsargIjJAnako syAdvAdanIti se saMskRta kara zrutajJAna mAna liyA hai / syAdvAda nIti zrutajJAna meM hI to lakatI hai| kiMtu zabdakI yojanAse rahita ho rahe bahubhAga zrutajJAna aura sabhI mati, avadhi aura mana:paryaya ye jJAna to kaI eka sAtha ho sakate haiM / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra aptamImAMsA ke vAkyakA jo vidvAn vyAkhyAna kara rahe haiM, unake yahAM matijJAna, atradhijJAna, mana:paryayajJAna aura zabdakA saMsarga nahIM rakhanevAlA bahubhAga zrutajJAna, ye jJAna to pramANa nahIM abhISTa ho sakeMge aura taisA ho jAnese sUtrakArake pAMcoM jJAnoMko pramANa kahanevAle sUtrakI bAdhA upasthita ho jAyagI / arthAt - sampUrNa pramANoMkA niyama karanevAlI zrI samantabhadra mahodayakI kArikA ke pUrvArdhakA artha kevalajJAnakA pramANapanA kiyA jA rahA hai / so to ThIka hai / kintu kArikA ke uttarArddhase yadi zabdasaMsargI zrutajJAnakA hI pramANapanA kaha diyA jAyagA to zeSa mati Adika jJAnoMkA pramANapanA vyavasthita nahIM ho sakegA aura aisI dazA meM "mati zrutAvadhimanaH paryayakevalAni jJAnaM " isa zrI umAsvAmI mahArAjake pramANapratipAdaka sUtra se zrI samantabhadra svAmIkI kArikAkA virodha Thana jAyagA / aise paraspara virodhako to koI bhalA mAnuSa iSTa nahIM karegA / " tatvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsana " mityanena kevalasya " kramabhAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRta " mityanena ca zrutasyAgamasya pramANAntaravacanamiti vyAkhyAne matijJAnasyAtradhimana:paryayayozca nAtra pramANatvamuktaM syAt / tathA ca "matizrutAvadhimana:paryaya kevalAni jJAnaM " " tatpramANe " iti jJAnapaMcakasya pramANadvayarUpatvapratipAdakasUtreNa bAdhanaM prasajyeta / " tatrajJAnaM pramANate " yaha devAgama stotrakI kArikA hai| isakA artha yoM hai ki he jineMdra ! tumhAre yahAM stroM kA yathArthajJAna hI pramANa mAnA gayA hai / tina pramANa jJAnoMmeM pradhAna jJAna
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2 tatvArtha lokavArtike 1 kevalajJAna hai, jo sampUrNa padArthoMkA yugapat sAkSAt pratibhAsa kara detA hai / aura jo jJAna krama se honevAle haiM, ve bhI tastrajJAnasvarUpa hote huye pramANa haiM / syAdvAdanItise saMskRta hotA huA zrutajJAna bhI pramANa hai| athavA " syAdvAdanayasaMskRtaM " yaha vizeSaNa sabhI tatvajJAnoM meM lagA lenA cAhiye / saptabhaMgI prakriyA sarvatra sulabha hai| yahAM ukta kArikA ke pUrvArdhase kevalajJAnakA pramANapanA khAnate huye ve vidvAn kArikAke " kramamAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRtaM " isa uttarArddha karake kevala AgamasvarUpa zrutajJAnako dUsare pramANapanekA vacana hai, aisA kahate haiN| kintu aisA vyAkhyAma karanepara isa kArikAmeM matijJAna aura dezapratyakSasvarUpa avadhijJAna, mana:paryaya jJAnoMkA pramANapanA yaha nahIM kahA gayA samajhA jAyagA aura tisa prakAra kevalajJAna aura zrutajJAna ina do jJAnoMkA hI pramANapanA zrI samantabhadrasvAmIkI kArikAdvArA vyavasthita ho jAnepara tasvArthasUtrakAradvArA kahe gaye matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna ye pAMca jJAna pramANa haiM / tathA ve jJAna pratyakSa aura parokSa ina do pramANa strarUpa haiN| isa prakAra pAMcoM jJAnoM ko do pramANasvarUpapanA pratipAdana karanevAle sUtroM karake bAdhA ho jAnekA prasaMga prApta ho jAvegA / yadA tu matyAdijJAnacatuSTayaM kramabhAvi kevalaM ca yugapatsarvabhAsi pramANaM syAdvAdena pramANena sakaladezinA nayauzca vikalAzibhiH saMskRtaM sakalavipratipattinirAkaraNadvAreNAgatamiti vyAkhyAyate tadA sUtrabAdhA parihRtA bhavatyeva / kintu jaba zrI samantabhadrasvAmIkI kArikAkA artha yoM kiyA jAyagA ki " kramakramase hone vAmati zruta Adika cAroM jJAna aura eka hI samaya meM satra padArthoMko prakAzanevAlA kevaLa jJAna pramANa haiM / vastuke sakala aMzoMkA kathana karanevAle syAdvAda pramANakarake aura vastuke vikala aMzoMkA kathana karanevAle nayoMkarake vaha tatvajJAna saMskRta ho rahA hai / athavA pramANa to sakalAdezI vAkya saMskRta hai aura dravyArthika, paryAyArthika do naye vicArI vikalAdezI vAkyoMkara ke sahakAra prApta haiM / bauddha mImAMsaka Adi karake uThAye gaye sampUrNa vivAdoMkA nirAkaraNa karate karate ukta dvAra yA prakArase yaha siddhAnta prApta hogayA / isa prakAra kArikAkA vyAkhyAna kiyA jAyagA, taba to sUtra se AyI huyI bAdhAkA parihAra ho hI jAtA hai / nanu paravyAkhyAne'pi na sUtrabAdhA kramabhAvi ceti ca zabdAnmatijJAnasyAvadhimana:paryayozca saMgrahAdityatra doSamAha / phira bhI dUsare vidvAn apane giragaye pakSakA punaH avadhAraNa karate haiM ki dUsare vidvAn ke dvArA vyAkhyAna karanepara bhI kArikAkI sUtrase bAdhA yoM nahIM AtI hai ki " kramabhAvi ca " yoM kArikA meM paDe huye ca zabda karake matijJAnakA aura avadhijJAna, mana:paryayajJAnakA saMgraha ho jAtA hai| aisI dazAmeM zrI samantabhadrasvAmIkI kArikAdvArA bhI pAMcoM jJAnoMko pramANapanA prApta ho jAtA
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 103 hai / isa prakAra unake kahanepara bhI zrI vidyAnando AcArya yahAM A rahe doSoMko spaSTa kara kahate haiM, so suniye / cazabdAtsaMgrahAttasya tadvirodho na cetkatham / tasyAkrameNa janmeti labhyate vacanAdvinA // 11 // ca zadba karake mati Adi jJAnoMkA saMgraha ho jAnese usa kArikAke vAkyakA usa sUtrase virodha nahIM hotA hai, yadi yoM kahoge ! to batAo ki una mati Adi jJAnoMkI akramase utpatti ho jAtI hai, yaha tumhArA siddhAnta kaNThokta vacanake vinA mulA kaise prApta ho sakatA hai ! arthAt ca zadvase mati AdikakA saMgraha to ho jAyagA, kintu tumako abhISTa ho rahA jJAnoMkA eka sAtha honA malA kaise vinA kahe hI kArikAse nikala sakatA hai ? zrI samantabhadra AcAryame " kramabhAvi zadva to kahA hai| kintu akramamAvi zadva nahIM kahA hai, ataH tumhArA vyAkhyAna ThIka nahIM hai / 35 kramabhASi syAdvAdanaya saMskRtaM ca zadvAnmatyAdijJAnaM kramabhAvIti na vyAkhyAyate yatastasyAkramabhAvitvaM vacanAdvinA na labhyeta / kiM tarhi syAdvAdanayasaMskRtaM / yattu zrutajJAnaM prabhAvi cazadvAdakramabhAvi ca matyAdijJAnamiti vyAkhyAnaM kriyate sUtrabAdhAparihArasyaivaM prasiddheriti cet, naivamiti vacanAt sUtrAnmatyAdijJAnamakramabhAviprakAzanAdvinA labdhumazakteH / paravAdI kahatA hai ki hama kramase honevAle tathA syAdvAdanayase saMskRta ho rahe zrutajJAna aura ca zadvase saMgRhIta kamapUrvaka honevAle mati Adi jJAna pramANa haiM, aisA vyAkhyAna nahIM karate haiM, jisase ki jainoMkA kSAyopazamika jJAnoMke kramabhAvIpanakA mantavya to siddha ho jAya aura hamapara vAdiyoMdvArA mAnA gayA una mati Adika jJAnoMkA akramase ho jAnApana vicArA vacanake vinA prApta nahIM ho sake / to hama kArikAkA kaisA vyAkhyAna karate haiM ? isakA uttara yaha hai ki jo jJAna syAdvAdavAkya aura naya vAkyoMse saMskAra prApta ho rahA zrutajJAna hai, vaha to kramase hI honevAlA hai / kyoMki zahnoMkI yojanA krapase hI hotI hai| ataH zabdasaMyukta zrutajJAna to kramAvi hai / aura ca zadvakarake liye gaye akramase honevAle mati Adi jJAna bhI pramANa haiM / isa prakAra svAmIjIkI kArikAkA vyAkhyAna kiyA jAtA hai| aisA DhaMga banAnepara zrI umAsvAmI mahArAjake sUtra se AnevAlI bAdhA ke parihArakI prasiddhi ho jAtI hai| isa prakAra paravAdiyoM ke kahane para AcArya mahArAja kahate haiM ki yoM to nahIM khnaa| kyoMki mati Adika jJAna akramase yAnI eka sAtha bhI kaI ho jAte haiN| isa tasvako prakAzamevALe sUtrabacana yA kArikA vaccana ke 1
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike vinA hI vaha tumhArA artha prApta nahIM ho sakatA hai| hAM, isake viparIta " ekadA na dvAvupayogI" yaha vacana jAgarUka ho rahA hai / darzana, avagraha, IhA, avAya, dhAraNA, smRti, pratyabhijJAna, tarka ye upayoga kramase hI hote haiM / bhurabhurI kacauDI khAne para bhI pAMcoM indriyoMse janya jJAna kramase hI hote haiN| mati Adika kaI jJAnoMkA eka sAtha upajanA viruddha hai| . nanu baDhAdisUtra matijJAnayogapadyamatipAdakaM sAvadastIti zaMkAmupadarya pratyAcaSTe / paravAdI vidvAn apane pakSako puSTa karane ke liye AmaMtraNa detA hai ki kaI mati jJAnoMke yugapat ho jAnepanakA. pratipAdana karanevAlA " bahubahuvidhakSiprA" ityAdi sUtra to vidyamAna hai hI / isa prakArakI AzaMkAko dikhalA kara zrI vidyAnanda AcArya usa zaMkAkA pratyAkhyAna karate haiN| bahvAdhavagrahAdInAmupadezAtsahodbhavaH / jJAnAnAmiti cenaivaM sUtrArthAnavabodhataH // 12 // bahuSvartheSu tatraikovagrahAdiritIpyate / tathA ca na bahUni syuH sahajJAnAni jAtucit // 13 // bahu, bahuvidha Adi padArthoke bhavagraha, IhA Adi jJAnoMkA sUtrakArane upadeza diyA hai| ataH kaI jJAnoMkA sAtha upajanA siddha ho jAtA hai| arthAta-eka sAtha huye bahutase jJAna hI to viSayabhUta bahuta arthoko jAna sakeMge / eka jJAna to eka hI arthako jAna paavegaa| jaba ki sUtrakArane bahuta padArthokA eka samayameM jAna lenA upadiSTa kiyA hai, ataH siddha hotA hai ki eka samayameM aneka jJAna ho jAte haiM / isa prakAra zaMkAkArake kahanepara AcArya kahate haiM yoM to nahIM kahanA / kyoMki sUtrake vAstavika arthakA tumako jJAna nahIM huA hai / zrI umAsvAmI mahArAjako bahutase arthoMmeM yA bahuta jAtike aneka arthoMmeM eka avagraha, eka IhA jJAna, Adi ho jAte haiN| isa prakAra usa sUtrameM artha abhISTa ho rahA hai| aura tisa prakAra honepara kadAcit bhI eka sAtha bahuta jJAna nahIM ho pAyeMge / aryAda-eka samayameM eka hI jJAna hogaa| vaha eka jJAna hI bhaLe hI lAkhoM, karoDoM, asaMkhyoM pajhoMko yugapat jAna leve aisA sUtrakArakA mantavya hai / pratyeka arthake lie eka eka jJAna mAna lenA nirdoSa siddhAnta nahIM hai / eka jJAnase anekoM artha jAne jA sakate haiM / aura eka dhArAmeM baha rahe aneka jJAnoMse mI eka artha jAnA jA sakatA hai| koI ekAnta nahIM hai| " pratilakSyalakSaNopaplava " yA pratyartha jJAnAbhinivezaH, isameM aneka doSa Ate haiN| kathamevamidaM sUtrabhanekasya jJAnasyaikA sahabhAvaM prakAzayama virudhyate iti pepapate /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ tArthacintAmaNiH zaMkAkAra kahatA hai ki yoM kahanepara to yAnI eka samaya meM eka hI jJAnakA sadbhAva mAnanepara to eka AtmAmeM eka samaya anekajJAnoM ke sAtha sAtha ho jAneko prakAza rahA yaha " ekAdIni bhAgyAni " ityAdi sUtra malA kyoM nahIM viruddha ho jAvegA ! arthAt - eka samaya meM eka hI jJAna mAna cukanepara punaH isa sUtra dvArA eka sAtha cAra jJAnoMtakakA upadeza denA viruddha paDegA | jainoMke matakA isa sUtrase virodha Thana jAyagA / isa prakAra kaTAkSa karanepara to zrIvidyAnanda AcAryako yo samAdhAna kahanA paDatA hai, so suniye / 105 zaktyarpaNAttu tadbhAvaH saheti na virudhyate / kathaMcidakramodbhUtiH syAdvAdanyAyavedinAm // 14 // jJAnakI labdhisvarUpa zaktiyoMkI vivakSA karanese to isa sUtra dvArA do, tIna, cAra jJAnoMkA sahabhAva kathana kara denA viruddha nahIM paDatA hai / kyoMki syAdvAda siddhAntakI bItiko jAnanevAle vidvAnoM ke yahAM kathaMcit yAnI kisI kSayopazamakI apekSAse kaI jJAnoMkA akramase upajanA aviruddha hai / jaise ki siddhAnta, nyAya, vyAkaraNa, sAhityako jAnanevAlA vidvAn sote samaya yA khAte, pIte, khelate samaya bhI ukta viSayoMkI vyutpattise sahita hai / kintu paDhAte samaya yA vyAkhyAna karate samaya eka hI viSaya ke jJAnase upayukta ho rahA hai| ataH mati Adika jJAnoMmeM 1 syAt kramaH 2 syAt akrapaH 3 spAt ubhayaM 8 syAt avaktavyaM 5 syAt krama - avaktavyaM 6 syAt akrama - avaktavyaM 7 syAt krama akrama - avaktavyaM yaha saptabhaMgI prakriyA lagA lenA / khetakI vivakSita maTTI bhale hI saikaDoM hajAro prakAra vanaspatistrarUpa pariNamana kara sakatI hai, kintu vartamAna samaya meM gehUM, jvAra, bAjarI AdimeMse kisI ekarUpa hI pariNata ho rahI hai / kSAyopazamikajJAnAnAM hi svAvaraNakSayopazamayaugapadyazakteH sahabhAvo'styeka trAtmani yoga iti kathaJcidamotpattirna virudhyate sUtroktA syAdvAdanyAyavidAM / sarvathA sahabhAvAsahabhAvayoranabhyupagamAcca na pratItivirodhaH zaktyAtmanaiva hi sahabhAvo nopayuktAtmanA upayuktAtmanA vA'sahabhAvo na zaktyAtmanApIti pratItisiddhaM / kAraNa ki kSAyopazamika cAra jJAnoMkI apane apane AvaraNa karanevAle jJAnAvaraNa kamauke kSayopazamakA yugapatpane karake huyI zaktikA sahabhAva eka AtmAmeM vidyamAna hai / kintu upayoga Atmaka kaI jJAnoMkA sahabhAva nahIM hai / isa prakAra una jJAnoMkI isa sUtra meM kahI gayI akramase utpatti to spAdvAda nyAyako jAnanevAle vijJoMke yahAM viruddha nahIM hotI hai / zakti aura upayogakI apekSA isa sUtrakA aura " ekadA na dvAvupayogau " isa Akara vAkyakA koI virodha nahIM paDatA hai hama jainoMne sabhI prakAra zAnoMke sahabhAva aura sabhI prakAroMse jJAnoMke asahabhAvako svIkAra nahIM 1 14
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike kiyA hai| ataH pramANaprasiddha pratItioMse virodha nahIM AtA hai / hama zaktisvarUpakarake hI jJAnoMkA sahabhAva mAnate haiN| upayuktasvarUpa karake kaI jJAnoMkA sahabhAva eka samayameM nahIM mAnate haiM athavA upayuktasvarUpa karake hI jJAnoMkA asahamAva ( kramamAva ) hai / zakti svarUpakarake bhI asahabhAva hoya yoM nahIM hai / yaha siddhAnta pratItiyoMse siddha ho rahA hai| sahopayuktAtmanApi rUpAdijJAnapaMcakamAdurbhAvamupayantaM pratyAha / jo vAdI vidvAn upayuktapana svarUpakarake bhI rUpa, rasa Adike pAMca jhAnoMkI eka sAtha utpattiko svIkAra kara rahA hai, usake prati anuvAda karate huye AcArya mahArAja siddhAnta vacanako kahate haiN| zaSkulIbhakSaNAdau tu rasAdijJAnapaMcakam / sakRdeva tathA tatra pratIteriti yo vadet // 15 // tasya tatsmRtayaH kinna saha syurvishesstH| tatra tAdRkSasaMvitteH kadAcitkasyacitkacit // 16 // sarvasya sarvadAtve tadrasAdijJAnapaMcakam / sahopajAyate naiva smRtivattatkamekSaNAt // 17 // bhurIbhurI ( khastA ) kacauDI, pApaDa, mahovekA pAna Adike bhakSaNa, sUMghane, chane AdimeM huye usa gandha Adike pAMcoM jJAnoMkA eka hI samayameM tisa prakAra yahAM honA pratIta ho rahA hai| ataH upayogasvarUpa bhI aneka jJAna eka samayameM ho sakate haiM / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra jo koI vidvAn kahegA, usa vidvAnake yahAM una pAcoM jJAnoMkI smRtiyAM vizeSatA rahita honese eka sAtha kyoM nahIM ho jAtI haiM / arthAt jaba ki anubhava eka sAtha pAMca ho gaye haiM, to smRtiyAM bhI eka sAtha pAMca ho jAnI cAhiye / anubhavake anusAra smRtiyAM duA karatI haiN| syAdvAdasiddhAntI hama eka sAtha kaI jJAna ho jAneko mAnanevAle tumase pUMchate haiM ki kisI kALameM kisI eka vyaktiko kahIM bhI ho gayI tisa prakAra eka samayameM huye aneka bAnoMkI samvittise vahAM kacauDI bhakSaNa AdimeM usa rasAdike pAMca jJAnoMke eka sAtha upajanekI vyavasthA karate ho! athavA sadA sampUrNa vyaktiyoMke sabhI aise sthaloMpara ho rahI tisa prakAra samvittioMse pAMcoM jJAnoMkA sAtha ho jAnA svIkAra karate ho ! batAo / prathamapakSa anusAra kisIko kahIM kabhI taisA jAna kara lenese to yathArtha vyavasthA nahIM banatI hai| mithyAjJAna dvArA bhramavaza kahIM kabhI kisI uddhAnta puruSako prAyaH aisI samvittiyAM hojAyA karatI haiM, jo ki uttarakAlameM bAdhita ho jAtI haiN| hAM,
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 107 dvitIya pakSakA grahaNa karanA prazasta hai / kintu sabhI vyaktiyoMko sadA aise sabhI sthaloMpara rasa AdikoMke ve pAMca jJAna eka sAtha upaja rahe nahIM jAne jAte haiM / jaise kacauDI makSaNa kara cukanepara pIche rUpa, rasa AdikI smRtiyAM kramase hI hotI haiN| isa prakAra una rUpa Adike pAMca jJAnoMkA bhI kramase upajanA dekhA jAtA hai| arthAt -- uttama kacauDI sambandhI rUpa, gandha, sparza, zadva, rasa, inake pAMca jJAna kramase hote haiN| zIghra zIghra pravRtti ho jAnese saMskAravaza Atura prANI yugapatpakA korA abhimAna karaletA hai / - kramajanma kacid dRSTvA smRtInAmanumIyate / sarvatra kramabhAvitvaM yadyanyatrApi tatsamaM // 18 // 1 pUrvapakSI kahatA hai ki hama rUpa Adike jJAnoMkI to eka sAtha utpattiko mAna lete haiM kintu unakI smRtiyAM kramase hI hotI huyI mAna lI jAtI haiN| kyoMki kisI bhI dRSTAntameM smRtiyoMkA kramase ho rahe janmako dekha karake sabhI sthaloMpara smRtioMke kramase honepanakA anumAna kara kiyA jAtA hai / isapara AcArya mahArAja kahate haiM ki yadi isa prakAra smRtioMkA kramabhAvI mAnA jAyagA taba to sabhI rUpa Adika pAMca anya jJAnoMmeM bhI vaha kramase utpanna honApana samAna hai / smRti aura anumatroMke kramase utpAda honemeM koI antara nahIM hai / paMcabhirvyavadhAnaM tu zaSkulI bhakSaNAdiSu / rasAdivedaneSu syAdyathA tadvatsmRtiSvapi // 19 // huyI unakI smRtioMmeM pAMca jisa prakAra pApaDa bhakSaNa, pAna cavAnA Adike pIche kAlameM yA bIcake cAra vyavadhAyakoMkarake vyavadhAna paDa jAtA hai, unhIMke samAna kacauDImakSaNa, pAnaka ( ThaMDAI ) pAna Adika meM huye rasa, gandha Adike jJAnoM meM bhI to pAMcoM karake vyavadhAna paDa jAyagA / pAMca aMgulibhoM meM dezoM ke pAMca yA cAra vyavadhAna honepara bhI jaise pAMcapanA hai, jJAnoMmeM bhI kALa kRta pAMca vyavadhAna paDa jAnese hI pAMcajJAnapanA vyavasthita hai / viSayoMkI apekSA jJAnoMkI saMkhyA vaisI niyata nahIM hai, jaisI ki bhinna samayoM meM ho rahIM nyArI pariNatiyoM dvArA jJAnoMkI saMkhyA niyata ho jAtI hai / laghuvRtterna vicchedaH smRtInAmupalakSyate / yathA tathaiva rUpAdijJAnAnAmiti manyatAm // 20 // vegapUrvaka ghUmate huye cakake samAna zIghra zIghra lAghavase pravRtti ho jAneke kAraNa smRtiyoMkA madhyavartI antarAla jisa prakAra nahIM dIkha pAtA hai, tisa hI prakAra kacauDI makSaNa AdimeM rUpa,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.8 tatvAryazlokavArtike rasa Adike pAMca jJAnoMkA vyavadhAna nahIM dIkha rahA hai, isa vAtako mAna lo / arthAtsmRtiyoMke samAna bAnoMmeM bhI madhyavartI antarAla paDa rahA hai| pAMco jJAna eka sAtha nahIM huye haiM, kramase hI upajate haiN| asaMkhyAtaiH kSaNaiH padmapatradvitayabhedanam / vicchinnaM sakRdAbhAti yeSAM bhrAnteH kutazcana // 21 // * paMcaH samayaisteSAM kinna rUpAdivedanam / vicchinnamapi bhAtIhAvicchinnamiva vibhramAt // 22 // jo koI vidvAn pAMca sau kamalake pattoMkI do do pattoMse jaDI huyI gaDDIke sUcI dvArA bheda karaneko asaMkhyAta samayoM karake vyavahita ho rahA svIkAra karate haiM, kintu kisI kAraNase bhrAntivaza unhIM jina vAdiyoMke yahAM padma patroMkA bhidanA eka samayameM ho rahA dIkha rahA hai, una vidvAnoMke yahAM rUpa, rasa AdikA jJAna pAMca samayoM karake vyavahita ho rahA bhI kyoM nahIM vizeSa bhramase avyavahita sarIkhA ho rahA dIkha jAtA mAnA jAyagA ! bhAvArtha-sau kamaLake patroMko chedane meM to jo vidvAn ninyAnave samayoMkA vyavadhAna mAnate haiM, unako rUpa Adike jJAnoMmeM bIca hA vyavadhAna mAnanA anivArya hogA / vastutaH jainasiddhAMta anusAra vicArA jAya to sau patra kyA karoDo tara Upara rakhe huye patroMko eka hI samayameM sUI yA bandUka kI golI Adise chedA jA sakatA hai / eka samayameM saikar3oM yojanataka padArthokI gati mAnI gayI hai| hAM, pUrva aparapanA avazya hai / eka hI samayameM pahile Uparake pattekA bhedanA hai / pazcAt nIce ke pattekA chidanA ho jAtA hai / kintu rUpa Adike jJAna to pUrA eka eka samaya ghera leMge / taba kahIM pAMca jJAna nyUnase nyUna pAMca samayoMmeM hoMge / sthUla dRSTivAle jIvoMke to kacauDI khAte samaya bhI huA eka eka jJAna asaMkhyAta samayoMko ghera letA hai| ataH prativAdiyoMdvArA svIkAra kiye gaye " kmlptrshtche|" dRSTAntakI sAmarthya se rUpa Adi jJAnoMkA viccheda, sAdha diyA gayA hai| katipaya AgrahiyoMkI viparIta buddhiko to dekho ki eka eka samayameM mI midanevAle kamalapatroM meM to kaI samaya lagate mAnate haiN| kintu rUpa Adika jJAnoM meM nahIM, Azcarya hai ! + vyavasAyAtmakaM cakSurjJAnaM gavi yadA tdaa| mataGgajavikalpo'pItyanayoH sakRdudbhavaH // 23 // * paMcazaH iti pAThAMtaraM vartate. + nirvikalpAtmakaM iti pAThAMtaraM vidyate.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArthacintAmaNiH jJAnadvaya sakRjjanmaniSedhaM hanti cenna vai / tayorapi sahaivopayuktayorasti vedanam // 24 // yadopayujyate hyAtmA mataGgajavikalpane / tadA locanavijJAnaM gavi mandopayogahRt // 25 // yahAM para bauddha kahate haiM ki jisa hI samaya sanmukha ho rahI gaumeM cakSu indriyajanya nirvikalpaka svarUpa pratyakSajJAna ho rahA hai, usI samaya hAthIkA vikalpajJAna bhI ho rahA hai / isa prakAra ina do jJAnakA sAtha utpanna ho jAnA to jainadvArA mAne gaye do jJAnoMkI eka samaya meM utpattike niSedhako naSTa kara detA hai / isa prakAra prativAdiyoMke kahanepara to hama jaina kahate haiM ki upayogako prApta ho rahe una godarzana aura gajavikalpa donoM bhI jJAnoMkA eka sAtha hI anubhava kathamapi nahIM ho rahA hai / jisa samaya AtmA hAthIkA vikalpajJAna karanemeM upayukta ho rahI hai, usa samaya gaumeM huA netrajanya jJAna to manda upayogI hotA huA naSTa ho cukA hai / ataH nirvikalpaka aura savikalpaka donoM jJAna kramase hI upajate haiM, aisA nizcayase samajhalo / 109 tathA tatropayuktasya mataGgajavikalpane / pratIyanti svayaM santo bhAvayanto vizeSataH // 26 // samopayuktatA tatra kasyacitpratibhAti yA / sAzusaMcaraNAddhAntega kuJjaravikalpavat // 27 // aura jisa samaya AtmA gauke cAkSuSapratyakSa karanemeM upayogI ho rahA hai, usa samaya hAthI kA vikalpajJAna karanemeM manda karate hue apane upayogakA upasaMhAra kara rahA hai| vizeSarUpoMse bhAvanA kara rahe sajjana vidvAn isa taratrakI svayaM pratIti kara rahe haiN| kisI kisI sthUla buddhibAle puruSako una donoM jJAnoM meM samAna kAla hI upayuktapanA jo pratibhAsa rahA hai, vaha to zIghra zIghra jJAnoMkA saMcAra ho jAneke vaza hogayI bhrAntise dekhA gayA hai / jaise ki gaukA vikalpajJAna aura hAthIkA vikalpajJAna / yadyapi ye do vikalarajJAna kramase ho rahe haiM, phira bhI zIghra zIghra Age pIche ho jAnese bhramavaza eka kAlameM ho rahe samajha lie jAte haiM / jaba ki do vikalpa jJAnoMkA kramase honA Apa bauddha svIkAra karate haiM, to usI prakAra do nirvikalpa savikalpa jJAnoMkA athavA kaI nirvikalpaka jJAnakA utpAda bhI kramase hI hogA, eka sAtha nahIM / 'nanvazva kalpanAkAle godRSTeH savikalpatAm / kathamevaM prasAdhyeta kacitsyAdvAdavedibhiH // 28 //
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 tattvArthazlokavArtike saMskArasmRtiheturyA godRSTiH savikalpikA / sAnyathA kSaNabhaMgAdidRSTivana tathA bhavet // 29 // bauddha jana apane pakSakA avadhAraNa karate huye kucodha uThAte haiM ki ukta prakArase eka samaya meM eka hI jJAna mAna lenepara jainoMke prati hama bauddha pUMchate haiM ki isa prakAra ghoDekA vikalpaka jJAna karate samaya gauke darzanakI savilpakatAko syAdvAdasiddhAntako jAnanevAle vidvAnoM karake bhalA kahIM kisa prakAra sAdhA jAvegA ? btaao| anyathA yAnI godarzanako usI samaya yadi savikalpaka , nahIM mAnA jAyagA to kSaNikatva, svargaprApaNazakti, Adike darzanoM samAna vaha godarzana bhI savikalpaka ho rahA, tisa prakAra saMskAroMdvArA smRtikA kAraNa nahIM ho skegaa| arthAt-vastubhUta aANikatvakA jJAna to nirvikalpaka darzanase hI ho cukA thaa| phira bhI nityatvake samArohako dUra karaneke liye satvahetudvArA padArthoke kSaNikapaneko anumAnase sAdha diyA jAtA hai / bauddhoMke yahAM vAstavika padArthokA pratyakSa jJAna hI honA mAnA gayA hai| isI prakAra dAnakartA puruSakI svargaprApaNazaktikA nirvikalpaka darzana ho jAtA hai / kSaNikatva Adike darzanoMkA savikalpakapanA nahIM honeke kAraNa pIche unakI smRtiyAM nahIM ho pAtI hai| yadi jaina jana godarzanake samaya azvakA savikalpaka jJAna nahIM mAneMge to pazcAt gaukA smaraNa nahIM ho sakegA / hAM, donoMke eka sAtha mAnalenepara to godarzanameM azvavikalpase savikalpapanA A jAtA hai / aura vaha saMskAra jamAtA huA pIche kAlameM honevAlI smRtikA kAraNa ho jAtA / ataH hama bauddhoMke mantavya anusAra darzana, jJAna aura vikalpa jJAna donoMkA yogapadya bana sakatA hai| ityAzrayopayogAyAH savikalpatvasAdhanaM / netrAlocanamAtrasya nApramANAtmanaH sadA // 30 // godarzanopayogena sahabhAvaH kathaM na tu / tadvijJAnopayogasya nArthavyAghAtakRtvadA // 31 // abhI bauddha hI kahe jA rahe haiM ki isa prakAra azvaSikalpake Azraya ho rahI upayogasvarUpa godRSTi ( nirvikalpajJAna ) ko savikalpakapanA sAdhanA ThIka hai / apramANasvarUpa ho rahe netrajanya kevaLa Alocana mAtra ( darzana ) ko sarvadA savikalpakapanA nahIM sAdhA jAtA hai| ataH usa upayoga Atmaka savikalpaka vijJAnakA godarzanasvarUpa upayogake sAtha to eka kAlameM sadbhAva kyoM nahIM hogA ? yAnI donoM jJAna eka sAtha raha sakate haiM, usa samaya arthake vyAghAtako karanevAlA koI doSa nahIM AtA hai|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH ityacodyaM dRzastatrAnupayuktatvasiddhitaH / puMso vikalpavijJAnaM pratyevaM praNidhAnataH // 32 // sopayogaM punazcakSurdarzanaM prathamaM ttH| cakSurjJAnaM zrutaM tasmAttatrArthe'nyatra ca kramAt // 33 // aba AcArya kahate haiM ki ukta cAra vArtikoMdvArA kiyA gayA bauddhoMkA codha samIcIna nahIM hai / kyoMki azvakA vikalpajJAna karate samaya vahAM godarzanake anupayuktapanekI siddhi ho rahI hai| bAtA puruSakA vikalpajJAna karaneke prati hI ekAgra manovyApAra laga rahA hai / AtmAke upayoga kramase hI hote haiM / pahile upayogasahita cakSuHindriyajanya darzana hotA hai| vaha padArthokI sattAkA sAmAnya Alokana kara letA hai| usake pIche cakSuindriyajanya matijJAna hotA hai jo ki rUpa, AkRti aura ghaTa AdikI vikalpanA ( vyavasAya ) karatA huA unako vizeSarUpase jAna detA hai| usake bhI pIche usa arthameM yA usase sambandha rakhanevAle anya padArthomeM kramase zrutajJAna hotA hai / kacit cakSudarzana, cAkSuSa avagraha, IhA, avAya, dhAraNA, smRti, pratyabhijJAna, tarka, aura anumAna ye upayoga kramase aneka kSaNoMmeM upajate haiM, AtmAkA eka samayameM eka hI ora upayoga laga sakatA hai| prAdurbhavatkarotyAzuvRtyA saha janau dhiyaM / yathAhagjJAnayornRNAmiti siddhAntanizcayaH // 34 // jIvoMke jisa prakAra nirAkAra darzana aura sAkArajJAna ye upayoga kramase hI hote haiM, kintu zIghra hI donoMkI vRtti ho jAnese sthUlaghuddhi puruSoMke yahAM eka sAtha utpanna ho jAnemeM buddhiko prakaTa kara dete haiM, usI prakAra godarzana aura azvavikalpa yA cAkSuSa matijJAna aura zrutabAna ye bhI upayoga kramase hI hote haiN| kintu zIghra pIche varta jAnese eka sAtha donoMkI utpatti ho jAnemeM buddhiko prakaTa kara dete haiM / yaha nirNIta siddhAnta hai| bhAvArtha-chamastha jIvoMke upayoga kamase hI hoveMge, labdhikharUpa bhale hI eka sAtha cAra jJAna, tIma darzanataka ho jAya, prabhedoMkI apekSA saikar3oM kSayopazamarUpa vizuddhiyAM eka sAtha ho sakatI haiN| jananaM janiriti nAyamiganto yato jiriti prasajyate kiM tarhi, auNAdikaikAro'tra kriyate bahulavacanAt / uNAdayo bahulaM ca santIti vacanAt ikArAdayo'pyanuktAH karttamyA eveti siddhaM janiriti /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 tatvArthazlokavArtika ukta kArikAmeM kahA gayA jani zabda to " janI prAdurbhAve " dhAtuse bhAvameM i pratyaya kara banAyA gayA hai| upaja jAnA jani kahalAtA hai| yaha jani" zabda ikU pratyaya antameM kara nahIM banAyA gayA hai / jisase ki in bhAga "Ti" kA lopa hokara "ji" isa prakAra rUpa bana jAnekA prasaMga prApta hotA / to "jani" yahAM kauna pratyaya kiyA gayA hai ! isakA uttara yaha hai ki yahAM uNAdi pratyayoMmeM kahA gayA ikAra pratyaya kiyA jAtA hai| " ThaNAdayo bahulaM " yahAM bahula zabda ke kathanase zabdasiddhike upayogI aneka pratyaya kara liye jAte haiN| uNa, kirac, u, I, ru, ityAdika vahutase pratyaya haiM, aisA vaiyAkaraNane kahA hai| ataH sUtroMmeM kaNThokta nahIM kahe gaye bhI ikAra Adika pratyaya dhAtuoMse kara lene hI cAhiye / isa prakAra " janiH " yaha zabda siddha ho jAtA hai / tatra janau sahadhiyaM karotyAzuvRttyA cakSurbhAnaM tacchratajJAnaM ca kramAtmAdurbhavadapi kathaMciditi hi siddhAntavinizcayo na punaH saha kSAyopazamikadarzanajJAne sopayoge matizrutajJAne vA yena sUtrAvirodho na bhavet / na caitAvatA paramatasiddhistatra sarvathA kramabhAvijJAnavyavasthiteriha kathaMcittathAbhidhAnAt / usa utpattimeM kathaMcit kramase prakaTa ho rahe bhI cakSuindriyajanya jJAna aura zrutajJAna ye donoM jJAna cakrabhramaNa samAna zIghravRtti ho jAnese sAtha utpama huye kI buddhiko karadete haiN| isa prakAra jainasiddhAntakA vizeSa rUpase nizcaya ho rahA hai / kintu phira AvaraNoMke kSayopazamase utpanna huye upayogAtmaka darzana aura jJAna athavA upayogasahita matijJAna aura zrutajJAna eka sAtha nahIM hote haiM, jisase ki zrI samantabhadra svAmIkI kArikAkA zrI umAsvAmI ke dvArA kahe gaye sUtrake sAtha avirodha nahIM hotA / arthAt-donoM AcAryoMke vAkya aviruddha haiN| aura bhI eka bAta hai ki itanA kaha denese bauddha, naiyAyika, Adi dUsare matoMkI siddhi nahIM ho jAtI hai / kyoMki unhoMne sabhI prakAra kramase honevAle jJAnoMkI vyavasthA kI hai| aura yahAM syAdvAda siddhAntameM kisI kisI apekSAse tisa prakAra kramase aura akramase upayogoMkA upajanA kahA gayA hai| ataH anu. payogAtmakajJAna eka AtmAmeM ekako Adi lekara cAra taka hojAte haiM / yaha siddhAnta vyavasthita huaa| isa sUtrakA saaraaNsh| isa sUtrameM prakaraNa isa prakAra haiM ki eka samayameM eka AtmAmeM eka hI vijJAnako mAnanevAle paNDitoMke prati sambhavane yogya jJAnoMkI saMkhyA nirNayArtha sUtra kahanA avazya batAkara eka zabdakA artha karate huye una uddezya dalake jJAnoMkA nAma ullekha kiyA hai / eka sAtha pAMca jJAna kaise mI nahIM ho sakate haiN| bhAjya zaGkakA artha kara upayogasahita jJAmoMke sahabhASakA ekAmsa niSedha
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH " kiyA hai / chadmastha jIvoMke eka samaya meM do upayoga nahIM ho pAte haiN| isapara bahuta acchA vicAra calAyA hai / zrIsamantabhadra AcAryakI kArikA zrI umAkhAmI mahArAjake sUtroM ke anusAra hai / kSAyopazamika jJAna kramase hI hote haiN| jJAnoMkI zaktiyAM eka sAtha cAra athavA uttara medoMkI apekSA isase bhI adhika saMkhyAtaka Thahara jAtI haiN| kurakurI, kacauDI, pApara Adi khAnemeM kramase hI pAMca jJAna hote haiM / anyathA unakI smRtiyAM kramase nahIM ho paatii| Age pIche zIghra zIghra ho jAnese vyavadhAna nahIM dIkha pAtA hai / kintu vyavadhAna avazya hai / yahAM bauddhoMke sAtha acchA parAmarza kara bauddhoM kI yuktiyoMse hI jainasiddhAnta puSTa kara diyA hai| cAhe darzana upayoga yA jJAna upayoga hoya athavA matijJAna yA zrutajJAna hoya evaM cAkSutra pratyakSa yA rAsana pratyakSa hoya tathA avagraha, IhA, avAya hoya kintu ye upayoga kramase hI hoveMge / AMkhake palaka girAne meM asaMkhyAta samaya ho jAte hai / moTI dRSTivAlako atIva choTe kAlakA vyavadhAna pratIta nahIM hotA hai| hAM, jinakI pratimA parizuddha hai, una jIvoMko bAlakake anudina zarIravRddhi ke samAna jJAnoMkI kramase utpatti anubhUta ho jAtI hai / ataH syAdvAdasiddhAnta anusAra upayoga Atmaka jJAnoMkI kramase utpatti aura anupayoga Atmaka jJAnoMkI akramase bhI utpatti mAnate huye syAdvAdaprakriyAkI yojanA kara lenA cAhiye / ataH dUsare vAdiyoMkA kramase hI jJAnoMkI utpatti mAnanekA siddhAnta ThIka nahIM hai / isa prakAra prakRta sUtrake vyAkhyAnakA upasaMhAra kara diyA hai / 113 ekAdInyAcatvAri syuH zaktyAtmAni vyaktyA (sve) smaikaM / bhaktavyAni jJAnAnyadvaikasmiJjIve vijJairjJeyaM // 1 // samIcIna pAMcoM jJAnoMkA varNana karate samaya sambhavane yogya mithyA jJAnoMke nirUpaNa karane ke kiye zrI umAsvAmI mahArAjake mukhaniSadhase sUtrasUryakA udaya hotA hai / matizrutAvadhrayo viparyayazca // 31 // matijJAna aura zrutajJAna tathA avadhijJAna ye viparIta bhI ho jAte haiN| arthAt- -vyakta midhyAtra yA avyakta mithyAtva ke sAtha ekArthasamavAya ho jAnese athavA dUSita kAraNoMse utpatti ho jAnepara ukta tIna jJAna mithyAjJAna bana jAte haiM / kasyAH punarAzaMkAyA nivRtyartha kasyacidvA sidhyarthamidaM sUtramityAha / praznakartA pUchatA hai ki phira kaunasI AzaMkAkI nivRttike liye athavA kisa navya, bhavya arthakI siddhike liye yaha " matizrutASadhayo viparyayazca sUtra racA gayA hai ? isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttara kahate haiM / "" 15
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike atha jJAnAni paMcApi vyAkhyAtAni prpNctH| kiM samyageva mithyA vA sarvANyapi kadAcana // 1 // kAnicidvA tathA puMso mithyAzaMkAnivRttaye / sveSTapakSaprasiddhayarthaM matItyAdyAha saMprati // 2 // aba navIna prakaraNake anusAra yaha kahA jAtA hai ki vistArase pAMcoM bhI jJAnoMkA vyAkhyAna kiyA jA cukA hai / usameM kisIkA isa prakAra zaMkArUpa vicAra hai ki kyA sabhI jJAna kabhI kabhI samIcIna hI athavA mithyA mI ho jAte haiM ! yA AtmAke pAMcoMmeMse kitane hI jJAna tisa prakAra samIcIna aura mithyAjJAna ho jAte haiM ! isa prakAra mithyA AzaMkAoMkI nivRttike liye aura apane iSTa siddhAntapakSakI siddhike liye zrIumAsvAmI mahArAja avasara anusAra isa samaya "matizrutAvadhayo" ityAdi sUtrako spaSTa kahate haiN| __ pUrvapadAvadhAraNena sUtraM vyAcaSTe / mati, zruta, avadhijJAna hI viparIta ho jAte haiM, yo pahile uddezya vAkyake sAtha "evakAra" lagAkara avadhAraNa kiyA gayA hai| kintu mati, zruta, aura avadhi ye tIna jJAna mithyAjJAna hI haiM, isa prakAra vidheyadalake sAtha evakAra lagAnese hama jainoMkA iSTa siddhAnta bigaDa jAtA hai| kyoMki samyagdRSTi jIvoMmeM ho rahe mati, zruta, avadhi, ye tIna jJAna samyagjJAna bhI haiM / ataH uttaravartI avadhAraNako choDakara pUrvapadake sAtha evakAra lagAkara avadhAraNa karake zrIvidyAnandasvAmI isa sUtrakA vyAkhyAna karate haiN| matyAdayaH samAkhyAtAsta evetyavadhAraNAt / saMgRhyate kadAcina manaHparyayakevale // 3 // niyamena tayoH samyagbhAvanirNayataH sadA / mithyAtvakAraNAbhAvAdvizuddhAtmani sambhavAt // 4 // ve mati Adika jJAna hI mithyAjJAnarUpa karake bhale prakAra AmnAya anusAra kahe gaye haiN| isa prakAra pUrva avadhAraNa karanese manaHparyayajJAna aura kevalajJAna kabhI bhI viparyaya jJAna karake saMgRhIta nahIM ho pAte haiN| kyoMki una manaHparyayajJAna aura kevalajJAnameM sadA hI niyamakarake samIcIna bhAvakA nirNaya ho rahA hai / ye do jJAna vizeSarUpase zuddha ho rahe AtmAmeM upajate haiM / ataH inako mithyApanake sampAdanakA koI kAraNa nahIM hai / ataH Adike tIna jJAna mithyAjJAna bhI ho jAte haiN| aura ansake do jJAna samIcIna hI haiM /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmANaH 115 mmmmmmmmmmmunnaommunmunnaminerminommunintensistaniD. dRSTicAritramohasya kSaye vopazame'pi vaa| manaHparyayavijJAnaM bhavanmithyA na yujyate // 5 // darzanamohanIyakarma aura cAritramohanIya karmake kSaya yA upazama athavA kSayopazamake bhI honepara ho rahA manaHparyaya jJAna kaise bhI mithyA nahIM ho sakatA hai| bhAvArtha-samyagdarzana aura samyagcAritrake sahabhAvI manaHparyaya jJAnako mithyApanA yukta nahIM hai / chaThaveMse lekara bArahaveM guNasthAnataka manaHparyaya jJAna honA sambhavatA hai| jisa samaya munimahArAjake manaHparyayajJAna hai, usa samaya prathamopazama yA dvitIyopazama samyaktva, kSAyikasamyaktva, kSAyopazamika samyaktva, ina tIna samyaktoMmeMse koI eka samyaktva avazya hai / tathA chaThaveM, sAta guNasthAnoMmeM bAyopazamika cAritra pAyA jAtA hai| isake Age upazamacAritra tathA kSAyika cAritra hai / ataH jJAnoMko mithyA karanevAle kAraNoMkA sahavAsa nahIM honese manaHparyayajJAna samIcIna hI hai, mithyA nahIM, yaha yuktipUrNa siddhAnta hai| sarvaghAtikSaye'tyantaM kevalaM prabhavatkatham / mithyA sambhAvyate jAtu vizuddhiM paramAM dadhat // 6 // jJAnAvaraNa karmoMkI sarvaghAtiprakRtiyoMke atyanta kSaya ho jAnepara utpanna ho rahA kevaLajJAna to kadAcit bhI bhalA kaise mithyArUpa sambhava sakatA hai ! jaba ki vaha kevalajJAna utkRSTa vizuddhiko dhAraNa kara rahA hai / darzana aura cAritrameM doSa laga jAnepara hI jJAnoMmeM mithyApana prApta ho jAtA hai kintu darzanamohanIya, cAritramohanIya aura jJAnAvaraNa prakRtiyoMke sarvathA kSaya ho jAnepara utpanna ho rahA kevalajJAna to kAlatrayameM bhI viparyaya nahIM ho sakatA hai / atyanta kSayameM atyantakA artha to vartamAnameM eka vargaNAkA bhI nahIM rahanA aura bhaviSyameM una karmIkA kiMcit bhI nahIM bandhanA hai / matizrutAvadhijJAnatrayaM tu syAtkadAcana / mithyeti te ca nirdiSTA viparyaya ihAGginAm // 7 // jIvoMke mati, zruta, avadhi, ye tIna jJAna to kabhI kabhI mithyA ho jAte haiM / isa kAraNa ve mati, zruta, avadhi, jJAna isa prakaraNameM viparyaya isa prakAra kaha diye haiN| sa ca sAmAnyato mithyAjJAnamatropavarNyate / saMzayAdivikalpAnAM trayANAM saMgRhItaye // 8 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthakokavArtike vaha viparyaya to yahAM sAmAnyarUpase samI mithyAjJAnoM svarUpa hotA huA mithyAjJAnake saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya ina tIna bhedoMke saMgraha karaneke liye zrIumAsvAmI mahArAja dvArA nirUpA gayA hai| arthAt " viparyayaH " yaha jAtimeM eka vacana haiM / ataH mithyAjJAnake tInoM vizeSoMkA saMgraha ho jAtA hai| samucinoti casteSAM samyaktvaM vyAvahArikam / mukhyaM ca tadanuktau tu teSAM mithyAtvameva hi // 9 // ca avyayake samuccaya, anvAcaya, itaretarayoga, samAhAra, ye katipaya artha haiN| yahAM " ca" nipAtakA artha samuccaya hai| jaise ki bramhacarya vratako pAlo aura satyavatako pAlo "bramhacarya sayaJca dhAraya " / ataH vaha ca zabda una mati, zruta, avijJAnoMke vyavahArameM pratIta ho rahe sampagnekA aura mukhya samIcInapanekA samuccaya ( ekatrIkaraNa ) kara letA hai| parasparameM nahIM apekSA rakha rahe anekoMkA ekameM anvaya kara denA samuccaya hai| kintu sUtrameM ca zabdake nahIM kathana karanepara to una tInoM jJAnoMkA niyamase mithyApanA hI vidhAna kiyA jAtA, jo ki iSTa nahIM hai| arthAt--samyagdRSTi jIvoMke ho rahe jJAna sabhI samyagjJAna kahe jAte haiM / jJAnakI samIcInatAkA sampAdaka antaraMgakAraNa samyagdarzana hai| ataH cauthe guNasthAnase lekara bArahaveM guNasthAna takake jIvoMmeM kAmala, cAkacakya, timira, Adi doSoMke vazase huye mithyAjJAna bhI samyagjAna mAne jAte hai| tathA pahile aura dUsare guNasthAnavAle jIvoMke nirdoSa cakSu Adise huye samIcInajJAna bhI antaraMgakAraNa mithyAtvake sAhacaryase mithyAjJAna kahe jAte haiN| yaha antaraMgakAraNa samyagdarzanake anusAra jJAnoMke samyakpanakI vyavasthA huyI tabhI to manaHparyaya aura kevalajJAna kAlatrayameM bhI mithyA nahIM ho pAte hai / ho, indriyoMkI nirdoSatA manakI nirAkuLatA aura nidrA, svapna, zoka, bhaya, kAma, Adi doSoMse rahita AtmA iyAdi kAraNoMse lokaprasiddha samIcIna vyavahArameM jJAnakA samyakpanA jo nirNIta ho rahA hai, tadanusAra pahile guNasthAnake jJAnameM samIcInatA pAyI jAtI hai| aura cauthe, chaThe guNasthAnavI vidvAn yA muniyoM ke bhI kAmaLa vAta, timira, syAnagRddhi, bajJAna, Adi kAraNoMse vyAvahArika mithyAjJAna sambhavate haiM / isa sUtrameM upAtta kiye gaye ca zaddha karake myavahArasambandhI aura murupa samyakpanA bhI tInoM jhAnoMmeM kaha diyA jAtA hai| te viparyaya eveti sUtre cennAvadhAryate / cazadvamantareNApi sadA samyaktvamattvataH // 10 // " ve tInoM jJAna viparyaya hI haiM" isa prakAra vidheyadalameM evakAra lagAkara avadhAraNa nahIM kiyA jAya, jo ki hama jainoMko iSTa hai / taba to sUtrameM kahe huye " ca " zaddhake vinA mI
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthIcantAmaNiH sarvadA una tInoM jJAnoMko samyakta sahitapanA sulabhatAse prApta ho jAtA hai / bhAvArtha-uttara dalameM padi evakAra nahIM lagAyA jAya taba to " ca " ke vinA bhI tInoM bAnoMkA samIcInapanA jJAta ho jAtA hai / kyoMki pUrva avadhAraNase to manaHparyaya aura kevalajJAnakA mithyApana niSedhA gayA pA / mati, zruta, avadhi, jJAnoMkA samIcInapanA to nahIM niSiddha kiyA gayA hai| mithyAjJAnavizeSaH syAdasminpakSe viparyayaH / saMzayAjJAnabhedasya cazabdena samuccayaH // 11 // to isa pakSameM sUtrakA ca zabda vyartha paDA / kyoMki "ca" zabdadvArA kiye gaye kAryako uttara avadhAraNake niSedhase hI sAdha liyA gayA hai| ataH sUtrokta viparyaya zabdakA artha sAmAnya mithyAjJAna nahIM karanA, kintu viparyakA artha mithyAAnoMkA vizeSa bheda bhrAntisvarUpa viparyaya lenA, jisakA ki lakSaga " viparItaikakoTinizcayo viparyayaH " vahAM varta rahe padArthase sarvathA viparIta hI padArthakI eka koTikA nizcaya karanA hai| aba ca zabda karake mithyAjJAna ke anya zeSa bace huye saMzaya aura najJAna ina do bhedoMkA samuccaya kara lenA cAhiye / isa DhaMgale ca zabda sArthaka hai / atra matizrutAvadhInAmavizeSeNa saMzayaviparyAsAnadhyavasAyarUpatvasaktau yathAprIti tadarzanArthamAha / ____ yahAM prakaraNameM sUtrake sAmAnya artha anusAra mati, zruta, avadhi ina tInoM zAnoMko vizeSatA rahita hokarake saMzaya, viparyaya, anadhyavasAyarUpa viparyayAnekA prasaMga AtA hai| arthAt-tInoMmeM se pratyekajJAnameM mithyAjJAnake tInoM bheda sambhavanekA prasaMga aavegaa| kintu vaha to siddhAntiyoMko abhISTa nahIM hai / ataH pratIti anusAra jisa jisa jJAnameM viparyayajJAnake jo do, tIna Adi bheda sammavate haiM, unako dikhalAneke liye zrI vidyAnanda AcArya vArtikadvArA kathana karate haiM / tatra tridhApi mithyAtvaM matijJAne prtiiyte| zrute ca dvividhaM bodhyamavadhau saMzayAdvinA // 12 // tasyendriyamanohetusamudbhatiniyAmataH / indriyAnindriyAjanyasvabhAvazcAvadhiH smRtaH // 13 // tina tInoM jJAnoM se matijJAna aura zrutajJAnameM to tInoM bhI prakArakA mithyApanA pratIta ho rahA hai| tathA avadhijJAnameM saMzayake vinA viparyaya aura anadhyavasAyasvarUpa do prakAra mithyApanA jAnA jA rahA hai| kAraNa ki vaha matijJAna to niyamase indriya aura mana ina kAraNoMse maLe prakAra utpana ho
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 tatvAryazokavArtike rahA hai| aura zrutajJAna manako nimitta mAnakara upajatA hai / ataH inakI parataMtratAse huye donoM jJAnoM meM tInoM prakArake mithyApana ho jAte haiN| saMzayakA kAraNa so indriya aura anindriyase upajanepara hI ghaTita hotA hai| kintu avadhijJAnakA svabhAva indriya aura anindriyoMse nahIM utpanna honA hokara kevaLa kSayopazamakI apekSA rakhanevAle AtmAse hI upaja jAnA hai / aisA prameya ArSa AmnAya anusAra smaraNa ho rahA calA A rahA hai| matau zrute ca trividhaM mithyAtvaM boddhavyaM materindriyAnindriyanimittakatvaniyamAt / zrutasyAnindriyanimittakatvaniyamAta dvividhamavadhau saMzayAdvinA vipryyaandhyvsaayaavityrthH| ukta do kArikAoMkA vivaraNa isa prakAra hai ki matijJAna aura zrutajJAnameM tInoM prakArakA mithyAtva samajha lenA cAhiye / kyoMki matijJAnake nimittakAraNa indriya aura anindriya hai, aisA niyama hai| tathA zrutajJAnakA nimittakAraNa niyamase mana mAnA gayA hai| kintu avadhijJAnameM saMzayake vinA do prakArakA mithyApana jAna lenA cAhiye / isakA artha yaha huA ki avadhijJAnameM viparyaya aura anadhyavasAya ye do mithyApana sambhavate haiM / kutaH saMzayAdindriyAnindriyAjanyasvabhAvaH proktaH / saMzayo hi calitApatipattiA, kimayaM sthANu kiM vA puruSa iti / sa ca sAmAnyapratyakSAdvizeSApratyakSAdumayavizeSasmaraNAt prajAyate / dUrasthe ca vastuni indriyeNa sAmAnyatazca sannikRSTe sAmAnyapratyakSatvaM vizeSApratyakSatvaM ca dRSTaM manasA ca pUrvAnubhUtatadubhayavizeSasmaraNena, na cAvadhyutpattau kacidindriyavyApAro'sti manovyApAro vA svAvaraNakSayopazamavizveSAtmanA sAmAnyavizeSAtmano vastunaH svaviSayasya tena grahaNAt / tato na saMzayAtmAvadhiH / ___ avadhijJAnameM saMzayake vinA do hI mithyApana kyoM hote haiM ! isakA uttara indriya aura anindriyase nahIM utpanna honA svabhAva hI baDhiyA kahA gayA hai| kAraNa ki calAyamAna pratipattikA honA saMzaya hai / jaise ki kucha aMdherA honApara dUravartI UMce kucha moTe padArthameM kyA yaha dUMTa hai ! athavA kyA yaha manuSya hai ? isa prakAra eka vastumeM viruddha aneka koTiyoMko sparzanevAlA jJAna saMzaya kahA jAtA hai / tathA vaha saMzaya jJAna vicArA sAmAnya dharmokA pratyakSa ho jAnese aura vizeSa dharmokA pratyakSa nahIM honese, kintu una donoM vizeSa dharmokA smaraNa ho jAnese acchA utpanna huSA karatA hai / anya darzanakAroMne bhI saMzayajJAnakI utpatti isI DhaMgase batAyI hai / " sAmAnya. pratyakSAdvizeSApratyakSAdubhayavizeSasmRtezca saMzayaH " / dUra dezameM sthita ho rahe vastuke indriyoMkarake sAmAnyarUpase yathAyogya saMnikarSayukta ( yogyadeza avasthiti ) ho jAnapara sAmAnya dharmokA pratyakSa kara lenA aura vizeSadharmIkA pratyakSa nahIM honA dekhA gayA hai / pahile anubhave jA cuke una donoM tInoM Adi vastuoMke vizeSa dharmokA mana indriyadvArA smaraNa karake smaraNajJAna upaja jAtA hai,
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH taba saMzaya hotA hai / ataH saMzayake kAraNa mila jAnepara mati aura zrutameM to saMzaya nAmake mithyAjJAnakA bheda sambhava ho jAtA hai / kintu avadhijJAnakI utpatti honemeM ( kisI bhI viSayameM ) indriyoMkA vyApAra. athavA manakA vyApAra nahIM dekhA gayA hai, jisase ki sAmAnyakA pratyakSa hotA huA aura vizeSakA pratyakSa nahIM hotA huA, kintu vizeSake smaraNa karake saMzayavAna honA vahAM avadhi viSayameM bana baiThatA / vastutaH apaneko DhakanevAle avadhijJAnAvaraNakarmake kSayopazamavizeSa svarUpa usa avadhijJAna karake apane viSayabhUta sAmAnya vizeSa dharmaAtmaka vastukA grahaNa hotA hai| yAnI avadhijJAna apane viSayake vizeSa aMzoMko bhI sAtha sAtha avazya jAna letA hai / tisa kAraNase avadhijJAna saMzayakharUpa nahIM mAnA gayA hai / avadhijJAna yA vibhaGgajJAna atIva spaSTa hai / ataH usake viSayameM saMzaya honA asambhava hai| viparyayAtmA tu mithyAtvodayAdviparItavastusvabhAvazraddhAnasahabhAvAtsambodhyate / kintu mithyAtvakarmake udayase bastusvabhAvake viparIta zraddhAna svarUpa huye mithyAdarzanake sAtha rahanA ho jAnese avadhijJAna viparyayasvarUpa to sambodhA jAtA hai| arthAt lokameM prasiddha hai ki madyavikretAkI dUkAnapara dUdhako pInevAlA bhI puruSa hInadRSTise dekhA jAtA hai| jisa AtmAmeM mithyAdarzana ho rahA hai usameM huA avadhijJAna bhI vibhaMga hokara viparIta jJAna kahA jAtA hai| tathAnadhyavasAyAtmApyAzu upayogasaMharaNAdvijJAnAntaropayogAdgacchattRNasparzavadutpAdyate / dRDhopayogAvasthAyAM tu nAvadhiranadhyavasAyAtmApi / tisI prakAra zIghra apane upayogakA saMkoca karanese yA dUsare vijJAnameM upayogake cale jAnese calate huye puruSake tRNa cha jAnepara huye anadhyavasAya jJAnake samAna avadhijJAna mI anadhyavasAyasvarUpa upajA liyA jAtA hai| hAM, jJeya viSayameM dRDharUpase lage huye upayogakI avasthAmeM to avadhijJAna anadhyavasAyasvarUpa bhI nahIM hotA hai| usa dazAmeM kevala eka viparyaya bheda hI ghttegaa| kathamevAvasthito'vadhiriti cet, kadAcidanugamanAtkadAcidananugamanAtkadAcidardhamAnatvAtkadAciddhIyamAnatvAcathA vizuddhiviparivarttamAnAdavasthitovadhirekena rUpeNAvasthAnAnna punaraDhopayogatvAtsvabhAvaparAvarttane'pi, tasya tathA tathA dRDhopayogatvAvirodhAt / ___ koI pUchatA hai ki isa prakAra anadhyavasAyadazAmeM dRDha upayoga nahIM honeke kAraNa maga avadhijJAna kaise avasthita samajhA jAyagA ! yAnI ukta dazAmeM avadhinAnake chaha medoMmeMse pAMcavAM bheda avasthita to nahIM avasthita ho pAtA hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra pazna honepara uttara yaha samajhanA ki kabhI kabhI dUsare deza yA dUsare bhavameM anugamana karanese aura kabhI nahIM anugamana karanese aura kadAcit bardhamAna honese, kamI kabhI hIyamAna ho jAnese, likha prakAra
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike vizuddhiyoM ke vibhinna parivartana ho jAnese avadhijJAna anavasthita ho rahA mI ekarUpa karake avasthAna ho jAnese avasthita mAnA jAtA hai| hAM, phira dRDha upayogapanA na honeke kAraNa svabhAvakA parivartana hote huye bhI avasthitapanA nahIM hai / usa avadhijJAnako tisa tisa prakAra anugAmI honA, ananugAmI honA, baDhanA, ghaTanA honepara bhI dRDha upayogapanekA koI virodha nahIM hai / ataH viparyaya yA anadhyavasAyako avasthAmeM bhI avasthita nAmakA pAMcavAM bheda avadhijJAna meM ghaTita ho jAtA hai / 120 kutaH punastriSveva bodheSu mithyAtvamityAha / koI ziSya jijJAsA karatA hai ki phira yaha batAo ki tInoM hI jJAnoMmeM midhyApanA kisa kAraNa se ho jAtA hai ! aisI jAnane kI icchA honepara zrI vidyAnandasvAmI vArtika dvArA paribhASita arthako kahate haiM / mithyAtvaM triSu bodheSu dRSTimohodayAdbhavet / teSAM sAmAnyatastena sahabhAvAvirodhataH // 14 // mati, zruta, avadhi, ina tInoM jJAnoM meM midhyApanA darzanamohanIya karmake udayase sambhavajAtA hai / kyoMki sAmAnyarUpase una tInoM jJAnoMkA usa midhyAtvake sAtha sadbhAva pAye jAnekA koI virodha nahIM hai / mAvArtha - paNDitakA kAraNavaza mUrkha hojAnA, dhanIkA nirdhana bana jAnA, nIroga jIvakA rogI ho jAnA, ityAdi prayoga lokameM prasiddha haiM / yaha kathana sAmAnya apekSA satya hai / yAnI jisa manuSyako hama Ajanma sAmAnyarUpase paNDita mAna cuke the, vaha madhya meM hI kisI tIghra asadAcAra, unmattatA, zoka, mahatIcintA, kuprabhAva, mantra anuSThAna Adi kAraNoMse mUrkha bana gayA / aisI dazA meM paNDitako mUrkhapanakA vidhAna kara diyA jAtA hai| vizeSarUpase vicAranepara to jaba mUrkha hai, taba paNDita nahIM hai, aura jaba paNDita thA taba mUrkha nahIM thA / ataH ukta prayoga nahIM banatA hai / aise hI seTha nirdhana hogayA, nIrogI rogI hogayA, kuchIna akulIna hogayA, sabaLa nirbala hogayA, athavA rAgI vItarAga ho jAtA hai, baddha mukta ho jAtA hai ityAdi sthaloM para bhI lagA lenA / bAta yaha hai ki prakRta sUtra anusAra sAmAnyarUpase uddiSTa kiye gaye tIna jJAnoMmeM viparyayapanekA vidhAna karanA cAhiye, vizeSarUpa se nahIM / yadA matyAdayaH puMsastadA na syAdviparyayaH / sa yadA te tadA na syurityetena nirAkRtam // 15 // i koI ekAntavAdI vidvAn nizcayanayakI kathanoM ke samAna yoM vakhAna rahA hai ki jisa samaya AtmAoMke mati, jhula, avadhi, jJAna haiM ( jo ki samIcIna hote hue samyakadRSTiyoMke hI
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ talArthacintAmaNiH pAye jAte haiM ) usa samaya koI bhI viparyayajJAna nahIM hogA / aura jisa samaya AtmAmeM vaha viparyaya jJAna hai, usa samaya ve mati, zruta, avadhi, jJAna koI na hoNge| isa prakAra ekAntavAdiyoMkA kathana bhI isa ukta kathanase khaNDita kara diyA gayA hai, aisA samakSa jo / bhAvArtha-mithyA aura samIcIna samI gedoMmeM sAmAnyarUpase sambhavanevAle mati, zruta, aura avadhi, yahA~ uddezyadalameM rakkhe gaye haiN| unameM viparyayapanakA vidhAna sAnanda kiyA jA sakatA hai| vizeSApekSayA hyeSA na vipryyruuptaa| matyajJAnAdisaMjJeSu teSu tasyAH prasiddhitaH // 16 // vizeSakI apekSA karake vicArA jAya taba to ina mati, zruta, avadhijJAnoM, kA viparyayasvarUpapanA nahIM hai| kyoMki mati ajJAna, zruta bahAna, vimaMga jJAna, isa prakArakI vizeSa saMjJAvAle una zAnoMmeM usa viparyaya svarUpatAkI prasiddhi ho rahI hai| arthAt-jaise ki evaM bhUtanayase vicAranepara rogI hI rogI huA hai| nIroga puruSa rogI nahIM hai| usIke samAna kumatijJAna hI viparyayasvarUpa hai| samyagdRSTike ho rahA matijJAna to viparIta nahIM hai / isa prakAra sUtrake arthakA sAmAnya aura vizeSarUpase vyAkhyAna kara lenA cAhiye / samyaktvAvasthAyAmeva matizrutAvadhayo vyapadizyante mithyAtvAvasthAyAM teSAM matyajJAnavyapadezAta / tato na vizeSarUpatayA te viparyaya iti vyAkhyAyate yena sahAnavasthAlakSaNo virodha: syAt / kiM tarhi samyagamithyAmatyAdivyaktigatamatyAdisAmAnyApekSayA ve viparyaya iti nizcIyate mithyAtvena sahabhAvAvirodhAcayA matyAdInAM / ___samyagdarzana guNake prakaTa ho jAnepara samyaktra avasthAmeM hI ho rahe ve jJAna matitAma, zrutabAna, avadhijJAnavarUpa kahe jA rahe haiN| mithyAtvakarmake udaya honepara mithyAtva avasthAmeM to una jJAnoMkA kumatijJAna, kuzrutajJAna, aura vibhaMgajJAnarUpase vyavahAra kiyA jAtA hai| tisa kAraNase vizeSarUpapane karake ve mati Adika jJAna viparyayasvarUpa haiN| isa prakAra vyAkhyAna nahIM kiyA jAtA hai, jisase ki zIta, uSNake samAna " sAtha nahIM ThaharanA " isa lakSaNavAlA virodha ho jAtA / arthAt-" matizrutAvadhayo viparyayazca" isa sUtrameM paDe huye mati, zruta, avadhi, ye zabda samyagvAnoMmeM hI vyavahata ho rahe haiM / una samyagjJAnoMkA uddezya kara viparyayapanekA vidhAna karanA viruddha paDatA hai / ataH vizeSarUpa karake una mati Adika kAnoMko nahIM pakaDanA to phira kisa prakAra vyAkhyAna karanA ! isakA uttara yoM hai ki samIcIna matijJAna aura mithyA matijJAna yA samIcIna zrutajJAna aura mithyA zrutajJAna Adika aneka vyaktiyoMmeM prApta ho rahe matipana, zrutapana, Adi sAmAnyakI apekSA karake grahaNa kiye gaye ve jJAna viparyayasvarUpa 16
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 tatvArthazlokavArtike haiM, isa prakAra nizcaya kiyA jA rahA hai| hAM, tisa prakAra vyAkhyAna kara denepara mati AdikoMkA mithyApana ke sAtha sadbhAva pAye jAnekA koI virodha nahIM hai| jaise ki zItakA uSNake sAtha bhale hI virodha hoke, kintu sAmAnya sparzake sAtha zIta sparzakA koI virodha nahIM hai| sAmAnyarUpase sparza hI to zIta yA uSNa hokara pariNamana karegA / anya koI nhiiN| nanu ca teSAM tena sahabhAve'pi kathaM mithyaatvmityaashNkyottrmaah| . yahAM prazna hai ki una mati Adika jJAnoMko usa mithyAtvake sAtha sahabhAva honepara bhI mithyApana kaise prApta ho jAtA hai ? jhUTha bolanevAle puruSake gharameM A rahA sUrya prakAza yA candra udyota to jhUThA nahIM ho jAtA hai / isa prakAra zrI vidyAnaMdasvAmI vArtikadvArA kisIkI AzaMkAkA anuvAdakara usake uttarako spaSTa kahate haiN| mithyAtvodayasadbhAve tdvipryyruuptaa| na yuktAgnyAdisaMpAte jAtyahemno yatheti cet // 17 // nAzrayasyAnyathAbhAvasamyakparidRDhe sati / pariNAme tadAdheyasyAnyathAbhAvadarzanAt // 18 // zaMkA yoM hai ki AtmAmeM mithyAkarmake udayakA sadbhAva honepara una sarvathA nyAre ho rahe jhAnoMkA viparyayasvarUpapanA ucita nahIM hai / jisa prakAra ki agni, kIca, dhulI AdikA sannikarSa, ho jAnepara yA agni, pAnI AdimeM gira jAnepara zuddha sau TaMca sonekA viparItapanA nahIM ho jAtA hai| yAnI acche soneko Aga, pAnI yA kahIM bhI DAla diyA jAya vaha lohA yA maTTI, kIcaDa nahIM bana jAtA hai / " kAneko coTa kaDAmareko bheMTa " yaha nIti prazasta nahIM hai| jaba ki AtmAmeM samyaktvaguNase pRthaga bhUtajJAna guNa yA cetanAguNa prakAza rahA hai to samyaktvakA viparIta pariNamana ho jAnepara bhalA jJAnaguNameM viparItatA kaise A sakatI hai ! devadattake caurya doSase indradattako kArAgRha nahIM milanA cAhiye / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra to zaMkA nahIM karanA / kyoMki Azrayake anya prakArase parivartanarUpa pariNAmake acche DhaMgase paripuSTa ho jAnepara usa Azrayake AdheyamUta ho rahe padArthakA anya prakArase pariNAma honA dekhA jAtA hai| jaba ki sampUrNa guNoMke ziromaNi hokara mAsa rahe samyagdarzanaguNakA akhila karmomeM pradhAna ho rahe mithyAtva karmane viparIta bhAvakara AtmAko mithyAdRSTi banA diyA hai, aisI dazAmeM AtmAke anya guNoMpara bhI viparItapana Aye vinA nahIM raha sakatA hai / paDosIke gharameM Aga laganepara nikaTavartIke chapparoMvAle gharameM kuzala nahIM raha sakatA hai / duSTa puruSoMke gharameM sajjanake jAnepara prabhAva paDe vinA nahIM rahA sakA hai / bhAga, kIcaDa, AdimeM paDA huA svarNa sau, pacAsa,
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH varSoM meM bhale hI nahIM bigaDe, kintu hajAroM, lAkhoM, varSoM meM sonA yA bhuDa bhuDa ( bhoDaLa abhraka ) bhI maTTI, kIcaDa, ho sakatA hai| nonakI jhIlameM sabhI pudgala skandha noMna ho jAte haiM / koI mI pudgalakI paryAya nimitta mila jAnepara kucha kAlameM anya pudgala paryAyorUpa parivartana kara jAtI hai| zuddha sau TaMcakA sonA bhI auSadhiyoMke prayogase agni dvArA bhasma kara diyA jAtA hai / vaidha puruSa abhrakako bhI bhasma banAte haiM / ataH adhikaraNake doSa kacit AdheyameM mA jAte haiM / " peTameM pAMDA aura AMkhameM auSadhi " yaha laukika paribhASA kucha rahasya rakhatI hai| yathA sarajasAlAmbUphalasya kaTu kinna tat / kSiptasya payaso dRSTaH kaTubhAvastathAvidhaH // 19 // tathAtmano'pi mithyAtvapariNAme satISyate / matyAdisaMvidAM tAdRmithyAtvaM kasyacitsadA // 20 // jisa prakAra kaDave gUdakI dhUlase sahita ho rahe tumbI phalake kaTupanese kyA usa pAtrameM DAla diye gaye dUdhakA tisa prakAra kaDavA ho jAnA nahIM dekhA gayA hai ! arthAt-kaDavI tUmbarImeM rakhA huvA dUdha bhI kaDavA ho jAtA hai| nimitta dvArA vibhAva pariNAmako prApta ho jAnevAle AdheyameM vibhAvaka adhikaraNake doSa A jAte haiM / kharga aura narakake AkAzameM yadyapi koI antara nahIM hai| phira bhI vahAMkI vAyu, bhUmi, AdimeM mahAn antara hai| yahI bAta siddhakSetra aura yuddhakSetrameM lagA lenA / ataH jisa prakAra kaDavI tUmbImeM rakhA huvA dUdha kaTu ho jAtA hai, tisI prakAra kisI AtmAke bhI mithyAva pariNAma ho jAnepara mati Adika jJAnoMkA tisa prakAra mithyA ho jAnApana sadA iSTa kara liyA jAtA hai / asadAcArI puruSakI. paNDitAImeM bhI vaha dUSaNa ghusa rahA hai| sudarzana, sItA Adi mahAn AtmAoMke brahmacarya guNakI nirdoSatA anya satya, acaurya, ahiMsA, navakoTivizuddhi, sAhasa, dhairya, Adi karake paripUrNa ho jAnese gariSTha mAnI gayI hai, jisako ki kevaLa kRta yA kAritase hI akele brahmacaryako dhAranevALe asaMkhya strIpuruSa nahIM prApta kara sake haiN| jAtyahemno mANikyasya cAgnyAdirvA gRhAdirvA nAhematvamamANikyatvaM vA karnu samarthastasyApariNAmakatvAt / mithyAtvapariNatastu AtmA svAzrayINi matyAdijJAnAni viparyayarUpatAmASAdayati / tasya tathA pariNAmakatvAtsarajasakaTukAlAmbUvatsvAzrayi paya iti na mithyAtvasahabhAve'pi matyAdInAM samyaktvaparityAgaH shngkniiyH| kiTTa, ( kITa ) kAlimA, cAMdI, tAMbA, Adi TaMToMse rahita horahe svaccha sone kA agni, kIcaDa, vAyu athavA pAnI Adika padArtha asuvarNapanA karane ke liye samartha nahIM haiM / athavA mANika
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... tattvArthakhokavArtike rasnake amANikyapaneko karane ke liye zUdragRha, mUrkha, bhIlanIkI kuTI, DinbI, vastra, Adika padArtha samartha nahIM hai| kyoMki una bagni Adika yA gRha Adikako suvarNa yA mANikyake vipariNAma karAneke nimitta zakti prApta nahIM hai / isase AcArya mahArAjakA yaha abhiprAya panita hotA hai ki jo padArtha sone yA mANikyako anyathA kara sakate haiM, unake dvArA sonA yA mANika mI rAkha yA cUnA ho jAtA hai| hAM, AkAza Adi zuddhadravyoMkA anyathAbhAva kisIke bala, bUte, nahIM ho pAtA hai| kintu mithyAdarzana pariNAmase yukta ho rahA AtmA to apane AzrayameM varta rahe mati, zruta, Adi bAnoMko viparyaya svarUpapaneko prApta karA detA hai / kyoMki usa mithyATi AtmAko tIna jJAnoMkI tisa prakAra kuhAnarUpa pariNati karAnemeM preraka nimittapanA prApta haiM / jaise ki kaDave gUdekI dhULasahita ho rahI kaDavI tUmbI apane Azraya prApta ho rahe dUdhako kaDave rasa sahitapanese pariNati karAdetI hai| isa kAraNa mithyAdarzanakA sahabhAva hojAnepara bhI mati mAdika bAnoMke samIcInapanekA parityAga ho jAnA zaMkA karane yogya nahIM hai| tuccha puruSake anya guNa bhI tuccha ho jAte haiN| gambhIra nahIM rahate haiN| eka guNa yA doSa dUsare guNa yA doSoMpara jayazya prabhAva DAlatA hai| prakANDa vidvAn yadi pUrNa sadAcArI bhI hai to vaha paramapUjya hai| pariNAmitvamAtmano'siddhamiti cedatrocyate / koI ekAntI kahatA hai ki AtmAmeM yadi kumatijJAna hai, to sumatibAna phira nahIM ho sakegA aura yadi AtmAmeM sumatijJAna hai to phira AtmA kumatijJAnarUpa vipariNati nahIM kara sakatA hai| kyoMki AtmA kUTastha nitya hai / parivartana karanevAle pariNAmoMse sahitapanA to AtmAke bhasiddha hai| isa prakAra kisI prativAdIke kahanepara isa prakaraNameM zrI vidyAnanda bhAcArya dvArA samAdhAna kahA jAtA hai| usako sAvadhAna hokara suniye / na cedaM pariNAmitvamAtmano na prasAdhitam / sarvasyApariNAmitve sattvasyaiva virodhataH // 21 // yato viparyayo na syAtpariNAmaH kadAcana / matyAdivedanAkArapariNAmanivRttitaH // 22 // mAtmAkA yaha pariNAmIpanA hamane pUrva prakaraNoMmeM bhaLe prakAra sAdhA nahIM hai, yaha nahIM samajhanA / yAnI mAmA pariNAmI hai, isako hama acchI yuktiyoMse sAdha cuke / jainasiddhAnta anusAra sabhI padArtha pariNAmI haiM / sampUrNa padArthoko yA sabameM eka bhI vastuko yadi apariNAmIpanA mAnA jAyagA, to usakI jagatmeM sattA rahanekA ho virodha ho jAyagA / kyoMki pariNAmIpanase satva vyApta ho rahA hai / byApaka pariNAmIpanake rahane
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH 1 tyAga, * para hI vyApya sarakha Thahara sakatA hai / sampUrNa padArtha utpAda, vyaya aura dhaunyase zobhAyamAna haiM / pUrva AkAroM kA uttara AkAroMkA praNa aura dhrutrasthitirUpa pariNAma sarvatra sarvadA dekhe jAte haiM / ataH AtmA kUTastha nahIM hai / jisase ki kadAcita bhI mati Adika jJAnoMke AkAramA pariNAmoM kI nivRtti ho jAnese AtmA ke viparyayarUpa paryAyeM nahIM ho pAtI / arthAt pariNAmI AmA midhyAtvakA udaya ho jAnepara mati, zruta, Adika jJAnoMke AkArasvarUpa pariNAmoMkI nivRtti ho jAnese kupati Adi viparyaya jJAna pravarta jAte haiN| jJAnapanA yA cetanapanA sthita rahatA hai / ataH pariNAmI AtmAke viparyaya jJAnoMkA ho jAnA sambhava jAtA hai| 125 isa sUtra kA sArAMza | "" ca haiM isa sUtra kathana kiye gaye prakaraNoMkA krama isa prakAra hai ki prathama hI pAMca jJAnopayoga aura cAra darzanopayoga inameMse katipaya jJAnopayogoMkA viparyayapanA batalAneke liye sUtrakA prArambha karanA Avazyaka samajhakara tIna hI jJAnoMko viparyayapanA sAdhakara mithyA zaMkAoM kI nivRtti kara dI hai / sUtrameM pUrvapadake sAtha avadhAraNa lagAnA acchA batAyA hai / mana:paryaya aura kevalajJAna samIcIna hI hote haiN| kyoMki pahile aura dUsare hI guNasthAnoMmeM sambhavanevAle darzanamohanIya aura pAMcaveM guNasthAnataka pAye jA rahe cAritramohanIya karmoMke vizeSa zaktizAlI spardhakoMke udayakA unake sAtha sahabhAva nahIM hai / isake Age " zabdakI sArthakatA do DhaMgoMse batAI gayI hai| kisa jJAnameM kitane midhyApana sambhava jAte isakA prabodha karAyA hai / avadhijJAnameM viparyaya aura anadhyavasAyako yogyatAse sAdha diyA hai / mati kahanese sumatijJAnakA prahaNa hotA hai / aisI dazAmeM vaha sumati to kAlatrayameM bhI viparyaya nahIM ho sakatA hai / isa kaTAkSakA vidvattApUrvaka nirAkaraNa kara diyA hai| darzanamohanIya yA cAritramohanIyakarma AtmAke anya katipaya guNoMpara apanA prabhAva DAla lete haiM / koI astitva, vastutra Adi guNoMkI hAni ve karma kucha nahIM kara sakate haiN| kaDavI tumbI dUdhake rasakA vipariNAma kara detI haiN| kintu dUdha kI zuklatA yA patalApanako bAdhA nahIM pahuMcAtI hai / ho, pILA raMga yA dahI inako bhI Thesa pahuMcA detA hai / AmAke samyagdarzana guNakA vibhAva pariNAma ho jAnepara mati, zruta, avadhi jJAnoMkA viparyayapanA prasiddha ho jAtA hai, isa rahasyako dRSTAntoMse puSTa kiyA hai / kUTastha AtmAkA nirAkaraNa kara pratyakSa Adi pramANoMse AtmAkA pariNAmapina pUrva prakaraNoMmeM sAdhA jA cukA kaha diyA hai / saMsAra meM rahanevAle anantAnanta jIva to mithyAdRSTi avasthA meM mithyAjJAnoMse ghire huye haiM hii| hAM, vartamAnakAlakI apekSA asaMkhyAta jIvoMkeM bhI samyagdarzana ho cukanepara punaH midhyAtva yA anantAnubandhIke udaya ho jAnese yathAyogya tIna jJAna viparyayastrarUpa ho jAte haiN| ardhapudgarUparivartana
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 tatvArtha lokavArtike kAla sambandhI aise anekAneka jIva haiN| isa prakAra mati Adika tIna jJAnoMkA kadAcit kAraNavaza viparyayapanA yuktiyoMse sAdhadiyA hai| sudRSTimohAdyakaSAyapAkAn matizrutAvadhyupalabdhayaH syuH / sadoSatozca viparyayazca payo yathekSvAkugataM kaTUttaM // 1 // -* othoyavahArakI prasiddhi anusAra midhyAdRSTiyoMke aura samyagdRSTiyoMke jJAnoMmeM jaba koI vizeSa antara nahIM dIkhatA hai to phira kyA kAraNa hai ki mithyAdarzana ke sAhacaryamAtra se mithyAdRSTiyoMkA ghaTajJAna viparyayajJAna kahA jAya aura samyagdRSTiyoMkA utanA hI ghaTajJAna samIcIna kahA jAya ? isa prakAra kaTAkSa upasthita honepara zrI umAsvAmI mahArAja hetu aura dRSTAnta dvArA prakRta arthako puSTa karaneke liye svakIya mukhAbhrase sUtra - AsAra varSAte haiM / sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdherunmattavat // 32 // vidyamAna ho rahe aura avidyamAna ho rahe arthokI athavA prazaMsanIya aura aprazaMsanIya ant avizeSatA karake yadRcchApUrvaka upalabdhi ho jAnese unmatta puruSake samAna jAnanevAle mithyAdRSTi ke viparyayajJAna ho jAte haiN| arthAt -- unmatta puruSa jaise gaumeM gAya hai, aisA nirNaya karatA hai aura kadAcita gauko ghoDA bhI jAnaletA hai, mAtAko kabhI strI aura kadAcit mAtA bhI kaha detA hai, usI prakAra midhyAdRSTi jIva sat aura asat padArthameM koI vizeSatA nahIM rakhatA huvA cAhe jaisA manamAnI jJAna uThAtA rahatA hai / ataH usakA ghaTameM ghaTako jAnanevAlA bhI jJAna viparyaya jJAna hI hai| kiM kurbabhidaM sUtraM bravItIti zaMkAyAmAha / koI gauraba doSase DaranevAlA zaMkAkAra kahatA hai ki kisa navIna arthakA vidhAna karate huye zrI umAsvAmI mahArAja " sadasatoH " ityAdi sUtrako praspaSTa kaha rahe haiN| aisI zaMkA honepara tArkikaziromaNi zrI vidyAnanda AcArya vArtika dvArA samAdhAna kahate haiM / samAnorthaparicchedaH sadRSTyarthaparicchidA / kuto vijJAyate tredhA mithyAdRSTerviparyayaH // 1 // ityatra jJApakaM hetuM dRSTAntaM pradarzayan / sadityAdyAha saMkSepAdvizeSapratipacaye // 2 //
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH jaba ki samyagdRSTi AtmAke arthokI paricchittike samAna hI mithyAdRSTi AtmAke mI aoMkA pariccheida hotA hai, to phira kaise vizeSarUpase jAnA jAya ki mithyAdRSTike tIna prakArakA viparyayajJAna ho rahA hai / isa prakAra yahAM prakaraNameM jijJAsA honepara dRSTAntasahita jJApaka hetuko baDhiyA dikhalAte huye zrI umAsvAmI mahArAja saMkSepase mithyAjJAnoMkI vizeSatAko samajhAneke liye " sadasatoravizeSAd " ityAdi sUtrako kahate haiN| mithyAdRSTerapyarthaparicchedaH sadRSTayarthaparicchedena samAnonubhUyate tatkuto'sau veSA viparyaya ityArekAyAM satyAM sanidarzanaM jJApakaM hetumanenopadarzayati / mithyAdRSTikA bhI arthaparijJAna karanA jaba samyagdRSTike huI arthaparicchittike samAna hotA huA anubhavA jA rahA hai, to phira kaise nirNIta kiyA jAya ki vaha viparyayasvarUpa mithyAvAna tIna prakArakA hotA hai / isa prakAra kisI bhadrapuruSakI AzaMkA honepara udAharaNasahita jJApaka hetuko zrI umAsvAmI mahArAja isa sUtrakarake dikhalAte haiM / vyApya hetuse sAdhyakI siddhi sulabhatAse ho jAtI hai / yadi dRSTAnta mila jAya taba to bAlaka bhI samajha jAte haiN| parIkSakoMkA to kahanA hI kyA hai| ke punaratra sadasatI kazca tayoravizeSaH kA ca yadRcchopalabdhirityAha / koI pUchatA hai ki yahAM sUtrameM kahe gaye phira sat aura asat kyA padArtha haiM ! aura una donoMkA vizeSatArahitapanA kyA hai ? tathA yadRcchA upalabdhi malA kyA padArtha hai ! isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI vArtikoMdvArA uttara kahate haiN| atrotpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi vakSyati / tato'nyadasadityetatsAmarthyAdavasIyate // 3 // avizeSastayoH sadbhiraviveko vidhIyate / sAMkaryato hi tadvittistathA vaiytikrytH||4|| . isa sUtrameM kahe gaye sat isa zabda kA artha to utpAda, vyaya aura dhrauvyase yukta ho , rahApana hai| isa bAtako svayaM mULa granthakAra pAMcaveM adhyAyameM spaSTarUpase kaha deveNge| usa satse anya padArtha yahAM asat kahA jAtA hai| vinA kahe. hI yaha tastra isa vyAkhyAta satkI sAmarthyase nirNIta kara liyA jAtA hai| una sat , asat , donoMkA jo pRthak bhAva nahIM karanA hai, vaha sajjana puruSoM karake vizeSa kiyA gayA kahA jAtA hai / athavA vidyamAna ho rahe padArthoke sAtha sat aura asatkA pRthagbhAva nahIM karanA avizeSa kahA jAtA hai / tisa prakAra usa padArthakI saba, asata
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 tatvArthakokavArtike paneke saMkarapanese athavA vyatikarapanese bapti kara lenA mithyA jAnoMse sAdhya kArya hai| satmeM sat aura asat donoMke dharmokA eka sAtha Aropa denA saMkaradoSa hai / parasparameM eka dUsareke atyantAbhAvakA samAnAdhikaraNa dhAranevAle padAryokA eka arthameM samAveza ho jAnA sAMkarya hai| tathA satke dharmokA asatameM calA jAnA aura asatke dharmAkA satmeM calA jAnA isa prakAra parasparameM viSayoMkA gamana ho jAnA vyatikara hai / viparyayajJAnI jIva saMkarapana aura vyatikarapana doSoMse yukta sat asata padArthoko jAna baiThate haiN| unakA ThIka, ThIka, viveka nahIM kara pAte haiN| pratipattirabhiprAyamAtraM yadanibandhanaM / sA yadRcchA tayA vittirupalabdhiH kathaMcana // 5 // tIsarA prazna " yadRcchA upalabdhi " ke viSayameM hai, usakA uttara yaha hai ki sAmAnyarUpase abhISTa abhiprAyako kAraNa mAnakara jo jJAna hotA hai, vaha pratipatti hai / aura jisa kAraNa usa amiprAya ( samIcIna icchA ) ko kAraNa nahIM mAnakara manamAnI vaha paraNati to yadRcchA hai| usa yaha chAkarake kisI bhI prakAra iti ho jAnA upalandhi kahI gayI hai| kimatra saadhymityaah| koI jijJAsu pUchatA hai ki isa sUtrameM zrI umAkhAmI mahArAjane " sadasatoH bhvishessaav| yadRcchopalabdheH " aisA hetu banAkara aura unmattako dRSTAnta banAkara anumAna prayoga bamAyA hai kintu yaha batAo ki isa prayogameM sAdhya yA pratijJAvAkya kyA hai ! isa prakAra AkAMkSA honepara zrI vidyAnanda svAmI uttara kahate haiN| matyAdayo'tra vartante te viparyaya ityapi / hetoryathoditAdatra sAdhyate sadasattvayoH // 6 // yahAM sUtrakA barya karanepara pUrvasUtrameM kahe gaye ve mati Adika tIna jJAna anuvartana kara liye jAte haiN| aura " ve viparyaya hai|" yaha bhI anuvRtti kara lenI cAhiye / ataH yathAyogya kahe gaye "sat aura asatkI vizeSatAse yadRcchA upalabdhi " isa hetu dvArA yahAM mati nAdikameM satapane aura asatpanekA viparyaya sAdhakara jAna liyA jAtA hai / pratijJA hetu aura udAharaNa ThIka ThIka bana jAnese pUrvasUtrameM kahe gaye sAyakI acche DhaMgase siddhi ho jAtI hai| tenaitaduktaM bhavati mithyAdRSTarmatizrutApadhayo viparyayaH sadasatorapizeSeNa yahacchI palabdharunmattasyeveti /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 129 tisa kAraNa isa saMdarbha meM lAye gaye vAkyoMdvArA yoM kaha diyA gayA samajhA jAtA hai ki midhyAdRSTi ke ho rahe matijJAna zrutajJAna avadhijJAna pakSa ) viparyaya haiM ( sAdhya ) / sat aura asat kI vizeSatA rahita karake yoM hI cAhe jaisI upalabdhi ho jAnese ( hetu ) madase unmatta ho rahe puruSake samAna ( anvayadRSTAnta ) isa prakAra anumAnavAkya banA liyA gayA hai / samAne'pyarthaparicchede kasyacidviparyayasiddhiM dRSTAnte sAdhyasAdhanayorvyAptiM pradarzayannAha / - samyagdRSTi aura midhyAdRSTi jIvoMke utpanna huyI arthaparicchittike samAna honepara bhI donoM meM se kisI hI eka midhyAdRSTike hI viparyaya jJAnakI siddhi hai / kintu samyagdaSTikA jJAna mithyAjJAna 1 nahIM hai / isa tasvakI siddhiko dRSTAMta sAdhya aura sAdhanakI vyAptikA pradarzana karA rahe zrI vidyAnanda AcArya vizadarUpase kahate haiM / svarNe svarNamiti jJAnasvarNe svarNamityapi / svarNe vA svarNamityevamunmattasya kadAcana // 7 // viparyayo yathA loke tadyadRcchopalabdhitaH / vizeSAbhAvatastadvanmithyAdRSTerghaTAdiSu // 8 // unmatta puruSako kabhI kabhI sutrarNa padArthameM " suvarNa hai " isa prakAra jJAna ho jAtA hai / aura kabhI suvarNarahita (zUnya) maTTI, pItala Adi meM yaha sonA hai, bhI jJAna ho jAtA hai / athavA kabhI suvarNa meM Dela, lohA, Adi asuvarNarUpa isa prakAra jJAna ho jAtA hai / tisa kAraNa jisa prakAra lokameM yadRcchA upalabdhi ho jAnese viparyayajJAna ho rahA prasiddha hai, usI prakAra mithyAdRSTi jIva ke ghaTa, paTa, Adi padArthoM meM vizeSatArahita karake yadRcchA upalabbise mithyAjJAna ho jAtA hai / sarvatrAhArya eva viparyayaH sahaja evetyekAntavyavacchedena tadubhayaM svIkurvannAha / sabhI sthaloMpara AhAryahI viparyayajJAna hotA hai, aisA koI ekAntavAdI kaha rahe haiM / pratyakSa Adi pramANoMse bAdhA upasthita ho jAnepara bhI bhaktivaza yA Agrahavaza viparIta ( ulTA ) hI samajhate rahanA AhArya mithyAjJAna hai / jaise ki gRhIta mithyAdRSTi jIva asatye upadezoMdvArA viparIta abhiniveza kara letA hai / tathA koI ekAntavAdI yoM kahate haiM ki sabhI sthaloMpara sahaja hI viparyayajJAna hotA hai / upadezake vinA hI antaraMga kAraNoMse midhyAvAsanAvaza jo viparyaya jJAna ajJAnI jIvoMke ho rahA hai, vaha sahaja hai / isa prakAra ekAntoMkA vyavaccheda karake una donoM prakArake viparyayaM jJAnoMko svIkAra karate hue zrI vidyAnanda AcArya samajhAkara kahate haiM / ! 17
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130. tatvArthazlokavArtike sa cAhAryo vinirdiSTaH sahajazca viparyayaH / prAcyastatra zrutAjJAnaM mithyAsamayasAdhitam // 9 // matyajJAnaM vibhaGgazca sahajaH saMpratIyate / paropadezanirmukteH zrutAjJAnaM ca kiMcana // 10 // - yaha viparyaya jJAna AhArya aura sahaja donoM prakArakA vizeSarUpase kathana kiyA gayA hameM iSTa hai / abhiprAya vahI hoya aura zabda nyAre nyAre hoya, aise viSayameM zAstrArtha karanA vyartha hai| una do pahilA kahA gayA AhArya viparyaya to mithyAzAstrokarake sAdhya kiyA gayA, kuzruta jJAna svarUpa hai / tathA kupatijJAna aura vibhaMga jJAna to sahaja viparyaya ho rahe bhaLe prakAra jJAne jA rahe haiN| hAM, paropadezakA rahitapanA ho jAnese koI koI kuzrutajJAna bhI sahajaviparyaya ho jAtA hai| mAvArtha-samyagdarzana jisa prakAra nisarga aura adhigamase janya huA do prakArakA mAnA hai, usI prakAra viparyayajJAna bhI do prakArakA hai / AhArya nAmakA bheda to paropadezajanya kuzruta zAnameM hI ghaTita hotA hai| aura sahajaviparyaya nAmakA bheda mati, zruta, avadhi ina tInoM zAnoMmeM sambhava jAtA hai| cakSurAdimatipUrvakaM zrutAjJAnamaparopadezatvAsahajaM matyajJAnavibhaGgAhAnavat / zrotrama. tipUrvakaM tu paropadezApekSatvAdAhAya pratyeyaM / cakSu bAdika yAnI netra, sparzana, rasanA, ghrANa ina cAra indriyoMse janya matijJAnako pUrvavatI kAraNa mAnakara upajA huvA kuzruta bAna to paropadezarvakapanA nahIM honeke kAraNa sahajaviparyaya hai| jaise ki kumatijJAna aura vibhaMgajJAna sahaja mithyAjJAna hai| kintu zrotra indriyajanya matijJAnako pUrvavartIkAraNa mAnakara utpanna huA zrutajJAna to paropadezakI apekSA ho jAnese AhArya viparyayajJAna samajha lenA cAhiye / mAnasa matijJAnapUrvaka huA kuzrutajJAna bhI sahanaviparyayameM parigaNita hogaa| tatra sati viSaye zrutAjJAnamAhAryaviparyayamAdarbhayati / tina viparyayajJAnoM meM viSayake vidyamAna honepara huye kuzrutavAnasvarUpa AhArya viparyayako darpaNake samAna andhakAra vArtikoMdvArA dikhalAte haiN| sati svarUpato'zeSe zUnyavAdo viparyayaH / prAyapAikabhAvAdI saMvidadvaitavarNanam // 11 //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH citrAdvaitapravAdazca puMzabdAdvaitavarNanam / bAhyArtheSu ca bhinneSu vijJAnANDa (nAMza) prakalpanaM // 12 // niSedha kara denA yaha apane apane svarUpase satbhUta padArthoMke vidyamAna rahanepara athavA svadravya, kSetra, kAla, bhAse padArthoMke vidyamAna honepara zUnyavAdI vidvAn dvArA sampUrNa padArthoM kA zUnyavAda nAmakA viparyaya hai / kyoMki padArthoM ke vidyamAna honepara bhI unakA niSedha kara rahA hai / tathA jJeya padArtha aura jJApakajJAna padArtha inameM prAprAkamA hote hura yA Azraya zrAzrayIbhUta padArthoMmeM AdhAra Adheya bhAva hote hue athavA aneka padArthoMmeM kAryakAraNabhAva Adi sambandha honepara bhI jJAnakA hI advaita kahate jAnA yaha vijJAnAdvaitavAdI bauddhoM kA viparyaya hai| kyoMki prAprAharumAva Adi dvaita padArthoM ke hote hue bhI unakA niSedha kara diyA hai| tathA nAnA prakAra bahiraMga padArthoM ke vidyamAna honepara bhI citra AkAravAle jJAnake advaita mAnanekA pravAda bhI bauddhoMkA eka viparyaya hai / isI prakAra dvaitake honepara mI brahmavAdiyoM dvArA brahmAdvaitakA varNana karanA athavA vaiyAkaraNoM dvArA zadvAdvaita svIkAra karanA bhI AhArya kubAna hai| tathA mitra misra sthUla, kAkAntarasthAyI, bahiraMga avayavI padArthoM ke hote sante bhI kSaNika, avayava, aNusvarUpa, vijJAna ke aMzoMkI kalpanA karate cale jAnA vijJAnAdvaitavAdI bauddhoM kA viparyaya hai / ye saba sat padArthoM meM asadako kalpa rahe haiN| sampUrNa carAcara jagat ko brahmANDa yA vijJAnANDa meM tadAtmaka rakhanA ucita nahIM hai| bahirantazca vastUnA sAdRzye vaisadRzyavAk / vaisadRzye ca sAdRzyaikAntavAdAvalambanam // 13 // 131 tathA ghaTa, paTa, vastra, pustaka, Adi bahiraMga padArtha aura AtmA, jJAna, sukha, duHkha icchA Adi antaraMga vastuoMke kathaMcit sAdRzya honepara bhI sarvayA vilakSaNa nekA kathana karanA yaha vizeSa ke hI ekAntako kahanevAle bauddhoMkA viparyayajJAna hai| evaM dUsarA bahiraMga aura antaraMga padArtho kA kathaMcit vailakSaNya honepara bhI ve sarvathA sadRza hI haiM " isa prakAra sAmAnya ekAntavAdakA avalamba chekara pakSa pakaDe rahanA saharA ekAntavAdI vidvAn kA viparyaya hai / fi dravye paryAyamAtrasya paryAye dravyakalpanA / tadvayAtmani tadbhedavAdo vAcyatvavAgapi // 14 // atIta, anAgata, vartamAna, paryAyoMmeM anvita hokara vyApanevAle nityadravyoM ke hote hue bhI kevaLa paryAyoMkI hI kalpanA karanA athavA paryAyoMke hote sante kevala dravyoMko hI kalpanA karanA
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 tatvArtha lokavArtike bauddha aura sAMkhyoM viparyaya kalpanA hai| tathA una dravya aura paryAya donoMse tadAtmaka ho rahe vastu honepara phira Agrahavaza una dravyaparyAyoMke bhedako bakate rahanA vaizeSikakA viparyaya jJAna haiN| padArthoMkA zabdoMdvArA nirUpaNa nahIM ho pAtA hai / ataH sampUrNa tastra avAcya hai / yaha vaktavya ekAntakA viparyaya bhI kinhIM bauddhoM meM chA rahA hai| ye saba AhArya kuzrutajJAna hai / utpAdavyayavAdazca dhauvye tadavalambanam / janmapradhvaMsayorevaM prativastu prabuddhayatAm // 15 // dravyakI apekSA yA kALAntarasthAyI sthUla paryAyakI apekSA padArthoMkA dhutrapanA hote sante bhI ke utpAda aura vyayake ekAntakA hI pakSa pakaDe rahanA kSaNika ekAntarUpa viparyaya hai / tathA isake viparIta dUsarA ekAnta yoM hai ki padArthoMke utpAda aura vyayakI pratyakSadvArA siddha hote sante bhI usa dhAvyakA sahArA lekara sarvathA padArthoMko nitya hI samajhate rahanA viparyaya jJAna hai / isa prakAra pratyeka vastuoM meM viparyaya jJAnakI vyavasthA samajha lenI cAhie / ekAntavAdI vidvAn apane apane siddhAnta anusAra sampUrNa padArthoMmeM viparIta abhiniveza kiye hue AhAyya viparyaya se prahaprasta ho rahe haiM / sati tAvatkAsrtsnyenaikadezena ca viparyayo'sti tatra kAtsnyena zUnyavAdaH svarUpadravyakSetrakAlataH, sarvasya sattvena pramANasiddhatvAt / vizeSatastu sati grAhyagrAhakabhAve kAryakAra NabhAve ca vAcyavAcakabhAvAdau ca tadasaccavacanam / tatra saMvidadvaitasya vAvalambanena sauga - tasya, puruSAdvaitasyAlambanena brahmavAdinaH, zadbAdvaitasyAzrayeNa vaiyAkaraNasyeti pratyeyaM / viparyayatvaM tu tasya grAhyagrAhakabhAvAdInAM pratItisiddhaM tadvacanAt / prathama hI hama yaha samajhAte haiM ki aneka vAdiyoMke yahAM nAnA prakArake viparyayajJAna mAne jA rahe haiM / vidyamAna ho rahe padArthoM meM koI to paripUrNa rUpase viparyayajJAna mAnate haiM aura koI vidyamAna ho rahe padArthoMmeM ekadeza karake viparyaya jJAna mAna baiThe haiM / unameM paripUrNa rUpa se viparyaya mAnanA to zUnyavAda hai / kyoMki apane svarUpa ho rahe bhAva, dravya, kSetra, kALase apane karake sampUrNa padArthoM kI pramANoMse siddhi ho rahI hai| ataH sabhI padArthoMko svIkAra nahIM karanA yaha tatva upalatravAdI yA zUnyavAdI prAjJoMkA pUrNarUpase honevAlA viparyaya hai / eka dezase yA vizeSarUpa se to viparyaya yoM hai ki padArthoM meM grAhyagrAhaka bhAva aura kAryakAraNa bhAva tathA vAdhyavAcakabhAva AdhAraAdheyabhAva, vadhyaghAtaka bhAva, Adi sambandhoM ke honepara bhI una prAprakabhAva AdikA asattva kahanA viparyaya hai / unameM samvedanAdvaitakA Alambana karane se bauddhako viparyayajJAna ho rahA hai| aura puruSAdvaitakA sahArA lenese brahmavAdIke viparyaya ho gayA hai / tathA dvAdvaitakA Azraya pakaDa kenese vaiyAkaraNake vaisA viparyaya ho gayA hai, jisase ki ve
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH viSamAna ho rahe prAhyagrAhakabhAva AdikA niSedha kara rahe haiM, yaha samajha lenA cAhiye / unake usa bAnako viparyayapanA to grAhyagrAhakabhAva AdikoMkI pratItiyoMse siddhi ho jAneke kAraNa nirNIta ho rahA hai / kintu ve paNDita apane zAstroM aura upadeSTAoMke vacanase tisa prakAra viparIta (ulTA) samajha baiThe haiN| isakI cikitsA kaSTasAdhya hai| ayavA unake vacanase hI unakA viparItapanA bhAsa jAtA hai| apaneko vandhyAputra kahaneke samAna unake vacanoMmeM hI vadato vyAghAta doSa hai| tathA pahirarthe bhinne sati ta(dAdamattvavacanaM vijJAnAMzaprakalpanAviparyayaH / paramArthato bahirantazca vastUnAM sAdRzye sati tadasatvavacanaM sarvavaisadRzyAvalambanena tathAgatasyaiva vipryyH| sAdRzyapratyabhijJAnasyAbAdhitasya pramANatvasAdhanena sAdRzyasya sAdhamAt / satyapi ca kathaMcidviziSTasAdRzye tadasattvavacanaM sarvayA sAdRzyAvalambanAt sAdRzyaikAntavAdino vipryyH| ___ tathA mina mina bahiraMga arthoke vidyamAna honepara bhI una ekAntavAdiyoMke samAna bauddhoMke yahAM bhI vijJAnake paramANusvarUpa kSaNika aMzoMkI hI kalpanA kara lenese una bahiraMga arthoke asattvakA kathana karanA viparyayavAna hai / aura paramArtharUpase bahiraMga antaraMga vastuoMkA sAdRzya hote hue bhI sabake visadRzapanekA sahArA lekara usa sAdRzyakA asatva kahanA buddhake yahA hI viparyaya prasiddha ho rahA hai / kyoMki bAdhArahita ho rahe sAdRzya pratyabhijJAnakA pramANapanA sAdhana karake vastubhUta sAdRzyakI siddhi ho cukI hai| isa ekAntake viparIta dUsarA ekAnta yoM hai ki sampUrNa vastuoMmeM kathaMcit viziSTa padArthokI hI apekSAse ho rahe sAdRzyake honepara athavA padArthoMmeM kathaMcit vaisAdRzya honepara sarvathA sAdRzya pakSakA sahArA le lenese usa vaisAdRzyakA asattva kahanA yaha sAdRzyako hI ekAntase kahanekI Teva rakhanevAle paNDitakA viparyaya hai / tathA dravyakI pahile pIche samayoMmeM honevAlI kramamAvI paryAya athavA dravyake sahabhAvI guNoMmeM dravyakI apekSA ekapanA hote hue bhI sadRzapanekA abhimAna karanA viparyaya hai / kyoMki bAdhAmoMse rahita ho rahe ekatva pratyabhijJAna kara unakA ekapanA sAdha diyA gayA hai| ataH eka dravyameM yA usakI guNa aura paryAyoMmeM usa ekapanekI sattA pramANasiddha hai| tathA sati dravye tadasatvavacanaM paryAyamAtrAvasthAnAtkasyAcidviparyayaH / ekatvamatyabhijJAnasyAbAdhitasya pramANatvasAdhanAttatsattvasiddhaH / paryAye ca sati tadasavavacanaM dravyamAtrAsthAnAdaparasya viparyayaH / bhedajJAnAdabAdhitAcatsavasAdhanAt / tathA anAdise anantakAlataka ThaharanevAlI nityadravyake sadbhUta hote sante bhI kevala paryAyoMke avasthAnakA hI AsarA le lenese kisI bauddha vidvAnke yahAM usa dravyakA asattva kahate hamA viparyayavAna hai / kyoMki pratyakSa Adi pramANoMse nahIM bAdhe gaye ekatva pratyabhijJAnakA pramANapanA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 tatvAryazlokavArtike sAtha dene se usa anvayI dravyakI sattA siddha ho cukI hai| tathA isake pratipakSa meM dUsarA viparyaya ya hai ki paryAyoMke vAstavika honepara bhI kevala dravyamAtrakI sthiti bakhAnane se una paryAyoMkA asara kahanA kisI dUsare ekAntavAdIkA viparyaya ( mithyATeka ) hai / kyoMki sthAsase koza bhinna hai / kozase kula bhinna hai / pahile jJAnase dusarA jJAna nyArA hai, ityAdika avadhita ho rahe bhedajJAnase una paryAyoMke sadbhAvako sAdha diyA gayA hai / dravyaparyAyAtmani vastuni sati tadasatvAbhidhAnaM parasparabhinnadravyaparyAyavAdAzrayaNAdanyeSAM tasya pramANato vyavasthApanAt / dravya aura paryAyoMse tadAtmaka ho rahI vastuke sadbhAva honepara bhI phira paraspara meM bhinna ho rahe dravya aura paryAyake pakSaparigrahakA AsarA lenese usa dravyaparyAyoM ke sAtha vastuke tadAtmaka ho rahepanakA asara kahanA to vAdI anya naiyAyika yA vaizeSikakA viparyayajJAna hai| kyoMki usa vya aura paryAyoMke sAtha tadAtmaka ho rahI vastuko pramANoMse vyavasthA karAI jA cukI hai| tasyAnyatvAbhyAmavAcyatvavAdAlambanAdvA tatra viparyayaH / sati dhaunye tadasazvakayanamutpAdavyayamAtrAMgIkaraNAt keSAMcidviparyayaH kathaMcitsarvasya nityatvasAdhanAt / utpAdavyayayozca satostadasatvAbhiniveza" zAzvataikAntAzrayaNAdanyeSAM viparyayaH / sarvasya kathaMcidusvAdavyayAtmanaH sAdhanAdevaM prativastusacce'satvavacanaM viparyayaH prapaMcato budhyatAM / 1 athavA bauddhajanoMkA aisA vicAra hai ki sampUrNa padArtha avaktavya haiN| santAna aura santAni - yoMkA sapanA aura anyapanA dharma avAcya hai| jaise ki sastra, ekatra, Adika sampUrNa dharma sat asat ubhaya, anubhaya ina cAra koTiyoMdvArA vicAra karanepara anabhilAya ho jAte haiN| AcArya kahate haiM ki usa vastukA kathaMcit zabdadvArA vAcyapanA siddha ho cukanepara bhI vahAM tastra, anyasva karake avAdhyapaneke siddhAntavAdakA Alambana kara lenese avaktavyakA kathana karanA saugatoMkA viparyaya jJAna hai| tathA saMpUrNa padArthoM kA kathaMcit trapanA hote sante bhI kevala utpAda aura vyayake svIkAra kara lenese usa trapanakA asastra kahate rahanA kinhI bauddhoMke yahAM mithyAjJAna ho rahA hai / kyoMki kathaMcit yAnI dravyArthika nayakI apekSAse sampUrNa padArthoMkA nityapanA sAdha diyA gayA hai / padArthoM utpatti aura vinAzake hote sante bhI isake viparIta anya sAMkhyoM ke yahAM bhI yaha mithyAjJAna phaila rahA hai, jo ki sarvathA nitya ekAntakA Azraya kara lenese una utpAda aura vyayake asadbhAvakA Agraha kara lenA yaha sAMkhyoMkA mithyAjJAna hai| kAraNa ki sampUrNa padArthoMke paryAyoMkI apekSA se kathaMcit utpAda, vyaya, Atmaka svabhAvakI siddhi kara dI gayI hai| isI prakAra anya bhI pratyeka vastu yA unake pratIta siddha dharmoke sadbhAva honepara bhI asara kaha denA mithyAjJAna hai /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH isa prakAra kuzrutajJAnarUpa viparyayako vistAra se samajha lenA cAhiye / pranthakA vistAra ho jAnese aneka viparyayoko yahAM nahIM likhA gayA hai| 135 jIve sati tadasazvavacanaM cArvAkasya viparyayastatsazvasya pramANataH sAghanAt / ajIve tadasazvavacanaM brahmavAdino viparyayaH / Asrave tadasaccavacanaM ca bauddhacArvAkasyaiva saMbare, nirjarAyAM, mokSe ca tadasatvavacanaM yAjJikasya viparyayaH / pUrvameva jIvanadajIvAdInAM pramANataH prarUpaNAt / jJAna, sukha Adi guNoM ke sAtha tanmaya ho rahe jIva padArtha ke satva honepara phira usa jIvaka asadbhAva kahanA cArvAka ke yahAM ho rahA viparyayajJAna hai / kyoMki usa jIvakI sattAko pramANoMse sAdhA jA cukA hai| tathA ghaTa, paTa, pustaka Adi ajIva padArthoMke sadbhAva honepara una ajIva padArthoMkA asava kahate jAnA brahmAdvaitavAdIkA viparyaya jJAna hai aura Asravatatva ke honepara usa AkhatrakA asastra kahate cale jAnA bauddha aura cArvAkoMkI buddhimeM viparyaya ho rahA hai / isI prakAra saMvara, nirjarA aura mokSa tasvake honepara bhI unakA asatva nirUpaNa karanA yajJako cAhanevAle mImAMsakoM kA viparyaya jJAna hai| kyoMki pUrva prakaraNoM meM hI jIvatastrake samAna ajIva, Azaya, AdikoMkA pramANoMse nirUpaNa kiyA jA cukA hai / vizeSataH saMsAriNi mukte ca jIve sati tadasaccavacanaM viparyayaH / jIve punale dharmedharme nabhasi kAle ca sati tadasatvavacanaM / sAmAnyarUpase jIvatakhako nahIM mAnanevara cArvAkake ho rahA viparyayajJAna hai / kintu jIvake meda, prabhedarUpase saMsArI jIvoM yA mukta jIvoMke vidyamAna honepara bhI una saMsArI jIvoMkA yA mukta jIvakA astra kahanA ekAntavAdiyoM kA viparyaya hai / maskarI matavAdI mukta jIvakA mokSase punaH Agamana mAnate haiN| koI vAdI mukta jIvoM ko saMsArI jIvoMse nyArA nahIM mAnate haiN| advaitavAdI to nAnA saMjJArI jIvoMko hI svIkAra nahIM karate haiM / " brahmaiva satyamakhilaM na hi kiMcidasti " / isI prakAra jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, aura kAla, ina vizeSa dravyoMke honepara punaH unakA akSarasa kahanA viparyayajJAna hai / athavA sAmAnyarUpase ajIvako mAna lenepara bhI vizeSarUpa se pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAlake hote huye bhI una vizeSa amIva tavoMkA rara kahanA kinhIM vAdiyoMke viparyayajJAna ho rahA hai| satra puNyAsave pApAsrave ca puNyabandhe pApabandhe ca dezasaMvare sarvasaMvare ca yathAkAla nirjarAyAmau pakramika nirjarAyAM ca AIntyamokSe siddhatvamokSe ca sati tadasatvavacanaM kamacidviparyayastasvabhyasya purastAt pramANataH sAdhanAt /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 tatvAryazlokavArtike sante bhI tathA karmoko balAtkAra se una ajIva Adi padArthoMmeM vizeSarUpa se puNyAsava aura pApAtra ke hote sante tathA puNya bandha aura pApabandha ke hote huye evaM ekadeza saMvara aura sarvadezataH saMvarake hote yathAyogya apane niyata kAlameM ho rahI nirjarA aura bhaviSya meM udaya AnevAle vartamAna upakrama meM lAkara kI gayI nirjarA, ina tatvoM ke honepara bhI evaM terahaveM, caudahaveM meM guNasthAna meM tIrthaMkara prakRtikI udaya avasthA meM jIvanmuktanAmaka arhantapanAsvarUpa mokSatatva aura aSTaka se sarvathA rahita siddhapanAstrarUpa paramamokSa tatva ke pramANoMse siddha honepara bhI una gora AdikoMkA asatya kathana karate rahanA kisI eka cArvAkavAdIko viparyayajJAna ho rahA hai / mithyAjJAna ke anusAra hI aise tatra viparIta rUpase kathana kiye jA sakate haiN| hAM, yaha viparyayajJAna kyoM hai ? isakA uttara itanA hI paryApta hai ki una puNyaHsrava Adi tatvoMkI sattAkA pahiche prakaraNoM meM pramANoM dvArA sAdhana kiyA jA cukA hai| evaM tadA medeSu pramANasiddheSu tatsatsu tadasatvavacanaM viparyayo bahudhAvaboddhavyaH parIkSAkSamadhiSaNairityaLaM vicAreNa / isI prakAra una jIva AdikoMke bhedapramedarUpa aneka tatvoMke pramANoMse siddha ho cukanepara unakA sadbhAva hote sante bhI puna: midhyAtvavaza unakA asatva kathana karanA, isa DhaMgake bahuta prakAra ke viparyayajJAna una puruSoMke dvArA samajha lenA cAhiye, jinakI buddhi tattva aura tasvAbhAsoMkI parIkSA karane meM samartha hai| saMkSepase kahanevAle isa prakaraNameM mithyApanake avAntara asaMkhya bhedoMko kahAMtaka ginAyA jAya / isa kAraNa viparyayapanake vicArase itane hI karake pUrA paDo / buddhimAnoM ke pratihArya kuzrutake katipaya bhedoMkA upalakSaNase nidarzana kara diyA gayA hai| pararUpAditozeSe vastunyasati sarvathA / sattvavAdaH samAmnAtaH parAhAryo viparyayaH // 16 // svarUpacatuSTayase padArthoMkA sadbhAva honepara unakA asatva kahanA aisA " tadvati tadabhAvaprakArakajJAnaM viparyayaH " to kaha diyA hai / aba " tadabhAvavati tatprakArakajJAnaM viparyayaH " isako kahate haiM / pararUpa yAnI parakIya bhAva, dravya, kSetra Adise saMpUrNa padArthoMke asadbhAva honepara unakA sarvathA sadbhAva mAnate jAnA dusarA AhArya viparyaya bhale prakAra RSi AmnAyase mAnA huA calA A rahA hai / bhAvArtha - jaise ki jaLaparyAya ho jAnepara usa pudgalakI agniparyAya usa samaya nahIM hai, phira bhI " sarva sarvatra vidyate " isa Agrahako pakaDakara sarovarameM anikI sattA kahanA sAMkhyoMkA viparyayajJAna hai / isa viparyaya anusAra kisIko corI yA vyabhicArakA doSa nahIM laganA cAhiye / jaba ki sabhI khiyAM yA vastuyeM pUrvajanmoMmeM saba jIvoMkI ho cukI hai| bhojana yA peya 1
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH padArthameM rakta, mAMsa, mala, mUtra, Adi bhASI paryAyeM yadi vidyamAna haiM to kisI bhI padArthakA khAnA pInA nahIM ho sakegA / baDI avyavasthA maca jAyagI evaM saMsArI jIvoMkI vartamAna meM mukta avasthA nahIM hote hue bhI jIvako sarvadA mukta mAnate hue prakRtiko hI saMsAra honA kahanA kApiloMkA viparyaya hai / 137 pararUpadravyakSetrakAlataH sarvavastvasattatra kArtsyataH saccavacanamAhAryo viparyayaH / sabaikAnvAvalambanAtkasyacitpratyetavyaH / pramANatastathA sarvasyAsatvasiddheH / sva nyAre anya padArthoMke dravya, kSetra, kAla bhAvoMkI apekSA se sampUrNa vastueM asat 1 1 ghaTake deza, dezAMza, guNa, aura guNAMzoMkI apekSA paTa vidyamAna nahIM hai / AtmAke svacatuSTayakI apekSAse baTa padArtha asat hai / phira bhI vAM paripUrNarUpase vidyamAnapanekA kathana karanA dUsarA jAhArya viparyayajJAna haiN| " sarva sat " sampUrNa padArthoMkI sarvatra sattAke ekAnta pakSakA avalamba chene se kisI eka brahmAdvaitavAdI yA sadekAntavAdI paNDitake yahAM ho rahA ukta viparyayajJAna samajha lenA cAhiye / kyoMki pramANa jJAnoMse tisa prakAra sampUrNa padArthoMkA sarvatra nahIM vidyamAnapanA siddha hai / arthAt- - AtmA baTasvarUpakarake vidyamAna nahIM hai| aura AkAza Atmapanekarake kahIM bhI nahIM varSa rahA hai| parakIya rUpoMkarake kisI bhI padArthakI kahIM bhI sattA nahIM hai / dezato'sato'sati sabhya viparyayamupadarzayati / parakIya catuSTaya se sampUrNa bastuoMke asat honepara paripUrNarUpa se satra kathana karanevAle AhArya jJAnako abhI kaha cuke haiN| aba eka dezase asat padArthakA avidyamAna padArtha meM vidyamAnapanakA kathana karanevAle viparyaya jJAnako pranthakAra dikhalAte haiM / satyasattvaviparyAsAd vaiparItyena kIrtitAt / pratIyamAnakaH sarvo'sati sattvaviparyayaH // 17 // pahile gyArahavIM kArikA dvArA sat padArthameM asat panekA viparyayajJAna batAyA jA cukA hai / usa kahe gaye viparyayajJAnase viparatipanekarake pratIta kiyA jArahA yaha asat padArthameM satpaneko kahanevAlA sabhI viparyayajJAna hai / bhAvArtha gyArahavIM vArtikase pandrahavIM vArttikataka pahile sadameM reast kahanevAlA viparyayajJAna kahA jA cukA hai| kintu asada meM pUrNarUpase yA eka dezase sapane ko jAnanevAlA yaha viparyayajJAna pUrvoktase viparIta ( vibhinna ) hai| satko asat kahanevADhI pahilI prakriyAko viparIta (ulTA ) kara yahAM asaMtuko sat kahanevAlI prakiyAmeM sabhI para sakate ho| 18
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 tacAryazlokavArtike sati grAhmagrAhakabhAvAdau saMvidadvaitAdyAlambanena tadasa zvavacanalakSaNAdviparyayAtpUrvoktAdviparItatvenAsati pratItyArUDhe grAmagrAhakabhAvAdau sautrAntikAdyupavarNite satvavacanaM viparyayaH prapaMcato'vaboddhavyaH / prAhmagrAhakabhAva, kAryakAraNabhAva, sthApyasthApakabhAva, sUkSmasthUka bhAva, sAmAnyavizeSabhAva, Adika dharmoke honepara bhI samvedana advaita, brahma advaita, zaddha advaita, AdikA pakSa prahaNa kara lenese una prAprAhakabhAva AdikI asattAko kathana karanA isa prakAra lakSaNavAle pUrvameM kahe gaye viparyaya jJAnase yaha nimnalikhita AhArya jJAna viparIta ho karake prasiddha hai / sautrAntika, bauddha, naiyAyika, mImAMsaka, jaina Adi vidvAnoMkarake kathana kiye gaye prAhmagrAhakamAna, kAryakAraNabhAva, bAdhyavAcaka bhAva, Adi dharmoke pratItimeM ArUDha nahIM hote sante bhI punaH unakI sattAkA kathana karamA viparyayajJAna hai / yaha paramatakI apekSA kathana hai / advaitavAdiyoMke zAstroMmeM asatko sat kahanevAle jJAna viparyayarUpase mAne gaye haiM / anya bhI dRSTAnta dekara vistArase asat meM satko jAnanevAle jJAna viparyaya samajha lene caahiye| yahAM bhI pUrvokta racanA ke samAna asat padArthameM pUrNase aura ekadezase saMvAda lagAkara dRSTAnta banA lene cAhiye / sampUrNa padArtha sarvathA nitya nahIM haiN| unako apane zAstroM dvArA sarvathA nitya kahe jAnA tathA AtmAkA AkAzake samAna parama mahAparimANa nahIM hote huye bhI inako sarvatra vyApaka kahanevAle zAstroMpara zraddhAna kara vaisA jAnanA Adi viparyayajJAna hai / sudeva suguruke nahIM hote huye bhI kudeva aura kugurumeM sudeva sugurUpamekA nizcaya kara baiThanA zrutaviparyaya hai / evamAhArye zrutaviparyayanupadarzya zrutasaMzayaM zrutAnabhyavasAyaM cAhArya darzayati / isa prakAra ukta pranthadvArA zrutajJAnake AhArya ho rahe viparyayasvarUpa mithyAjJAnako dikhAkara aba zrutajJAnake AhAryasaMzayako aura zrutajJAna ke yoM hI mana cale honevAle AhArya amadhyava sAyako zrI vidyAnanda AcArya dikhalAte haiM, so suniye / "bAghakALInotpanneSThAjanyaM jJAnamAhArye" / sati triviprakRSTArthe saMzayaH zrutigocare / keSAMciddRzyamAne'pi tattvopaplavavAdinAm // 18 // tathAnadhyavasAyo'pi keSAM citsarvavedini / tave sarvatra vAggocarAhAyoM hyavagamyatAm // 19 // deza, kAla, svabhAva ina tInase vyavahita ho rahe arthake zAsadvArA viSaya kiye jAnepara reat drayadarzI vidvAnoMkI AtmA meM pratyakSa jJAna ke viSaya kiye bApa
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcintAmaNiH pokA sadbhAva hote dura bhI bauddhavAdiyoM ke yahA~ una triviprakRSTa layoMmeM jo saMzaya zAna ho rahA hai, yaha bAhArya saMzayajJAnarUpa zrutajJAna hai / tathA kinhIM tatvopaplavavAdI vidvAnoM ke yahAM pratyakSa jJAnadvArA dekhe jA rahe pRthvI, jala, Adi padArthoMmeM bhI tatvoMke upaplava ( avyavasthita ) bAdakA bAMgraha jama jAnese zAstrodvArA saMzayabAna karA diyA jAtA hai| arthAt-bauddha vidvAn triviprakRSTa padAyoMke sadbhAva kA nirNaya nahIM karate haiN| tathA apane zAstroMdvArA sumeru, svayambhUramaNa, rAma, rAvaNa, paramANu, bAkAza, Adi padArthoMkA sarvathA niSedha bhI nahIM karate haiN| adRSTa padArthoM meM ekAntarUpase saMzaya zAnako karA rahe haiM, " ekAMtanirNayAt vara saMzayaH " / hAra jAnA, apamAna ho jAnA, anuttIrNa honA, ityAdika kAryoMmeM ekAMtanirNayase saMzaya banA rahanA kahIM acchA hai", isa nItike anusAra saMzayavAdI bauddhoMne triviprakRSTha arthameM apane zAkhoM ke anusAra saMzaya jJAna kara liyA hai| aura tasyopaplavavAdiyoMne svakIyazAsajanya mithyAvAsanAdvArA pratyakSa yogya padArthoM meM bhI saMzayajJAna ThAna liyA hai| tisI prakAra kinhI vidvAnoM ke yahAM sarva tatvake viSayameM saMzayajJAna aura anadhyavasAya dhAna bhI ho rahA hai / " sarvajJa hai yA nahIM" isa viSayakA amItaka unako zAstroM meM saMzaya rakhanA hI upadiSTa kiyA hai| koI koI to sarvajJakA bahAnasarIkhA anadhyavasAyajJAna honA apane zAstroMmeM mAna baiThe haiM / nAstikavAdI yA vibhramakAntavAdI to sabhI tatvoMmeM anadhyavasAya nAmakA mithyAjJAna kiye baiThe haiN| ukta kahe gaye sabhI zrutajJAna ke saMzaya, viparyaya, anadhyavasAyoMmeM pacanake dvArA viSaya ho rahA / AhAryajJAna kahA gayA hai, yaha samajha lenA cAhiye / kyoMki vaktA yA zAstra hI zabdoM dvArA ko jAne yogya zrutajJAnako mithyAjJAniyoM ke prati calAkara upadiSTa kara sakatA hai| likhita pA ukta pacanoMke binA prAdhAkALameM huI ichApte utpana honevAlA AhAryajJAna bana nahIM sakatA hai| . zrutaviSaye dezakAlasvabhAvaviprakaSTa'rthe saMzayaH saugatAnAmahazyasaMzayaikAntavAdAvabambanAdAhAryo'vaseyaH / pRthivyAdau zyamAne'pi saMzayA keSAMcittakhopaplavavAdAvaSTaMmAt / sarvavedini punaH saMzayo'nadhyabasAyazca keSAMcidviparyayavAdAhAryo'vagamyatAm sarvajJAmAvabAdAvalepArasarvatra pA tarakhe kessaaNcidnyo'ndhyvsaayH| saMzayaviparyayavat "tarko'pratiSThaH bhutayovibhinA nAsau muniryasya vacaH pramANaM / dharmasya tavaM nihitaM guhAyAM mahAjano yena gataH sa panthAH" iti pralApamAnAzrayaNAt / tathA palApinAM svoktAmaviSThAnAt tatpatiSThAne pA tathA vcnvirodhaadityuktpaayN| sarvazoka zrutadvArA viSaya kiye gaye dezamyavahita, kAlavyavahita, aura svamAvaSyavahita aoMmeM bauddha janoMko adRzya ho rahe padAryameM saMzaya honeke ekAntavAdakA- pakSa prahaNa kara lenese bAhArya zrutasaMzaya ho rahA samajha lenA cAhiye / tathA paridRzyamAna mI pRthvI Adi tatvoMmeM kinhIM kinhI vidvAnoM ke yahAM tasyopapaplavavAdakA kadAgraha ho jAnese saMzayavAna bana baiThatA hai / phira pramANa siddha sahameM kinhIM mImAMsakoM ke ekadezI paNDitoMke yahAM sarvajJAmAvako kahanevALe pakSakA gADha lepa
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike ho jAnese viparyaya jJAnake samAna saMzaya aura anavyavasAya ajJAna bhI AhArya ho rahe jAna lene cAhiye / athavA " sarvavedini tatre " kA artha sarvajJa nahIM kara jJAnake dvArA jAne jA rahe sampUrNa isa prakAra artha karanepara yoM vyAkhyAna kara denA ki sampUrNa jIva, pudgala Adi taratroMke pramANasiddha honepara kinhIM lokAyatika yA tIvra midhyAdRSTi ke yahAM isa vakSyamANa kore pralApa (bakabAda) kA mAtra AsarA ke lenese saMzaya aura viparyayake samAna anya anadhyavasAya jJAna bhI sampUrNa tatvoM ke viSayameM upaja jAtA hai / vaha mUrkha atrArmika, nAstika, janoMkA nirarthaka vacana isa prakAra hai ki tarkazAstra yA anumAna koI suvyavasthita nahIM hai, jisase ki taratroMkA nirNaya kiyA jAya / nityapana anityapana Adike samarthana karaneke liye diye gaye kApika, bauddha Adike anumAnoMkA paraspara meM virodha hai / vedakI zrutiyAM bhI parasparaviruddha hiMsA, ahiMsA, sarvajJa, sarvajJAbhAva, vidhi, niyoga, bhAvanA Adi vibhinna arthoko kaha rahIM haiN| koI bauddha (buddha) kaNAda, kapila, athavA jinendra Adika aisA muni nahIM huA, jisake ki vacana pramANa mAna kiye jAMya / dharmakA tatva aMdherI guphA meM chipA huA rakhA hai| ataH baDe baDe mahAn puruSa jisa mArgase jA cuke haiM vahI mArga hai / mahAbhArata prantha meM vedavyAsajIne " kaH panthAH isa prakAra rAkSasake jala pI lene kI zartameM prazna karanepara yudhiSThira ke dvArA " tarko'pratiSThaH " yaha zloka kahavAyA hai| cArvAka siddhAnta anusAra tisa prakAra pralApa karanevAloM ke yahAM apane dvArA kahe gaye tatrakI mI pratiSThA nahIM ho pAtI hai / yA phira bhI apane abhISTa ho rahe una pRthvI, Adika dRzya tastroMko hI mAnanA paraloka, AmA, puNya, pApa, Adiko nahIM mAnanA isa siddhAntakI pratiSThA karoge jo ki tarka, zAtra : (bRhaspati sUtra ) bRhaspati, laukika dharma, lokaprasiddhavyAptike mAna lenepara hI puSTa hotA hai / taba to tisa prakAra ke tarkaniSedha, zAstraniSedha, AptamuniniSedha, aura dharmakI pracchamatA, isa apane bacanakA virodha ho jAyagA, isa bAtako hama prAyaH aneka bAra kaha cuke haiN| yahA~ yaha kahanA hai ki nAstikavAdakI ora jhukAnevAle ukta pralApamAtrakA avagramba lekara koI koI puruSa jIva, ajIba, svarga, puNya, pApa, tapasyA, mokSa, Adi tatvoM meM AhArya zruta anadhyavasAya nAmaka jJAnako calAkara utpanna kara lete haiM, jaise ki AhAryasaMzaya aura viparyayasvarUpa kuzrutajJAna prasiddha hai| " samprati matijJAna viparyaya sahajamAvedayati / 100 zruta ajJAnake balAtkArase calAkara icchApUrvaka honevAle viparyaya, saMzaya, aura anadhyava sAyako udAharaNapUrvaka dikhAkara atra vartamAnameM matijJAnake paropadeza vinA hI svataH honevAle sahaja viparyayakA spaSTajJAna AcArya mahArAja karAte haiM, so samajhiyegA / bahnAdyavagrahAdyaSTacatvAriMzatsu vittiSu / kutazcinmatibhedeSu sahajaH syAdviparyayaH // 20 //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 101 bahu, abadu Adi bAraha viSayabhedoM ko jAnanevAle avagraha, IhA, Adi cAra jJAnoMkI apekSA se huyI aDatALIsa matijJAnakI medasvarUpa buddhiyoMmeM kisI bhI kAraNa se nisargajanya viparyaya jJAna ho jAtA hai / jaise ki AMkhake palakameM thoDI aMgulI gADhakara dekhanese eka candramAke do candramA dIkhane laga jAte haiN| DerI hathelIpara canAke barAbara golIko rakhakara sIdhe hAthakI tarjanIpara madhyamA aMgulI ko caDhAkara donoM aMguliyoMke poTarAoM ke aprabhAgase golIko ghumAnepara spArzana pratyakSadvArA eka goLIkI do goliyAM jAnI jAtI haiM / cAkacakya, kAmala, bhramIke vaza hokara netroM dvArA sIpameM cAMdIkA jJAna, zukla padArthako pIchA samajhanA, sthira padArthoMkA ghUmate huye darzana honA Adika sahaja kumatijJAna haiM / paropadeza ke atirikta anya kAraNoMse upaja jAnA "nisargaja" kahalAtA hai / yoM kAraNa ke vinA to koI bhI kArya nahIM ho pAtA hai / sahaja aura AhArya zatrU anya darzanoM meM prasiddha haiM / smRtAnubhUtArthe smRtisAdharmya sAdhanaH / saMjJAyAmekatAjJAnaM sAdRzye sthUladarzinaH // 21 // / sUtrakArane smRti, pratyabhijJAna, cintA ( vyAptijJAna ) aura svArthAnumAna bhI matijJAnake prakAra batalAye haiM / ataH smRti AdikoM kA bhI sahaja viparyayajJAna isa prakAra samajha lenA ki pahile kAloM meM nahIM anubhava kiye jA cuke artha meM smaraNa kiye gaye padArtha ke samAnadharmapaneko kAraNa mAnakara smRti ho jAnA, smaraNajJAnakA saijaviparyaya hai / jaise ki anubhava kiye gaye devadacake samAna dharmavALe honeke kAraNa jinadattameM devadattakI smRti kara baiThanA sahaja kusmRtijJAnahai / aura saMjJAsvarUpa pratyabhijJAnameM yoM samajhiye ki sthUladRSTivAle puruSako sadRzatA honepara ekatAkA jJAna ho jAnA pratyabhijJAnakA sahajaviparyaya hai / jaise ki samAna AkRtivAle do mAiyoMmeMse indradattake sadRza jinacandrameM " yaha vahI indradatta hai " isa prakAra ekatva pratyabhijJAna ho, jAtA hai, yaha ekatvapratyabhijJAnakA sahajaviparyaya hai / tathaikatve'pi sAdRzyavijJAnaM kasyacidbhavet / savisaMvAdataH siddhaciMtAyAM liGgaliGginoH // 22 // Saur ghanted huye bhI kisI mithyAjJAnI jIvake sadRzapaneko jAnanevAlA pratyabhijJAna ho jAya vaha sAdRzyapratyabhijJAnakA viparyaya hai| jaise ki usI indradattako indradattake sadRza jinacandra samajha lenA / yoM bhrAntijJAna ho jAneke aneka kAraNa haiN| unake dvArA ukta viparyayajJAna upaja jAte haiM / tathA sAdhana aura sAdhya ke sambandha meM bAdhAsahitana yA niSphalapravRttikA janakapana rUpa visambAda ho jAnese tarkajJAnameM vaha viparyayajJAna ho jAnA prasiddha hai| jaise ki garbhameM sthita ho
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 tatvArthazlokavArtike rahe pAMcaveM putrakA gauravarNa ( gorA raMga ) hote huye bhI " jitane kucha mitrA strIke putra haiM saba zyAma hai " isa prakAra dRzyamAna cAra putroM ke anusAra vyApti banA lenA kuciMtAjJAna hai / jahA~ jahA~ ani hotI hai, vahAM vahAM dhUpa hotA hai, yaha bhI ayogolaka yA aMgArameM visambAda ho jAnese vyAptijJAnakA viparyaya hai / hetvAbhAsavalAjjJAnaM liGgini jJAnamucyate / svArthAnumAviparyAso bahudhA taddhiyAM mataH // 23 // hetu nahIM kintu hetusamAna dIkharahe hetvAbhAsoM kI sAmarthyase jo sAdhyaviSayaka jJAna ho rahA kahA jAtA hai, vaha bahuta prakArakA usa anumAnako jAnanevAle vidvAnoM ke yahAM svArthAnumAnakA viparyaya mAnA gayA hai / jaba ki bhedaprabheda rUpate bahuta prakArake hetvAbhAsa haiM, to tajjanya anupAnAbhAsa bahuta prakArake hoMya yaha samucita hI hai| jaise ki vakkApana isa asaddhetuse zrI arhata deva sarvajJapana ke abhAvako jAna lenA anumAnasvarUpa matijJAnakA viparyAsa hai / arhan ( pakSa ) sarva nAsti ( sAdhyadaka) vatkRtvAt puruSastrAdvA ( hetu ) radhyApuruSavat ( dRSTAnta ) ityAdika / kaH punarasau hetvAbhAso yato jAyamAnaM liGgini jJAnaM svArthAnumAna viparyayaH sahajo / matiH smRtisaMjJAcintAnAmiva svaviSaye timirAdikAraNavazAdupagamyate, iti paryanuyoge samAsavyAsato hetvAbhAsamupadarzayati / 1 yahAM ziSyakA zrI vidyAnandagurujI mahArAjake prati savinaya prazna hai ki mahArAja batalAo vaha hetvAbhAsa phira kyA padArtha hai ! jisase ki sAdhyako jAnane meM utpanna ho rahA jJAna svArthAnumA nakA sahaja viparyaya kahA jAya ! aura jo matijJAna, smaraNajJAna, pratyabhijJAna, vyAptijJAna, inake samAna vaha svArthAnumAnakA viparyaya bhI apane viSaya meM tamArA, kAmala Adi kAraNoM ke vazase ho rahA svIkAra kara liyA jAya / isa prakAra pratipAthakA samIcIna prazna honepara zrI vidyAnanda AcArya saMkSepa aura vistAra se svAbhAsakA pradarzana karAte haiM / hetvAbhAsastu sAmAnyAdekaH sAdhyAprasAdhanaH / yathA hetuH svasAdhyenAvinAbhAvI niveditaH // 24 // " sAmAnyasvarUpase vicArA jAya taba to " sAdhyako baDhiyA rIti se nahIM sAdhanevAlA hetu yaha eka hI hetvAbhAsa kahA gayA hai| jaise ki apane sAdhyake sAtha avinAbhAva rakhanevAlA saddhetu eka hI prakArakA nivedana kiyA gayA hai| arthAt - sAdhya ke sAtha avinAbhAbIpana karake nizcita kiyA gayA jaise sAmAnya rUpase saddhetu eka prakAra hai, usI prakAra apane sAdhyako acche DhaMga se nahIM sAdhanevAlA devAbhAsa bhI eka prakArakA hai| yahI hamArA granthakArakA siddhAnta hai /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH mun ...........................iiiiiiiiiiimationin trividho'sAvasiddhAdibhedAtkaizcidvinizcitaH / kharUpAzrayasaMdigdhAjJAtAsiddhazcaturvidhaH // 25 // hAM, kinhIM jaina vidvAnoMkarake yaha hesvAbhAsa asiddha, viruddha, aura anekAntika ina bhedoMse tIna prakArakA vizeSarUpase niSita kiyA gayA hai / tinameM asiddha nAmakA hetvAmAsa to svarUpA. siddha, bAzrayAsiddha, saMdigdhAsiddha aura ajJAtAsiddha ina bhedoMse cAra prakArakA mAnA gayA hai| astu / tatra svarUpato'siddho vAdinaH zUnyasAdhane / .. savoM heturyathA brahmatattvopaplavasAdhane // 26 // una asiddha hetvAmAsake bhedoMmeM vAdIke yahAM svarUpase asiddha ho rahA hevAmAsa isa prakAra hai ki jaise zUnyavAdako sAdhanemeM sabhI hetu svarUpAsiddha ho jAte haiM / athavA advaita bramako sAdhane meM diyA gayA pratibhAsamAnasva hetu apane svarUpase asiddha hai / sAdhya ke sAtha avinAmAva rakhate huye hetukA pakSameM ThaharanA svarUpa hai / jo ki abhAvarUpatva, avicAryamANasva, pratimAsamAnatva hetuoMmeM nahIM ghaTita hotA hai| tasyopaplavavAdiyoM dvArA takhoMkA vicAra ke uttara kAlameM vyuta ho jAnepanako sAdhane ke liye prayukta kiye gaye sabhI hetu svarUpAsiddha haiN| arthAt-vicAra karanepara nirdoSa kArakoM ke samudAyakarake utpatti ho jAnese, bAdhArahitapanese, pravRtti sAmarthyase, athavA anya prakAroMse, pramANa takha vyavasthita nahIM ho pAtA hai / pramANake vinA prameyatatvoMkI vyavasthA nahIM / ataH takhopaplava siddhAnta vyavasthita hai| yaha upaplavavAdiyoMkA avicAryamANasya hetu pramANa, prameya, Adi tattvoMmeM mahI viSamAna hai / yA vicAryamANatva hetu takhopaplavameM ghaTita nahIM hotA hai| ataH svarUpAsiddha hetvAmAsa hai / pakSe hesvabhAvaH svarUpAsiddhiH // sattvAdiH sarvathA sAdhye shrbhNgurtaadike| ... sthAdvAdinaH kathaMcina sarvathaikAntavAdinaH // 27 // bauddhoMke dvArA zadvameM sarvathA kSaNabhaGgurapanA, aNupanA, asAdhAraNapanA, Adike sAdhya karanepara diye gaye sasa, kRtakatva, bAdika hetu svarUpAsiddha haiM / sabhI prakAroMse kSaNikapana, aNupama, asAdhAraNapanake ekAtipakSakA kathana karanevAle bauddhoMke ve hetu asaddhetu hai| ho, kathaMcita kSaNikapana Adiko sAdhya karaneke liye diye gaye syAdvAdiyoM ke yahAM sava Adika hetuM.lo svarUpAsiddha hatyAmAsa nahIM hai, kintu samIcIna hetu hai| zadvAdvinazvarAddhetusAdhye cA'kRtakAdayaH / hetavo'siddhatAM yAnti bauddhAdeH prativAdinaH // 28 //
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 tasvArthazlokavArtike bauddha naiyAyika Adi prativAdiyoM ke yahAM hetu dvArA zadvakA vinazvarapanA sAdhya karane meM bole gaye akRtakapana, pratyabhijJAyamAnapana Adika hetu asiddhapaneko prApta ho jAte haiN| arthAt-zabda ke vinazvarapanakI apekSA kara ( lyav lope paJcamI ) prayukta kiye gaye akRtakapana Adi hetu to prativAdiyoMke asiddha hetvAbhAsa hai| zabda meM nityapanA siddha karaneke liye bauddhoM ke prati yadi akRtakapana hetu kahA jAyagA, to bauddha usa hetuko svarUpAsiddha ThaharA deveMge / jainasya sarvathaikAntadhUmavattvAdayo'bhiSu / sAdhyeSu tavossiddhA parvatAdau tathAmitaH // 29 parvata, mahAnasa Adi pakSoMne agniyoMke sAdhya karanepara sarvathA ekAntarUpa se ghUmasahitapana yA uSNa sahitapana Adika hetu to jainoMke yahAM asiddha hetvAbhAsa ho jAte hai| kyoMki parvata sabhI avayavoM meM ekAntarUpase dhUmavAlA nahIM hai| saca pUcho to akhaMDa rekhAvAlA dhUma to parvatake Upara AkAzameM hai / tathA dhUmake atirikta anya tRga, taru, patthara bhI parvata meM vidyamAna hai| ataH * jainoMke prati kahA gayA sarvayA dhUmavastra hetusvarUpAsiddha hetvAbhAsa hai / tathA parvata meM agnihetuse hI agniko sAmya karanepara svarUpAsiddha hetvAbhAsa hai / sAdhyasama honese hetukA avinAbhAvI svakIyarUpa baMda ho rahA hai / jaba agni nAmaka sAdhya asiddha hai to usakA pakSameM ThaharanA bhI asiddha hai / zabdAdau cAkSuSatvAdirubhayAsiddha iSyate / niHzeSo'pi yathA zUnyabrahmAdvaitapravAdinoH // 30 // zabda, rasa Adi pakSa anityapanako sAdhya karanepara diye gaye cakSu indriyadvArA prAya honA yA nAsikA indriyakarake viSaya ho jAnA ityAdika hetu to vAdI, prativAdI donoMke yahAM asiddha tvAmAsa mAne gaye haiN| jaise ki zUnyavAdI aura brahmA advaitavAdI donoM vAdI prativAdiyoMke yahAM sabhI hetu donoMkI apekSAse asiddha hai / arthAta cAhe zUnyavAdI apane amISTa matako siddha karane ke chie, brahma advaitavAdiyoMke prati koI bhI hetu prayukta kareM, brahma advaitavAdI zUnyavAdIke Upara asiddha yAmAsa doSa uThA dekheMge / tathA zUnyavAdI bhI brahma advaitavAdIke hetuko asiddha ThaharA dekheMge / eka hI hetu donoM ke mata anusAra svarUpAsiddha ho jAyegA / . vAdyasiddhau prasiddhau ca tatra sAdhyaprasAdhane / samarthanavihInaH syAdasiddhaH prativAdinaH // 31 // prakaraNa meM sAdhyako make prakAra sAdhanemeM prasiddha ho jAnepara bhI yadi hetuprayokA bAdIke dvArA bila detukI siddhi nahIM huI hai to " hetoH svavAdhyena vyAmi prasAdhya pakSe vipradarzanaM samartha "
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 145 hetukI sAdhya ke sAtha vyAptiko avyabhicAra yukta sAdhakara pakSa meM vRtti dikhAdenArUpa samarthana karake virahita hotA huA vaha hetu prativAdI vidvAn ke yahAM asiddha hetvAbhAsa samajhA jAyagA / ataH vAdIko ucita hai ki prativAdIke sanmukha apane iSTa hetukA samarthana kareM / isa prakAra kaI DhaMga se svarUpAsiddha hetvAbhAsoM kA yahAM pratipAdana kiyA hai| vizeSajJa vidvAn granthako zuddha karate huye adhika prameyakI zapti kara leveM / " na hi sarvaH sarvavit " / 1 toryasyAzrayo na syAt AzrayAsiddha eva saH / svasAdhyenAvinAbhAvAbhAvAdgamako mataH // 32 // pratyakSAdeH pramANatve saMvAditvAdayo yathA / zUnyopaplavazadvAdyadvaitavAdAvalambinAM // 33 // aba AzrayAsiddhako kahate haiM ki jisa anumAnameM paDe huye hetukA AdhAra hI siddha nahIM hove vaha hetu AzrayAsiddha hetvAbhAsa hogA / apane sAdhyake sAtha anyathAnupapatti nahIM hone ke kAraNa vaha hetu apane sAdhyako nahIM samajhAnevAlA mAnA gayA hai| jaise ki zUnya tatvopaplava, zadva advaita, brahma advaita, Adike pakSa parigrahakA avalamba karanevAle vidvAnoM ke yahAM pratyakSa, anumAna Adiko pramANapanA sAdhanepara samvAdapina, pravRttijanakapana, Adika hetu AzrayAsiddha ho jAte haiM / bhAvArtha- naiyAyika yA mamiAMsaka vidvAn yadi zUnyavAdI Adike prati pratyakSa AdikoMkI pramANatAko sampAdapina hetu se sAdheMge to unake samvAditva hetupara zUnyavAdIdvArA azrayAsiddha hetvAbhAsapane kA upAlambha de diyA jAyagA / 'pakSe pakSatAvacchedakasya bhAva AzrayAsiddhi:' / vAzrayAsiddhakA varNana ho cukA, aba saMdigdha siddhako kahate haiN| saMdehaviSayaH sarvaH saMdigdhAsiddha ucyate / yathAgamapramANatve rudroktatvAdirAsthitaH // 34 // saMdehakA viSaya jo hetu hai, vaha sabhI saMdigdhAsiddha hetvAbhAsa kahA jAtA hai / jaise ki Agamako pramANapanA sAdhane meM diye gaye rudrake dvArA kahA gayApana, buddhake dvArA kahA gayApana, ityAdika hetu saMdigvAsiddhapane karake vyavasthita ho rahe haiN| kyoMki prativAdIke yahAM AgamakA rudda karake kahA gayApana aura rudropanakA pramANapana ke sAtha avinAbhAva ye nirNIta nahIM hai, saMdigdha hai / ata eva asiddha haiN| " pazcAMzavRttihetvabhAvasaMzayaviSayatvaM saMdigvAsiddhiH " | 19 sannapyannAyamAno'trAjJAtAsiddho vibhAvyate / sogatAderyathA sarvaH sakhAdiH sveSTasAdhane // 35 //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryayokavArtike na nirvikalpakAdhyakSAdastihetorvinizcayaH / tatpRSThajAdvikalpAcAvastugocarataH ka saH // 36 // anumAnAntarAddhetunizcaye caanvsthitiH| parAparAnumAnAnA pUrvapUrvatra vRttiH // 37 // saMdigdhAsiddhako kahakara aba cauthe ajJAtAsiddhako kahate haiM / yadyapi hetu vidyamAna ho rahA hai| phira bhI prativAdakei dvArA yadi nahIM jAnA jA rahA hai, aise prakaraNameM vaha hetu ajJAtAsiddha hasvAbhAsa nirNIta kiyA jAtA hai| jaise ki bauddha Adi vidvAnoMke dvArA apane abhISTa ho rahe kSANIkatva Adika sAdhyako sAdhane meM prayukta kiye gaye satva, paricchedyasva, Adika samI hetu ajJAtAsiddha hesvAbhAsa hai| athavA saugatakI azvAse ve hetu sabhI hetvAbhAsa hai| kyoMki nirvikalpaka pratyakSale to hetukA vizeSarUpase nizcaya hotA nahIM hai / bauddhoMke yahAM prayakSajJAna nizcaya iptiko nahIM karA sakanevAlA mAnA gayA hai| aura usa nirvikalpaka jJAna ke pazcAt utpanna huye vikalpaka jJAnase bhI hetukA nizcaya nahIM ho sakatA hai| kyoMki vikalpakajJAna vastubhUta arthako viSaya nahIM kara pAtA hai| aisI dazAmeM bauddha prativAdiyoM ko bhalA naiyAyikoMke sattra Adi hetuoMkA vaha nimaya kahA~ huSA ! yadi anya anumAnoMse hetukA nizcaya honA mAnA jAvegA to bauddha anavasthA doSa uThA dekheNge| kyoMki vyApti grahaNa ke liye athavA anumAnameM paDe huye hetuoMkA nizcaya karaneke liye uttarotara honevAle aneka anumAnoMkI pUrva pUrvake hetuoMko jAnanemeM dhArAvAhinI pravRtti hovegI, yaha anavasthA doSa huA / ataH jisa hetuko prativAdI nahIM jAna sakatA hai vaha vAdIke Upara ajJAtAsiddha hetvAbhAsakA udbhAbana kara detA hai / nyAya karatA hai ki hetukA jJAna to prativAdIko avazya karA diyA jAya / " pakSavRttihetuviSayakavAnAbhAvo'jhAtAsiddhiH " / jJAnaM jJAnAntarAdhyakSaM vadatonena darzitaH / soM heturavijJAto'navasthAnAvizeSataH // 38 // . naiyAyika kahate haiM " AtmasamavetAnantarajJAnaprAhyamartha jJAnaM " vAtmAmeM samavAya sabandhase utpanna huye avyavahita uttara kAlavI jJAnake dvArA pUrvakSaNavartI artha jJAnako jAnakiyA jAtA hai| "jJAna hAnAnantaravedyaM prameyatvAda ghaTavat " / AcArya kahate haiM ki isa prakAra pUrvajJAnakA anya jJAnake dvArA pratyakSa ho jAnA kahanevAle naiyAyikakA hetu mI mAtAsiddha hai, yaha isa ukta kathana karake dikhalA diyA gayA hai / kyoMki pakSameM paDe hure jJAnako jAnane ke liye aura tasvarUpa mAna
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 147 prameyako jAnaneke liye svayaM vahI jJAna to samartha nahIM hai / ' anya jJAnoMkI kalpanA karate karate usI prakAra naiyAyikoM ke yahAM anavasthA doSa AtA hai| koI antara nahIM hai / arthApattiparicchedyaM parokSaM jJAnamAdRtAH / sarvaM yete 'pyanenoktA svAjJAtAsiddhahetavaH // 39 // mImAMsaka jana pratyakSa ho rahI jJAtatA karake karaNamAnako arthApatti dvArA jAnate haiM / mImAMsakoM ke yahAM karaNa Atmaka pramANa jJAna parokSa sAdara mAnA gayA hai / ataH arthApatti dvArA jAnane yogya parokSa jJAnakA jo Adara kiye huye baiThe haiM, ve mImAMsaka bhI isa ukta kathana karake doSa yuktakA pratipAdana karanevAle kaha diye gaye haiM / una naiyAyika aura mImAMsakoMke dvArA jJAnako jAnane ke liye diye gaye hetu to svayaM unake hI dvArA jJAta nahIM haiN| makA prativAdIko kyA jJAta hoMgeM ? ataH paricchedyatva yA jJAtatA Adika hetu ajJAtAsiddha hetvAbhAsa haiM / pratyakSaM tu phalajJAnamAtmAnaM vA svasaMvidam / prAyayA karaNajJAnaM vyarthaM teSAM niveditaM // 40 // jina prabhAkara mImAMsakoMke yahAM phalajJAna to pratyakSa mAnA gayA hai, aura pramitike karaNa horahe pramANajJAnako parokSa mAnaliyA hai, athavA jina bhaTTa mImAMsakoM ke yahAM pramiti karttA AtmAkA to svasamvedana pratyakSa ho jAnA iSTa kiyA hai, aura pramANajJAnako parokSa mAnA hai, una mImAMsakoMke yahAM pramAke pUrva meM karaNajJAnakA vyartha hI nivedana kiyA gayA hai| kyoMki parokSa karaNajJAna ke binA bhI arthakA pratyakSa ho jAnA pratyakSa ho rahe AtmA yA phaLajJAnase bana jAtA hai / yadi karaNa ke binA kriyAkI niSpatti nahIM hotI hai, ataH parokSa bhI karaNajJAnakI madhyameM kalpanA karoge taba to AtmA yA phalajJAnako pratyakSa karanemeM bhI nyArA karaNajJAna mAnanA paDegA / kintu mImAMsakoMne karaNake binA bhI ukta pratyakSa hote huye mAna liye haiM / aba arthakI pramiti karanemeM mI parokSa karaNajJAna mAnanA vyartha hI paDatA hai / ataH parokSajJAnakI siddhi karane meM diye gaye hetu mI ajJAtAsiddha hetvAbhAsa haiM / pradhAnapariNAmatvAdacetanamitIritam / jJAnaM yaiste kathaM na syurajJAtAsiddhahetavaH // 41 // kapika mata anupAyiyoMne AtmAkA svabhAva caitanya mAnA hai aura buddhiko jaDa prakRtikA vivarta iSTa kiyA hai, aisI dazA meM sAMkhyoMne anumAna " jJAnamacetanaM pradhAnapariNAmitvAt ghaTavat kahA hai| arthAt jJAna pakSa ) acetana hai ( sAdhya ) satvaguNa rajoguNa aura tamoguNakI 99
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 tatvArtha lokavArtike sAmya avasthArUpa prakRtikA pariNAma honese ( hetu ) jaise ki ghaTa ( anvayadRSTAnta ) / isa prakAra jina kApikoMne pravAna pariNAmitva, utpattimatva Adi hetu diye haiM ve hetu makA asarsiddha tvAmAsa kyoM nahIM ho jAyeMge ! jaina, mImAMsaka, naiyAyika, Adi koI bhI prativAdI vicArA jJAnako pradhAnakA pariNAma yA utpattimastrakI acetanatva ke sAtha vyAptiko nahIM jAna cukA hai| hetuko jAne vinA sAdhyakI jJapti nahIM ho sakatI hai / isa prakAra nirUpaNa kara diyA gayA hai| asiddha hetvAbhAsake cAra bhedoMkA pratijJArthaikadezastu svarUpAsiddha eva naH / zo nAzI vinAzitvAdityAdi sAdhyasannibhaH // 42 // 35 jo hetu pratijJArthakA ekadeza hotA huA asiddha ho rahA hai / arthAt-pakSa aura sAdhyake vacanako pratijJA kahate haiN| nigamanase pUrvakA taka pratijJA asiddha rahatI hai| yadi koI asiddha pratijJA ke viSayabhUta arthake ekadezapakSa yA sAdhyako hI hetu banA deve to vaha hetu pratijJArtha ekadeza asiddha ho jAtA hai / yaha doSa to hama syAdvAdiyoM ke yahAM svarUpAsiddha hI kahA jAtA hai / kintu yaha koI niyata hetvAbhAsa nahIM hai / pacake sAmAnyako dharmI banAkara aura vizeSako hetu banA ve para vaha saddhetu mAnA gayA hai / ho " zabdo nAzI vinAzitvAt " " jJAnaM pramANaM pramANatvAt zabda ( pakSa ) nAza honevAlA hai ( sAdhya ), kyoMki vinAzazIla hai ( hetu ) / jJAna ( pakSa ) pramANa hai ( sAdhya ) pramANa honese ( hetu ), iYAdika sthaLepara sAdhyoMko hetu banA lenepara to sAdhyasamatvAbhAsa haiN| " sAdhyenAviziSTaH sAdhanIyatvAtsAdhyasamaH " jo ki svarUpAsiddhameM hI garbhita ho jAte haiN| jaba ki zabda meM nAzapanA siddha nahIM hai to vinAzitvapanA hetu zabdameM svayaM nahIM rahA / ataH vinAzitva hetu strarUpAsiddha hetvAbhAsa hai / " pacatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena svabhAvo bhAgAsiddhiH / sAdhyavyApyatAvacchedakarahito detuH sopAdhiko vA heturvyApyatvAsiddhaH / "" bhAgAsiddha, vyApyatvAsiddha, vyarthavizeSaNAsiddha Adi bheda inhIM bhedoMmeM gatArtha ho jAte hai / yahAMtaka asiddha hetvAbhAsako kaha diyA hai / aba viruddhahetvAbhAsako kahate haiM / yassAdhyaviparItArtho vyabhicArI sunizcitaH / sa viruddho'va boddhavyastathaiveSTavighAtakRt // 43 // sattvAdiH kSaNikatvAda yathA syAdvAdavidviSAM / anekAntAtmakatvasya niyamAttena sAdhanAt // 44 //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 149 jo hetu yA sAdhyase viparIta arthake sAtha vyAptiko rakhatA hai, vaha viruddha hetvAbhAsa samajhanA cAhiye / tisa hI prakAra viruddhake sAtha vyApta honeke kAraNa vaha hetu iSTa sAdhyakA vighAta kara detA hai / jaise ki syAdvAdakA vizeSa dveSa karanevAle bauddhoMke dvArA kSaNikapana, asAdhAraNapana Adiko sAdhane meM prayukta kiye gaye satva prameyatva Adika hetu viruddha haiN| kyoMki una satva Adi hetuoM karake niyamase nitya anityarUpa yA sAmAnya vizeSarUpa aneka dharma AtmakapanekI siddhi hotI hai / jataH amISTa sAdhya ho rahe sarvathA kSaNikapanake viparIta kathaMcit kSaNikapanake sAtha vyApti rakhane vALA honese sakhahetu viruddha hai / viruddha hetu prAyaH vyabhicAra doSavAle bhI bhaLe prakAra nizcita ho rahe haiN| vyabhicAra aura viruddhakA bhAIcArekA nAtA hai| vipakSameM rahanA vyabhicAra hai / sAdhyase viparIta ke sAtha vyApti rakhanevAlA viruddha hai / ataH aneka sthaloMpara ina donoM hetvAbhAsoMkA sAMkarya ho jAtA hai / sAmarthyaM cakSurAdInAM saMhatatvaM prasAdhayet / parasya pariNAmitvaM tathetISTavighAtakRt // 45 // anusyUtamanISAdisAmAnyAdIni sAdhayet / teSAM dravyavivarttatvamevamiSTavighAtakRt // 46 // viruddhAnna ca bhinno'sau svayamiSTAdviparyaye / sAmarthyasyAvizeSeNa bhedavAdiprasaMgataH // 47 // = cakSu, rasanA Adi indriyoMkA saMhatapanA hetu unakI sAmarthyako bhale prakAra siddha kara devegA, isa prakAra kApikoMdvArA mAnI gayIM gyAraha indriyoMkA dRDharUpase mila jAnA AtmAkI sAmarthyako sAtA hai, yaha ThIka hai / indriyAM jo kArya kara rahI hai vaha AtmAkI sAmarthya se kara rahI hai / kintu aisI dazA meM dUsare sAMkhyoMkI AtmakA pariNAmIpana bhI siddha ho jAvegA / kintu sAMkhyoMne AmAko kUTastha mAnA hai / ataH tisa prakAra anumAna karanepara vaha hetu sAMkhyoMke iSTa ho rahe kUTasthapanakA vighAta kara detA hai / tathA anyayarUpase ota pota ho rahIM buddhi Adike sAmAnya betanapana Adiko bhI vaha saMhatapanA hetu sAdha devegA / ve buddhi, sukha Adika svabhAva Atmadravyake hI paryAya haiM / ataH sAMkhyoM ke iSTasiddhAntakA vighAta karanevAlA vaha hetu huA / tisa kAraNa svayaM sAMkhyako iSTa ho rahe sAdhyase viparyayako sAdhane meM abhimukha ho rahA vaha hetu viruddhahetvAbhAsase mitra nahIM hai / jisa padArthakI sAmarthyakA parivartana hotA rahatA hai, vaha padArtha pariNAmI hai / sAmarthya aura sAmarthyavAn meM koI vizeSatA nahIM hai / yadi zakti aura zaktimAn meM bheda mAnA jAyagA to Apa sAMkhyoMko 1
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArya lokavArtike bhedavAdI naiyAyika yA vaizeSika ho jAnekA prasaMga hogA / ataH cakSu AdikoMkI nitya sAmarthyako sAdhanevAlA saMtapanA hetu viruddhahetvAbhAsa hai / nyAyazAstra ke antastakako jAnanevAle vizeSajJa vidvAn yahAM arthako parizuddha kara deveM / maiMne apanI laghubuddhidvArA kSayopazama anusAra vAkyoMkA upaskAra kara artha likha diyA hai / 150 vivAdAdhyAsitaM dhImaddhetukaM kRtakatvataH / yathA zakaTamityAdiviruddho tena darzitaH // 48 // yathA hi buddhimatpUrvaM jagadetatprasAdhayet / tathA buddhimato toranekatvazarIritAm // 49 // svazarIrasya karttAtmA nAzarIro'sti sarvathA / kArmaNena zarIreNAnAdisambandhasiddhitaH // 50 // yataH sAdhye zarIre sve dhImato vyabhicAratA / jagatkartuH prapadyeta tena hetoH kutArkikaH // 51 // kAntiko hetusambhavAnnAnyathA tathA / saMzItiM vidhivatsarvaH sAdhAraNatayA sthitaH // 52 // 1 Izvarako jagatkA karttA mAnanevAle vaizeSikoMkA anumAna hai ki ghaDA, vastra kivADa Adi kA to cetanakartA prasiddha hI hai / kintu vivAda meM prApta ho rahe pRthvI, parvata, zarIra, sUrya, caMdramA Adi padArtha bhI ( pakSa ) buddhimAna cetanako hetu mAnakara utpanna huye haiM (sAdhya ), apanI utpatti meM dUsaroMke vyApArakI apekSA rakhanevAle kRtakabhAva honese ( hetu ), jaise ki gADI ( ambayadRSTAnta ) | AcArya kahate haiM ki isa prakArake usa naiyAyika yA vaizeSikadvArA diye gaye anya bhI kAryava cetanopAdAnatva, Adika hetu virudvahetvAbhAsa dikhalA diye gaye haiN| kyoMki ukta hetu apane abhISTa buddhimAna kartApanese viparIta kAraNamAtra janyatva ke sAtha vyAptiko dhArate haiM / Apa vicAribe ki jisa prakAra vaha hetu ina jagatko buddhimAna kAraNale janyapanA bhale prakAra sAvegA, usI prakAra ghaTa, paTa, gADI Adi dRSTAntoMkI sAmarthya se usa buddhimAn kAraNake anekapana aura zarIrasahitapana ko mI sAdhegA, jo ki naiyAyikoM ko iSTa nahIM hai / pahile anya zarIrase sahita hotA huA hI AtmA apane zarIrakA kartA hotA hai| zarIrase rahita muktAtmA to sabhI prakAroMse apane zarIrakA ka
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAyacintAmaNiH 151 nahIM hai / kAraNa ki anAdikAlase jJAnAvaraNa Adi karmoMkA samudAyasvarUpa kArmaNa zarIrake sAtha saMsArI AmAkA sambandha ho jAnekI siddhi ho rahI hai / ataH usa jagatko banAnevAle buddhimAn ke apane zarIra ke sAdhya karanepara usa zarIrase hI vyabhicAra doSa prApta ho jAtA hai| arthAt buddhimA* nUne jisa zarIrase jagatko banAyA vaha zarIra buddhimAnkA banAyA huA nahIM hai, kintu kRtaka hai / ataH hetukA prayoktA naiyAyika nyAya yA tarkako jAnanevAlA nahIM hai| vaha kutArkika samajhane yogya hai / usakA hetu anaikAntika hetvAbhAsa hai / anya prakAroMse tisa prakAra buddhimAn pUrvaka pane ke siddha ho jAne kI sambhAvanA nahIM hai / athavA vipakSa meM hetuke vartanekI sambhAvanA ho jAne se vaha viruddha hetu anekAntika hetvAbhAsa samajhanA cAhiye / anyathA vipakSa meM vRtti nahIM honepara tisa prakAra anekAntika nahIM hai| pakSameM vRttipana kI vidhi ke samAna vipakSa meM vartane ke saMzayako dhAranevAle sabhI hetu sAdhAraNapanekarake vyavasthita haiM / sAdhAraNa, vyabhicAra, anaikAntika, ina zabdoMkA artha eka hI hai / zadvatva zrAvaNatvAdi zadvAdau pariNAmini / sAdhye hetustato vRtteH pakSa eva sunizcitaH // 53 // saMzItyAliGgitAGgastu yaH sapakSavipakSayoH / pakSe sa vartamAnaH syAdanaikAntikalakSaNaH // 54 // tenAsAdhAraNo nAnyo hetvAbhAsastato'sti naH / tasyAnaikAntike samyagdhetau vAntargatiH sthitiH // 55 // prameyatvAdiretena sarvasminpariNAmini / sAdhye vastuni nirNIto vyAkhyAtaH pratipadyatAM // 56 // zadva Adika pakSameM pariNAmIpana sAdhya karanepara diye gaye zadvatva, zravaNaindriya dvArA prAhyatva, bhASAvargaNAniSpAdyatva Adika hetu yadi pakSameM hI sAdhyake sAtha avinAmAvI hokara vRttipanese ma prakAra nizcita haiM, taba to ve saba saddhetu hI haiN| hAM, jo sapakSa aura vipakSa meM vartaneke saMzaya karake jina hetu ke zarIrakA AliMgana kara liyA gayA hai, vaha hetu yadi pakSa meM vartamAna hogA to anaikAntikatvAbhAsake kakSaNase yukta samajhA jAvegA / tisa kAraNa hama syAdvAdiyoMke yahA~ sAdhAraNa yA anaikAntikase bhinna koI dUsarA asAdhAraNa nAmakA hetvAbhAsa nahIM mAnA gayA hai| vaizeSikoM ke dvArA mAne gaye usa asAdhAraNa hetvAbhAsakA antarbhAva anaikAntikameM athavA samIcIna detumeM ho
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike jAtA hai| yaha jainoMkI vyavasthA hai / bhAvArtha-vaizeSikoMne anekAntika hetvAmAsake sAdhAraNa, asAdhAraNa, anupasaMhArI, ye tIna bheda kiye haiN| jo hetu sapakSa aura vipakSameM varta jAtA hai, vaha sAdhAraNa hai tathA jo sapakSa aura vipakSa donoMse vyAvRtta hai, vaha asAdhAraNa hetvAbhAsa hai| jisakA amAva nahIM ho sake aise kevalAnvayI padArthako pakSa banAkara jo hetu diyA jAtA hai, vaha anupasaMhArI hai| prakaraNameM yaha kahanA hai ki asAdhAraNa nAmakA hetvAbhAsa koI nahIM hai / vipakSameM hetukA nahIM rahanA to acchA hI hai / hAM, sapakSameM yadi hetu nahIM rahatA hai to koI kSati nahIM hai, manvayadRSTAntake vinA bhI saddhetu ho sakate haiM / tabhI to navya naiyAyikoMne isako hevAmAsa nahIM mAnA hai / isa kathana karake sampUrNa vastuoMmeM pariNAmIpanako sAdhya karanepara diye gaye prameyatva, sakha Adika hetu bhI koI anurasaMhArI hetvAbhAsa nahIM haiM / unakA bhI samIcIna hetu yA banekAntika hesvAbhAsameM antarbhAva ho jAtA hai / yaha niNItarUpase vyAkhyAna kara diyA gayA samajha benA cAhiye / pranthakI AdimeM kahI gayI sAtavIM vArtikake bhASyameM " asAdhAraNa" kA vicAra karA diyA hai| sAdhyake sAtha avinAmAva sambandha ho jAnA hI saddhetukA prANa hai| pakSatritayahAnistu yasyAnaikAntiko mtH| kevalavyatirekAdistasyAnaikAntikaH kathaM // 57 // vyaktAtmanAM hi bhedAnAM parimANAdisAdhanam / ekakAraNapUrvatve kevalavyatireki vaH // 58 // kAraNatrayapUrvatvAtkAryeNAnanvayAgate / puruSairvyabhicArISTaM pradhAnapuruSairapi // 59 // . jisa dArzanikake yahAM pakSa, sapakSa, vipakSa ina tInoM hI pakSoM meM hetukI hAni yAnI nahIM vartanA anaikAntikakA lakSaNa mAnA gayA hai, usa dArzanikake yahAM kevaLavyatireka yA phevakAnvayako dhAranevAle koI koI hetu anaikAntika kaise ho sakeMge ! kapila mata anuyAyiyoMne " bhedAnAM parimANAt samanvayAJchaktitaH pravRttezca / kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAd vaizvarUppasya " isa kArikA dvArA mahattava, mahaMkAra, pAMca tanmAtrAyeM, gyAraha indriyAM aura pAMcabhUta ina vyaktakharUpa padAyoMkA prakRtisvarUpa ekakAraNase abhivyajyapanA sAdhanepara diye gaye bhedAnAM parimANa, bhedAnAM samanvaya, bAdika hetu kahe haiM / arthAt-mahat Adika vyakta ( pakSa ) eka hI kAraNako pUrvavattI mAnakara prakaTa huye hai, ( sAdhya ) parimitapanA honese ( hetu ) / yahAM hetukA samavAyi, asamAthi, nimita, ima sIna maraNoMkarake pUrvakapanA honese kArya ke sAtha anvayarahitapanA prApta ho jAnepara ve hetu
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH tumhAre yahAM kevaLavyatirekI mAne gaye haiN| kintu puruSakarake tathA prakRti aura bhAramA karake bhI the hetu vyabhicArI iSTa kiye gaye haiN| mataH anekAntikakA pUrvokta lakSaNa ThIka nahIM hai| vinA sapakSasattvena gamakaM yasya sAdhanam / anyathAnupapannatvAttasya sAdhAraNo mataH // 60 // sAdhye ca tadabhAve ca vartamAno vinishcitH| saMzItyAkrAntadeho vA hetuH kAtsnyaikadezataH // 61 // sapakSa yAnI anvayadRSTAntameM vidyamAna rahaneke vinA mI hetu jisa syAdvAdIke yahAM mAtra anyathAnupapatti nAmakA guNa honese sAdhyakA jJApaka mAnaliyA gayA hai, usake yahAM sAdhyake honepara aura vipakSameM usa sAdhyakA abhAva honepara vartamAna ho rahA hetu sAdhAraNa nAmakA hetvAbhAsa vizeSa rUpase niSita kiyA gayA hai| athavA pakSameM sAdhyake rahanepara rahanevAlA aura sAdhyAmAvavAle vipakSameM pUrNarUpase yA eka dezase vartaneke saMzaya karake ghire huye zarIravAlA hetu sAdhAraNa (saMdigdhavyabhicArI ) hai| tatra kAtsnyena nirNItastAvatsAdhyavipakSayoH / yathA dravyaM namaH sattvAdityAdiH kazcidIritaH // 62 // una sAdhAraNa hetvAmAsake bhedoMmeMse pahilA sAdhyavAn pakSa aura sAdhyAbhASavAn vipakSameM pUrNa rUpase niNIta hokara varta rahA koI hetu to yoM kahA gayA hai ki jaise nAkAza ( pakSa ) drazya hai (sAdhya ), satpanA honese (hetu ) / isa anumAnameM diyA gayA satva hetu apane pakSa AkAzameM vartatA hai aura vipakSa guNa yA karmameM bhI varta rahA hai athavA zabda ( pakSa ) anitya hai ( sAdhya ), prameyapanA honese ( hetu ) ityAdi hetu vipakSameM pUrNarUpase vartate hue nizcita vyabhicArI hai| vizvavedIzvaraH sarvajagatakartRtvasiddhitaH / iti saMzrayatastatrAvinAbhAvasya saMzayAt // 63 // sati hyazeSaveditve saMdigdhA vishvkrtRtaa| tadabhAve ca tannAyaM gamako nyAyavedinAm // 64 // IzvaraM ( pakSa ) sarvajJa hai ( sAdhya ), sampUrNa jagatke karttApanakI siddhi honese ( hetu ) / isa prakAra anumAnakA acchA mAmaya karanevAleke yahAM usa hetumeM avinAmAvakA saMzaya ho jAnese 20
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 tattvAryazlokavArtike yaha hetu saMdigdha vyabhicArI hai / kyoMki sarvajJapanA hote huye aura usa sarvazasvake abhAva honepara sambhava rahA yaha vizvakartApana IzvarameM saMdigdha hai / tisa kAraNa naiyAyikoMkA yaha hetu apane sAdhyakA jJApaka nahIM hai / vipakSameM sampUrNa rUpase hetukA nahIM vartanA saMdigdha hai| nityo dhvaniramUrcatvAditi syaadekdeshtH| sthitastayovinirdiSTaparopIhaktadA tu kaH // 65 // saddha ( pakSa ) nitya hai ( sAdhya ), amUrtapanA honese (hetu ) / yaha hetu ekadezase vipakSa meM vartane ke kAraNa nizcita vyabhicArI hai / arthAt-vipakSake ekadeza ho rahe anitya sukha, duHkha, kriyA, AdimeM amUrttatva hetu varta rahA hai / aura vipakSa ke bahudeza ghaTa, paTa, agni, AdimeM hetu nahIM varta rahA hai / ataH vipakSa ke ekadeza vRttipanase vyavasthita ho rahA hai| isI prakAra una ekadeza nirNIta aura ekadeza saMdigdhameMse dUsarA ekadeza saMdigdha bhI taba to koI hetu vizeSarUpase kaha diyA gayA hai / jaise ki guNa anitya hai amUrta honese, yahAM vipakSake ekadezameM hetukI vRttitA saMdigdha hai| yatrAtheM sAdhayedeko dharma heturvivakSitam / tatrAnyastadviruddhaM cedviruddhayA vyabhicAryasau // 66 // iti kecittadayuktamanekAntasya yuktitaH / samyagghetutvanirNIternityAnityatvahetuvat // 67 // sarvathaikAntavAde tu hetvAbhAso'yamiSyate / jisa arthameM eka hetu to vivakSA kiye gaye dharmakA sAdhana karAve aura dUsarA hetu vahAM hI usa sAdhyase viruddha arthako sAdhe to vaha hetu viruddhapanake sAtha vyabhicArI hai, isa prakAra koI kaha rahe haiM / unakA vaha kahanA yuktirahita haiM / kyoMki samIcIna yuktiyoMse nityapana aura anityapanako sAdhanevAle hetuoMke samAna una aneka dharmoko sAdhanevAle hetuoMkA bhI samIcIna hetupanekarake nirNaya ho rahA hai / hAM, sabhI prakAroMse eka hI dharmakA Agraha karake ekAntavAda svIkAra kara lenepara to yaha avidyamAna virodhI dharmako sAdhanevAlA hetu hesvAbhAsa mAnA gayA hai / jaise ki "miSyASTi jIva bAnavAna hai, kyoMki cetanAguNakA mithyA upayogarUpa pariNAma vidhamAna hai| " " tathA mithyAvRSTi jIva jJAnarahita hai| mokSa upayogI tasvajJAna nahIM honese", yahAM syAdvAda siddhAnta anusAra donoM hetu samIcIna haiM / hAM, ekAntabAdiyoMke matameM dUsarA hetu samIcIna nahIM hai|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___tapArthacintAmaNiH sarvagatve parasmiMzca jAteH khyApitahetuvat // 68 // sa ca satpratipakSo'trakaizciduktaH paraiH punH| . anekAntika eveti tato nAsya vibhinnatA // 69 // sveSTadharmavihInatve hetunAnyena saadhite| sAdhyAbhAve prayuktasya heto bhAvanizcayaH // 70 // dharmiNIti svayaM sAdhyAsAdhyayovRttisaMzrayAt / nAnaikAntikatA bAdhyA tasya tallakSaNAnvayAt // 71 // sattAsvarUpapara jAti athavA dravyatva, guNatva, ghaTatva, Adi apara jAti (sAmAnya) kA sarva vyApakapanA athavA apara yAnI avyApakapanA sAdhya karanepara prasiddha karA diye gaye hetuoMke samAna baha hetu kinhIM vaizeSikoMne apane yahAM satpratipakSa kahA hai| " sAdhyAmAvasAdhakaM hetvantaraM yasya sa sampratipakSaH " / mAvArtha-sAmAnya (pakSa ) byApaka hai ( sAdhya ), sarvatra vyaktiyoMmeM anvita honese ( hetu ), jaise AkAza ( dRSTAnta ) / isa anumAna dvArA jAtiko byApaka siddha kiyA jAtA hai / tathA sAmAnya ( pakSa ) avyApaka hai ( sAdhya ) kyoMki antarAlameM nahIM dIkhatA duA prati vyaktimeM nyArA nyArA pratIta ho rahA hai ( hetu ) jaise ki ghaTa vyakti ( dRSTAnta ) yahAM vaizeSikoMne dUsarA hetu satpratipakSa mAnA hai phira anya dArzanikoMne usako anaikAntika hI kahA hai tisa kAraNa hama syAdvAdiyoMke yahA~ bhI vaha anekAntika hI hai| anekAntika hetvAbhAsase isa satprati pakSakA koI vizeSa meda nahIM hai / dUsare hetu karake apane abhISTa sAdhya dharmase rahitapanA sAdhA jAnepara sAdhyavAle dhImeM sAdhyake abhAvako sAdhane meM prayukta kiye gaye hetuke abhAvakA nizcaya nahIM haiN| kyoMki svayaM vAdIne sAdhya aura sAdhyAmAvake honepara hetuke vartanekA samIcIna Azraya le rakkhA hai| isa kAraNa usa satpratipakSa kahalAnevAle hetuko anaikAntika hetvAbhAsapanA bAdhA karane yogya nahIM hai| kyoMki usa anekAntikakA lakSaNa vahAM anvayarUpase ghaTita ho jAtA hai parvata ( pakSa ) vahimAn hai ( sAdhya ) dhUma honese ( hetu ) / tathA dUsarA anumAna yoM hai ki parvatameM vahikA abhAva hai / pASAmakA vikAra honese, yahAM pASANamayasva hetu satpratipakSa mAnA gayA hai| kintu vaha vipakSa meM vartane ke kAraNa anaikAntika hetvAbhAsa hai| isI prakAra jAtiko vyAnarupanA siddha karanevAcA hetu syAdvAdiyoMke yahAM anaikAntika hetvAmAsa hai| vaizeSikoMkI orase jAtikA adhyApakapanA sAdhanevAlA hetu kucha derake liye anekAntika kahA jA sakatA hai| satpratipakSako balA hevAmAsa mAnanekI AvazyakatA nahIM hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 tattvArthazlokavArtike yaH svapakSavipakSAnyataravAdaH khanAdiSu / nityatve bhaMguratve vA proktaH prakaraNe samaH // 72 // so'pyanaikAntikAnnAnya ityanenaiva kIrtitam | svasAbhye'sati sambhUtiH saMzayAMzAvizeSataH // 73 // zadva, ghaTa, AdikoM meM nityapanA athavA kSaNikapanA sAdhanepara jo svapakSa aura vipakSameMse kisI bhI ekameM Thaharane kA vAda prakaraNasana kahA gayA hai, vaha bhI anaikAntikase mila nahIM hai / isa prakAra siddhAnta bhI ukta prantha karake hI kaha diyA gayA hai / arthAt -" yasmAt prakaraNa cintA sa nirNayArthamapadiSTaH prakaraNasamaH ~33 jisa hetuse sAdhyavAn aura sAdhyAbhAvavAn ke prakaraNa kI jijJAsA ho jAya vaha nirNaya karane ke liye prayukta kiyA gayA hetu prakaraNasama kahA jAtA hai| 1 zabdako nityapanA sAdhane meM mamitiko karake diyA gayA pratyabhijJAyamAnapanA hetu naiyAyikoMkI ora se prakaraNasama hetvAbhAsa hai / aura zabdakA anityapanA sAdhanemeM naiyAyikoM karake diyA gayA kRtakatva hetu to mImAMsakoMkI orase prakaraNasama kahA jAtA hai| kintu yaha prakaraNasama anaikAntika hetvAbhAsase nyArA nahIM hai / atyalpa bheda honese hetvAbhAsakI koI nyArI jAti nahIM ho jAtI hai / apane sAdhyake nahIM honepara vidyamAna rahanA yaha nizcita vyabhicAra aura saMzayAMzarUpa vyabhicArakA yahAM bhI sadbhAva hai / kisI aMza meM vizeSatA nahIM hai / kAlAtyayApadiSTo'pi sAdhye mAnena bAdhite / yaH prayujyeta hetuH syAtsa no naikAntiko'paraH // 74 // sAdhyAbhAve pravRtto hi pramANaiH kutracitsvayam / sAdhye heturna nirNIto vipakSavinivarttanaH // 75 // 1 jo hetu pramANadvArA sAdhyake bAdhita ho jAnepara prayukta kiyA jAtA hai, vaha kAlAtyayApadiSTa hetu bhI hamAre yahAM dUsare prakArakA anaikAntika hetvAbhAsa mAnA gayA hai / bAdhita hetvAbhAsa koI nyArA nahIM hai / bahi zItaka hai, kRtaka honese, yahAM kRtakatva hetu vyabhicArI hai / kahIM kahIM to svayaM pramANoMkara ke sAdhyakA abhAva jAna lenepara punaH vaha hetu pravRtta huA hai aura kahIM sAdhyake honepara hetukA nirNaya ho cukA hai| kintu vipakSase nivRtta ho rahe hetukA nirNaya nahIM hai| basa, itanA hI bAdhita aura anaikAntikameM thoDAsA antara hai /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH vipakSe bAdhake vRtti samIcIno yathocyate / sAdhake sati kinna syAttadAbhAsastathaiva saH // 76 // vipazva meM bAdhakapramANake pravRtta ho jAnepara jaise koI bhI hetu samIcIna hetu kahA jAtA hai, tisa hI prakAra vipakSa meM sAdhakapramANake honepara vaha hetu hetvAbhAsa kyoM nahIM ho jAvegA ? sAdhyAbhAve pravRttena kiM pramANena bAdhyate / hetuH kiM vA tadetenetyatra saMzItisambhavaH // 77 // sAdhyasyAbhAva evAyaM pravRtta iti nizcaye / viruddha heturudbhAvyo'tItakAlo na cAparaH // 78 // sAdhyakA* abhAva honepara pravRtta ho rahe pramANa karake kyA yaha hetu bAdhA jArahA hai ! sAdhyake athavA kyA isa hetu karake vaha pramANa bAdhA jArahA hai ! isa hoya aisI dazA meM vaha saMdigdhavyabhicArI hai| hAM, honepara hI yaha hetu pravarttA hai, isa prakAra nizvaya karanA cAhiye / ataH vyabhicArI yA viruddhase bhinna nahIM hai, jo ki " kAlAtyayApadiSTaH kAlAtItaH " prakAra yahAM saMzaya honA sambhavatA nahIM honepara kintu sAdhyakA abhAva ho jAnepara to viruddha hetvAbhAsakA udbhAvana koI kAlAtIta ( bAdhita ) nAmakA hetvAbhAsa kahA jAya / pramANabAdhanaM nAma doSaH pakSasya vastutaH / ka tasya hetubhistrANo'nutpannena tato hataH // 79 // 157 vastutaH vicArA jAya to sAdhyakA lakSaNa iSTa, avAdhita aura asiddha kiyA gayA hai / ataH sAdhyavAn pakSakA doSa pramANabAdhA nAmakA ho sakatA hai| hetuke doSoMmeM bAdhitakI gaNanA karanA ucita nahIM hai / usa kAlAtyayApadiSTakA hetuoM karake maLA rakSaNa kahA~ ho sakatA hai ? tisa kAraNa hetuoMmeM utpanna nahIM honese vaizeSikoMkA siddhAnta naSTa ho jAtA hai / arthAtvaha doSa detumeM utpanna hI nahIM ho sakatA hai / | -sAdhyakA siddhe sAdhye pravRtto'trAkiMcitkara itIritaH / kaividdheturna saMciMtyaH syAdvAdanayazAlibhiH // 80 // gRhItagrahaNAttasyApramANatvaM yadISyate / smRtyAderapramANatvaprasaMga H kena vAryate // 81 //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike saMvAditvAtpramANatvaM smRtyAdezcetkathaM tu taiH / siddhetheM vartamAnasya hetoH saMvAditA na te // 82 // 158 sAyake siddha ho cukane para pravarta ho rahA hetu akiMcitkara hai, isa prakAra kinhIM vidvAnoMne nirUpaNa kiyA hai / jaise ki zadba ( pakSa ) karNa indriyase sunA jAtA hai ( sAdhya ), zadvapanA honese ( hetu ), yahAM zadvakA zrAvaNapanA prathamase hI bAlagopAloM meM prasiddha hai / ataH zadvatva hetu kucha bhI nahIM karanevAlA akiMcitkara helAmAsa mAnaliyA hai / atra zrI vidyAnanda AcArya kahate haiM ki syAdvAdanItiko dhArakara zobhAko prApta ho rahe vidvAnoMkarake akiMcitkarako hetukA doSa nahIM vicAranA cAhiye | jabaki prativAdIkI orase asiddha ho rahe dharmako sAdhya mAnA jAtA hai, aisI dazAmeM hetukA doSa akiMcitkara nahIM ho sakatA hai| yA to vaha sAdhyakA doSa hai, athavA saddhetu hI hai / saddhetu janya anumAna to pramANa hotA hai / yadi koI vidvAn yoM kahe ki gRhItakA hI usa hetu dvArA grahaNa ho jAnese usa hetu yA anumAnako apramANapanA iSTa kiyA jAyagA, taba to hama kahate haiM ki yoM to gRhItakA prAhI honese smRti, saMjJA, tarka, Adiko bhI apramANapanekA prasaMga ho jAnA malA kisake dvArA rokA jA sakatA hai ? yadi saphala kriyAjanakatva yA bAdhArahitapana svarUpa saMvAdase yukta honeke kAraNa smRti Adikako pramANapanA kahoge to una pramANoMkarake siddha ho rahe artha meM pravarta rahe hetukA bhalA tumhAre yahA~ sambAdapina kyoM nahIM mAnA jAyagA ! aisI dazA meM pUrva pramANase jAne huye zrAvaNapane kI zadvatva hetune puSTi kI hai| ataH vaha pUrva jJAnakA sambAdaka hai / akiMcitkara hetvAbhAsa nahIM / prayojanavizeSasya sadbhAvAnmAnatA yadi / tadAtpajJAnavijJAnaM hetoH kiM na prayojanam // 83 // pramANasaMplavastvevaM svayamiSTo virudhyate / siddhe kutazcanArthenyapramANasyA phalatvataH // 84 // vizeSa prayojanakA sadbhAva honese yadi smRti, pratyabhijJAna Adiko pramANapanA kahoge taba to alpajJAnavAle jIvoM ko zadvameM zrAvaNapane AdikA vizeSa jJAna ho jAnA hetukA prayojana kyoM nahIM mAna liyA jAye ! dUsarI bAta yaha hai ki akiMcitkarako pRthak hetvAbhAsa mAnanevAle vidvAn hama jainoMke ekadezI haiN| unhoMne eka artha meM vizeSa vizeSAMzako jAnanevAle aneka pramANoMkA pravarta jAnArUpa pramANasaMplava svayaM iSTa kiyA hai / yadi ve gRhItako prahaNa karanese bhayabhIta hoMge to isa prakAra unake yahAM iSTa kiye gaye pramANasaMplavakA virodha prApta hotA hai| yAnI be pramANa saMplava
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH nahIM mAna skeNge| kyoMki kisI bhI eka pramANase arthake prasiddha ho cukanepara anya pramAgoMkA vyarthapanA prApta hotA hai| mAnenaikena siddhetheM pramANAMtaravartane / yAnavasthocyate sApi nAkAMkSAkSayataH sthiteH // 5 // sarAgapratipattRRNAM khAdRSTavazataH kacit / syAdAkAMkSAkSayaH kAladezAdeH svanimittataH // 86 // yadi jainoMke ekadezI yoM kaheM ki eka pramANakarake padArthake siddha ho jAnepara punarapi yadi anya pramANoMkI pravRtti mAnI jAyagI to anavasthA doSa hogaa| dUsare, tIsare, cauthe, Adi pramANoMke pravartanekI jijJAsA baDhatI hI calI jAyagI / isake uttarameM zrI vidyAnanda AcArya kahate haiM ki tumane jo anavasthA doSa kahA hai, vaha bhI bAkAMkSAoMkA kSaya ho jAnese nahIM AtA hai| yaha vyavasthita siddhAnta hai| jabataka vAkAMkSA baDhatI jAyagI tabataka pramANoMko uThAte jAyeMge / nirAkAMkSa honepara pramAtA vahIM avasthita ho jAvegA / rAgasahita yA icchAsahita pratipattAjanoMko apane adRSTake vazase kahIM do, cAra, chaH, koTi caLakara AkAMkSAkA kSaya ho jAyagA / arthAt-jaise atyanta priya padArtha ke viyoga ho jAnepara usakI smRtiyAM hamako satAtI rahatI haiM / pazcAt hamAre sukha duHkhoMke bhoga anukUla puNyapApoMkarake ve smRtiyAM prAyaH naSTa ho jAtI haiN| yadi ve smRtiyAM yA AkAMkSAyeM naSTa nahIM hoya to jIvita rahanA yA anya kAryoko karanA hI ati kaThina hojAya / baDe acche kAraNa mila jAte haiM, jinase ki ve saTiti vilIna ho jAtI hai, tathaiva anyoMko jAnanA hai athavA anya sukha duHkhoMko bhI bhoganA hai, bAdike kAraNa ho rahe svakIya adRSTase eka hI jJeyameM baDha rahI jijJAsAoMkA nAza kara diyA jAtA hai| tathA kahIM kahIM apanI AkAMkSAzcayake nimittakAraNa kADa, deza, viSayAMtara saMcAra vismArakapadArtha sevana, manakI anekApratA, prakRti ( mastAnA Adata ) Adikase bhI AkAMkSAkA kSaya ho jAtA hai| kartRvAdI naiyAyika to baDhatI huyI AkAMkSA yA anavasthAkA kSaya karate rahanA isa kAryako dayAtu Izvarake hAtha soMpa dete haiM / kintu kRtakRtya muktase yaha kArya karAnA aneka doSAspada hai| vItarAgAH punaH svArthAna vednrpraapraiH| pratikSaNaM pravartate sadopekSAparAyaNAH // 87 // AkAMkSAkA kSaya ho jAnese rAgI jJAtAoMko to aba anavasthA ho nahIM sakatI hai| ho, phira upara uttara kALameM honevAle bAnoMkarake sva aura boMko jAna rahe vItarAga puruSa to sarvadA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthalokavArtike upekSA dhAranemeM tatpara ho rahe saMte pratikSaNa pravRtti kara rahe haiM / arthAt-vItarAga muni yA sarvatrake kahIM kisI padArthameM AkAMkSA to nahIM hai / unake jJAnakA sAkSAt phala ajJAnanivRtti aura paramparAphaLa to viSayoMmeM rAgadveSakI nahIM pariNati honArUpa upekSA bhAva hai / sarvajJakA jJAna gRhItagrAhI nahIM hai| kyoMki sarvajJako sabhI padArtha apane apane dharmose sahita hokara bhAsate haiM / jo padArtha bhaviSyakAlameM honevAle haiM, unako isa samaya bhAvIpanase arthAt-bhaviSyameM upajane vAle haiM, isa prakAra AnegA, vartamAnarUpase yA bhUtarUpase unako nahIM jAnegA / hAM, bhaviSya padArthokA utpatsyamAnatA dharma aba jAnA jA rahA hai / utpannatA dharma isa samaya nahIM jAnA jA rahA hai| kintu vaha utpanatA unakI bhavitavyarUpakarake jAna lI gayI hai| ho cukepanase nahIM jAnI gayI hai / tathA uttara kAloMmeM vaha sarvajJa una dhamauke viparItapanese padArthoko jAna rahA hai| usa samayake vartamAna padArthoko isa samaya ho cukepanase jAna rahA hai aura usa samayake bhaviSya padArthoMko vartamAna rUpase jAna rahA hai / bhUta padArthoko ciratarabhUta, ciratamabhUtapanese jAna rahA hai| isI prakAra pratyeka bhUta, vartamAna, bhaviSya, kSaNoMkI viziSTatAoMke jAlase vastu jakaDa rahI haiN| jisa samaya jisa dharmase viziSTa vastu hogI, sarvajJake jJAnameM vaha usI prakAra pratimAsegI, dUsare prakAroMse nahIM / deza, kAla, AdikI viziSTatA to padArthoke sAtha tadAtmaka ho rahI hai / nyArI nahIM ho sakatI hai / ataH deza, kAla, AdikI viziSTatAoMse sahita padArthIko pratikSaNa navIna nabIna DhaMgase jAna rahA sarvajJakA jJAna kathamapi gRhItagrAhI nahIM hai| zrI prabhAcandra svAmIne prameyakamalamArtaNDa granthameM aisA hI samajhAyA hai| isa tasvake vizeSa jijJAsa vidvAn vahAM dekhakara paritRpti kreN| pramANasaMplave caivamadoSe pratyupasthite / gRhItagrahaNAt ka syAt kevalasyApramANatA // 88 // tataH sarvapramANAnAmapUrvArthatvaM snnyaiH| syAdakiMcitkaro hetvAbhAso naivAnyathArpaNAt // 89 // isa prakAra prativAdI jainoMke dvArA eka bhI arthameM dharmokI apekSA vizeSa, vizeSAMzoMko jAnanevAle bahuta pramANoMkI pravRtti honAsvarUpa pramANasaMplavake isa rItise doSarahita hokara upasthita karanepara bhalA kevaLajJAnakI gRhIta grahaNa karanese apramANatA kahAM ho sakegI ! tisa kAraNase zreSTha nayoM karake sampUrNa pramANoM ke apUrva arthakA grAhIpanA siddha ho cukA hai| ataH akiMcitkara nAmakA koI bhI hetvAbhAsa nahIM ho sakatA hai / arthAt-zabdako pahile jAnate huye bhI aba usakA karNa indriyase grahaNa honA anumAna dvArA jAnA jA sakatA hai| aisI dazAmeM
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 161 1 anumAna yA hetu kucha kAryako karanevAlA kahA jA sakatA hai| kisI bhI puruSake pratidina honevAle jJAnoMmeMse bahubhAga jJAna to jAnI huI vastu ke vizeSAzako hI adhikatara jAnate rahate haiN| hAM, bahuta thoDe jJAna navIna navIna vastuoMko jAna pAte haiM / baDe baDe kAryakarttA zilpakarmA yA vaijJAnikoM kA bhI bahubhAga samaya prArabdha kAryake vizeSAMzoM ke banAne meM hI vyatIta hotA hai / sarvathA navIna kAryoM ke prArambha karaneke avasara bahuta thoDe miLate haiM / yaha niyama sabhI kAryoM meM prAyaH ghaTita ho jAtA hai / ataH akiMcitkara nAmakA hetvAbhAsa nahIM mAnanA cAhiye, eka vivakSAse vicArA jAya taba to vaha pratyuta anyathA yAnI asaddhetuoM se bhinna prakArakA samIcIna hetu hai / usameM hetukA koI bhI doSa nahIM sambhavatA hai / tatrApi kevalajJAnaM nApramANaM prasajyate / sAdyaparyavasAnasya tasyApUrvArthatAsthiteH // 90 // apUrva arthako jAnanevAle una jJAnoMmeM kevalajJAna ke apramANa hone kA prasaMga nahIM AtA hai / kyoMki jJAnAvaraNa karmake kSayase vivakSita kAlameM upaje sAdi aura anantakAlataka ThaharanevAle usa health apUrva arthakA grAhakapanA vyavasthita ho cukA hai / bhAvArtha-vizeSaNoMkI atyalpa parAvRtti ho jAne se unako jAnanevAle jJAnameM apUrvArthatA A jAtI hai / thoDA vicAro to sahI ki saMsAra meM pUrva artha kauna samajhe jAte haiM ? sabhI dravya pUrvArtha haiM / kintu phira bhI saundarya, adhika dhanavattA, pratimA, vilakSaNa tapasyA, adbhuta vIrya, vizeSa camatkAra Adi dharmoko dhAra lenese yathArtha apUrva artha mAna kiye jAte haiN| sUkSma vicAra karanepara atyanta choTe aMzako bhI navIna dhAranepara padArtha meM pUrvArthatA A jAtI hai / jitanI jahAM apUrvAryatA sambhavatI hai, usapara santoSa karanA cAhiye / anyathA makSya abhakSya vicAra pativratApana bacaurya Adika lokavyavahAra sabhI bhraSTa ho jAyeMge / prAdurbhUtikSaNAdUrdhvaM pariNAmitvavicyutiH / kevalasyaikarUpatvAditi codyaM na yuktimat // 91 // parApareNa kAlena saMbaMdhAtpariNAmi ca / sambandhipariNAmitve jJAtRtve naikameva hi // 92 // : koI kutarka uThA rahA hai ki apanI utpatti honeke kSaNase Upara uttarakALa meM kevalajJAnakA pariNAmIpanA vizeSarUpeNa cyuta ho jAtA hai| kyoMki kevalajJAna to sadA ekarUpa hI banA rahegA / jina triloka, trikALavartI padArthoMko Aja jAna rahA hai, una hI ko sarvadA jAnatA rahegA | utpAda, vinAza aura dhruvatArUpa pariNAma se sahitapanA kevalajJAnameM nahIM ghaTatA hai / aba AcArya 21
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike kahate haiM ki isa prakAra kisIkI vitarkaNA karanA to yuktisahita nahIM hai / kyoMki uttara uttaravartI aroh sAtha sambandha ho jAnese utpAda aura vyayarUpa pariNAma ghaTita ho jAte haiM / kevalajJAnakI 1 pUrva samayavarttI paryAyakA nAza ho jAtA hai / aura uttarakAlameM navIna paryAyakI utpatti ho jAtI / isa prakAra sambandhaviziSTa aura pariNAmasahitapanA ho cukanepara kevalajJAnI jJAtApana karake niyamase vaha eka hI hai, yaha dhruvatA hai / ataH pariNAmIpana cyuta nahIM huA / pratiSThita rahA / 162 ' evaM vyAkhyAtaniHzeSahetvAbhAsasamudbhavaM / jJAnaM svArthAnumAbhAsaM mithyAdRSTerviparyayaH // 93 // sarvameva vijAnIyAt samyagdRSTeH zubhAvahaM / 1 isa prakAra vyAkhyAna kiye jA cuke sampUrNa hetvAbhAsoMse utpanna huA jJAna svArthAnumAnarUpa matijJAnakA AbhAsa hai / midhyAdRSTi jIvake anumAnakA AbhAsa nAmaka viparyayajJAna ho jAtA hai / hAM, samyagdRSTi jIvake samIcIna hetuoMse utpanna hue sabhI jJAna pramANarUpa hote huye kalyANakArI haiM, yaha bar3hiyA samajha lenA cAhiye / yathA zrutajJAne viparyAsastadvatsaMzayo'nadhyavasAyazca kacidAhAryaH pradarzitastathAvagrahAdisvArthAnumAnaparyantamatijJAnabhedeSu pratipAditaviparyAsavatsaMzayonadhyavasAyazca pratipattavyaH / sAmAnyato viparyayazabdena mithyAjJAnasAmAnyasyAbhidhAnAt / jisa prakAra zrutajJAna meM AhArya viparyAsa gyArahavIM vArttikase satrahavIM taka kahA thA usIke samAna zrutajJAna meM AhArya saMzaya aura zAhArSa anadhyavasAya, bhI kahIM kahIM ho rahA aThArahavIM unnIsavIM vArtikadvArA bhale prakAra dikhalA diyA hai / usI prakAra avagrahako Adi lekara svArthAnumAna paryaMta matijJAnake bhedoM meM bhI bIsavIM kArikAse prArambha kara tirAnabaivIM kArikAtaka kahe gaye viparyAsa ke samAna saMzaya aura anadhyavasAya bhI kacit hote huye samajha lene cAhiye / kyoMki sUtra meM sAmAnyarUpase kahe gaye viparyaya zadva karake sabhI mithyAjJAnoMkA sAmAnyapanese kathana ho jAtA hai / arthAt hAM, yaha bAta kahI jA cukI hai ki AhAryaviparyaya to zrutajJAnoM meM hI hote haiM / avagraha, IhA, avAya, dhAraNA, mati, smRti, saMjJA, cintA, svArthAnumAna, ina matijJAnoM meM sahaja viparyayarUpa saMzaya, bhrAnti, anadhyavasAya hote haiM / kyoMki gRhIta mithyAdarzana ke samAna jAna bUjhakara viparIta jAna lenA aise midhyAdRSTiyoM ke AhAryaviparyaya to kuzrutajJAnoM meM hI sambhavate haiN| hiMsA, corI, yabhicArako burA jAnate huye bhI kuguru yA mithyAzAstroMke upadeza dvArA malA samajhane laga jAte haiM / mithyAsva, kaSAya, mithyA saMskAra, indriyalolupatA, Adi kAraNoM ne jIvoMkI pravRti viparyayajJAnoMkI ora jhuka jAtI hai / ataH zrutajJAnake AhArya aura sahaja donoM viparyaya hote haiM
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH tathA matijJAnake sahaja hI viparyaya ho sakate haiM / eka bAta yahAM yaha bhI samajhane kI hai ki hetukI sAdhyake sAtha abheda vivakSA karanepara hetuse utpanna huA sAdhyajJAna to matijJAnarUpa anumAna hai| aura hetuse sAdhyakA arthAntarabhAva honepara hetuse huA sAdhyajJAna zrutajJAnarUpa anumAna hai / svArthAnumAnako matijJAna aura parArthAnumAnako zrutajJAnasvarUpa bhI kaha sakate haiM / saMpati vAkyArthajJAnaviparyayamAhArya drshymaah| aba isa samaya zrutajJAna ke vizeSa ho rahe vAkyArthajJAnake AhAryaviparyayako dikhalAte huye pranthakAra kahate haiM / arthAt-gacchet, pacet, yajet , ityAdika vidhiliG antavAle vAkyoMke arthako jAnanemeM mImAMsaka, advaitavAdI, yA saugata AdikoMko jo calAkara viparyayajJAna ho rahA hai, usakA pradarzana karate haiN| niyogo bhAvanaikAtAddhAtvartho vidhireva ca / yaMtrArUDhAdi cArthonyApoho vA vacaso yadA // 94 // kaizcinmanyeta tajjJAnaM zrutAbhaM vedanaM tdaa| tathA vAkyArthanirNItervidhAtuM duHzakatvataH // 95 // kinhIM prabhAkara mImAMsakoM karake vidhiliG lakArAnta vAkyoMkA artha niyoga mAnA jAtA hai| aura kinhIM bhaTTa, mImAMsakoM karake vAkyakA artha ekAnta rUpase bhAvanA mAnI jA rahI hai / tathA kinhIM brahmAdvaitavAdiyoM karake sattAmAtra zuddha dhAtvartha vidhiko hI vidhisiGanta vAkyakA artha svIkAra kiyA jAtA hai / athavA bauddhoM karake vacanakA artha anyApoha iSTa kiyA jAtA hai / pramAkaroMne niyogake yaMtrarUDha puruSa Adika gyAraha bheda mAne haiM / yahAM hameM yaha kahanA hai ki una prabhAkara, kumArila bhaTTa, brahmAdvaitavAdI, Adi paNDitoMkarake jisa samaya svakIya mata anusAra una bAkyoMkA jJAna ho rahA hai, usa samaya vaha jJAna, kuzrutajJAna yA zrutajJAnAbhAsa hai / kyoMki jaisA ve vAkyakA artha vakhAna rahe haiM, usa prakAra vAkya arthake nirNayako vidhAna karane ke liye unakI azakyatA hai| arthAt-niyoga, bhAvanA Adiko vAkyakA artha kaise bhI kaThinatAse ve nirNaya nahIM kara sakate haiN| ___ kA punarayaM niyogo nAma niyuktohamanena vAkyeneti niravazeSo yogo niyogastatra manAgapyayogAzaMkAyAH saMbhavAbhAvAt / ___yaha prabhAkara mImAMsakoM dvArA mAnA gayA niyoga nAmakA bhalA kyA padArtha hai ? isa prakAra jijJAsA honepara unake mata anusAra uttara diyA jAtA hai ki maiM isa vAkya karake amuka karma
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryalokavArtike karanemeM niyukta ho gayA huuN| isa prakAra " ni " yAnI niravazeSa tathA " yoga" yAnI mana vacana kAya aura AtmAkI ekAgratA hokara pravRtti ho jAnA niyoga hai / niyukta kiye gaye vyaktikA niyogya karmameM paripUrNa yoga laga rahA hai| usameM atyalpa bhI yoga nahIM laganekI AzaMkAkI sambhAvanA nahIM hai / bhAvArtha-jaise ki svAmibhakta sevaka yA gurubhakta ziSyake prati svAmI yA guru vivakSita kAryako karanekI AjJA de dete haiM ki tuma dillIse bAdAma dete AnA athavA tuma zAkaTAyana vyAkaraNa paDho to ve bhadrajIva una kAryoM meM paripUrNa rUpase niyukta ho jAte haiN| kArya honetaka unako baiThate, uThate, sote, jAgate kala nahIM paDatI hai / sadA usI kAryameM paripUrNa yoga lagA rahatA hai| isI prakAra prabhAkara paNDita " yajeta " ityAdika vAkyoMko zravaNakara niyogase AkrAnta ho jAte haiM / prasava, vivAha, pratiSThA Adike avasarapara nAI Adi niyogI puruSa apane kartavyako pUrA karate haiN| tabhI to unake nega ( niyoga ) kA paritoSa diyA jAtA hai| ___sa cAnekadhA, keSAMcilliGAdipratyayArthaH zuddho'nyanirapekSA kAryarUpo niyoga ivi matam / aura yaha niyoga to aneka prakArakA hai / mImAMsakoMke prabhAkara, bhaTTa, murAri ye tIna bheda haiN| prAbhAkaroMkI bhI aneka zAkhAyeM haiM / ataH kinhIM prAbhAkaroMke yahAM yajet, vinuyAt, AdimeM paDe huye liG pratyaya ( ta ) aura gacchatu, pajatAm AdimeM paDe huye koTpratyaya athavA yaSTavyaM, zrotavyaM, AdimeM paDe huye tavya pratyayakA artha to anya dhAtvartha, svargakAma, AtmA, AdikI nahIM apekSA rakhatA huA zuddha kAryasvarUpa hI niyoga hai / isa prakArakA mata hai / unakA prantha vacana isa prakAra hai so suno| pratyayAthoM niyogazca yataH zuddhaH pratIyate / kAryarUpazca tenAtra zuddhaM kAryamasau mataH // 96 // vizeSaNaM tu yattasya kiMcidanyatpratIyate / pratyayAthoM na tadyuktaH dhAtvarthaH svargakAmavat // 97 // prerakatvaM tu yattasya vizeSaNamiheSyate / tasyApratyayavAcyatvAt zuddhe kArya niyogatA // 98 // jisa kAraNase ki prayayoMkA artha zuddha kAryasvarUpa niyoga pratIta ho rahA hai, tisa kAraNa yahAM vaha niyoga zuddhakAryasvarUpa mAnA gayA hai / usa niyogakA jo kucha bhI anya vizeSaNa .pratIta ho rahA hai, vaha liDU Adi prayayoMkA artha mAnA jAya yaha to yuktipUrNa nahIM hai| jaise
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 165 ki yaji, paci, Adi dhAtuoMke artha zuddha yAga, pAka haiM ! svargakI abhilASA rakhanevAlA yA tRptikI kAmanA karanevAlA to dhAtvartha nahIM hai| hAM, usa niyogakA vizeSaNa jo prerakapanA yahA~ mAnA gayA hai, vaha to pratyayakA vAdhya artha nahIM hai / isa kAraNa zuddha kAryameM niyogapanA abhISTa kiyA gayA hai / yaha pahilA prakAra huA / pareSAM zuddhA preraNA niyoga ityAzayaH / dUsare mImAMsakoM kA yaha Azaya hai ki zuddhapreraNA karanA hI niyoga hai / vaha niyoga pratyayakA artha hai / aneka jana jo yaha mAna baiThe haiM ki jAti, vyakti, liGga to jisa prakRtise pratyaya kiyA jAya usa prakRtike artha kahe jAte haiM / aura saMkhyA, kAraka ye pratyayake artha haiM / isa mantanyakI apekSA zuddhapreraNAko pratyayakA artha mAnanA cAhiye, vaha preraNA jisa dhAtvartha ke sAtha laga jAyegI, usa kriyAmeM niyuktajana pravRtti karatA rahegA / hamAre pranthoMmeM zuddha preraNAko pratyayakA artha isa zlokadvArA kahA hai, so sunalo / preraNaiva niyogotra zuddhA sarvatra gamyate / nAprerito yataH kazcinniyuktaM svaM prabudhyate // 99 // yahAM karmakANDake prakaraNa meM sarvatra zuddha preraNArUpa niyoga hI vAkyadvArA jAnA jA rahA hai| jisa kAraNa se ki preraNArahita hotA huA koI bhI prANI apaneko niyukta nahIM samajha rahA hai / jaba ki niyukta aura prerita samAnArthaka haiM to niyogakA artha zuddha preraNA arthApatti se jJAta kara kiyA jAtA hai / yaha dUsarA niyoga hai / preraNAsahitaM kArya niyoga iti kecinmanyate / koI prabhAkara matAnuyAyI mImAMsaka preraNAse sahita ho rahA kArya hI niyoga hai / isa prakAra mAna rahe haiN| unakA pranthavAkya yoM hai ki-- mamedaM kAryamityevaM jJAtaM pUrvaM yadA bhavet / svasiddhayai prerakaM tatsyAdanyathA tanna siddhyati // 100 // yaha merA kartavya kArya hai, isa prakAra jaba pahile jJAta ho jAvegA tabhI to vaha vAkya apane vAkya artha yajJakarmakI siddhi karAneke liye zrotA puruSakA preraka ho sakegA / anyathA yAnI merA yaha kartavya hai, isa prakAra jJAna nahIM honepara vaha vAkya preraka siddha nahIM hotA hai / ataH akelI preraNA yA zuddhakArya niyoga nahIM hai / kintu preraNAse sahita huA kArya niyoga hai / yaha tIsarA prakAra huA /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 tatvArtha zlokavArtike kAryasahitA preraNA niyoga ityapare / apara mImAMsaka kahate haiM ki kAryase sahita ho rahI preraNA niyoga hai / arthAt -- pahile tRtIya pakSa kAryakI pradhAnatA thI, atra preraNAkI mukhyatA hai / dAlasahita roTI, roTIsahita dAla yA guruse sahita ziSya aura ziSya se sahita guru, inameM jo vizeSaNavizeSya bhAva lagAkara pradhAnatA aura apradhAnatA ho jAtI hai, usI prakAra yahAM bhI vizeSaNako gauNa aura usase sahita ho rahe vizeSyako mukhya jAna lenA cAhiye / granthoM meM likhA hai ki: 1 preryate puruSo naiva kAryeNeha vinA kacit / tatazca preraNA proktA niyogaH kAryasaMgatA // 101 // isa jagat meM koI bhI puruSa kartavyapaneko jAne binA kisI mI kArya karanemeM prerita ho rahA nahIM pAyA jAtA hai / tisa kAraNa se kAryase sahita ho rahI preraNA hI yahAM acchA niyoga kahI gayI hai, yaha niyogakA caturtha prakAra hai / kAryasyaivopacArataH pravartakatvaM niyoga ityanye / 1 aba koI anya mImAMka yoM kaha rahe haiM ki upacArase kAryakA hI pravartakapanA niyoga hai / arthAt-vedavAkyako jo mukhya prerakapanA haiM, vaha yAgasvarUpa kAryameM upacarita ho jAtA hai / jaise ki trilokasArake zraddheya prameyako trilokasArake paDhanemeM chAtra ke liye prerakapanA hai / kintu sundara likhI huI trilokasArakI citrita pustaka meM upacArase prerakapanA kaha diyA jAtA hai / ataH upacArase kArya hI pravartaka hai, yahI pAMcavAM niyoga hai / preraNAviSayaH kAryaM na tu tatprerakaM svataH / vyApArastu pramANasya prameya upacaryate // 102 // vahI granthoMmeM likhA hai ki vedavAkyajanya yAgAnukUla vyApArasvarUpa preraNA hai| yajJa karanA, pUjana karanA Adi kArya usa preraNAke kartavya viSaya haiN| vaha kArya svayaM apane Apase yaSTAkA preraka nahIM hai / kintu pramANake vyApArakA upacAra prameyameM kara diyA jAtA hai / kartavya kArya yadi adhika priya hotA hai to Aptavacana ( jo ki vastutaH usa priya kAryako karAne meM preraNA kara rahA hai) ko choDakara kArya meM hI pravartakapaneke gIta gAye jAte haiM / kAryapreraNayoH saMbadho niyoga ityapare / yAgarUpa kArya aura preraNAkA sambandha ho jAnA niyoga hai, yoM itara mImAMsaka kaha rahe haiM / unakA pramANavacana yaha hai ki: -
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 tattvAyacintAmaNiH preraNA hi vinA kAryaM prerikA naiva kasyacit / kAryapreraNayoryoga niyogastena sammataH // 103 // jisa kAraNa se ki preraNA vicArI kAryake vinA kisI bhI puruSako preraNA karAnevAlI nahIM hotI hai, tisa kAraNa kArya aura preraNAkA sambandha ho jAnA hI niyoga sammata kiyA gayA hai| yaha chaThavAM niyoga hai / tatsamudAyo niyoga iti cApare / una kArya aura preraNAkA samudAya ho jAnA niyoga hai / isa prakAra koI nyAre mImAMsaka kaha rahe haiM, likhA hai ki parasparAvinAbhUtaM dvayametatpratIyate / niyogaH samudAyosmAtkAryapreraNayoH // 104 // paraspara meM avinAbhAvako prApta hokara mile huye kArya aura preraNA donoM hI ekamaeka pratIta ho rahe haiM / isa kAraNa kArya aura preraNAkA samudAya yahAM niyoga mAnA gayA hai, yaha sAtavAM DhaMga hai| tadubhayasvabhAvanirmukto niyoga iti cAnye / una kArya aura preraNA donoM svabhAvoMse vinirmukta ho rahA niyoga hai, isa prakAra koI anya vidvAn kaha rahe haiM / siddhamekaM yato brahmagatamAmnAyataH sadA / siddhatvena ca tatkAryaM prerakaM kuta eva tat // 105 // jisa kAraNa se ki vedavAkyoMdvArA sadA jAnA jA rahA, eka brahmatasva prasiddha ho rahA hai, karmakANDa ke pratipAdaka vAkyoMmeM bhI kArya aura preraNA kI nahIM apekSA karake paramAtmAkA prakAza ho rahA hai, jaba ki paramAtmA anAdikAlase siddha hai, isa kAraNa vaha kisIkA kArya hai / bhA preraka to vaha kaise bhI nahI ho sakatA hai| ataH kArya aura preraNA ina donoM svabhAvoMse rahita niyoga hai / niyogakA yaha AThavAM vidhAna hai / Sitafalatazcit / yaMtra meM ArUDha hone ke samAna yAga Adi kAryameM ArUDha ho jAnA niyoga hai| isa prakAra koI mImAMsaka kaha rahA hai /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha ThokavArtike kAmI yatraiva yaH kazcinniyoge sati tatra saH / viSayArUDhamAtmAnaM manyamAnaH pravartate // 106 // 168 hotA hai, jo bhI koI bhI jIva jisa hI svarga Adi viSayameM tIvra abhilASA rakhanevAlA FE jI usa kArya karanemeM niyoga ho jAnepara apaneko yAma Adi viSayoMmeM ArUDha mAna rahA pravarta ho jAtA hai| mAtrArtha - jaise jhUlA, masInakA ghoDA Adi yaMtroMpara ArUDha ho rahA puruSa taise mAse raMgA huA pravarta rahA hai / usI prakAra jisako jisa viSayakI Asakti ( Dhagana ) laga rahI hai, vaha jIva usa hI kAryameM apaneko raMgA huA mAnakara pravRtti karatA hai / vaha navavAM vidhAna hai| bhogyarUpo niyoga ityaparaH / kArya kara cukane para bhaviSyameM jo bhogyasvarUpa ho jAtA hai, vahI vAkyakA artha niyoga hai, aisA koI anya kaha rahA hai| likhA bhI hai ki: mamedaM bhogyamityevaM bhogyarUpaM pratIyate / mamatvena ca vijJAnaM bhoktaryeva vyavasthitam // 107 // svAmitvenAbhimAno hi bhokturyatra bhavedayaM / bhogyaM tadeva vijJeyaM tadevaM svaM nirucyate // 108 // sAdhyarUpatayA yena mamedamiti gamyate / tatsAdhyena rUpeNa bhogyaM svaM vyapadizyate / / 109 / / siddharUpaM hi yadbhogyaM na niyogaH sa tAvatA / sAdhyatveneha bhogyasya prerakatvAnniyogatA // 110 // * kisI upayogI vAkyako sunakara mujhe yaha bhogya hai, isa prakAra bhogyasvarUpakI prata ho jAtI hai / jaise ki aparAdhIko kaThora kArAgRhavAsakI AjJA ke vacana sunakara bhogyarUpakI pratIti ho jAtI hai| aise hI vedavAkyoM dvArA AtmAko svakIya bhogyasvarUpakI pratIti ho jAtI vaha bhoktA AtmAmeM hI vyavasthita ho hai / usa bhogyasvarUpa meM merepane karake jo vijJAna ho rahA hai, rahA hai / bhoktA AtmAkA jisa viSaya meM svAmIpane karake yaha abhiprAya ( sAbhimAna ) ho rahA hai, arthAt -- jisakA vaha svAmI hai, vahI padArtha bhogya samajhanA cAhiye / yathArtha meM dekhA jAya to vaha AmAkA svarUpa hI isa prakAra sva zadvake dvArA bAdhya kiyA jAtA hai| AtmA apane svabhAvakA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 169 bhoktA hai / jaina loga bhI mAnate haiM mere dvArA yaha kArya sAdhya hai / isa prakAra sAdhane yogya svarUpase jisa puruSakarake yaha jAna liyA jAtA hai, vaha acche prakAra sAdhyarUpa karake nijasvarUpa bhogya kaha diyA jAtA hai / jo AtmAkA svarUpa siddha ho cukA bhogya hai, titane mAtrase vaha niyoga nahIM hai / kyoMki bhaviSya meM sAdhane yogyapanekarake yahAM bhogyakI vyavasthA hai, jo svarUpa bhaviSya meM bhogane yogya hogA / ataH prerakapanese bhogyako niyogapanA iSTa kiyA hai| yogya jyotiSToma Adi yajJoMse viziSTa AtmAkA svarUpa bhogya hai / ataH yaha dasavAM prakAra niyogakA hai / arthAt - bhaviSyameM karane mogyastrarUpa niyoga hai, puruSa eva niyoga ityanyaH / AtmA hI niyoga hai, isa prakAra koI anya prabhAkara kaha rahA hai / granthakA vacana yaha hai :mamedaM kAryamityevaM manyate puruSaH sadA / puMsaH kAryaviziSTatvaM niyogaH syAdavAdhitaH // 111 // kAryasya siddha jAtAyAM tadyuktaH puruSastadA / bhavetsAdhita ityevaM pumAn vAkyArtha ucyate // 112 // yaha merA kArya hai, isa prakAra AtmA sarvadA mAnatA rahatA hai| isa kAraNa viziSTapanA hI bAdhAoMse rahita ho rahA niyoga hai / yaha niyoga vidhi liGgakA vAdhya artha hai / kAryakI siddhi ho cukanepara usa samaya kAryase yukta ho rahA puruSa sAdhA gayA samajhA jAtA hai / isa kAraNa kAryayukta puruSa hI yoM vAkyakA artha kahA gayA hai| miyogakA yaha gyArahavAM bheda hai / puruSakA kArya se so'yamekAdazavikalpo niyoga eva vAkyArtha ityekAMto viparyayaH prabhAkarasya tasya sarvasyApyekAdazabhedasya pratyekaM pramANAdyaSTa vikalpAnatikramAt / yaduktam / 1 so yaha pUrvokta prakAra gyAraha medavAlA niyoga hI vAkyakA artha hai / isa prakAra prama ka rokA ekAntarUpase Agraha karanA nirA viparyaya jJAna hai / kyoMki una gyArahoM bhI bhedavAle sabhI niyogakA pratyeka pramANa, prameya Adi ATha vikalpoM karake atikramaNa nahIM ho sakatA hai / arthAt - gyArahoM bhI niyogoMmeM pratyekakA pramANa, prameya Adi vikalpa uThAkara vicAra kiyA jAyagA to ve ThIka-ThIka rUpase vyavasthita nahIM ho sakeMge, jo hI ravigupta nAmaka vidvAnoMne kahA hai / 22 pramANaM kiM niyogaH syAtprameyamathavA punaH / ubhayena vihIno vA dvayarUpothavA punaH // 113 //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 tatvAryazlokavArtike zabdavyApArarUpo vA vyApAraH puruSasya vA / dvayavyApArarUpo vA dvayAvyApAra eva vA // 114 // prabhAkaroM ke prati bhaTTa mata anuyAyI pUMchate haiM ki tumhArA mAnA huSA vaha niyoga kyA pramANarUpa hogA ! yA prameyasvarUpa hogA ! athavA kyA phira donoM pramANa prameyoMse rahita hogA ! ayavA kyA punaH pramANaprameya donoM svarUpa hogA ? athavA kyA zadvakA vyApArasvarUpa hogA ! tathA kyA puruSakA vyApArasvarUpa vaha mAnA jAvegA ! athavA kyA zabda aura puruSa donoMkA milA huA vyApAra svarUpa hogA ! athavA kyA zabddha aura puruSake vyApAroMse rahita hI usa niyogakA svarUpa hogA ? ina pakSoMko lekara spaSTa uttara kaho ! tatraikAdazabhedopi niyogo yadi pramANaM tadA vidhireva vAkyArtha iti vedAMtavAdapraveza prabhAkarasya syAt pramANasya cidAtmakatvAt, cidAtmanaH pratibhAsamAtratvAttasya ca parabrahmatvAt / pratibhAsamAtrAddhi pRthagvidhiH kAryatayA na pratIyate ghaTAdivat prerakatayA vacanAdivat / karmakaraNasAdhanatayA ca hi tatpatItau kAryatAprerakatApratyayo yukko naanythaa| ki tarhi, draSTavyore'yamAtmA zrotavyo'numaMtavyo nididhyAsitavya ityAdi zravaNAdavasthAMtaravilakSaNena preritohamiti jAtAkUtenAkAreNa svayamAtmaiva pratibhAti sa eva vidhiriti vedaaNtvaadibhirbhidhaanaat| ___yahAM zrI vidyAnanda AcArya niyogavAdI prabhAkaroMke matakA bhaTTa mImAMsakoM karake khaNDana karAye dete haiM / bhaTTa mImAMsakoMne jisa prakAra niyogakA khaNDama kiyA hai, vaha hamako abhISTa hai| bhAdra kahate haiM ki gyArahoM mehavAlA niyoga yadi una ATha bhedoMse pahilA bheda pramANasvarUpa hai| taba to kartavya arthakA upadeza yA zuddha sanmAtrasvarUpa vidhi hI vAkyakA artha hai| isa prakAra prabhAkarake yahAM brahmAdvaitako kahanevAle vedAntavAdakA praveza ho jaayegaa| kyoMki pramANa to caitanya Atmaka hai aura cidsvarUpa AtmA kevaLa pratimAsamaya hai aura vaha zuddha pratimAma to brahmamaya hai| kevala pratimAsale nyArI koI bidhi ghaTAdikake samAna kAryarUpapane karake nahIM pratIta ho rahI hai| arthAt-ghaTa, paTa, pustaka, Adika jaise kAryapanese pratIta ho rahe haiM, vaisI vidhi kAryarUpa nahIM dIkha rahI hai / athavA vacana, aMgulIdvArA saMketa Adike samAna prerakapane karake bhI vidhi nahIM jAnI jA rahI hai / ye vyatireka dRSTAnta haiM / yAnI vacana, bedhA Adika jaise chokameM preraka mAne gaye haiN| vaisI pratimAsasvarUpa vidhi preraNA karanevAlI nahIM hai / hAM, karmako vAcyArya sAdhanevALepane karake yA karaNako vAcya artha sAdhanevAlepane karake yadi vidhikI pratIti ho rahI hotI, taba to vidhimeM kAryapana yA prerakapana karake jJAna honA ucita hotA / anyathA yAnI karmasAdhana yA karaNasAthanapane ke
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH 171 binA hI zuddha sanmAtra vidhikI pratIti ho jAnepara to kAryapana yA prerakapanakA jJAna karanA ucita nahIM paDegA / arthAt -- jo kiyA jAya vaha karma hai (kriyate iti karma) / jaise ghaTa, paTa Adika aura svakRtya meM puruSa jisakarake prerA jAya ve vacana Adika preraka karaNa haiM ( preryate'nena iti prerakaM ) / kintu " vidhIyate yat yA vidhIyate'nena " isa prakAra nirukti karake vidhi zadva nahIM sAdhA gayA hai / to vaha vidhi kyA hai ? isakA uttara yoM hai ki are maitreya ! yaha AtmA darzana karane yogya hai AtmAkA darzana yoM ho jAtA hai ki pahile AtmAkA vedavAkyoM dvArA zravaNa karanA cAhiye / tabhI brahmajJAnameM tatparatA ho sakatI hai / punaH zruta AtmAkA yuktiyoMse vicAra kara anumanana karanA cAhiye / zravaNa aura mamanase nizcita kiye gaye arthakA manase paricintana karanA cAhiye | athavA " tasvamasi " prasiddha pakSa tU hI hai / ityAdika vaidika zoMke zravaNase maiM pahilI adarzana, azravaNa Adi kI avasthAoM kI apekSA vilakSaNa ho rahIM dUsarI avasthAoMkara ke isa samaya prerita hogayA hU~ | isa prakAra (1 15 aham kA darzana AdidvArA pratyakSa karAnevAlI utpanna huI AkAravAlI veSTA karake svayaM AtmA hI pratimAsa rahA hai vaha AtmA hI to vidhi hai / isa prakAra vedAntavAdiyo kathana kiyA hai / ataH niyogako pramANarUpa mAnanepara prabhAkarako bedAntavAdI bananA paDegA, anya viruddhamatokA Azraya karalenA mArI nirbalatA hai / prameyatvaM tarhi niyogasyAstu pramANatve doSAbhivAnAt iti kazcit / tadasat pramANavacanAbhAvAt / prameyatve hi tasya pramANamanyadvAcyaM tadabhAve kvacitprameyatvAyogAt / zrutivAkyaM pramANamiti cenna tasyAcidAtmakatve pramANatvAghaTanAdamyatropacArAt / saMvi tered zrutivAkyasya puruSa eva taditi sa eva pramANaM tatsaMvedanavivartazca niyuktohamityabhidhAnarUpI niyogaH prameya iti nAyaM puruSAdanyaH pratIyate yato vedAMtavAdimatAnupravezo'sminnapi pakSena saMbhavet / niyogako pramANapanA mAnanepara doSoMkA kathana kara diyA gayA hai| isa kAraNa niyogako taba to prameyapanA rahe, isa prakAra koI pakSa ke rahA hai / usakA vaha kathana bhI asatya hai / kyoMki pramANake honepara hI usase jAnane yogya prameyakA kathana ho sakatA hai / kintu pramANa ke vacanakA abhAva hai / jaba ki usa niyogako prameyapanA mAnA jAvegA to usakA grAhaka pramANa anya tuma prabhAkaroMko kahanA hI caahiye| kyoMki usa pramANake binA kisI bhI padArtha meM prameyapanakA yoga nahIM ho pAtA hai / yadi vedavAkyoMko pramANa kahoge taba to hama bhaTTa kahate haiM ki yaha tuma nahIM kaha sakate ho| kyoMki vacana jaDa hote hai / upacArase bhaLe hI vacanoMko pramANa kaha diyA jAya / upacArake sivAya una bedavAkyoMko caitanya AtmakapanA nahIM hote sante mukhyarUpa se pramANapanA nahIM ghaTita hotA hai / hAM, yadi veDhavAkyoMko caitanya Atmaka mAnA jAvegA, taba to parabrahma hI zrutivAkya huA, isa DhaMga se
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtika to vaha brahma hI pramANa ho gayA aura usakI caitanyasvarUpa paryAyeM to " maiM svameM niyukta ho gayA hUM" isa prakAra kathana karanA svarUpa niyoga prameya ho gyaa| isa DhaMgase yaha prameya to parapramase nyArA pratIta nahIM ho rahA hai / jisase ki isa prameyarUpa dUsare pakSameM bhI vedAntavAdiyoM ke matakA praveza nahIM sambhave / arthAt -niyogako prameya mAnanepara bhI prabhAkaroMko vedAntavAdiyoM ke gantavya anusAra brahma advaitavAdI bananA pdd'egaa| pramANaprameyasvabhAvo niyoga iti cet siddhastarhi cidvivartosau prmaannruupvaanythaanupptteH| tathA ca sa eva cidAtmobhayasvabhAvatayAtmAnamAdarzayan niyoga iti sa eva bmvaadH| niyogavAdI kahate haiM ki pratyeka pakSakA grahaNa karanepara doSa Ate haiM / ataH pramANa aura prameya donoM svabhAvavAlA niyoga mAna liyA jAyagA, isapara bhaTTa kahate haiM ki taba to vaha niyoga bahuta acche prakArase caitanya parabramakA pariNAma siddha ho jAyagA / anyathA yAnI parabramakA vivarta mAne vinA niyogako pramANapanA nahIM bana skegaa| arthAt -jo vastu pramANa prameya ubhayarUpa hai, vaha caitanyAtmaka avazya hai / aura tisa prakAra honepara vaha sat, vid, Ananda, svarUpa AtmA hI pramANaprameya ina ubhayasvabhAvavADhapane karake apanekoM saba orase dikhalA rahA niyoga svarUpa ho rahA hai| isa prakAra vahI brahma advaitavAdakA anusaraNa karanA prabhAkaroMke liye prApta ho jAtA hai| ___anubhayakhamAyo niyoga iti cet tarhi saMvedanamAtrameva pAramArthikaM tasya kadAcidaheyatvAt tathAvidhasva saMbhavAt sanmAtradehatayA nirUpitatvAditi vedAMtavAda eva / caturtha pakSake anusAra yadi pramANa prameya donoM svabhAvoMse rahita niyoga mAnA jAyagA, tave to kevala zuddha samvedana hI vAstavika padArtha siddha hotA hai / kyoMki kisI bhI kAlameM vaha zuddhasambedana tyAgane yogya nahIM hai / tisa kAraNa anubhayameM paDe huye nakA artha payurdAsa mAnanepara tisa prakAra sarvadA pramANapana, prameyapana upAdhiyoMse rahita hotA huA zuddha pratimAsakA hI pakaDA jAnA sammavatA hai| kevala satsvarUpa itane hI zarIrako dhAranevAlepana karake usa pratimAsakA hI nirUpaNa kiyA gayA hai / isa prakAra prAbhAkaroMke yahAM vedAntavAda hI ghusa jAtA hai / yaha apasiddhAnta humA / sarvathA pratikUloMke matako mAnanekI apekSA bhAiyoMkA mata svIkAra kara lenA kahIM acchA hai| zabdavyApAro niyoga iti cet bhahamatapravezA, zabdavyApArasya zabdabhAvanArUpatvAt / yadi prabhAkaroMkA yaha mantavya hoya ki pAMcaveM pakSake anusAra " agniSTomena svargakAmo yajet " svargaprAptikI abhilASA rakhanevAlA jIva agniSToma karake yajJa kare, ityAvika zabdoMkA
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH ....... . ... .... ....... vyApAra svarUpa niyoga hai, taba to hama mAtra kahate haiM ki isa prabhAkarako kumAriLabhaTTake matakA anusaraNa karanA kathamapi nivArA nahIM jA sakatA hai| hama bhaTToMke yahAM zabdavyApArako zabdoMkI bhAvanAsvarUpa mAnA gayA hai / zabda bhAvaka haiN| ataH pramAkarakA bhaTTake matameM praveza karanA anivArya dukhaa| puruSavyApAro niyoga iti cet sa eva doSaH tasyApi bhAvanArUpatvAt, zabdAtmavyApArarUpeNa bhAvanAyA daividhyAbhidhAnAt / ___ yadi prabhAkara chaThaveM pakSake anusAra AtmAke vyApArako niyoga mAneMge taba bhI vahI doSa . hogaa| yAnI tuma pramAkaroMko bhaTTa matakA anusaraNa karanA pddegaa| kyoMki puruSakA vyApAra mI bhAvanAsvarUpa hai| bhATTalogone zabda vyApAra aura AtmanyApAra svarUpakarake bhAvanAkA do prakArase kathana kiyA hai| tadubhayarUpo niyoga ityanenaiva vyAkhyAtaM / sAtaveM pakSake anusAra prabhAkara yadi zabda aura puruSa mile huye donoMkA vyApAra svarUpa niyogako mAneMge to vaha unakA vaktavya bhI isa ukta kathanakarake vyAkhyAna kara diyA gayA hai| arthAt-kramase athavA yugapat donoMkA vyApara mAnA jAyagA ! btaao| kramase mAnanepara vahI maTTa matakA anusaraNa karanA doSa AtA hai| aura yugapat donoMkA eka svabhAvapanA to eka vastumeM viruddha hai / ataH vaha alIka ho jAyagA / tadanubhayavyApArarUpatve tanniyogasya viSayasvabhAvatA, phalasvabhAvatA, ni:svabhAvatA, vA syAt ? prathamapakSe yAgAdiviSayasyAgniSTomAdivAkyakA virahAt tadrUpasya niyogasyAsaMbhava eva / saMbhave vA na vAkyArthI niyogastasya niSpAdanArthatvAt niSpannasya niSpAdanAyogAt puruSAdivat / dvitIye pakSepi nAsau niyogaH phalasya bhAvatvena niyo. gatvAghaTanAt tadA tasyAsaMnidhAnAcca / tasya vAkyArthatve nirAlaMbanazabdavAdAzrayaNA. skRtaH prabhAkaramatasiddhiH 1 niHsvabhAvatve niyogasyAyameva dossH| aSTamapakSake anusAra prabhAkara usa niyogako yadi zabdavyApAra puruSanyApAra donoMse rahita svarUpa mAneMge taba to paryudAsa pakSa grahaNa karanepara hama mATTa pUchege ki vaha niyoga donoM vyApAroMse mina hotA huA, kyA yajJa Adi karmarUpa viSayasvabhAva hai ! yA svarga Adi phalasvabhAva hai ! athavA prasajya pakSako aMgIkAra karanepara vaha niyoga samI svabhAvoMse rahita hai ! vatAo / pahilA pakSa lenepara to agniSToma karake yAga karanA cAhiye, isa vAkya uccAraNake samayameM yAga Adi viSayoMkA abhAva hai / ataH yajJasvarUpa niyogakI bhI sambhAvanA nahIM hai / jo kArya bhaviSyameM hone
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27o tattvArthazlokavArtike vAlA hai, usa kArya ke sAtha tAdAtmya sambandha rakhanevAlA dharma vartamAnakAla meM nahIM hai / aura yadi bhaviSya meM honevAle yajJakI vartamAna meM sambhAvanA mAnI jAvegI to vAkyakA artha niyoga nahIM huA / kyoMki yaha niyoga to kartavya kAryoM ko bhaviSya meM banAneke liye huA karatA hai / jo kiyA jAkara bana cukA hai, usakA punaH banAnA nahIM ho sakatA hai| jaise ki anAdikAlake bane huye nityadravya AtmA, AkAza Adika nahIM banAye jAte haiM / dvitIya pakSake prahaNa karanepara bhI vaha niyoga svarga Adi phalasvarUpa nahIM ghaTita ho sakatA hai / kyoMki phaLa to svayaM antima pariNAma hai, phalakA punaH phala nahIM hotA hai / kintu niyoga to phalakarake sahita hai / yadi anya phaloMkI kalpanA kI jAyagI to anavasthA ho jAyagI / " bhAvitvena " pATha mAnA jAya to phaLa bhaviSya meM honevAlA hai, ataH vartamAna kAlakA niyoga nahIM ho sakatA hai, yo artha lagA diyA jAya / dUsarI bAta yaha mI hai ki usa vAkya uccAraNa ke samaya usa svarga phala AdikA sannidhAna nahIM hai| ataH usa avidyamAna phalako yadi usa vAkyakA phaka mAnoge to nirAlambana zabda ke pacaparigrahakA Azraya kara kenese bauddha matakA prasaMga hogA / prabhAkarake matakI siddhi kaise ho sakegI ? arthAt - zabdakA artha vastubhUta kucha nahIM hai / avidyamAna arthoko zabda kahA karate haiM, isa prakAra bauddhajanoMne zabdakA Alambana koI vAcyArtha mAnA nahIM hai| avidyamAnako zabdakA vASyArtha mAnanA prabhAkaroMko zobhA nahIM detA hai / prabhAkara agAmako pramANa mAnate haiN| tRtIya pakSake anusAra niyogako sabhI svabhAse rahita mAnA jAyagA to bhI yahI doSa kAgU hogA / arthAt svabhAvoMse rahita niyoga kharaviSANake samAna asat hai / bauddhoMke yahAM asat anyApoha zabdoMkA vAthya mAnA gayA hai| mImAMsakoM ke yahAM nahIM / isa prakAra AThoM pakSoMmeM niyogakI vyavasthA nahIM bana sakI / kiM ca, san vA niyogaH syAdasan vA ? prathamapakSe vidhivAda eva dvitIye nirAlaMbanavAda iti na niyogo vAkyArthaH saMbhavati, parasya vicArAsaMbhavAt / niyogakA khaNDana karane ke liye vicArakA dUsarA prakAra yoM bhI hai ki prabhAkara mImAMsaka usa niyogako satrUpa padArtha mAneMge ! athavA asat padArtha iSTa kareMge ! pahilA pakSa lenepara brahma advaitavAdiyoMkA vibhibAda hI svIkAra kara liyA / kyoMki sat, brahma, pratibhAsa, vidhi, inakA eka hI artha mAnA gayA hai / yadi dvitIya pakSa lenepara niyoga asat padArtha mAnA jAyagA, tatra to prabhAkaroMko bauddhoM ke nirAlambanavAdakA Azraya karanA prApta hotA hai / arthAt asat niyoga kabhI vAkyakA artha nahIM ho sakatA hai / isa prakAra vidhiliGamta vAkyoMkA artha niyoga karanA nahIM sambhavatA hai / pUrvokta aneka doSa Ate haiM / jo vAkyakA artha niyoga kara rahA hai, usako AhArya kuzrutajJAna hai / tathA bhAvanA vAkyArtha ityekAMtopi viparyayastathA vyavasthApayitumazakteH / bhAvanA hi dvividhA zuddhabhAvanA arthabhAvanA ceti " zadvAtmabhAvanAmAhuranyAmeva liGAdayaH /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatviAryacintAmaNiH iyaM tvanyaiva sarvArthA sAkhyAteSu vidyate " iti vacanAt / atra zadabhAvanA zabdavyApArastatra zaddhena puruSavyApAro bhAvyate, puruSavyApAreNa dhAtvartho, dhAtvarthena ca phalamiti zadabhAvanAvAdino mataM, tacca na yujyate zavyApArasya zadvArthatvAyogAt / na agniSTomena yajeta svargakAma iti zadvAttavyApAra evaM pratibhAti svayamekasya pratipAdyapratipAdakatvavirodhAt / pratipAdakasya siddharUpatvAtmatipAdyasya cAsiddhasya tathAtvasiddherekasya ca sakRtmasiddhatararUpatvAsaMbhavAcadvirodhaH / AcArya kaha rahe haiM ki tisI prakAra bhaTTamImAMsakoM dvArA mAnA gayA " vAkyakA artha bhAvanA hI hai" isa prakArakA ekAnta bhI viparyayajJAna hai| kyoMki tisa prakAra vAkyake vAcya artha bhAvanAkI vyavasthA karAneke liye bhAToMkI sAmarthya nahIM hai / bAta yaha hai ki mAhoMke yahAM zaddha bhAvanA aura artha mAvanA ye do prakArakI bhAvanA mAnI gayI haiN| unake pranthoMmeM ukti hai ki liG, loTa, tavya, ye pratyayake artha ho rahI bhAvanAse bhinna hI zaramAvanA aura artha ( Atma ) bhAvanAko kaha rahe haiM / hAM, yaha sampUrNa arthoMmeM varta rahI karotyartharUpa arthabhAvanA to zabdabhAvanAse mila hI hai jo ki gamchati, pacati, yajati ityAdika sampUrNa tiGanta AkhyAtoMmeM vidyamAna hai| aisI arthabhAvanA zababhAvanAse bhinna honI hI cAhiye / ina do bhAvanAoMmeM zadabhAvanA to zadvakA vyApAra svarUpa paDatI hai| kAraNa ki zabdakarake puruSakA vyApAra bhAvita kiyA jAtA hai, aura puruSa vyApAra karake yaj pac Adi dhAtuoMkA arthabhAvanAgrasta kiyA jAtA hai / tathA dhAtu aryakarake phaLa bhAbita kiyA jAtA hai / yaha zadabhAvanAbAdI bhAToMkA mata hai| kintu vaha yukta nahIM hai| kyoMki zabdake vyApArako zadvakA arthapanA ghaTita nahIM hotA hai / svargakI abhilASA rakhanevAlA anuSThAtA agniSToma karake yajJako, isa prakArake zabase usa zabdakA vyApAra hI nahIM pratibhAsatA hai / vahI zabda apane hI vyApArakA pratimAtaka bhalA kaise ho sakatA hai ! eka hI zadvako svayaM pratipAyapana aura pratipAdakapanakA virodha hai / yAnI zadvakA hI zarIra svayaM pratipAdya aura svayaM usa apane svarUpakA pratipAdaka nahIM hotA hai / jaba ki pratipAdaka zaddhakA svarUpa uccAraNa kALameM prathamase hI banA banAyA siddha hai / aura bhaviSyameM pravartane yogya pratipAya viSayakA svarUpa to taba asiddha hai / tisa prakAra pratipAdakapana pratipAyapanakI vyavasthA ho jAnese eka hI padAryake eka hI samaya prasiddhapana bora usase mina basiddhapana svarUpakA asambhava ho jAnese zabdameM usa pratipAya aura pratipAdakapanakA virodha hai| zabdasvarUpamapi zrotrajJAne'rpayatIti tasya pratipAdakatvAvirodhe rUpAdayopi svastha pratipAdakAH saMtu pakSurAdijJAne svarUpArpaNAdvizeSAbhAvAt / svAbhiSeya pratipAdakatvasamapaNAt pratipAdaka zabdo na rUpAdaya iti cAyuktikaM, zabdasya svAbhidheyapratipAdakatva
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokabArtike samarpaNe svayaM prasiddha paropadezAnarthakyaprasaMgAt / svata eva zabdena mamedamabhiSeyamiti pratipAdanAt / zabda bhAvanAvAdI mA yadi yoM kaheM ki zabda apane svarUpako bhI zrotra zAnameM arpaNa kara detA hai| isa kAraNa vaha zabda apane zabdabhAvanAsvarUpakA pratipAdaka ho jaaygaa| koI virodha nahIM AtA hai / isapara AcArya kahate haiM ki taba to rUpa, rasa Adika bhI apane apane svarUpoMke pratipAdaka ho jAveM / kyoMki cakSuH, rasamA, Adi indriyoMse janya jJAnameM viSayatA sambandhase rUpa, rasa, Adine mI AnA svarUpa arpaNa kara diyA hai| svakIya bAnoMmeM apane svarUpakA samarpaNa kara denekI apekSA zabda aura rUpa, rasa, AdimeM koI vizeSatA nahIM hai| yadi mATa yoM kaheM ki zabda apane abhiveya arthake pratipAdakapanako samarpaNa kara detA hai| isa kAraNa zabda to apane svarUpakA pratipAdaka hai, kintu rUpa Adika vaise nahIM haiM / AcArya kahate haiM ki mAhoMkA yaha kahanA yuktizUnya hai / kyoMki zabdakA yadi abhidheyakI pratipAdakatAkA samarpaNa karanA svayaM prasiddha hotA to parake dvArA upadeza denA, vyAkhyAna karanA, samajhA denA Adike vyarthapanakA prasaMga AtA hai| kyoMki zrotAoM ke prati " merA yaha pratipAdya artha hai / isa prakAra zabdoMkarake svataH hI kaha diyA gayA hai / arthAt-yoM to saMketakA nahIM grahaNa karanevAle manuSya tiyeca yA bAlaka athavA gUMge bhI kaThina zAstroMkA artha samajha jAyeMge / vidyAlayoMmeM pAThakoMkI bhAvazyakatA nahIM rhegii| puruSasaMketabalAtsvAbhidheyapratipAdanavyApAramAtmanaH zando nivedayatIti cet, tarhi yatrArthe saMketitaH zandastasyArthasya puruSAbhipretasya pratipAdakatvaM tasya vyApAra iti na zabdavyApAro bhAvanA / vaktrabhiprAyarUDhArthaH kathaM ? tasya tathAbhidhAnAt / tathA ca kathamaniSTomAdivAsyena bhAvakena puruSasya yAgaviSayapravRttilakSaNo vyApAro bhASyate puruSa. vyApAreNa bAdhAtvartho yajanakriyAlakSaNo dhAtvarthena phalaM svargAkhyaM, yato bhAnyabhAvaphakaraNarUpatayA vyaMzaparipUrNA bhAvanA vibhAvyata iti| ___" isa zadvakA yaha artha hai" isa prakAra vRddha vyavahAra dvArA zadvoMke vAcyArthIko samajhAnevAle izAroMko saMketa kahate haiM / zada apane vAcyArthakA pratipAdana karamArUpa apane gyApArako puruSake dvArA kiye gaye saMketagrahaNakI zaktise nivedana kara detA hai / isa prakAra bhATToMke kahanepara to hama jaina kahate haiM ki taba to jisa arthameM zadvakA saMketa grahaNa ho cukA hai, puruSake amiprAyameM prApta rahe usa aryakA pratipAdakapanA usa zadvakA vyApAra huA / isa DhaMgase zabdakA vyApAra to bhAvanA nahIM siddha ho sakA hai| yadi koI maTTa yoM kahe ki baktAke abhiprAyameM ArUDha ho rahA artha usa zadvakA kaise mAna liyA jAya ! btaao| isakA uttara yahI hai ki tisa prakAra zabdake dvArA vaha artha kahA jAtA hai| ataH tisa prakAra zavabhAvanAkA nirAkaraNa ho jAmese agniSToma,
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH jyotiSToma AdikI bhAvanA karAnevALe vAkyoM karake anuSThAtA puruSakA yAga viSayameM pravRtti karAnA svarUpa vyApAra bhA kaise bhAvita kiyA jAyegA ! aura puruSavyApArakarake yAga kriyA karanA svarUpa dhAtu artha kaise mAvita kiyA jAvegA ! tathA dhAtu artha karake cirakAlameM honevAlA svarga mAmakA phala kaise bhAvanAyukta kiyA jA sakatA hai ! jisase ki bhAvanA karane yogya aura bhAvanA karanevAlA tathA bhAvanAkA karaNa ina rUpoMkarake tIna aMzoMse paripUrNa hotI huI bhAvanAkA vicAra kiyA jAtA / athavA tIna aMzavAlI mAvanA AtmAmeM vizeSatayA mAI jAtI rahe / ataH maTToM dvArA mAnI gayI zadabhAvanA pAkyakA artha siddha nahIM ho pAtI hai| . puruSavyApArI bhAvanetyatrApi puruSo yAgAdinA svarga bhAvayatIti kathyate / na caivaM dhAtvarthabhAvanA zadvArthaH svargasyAsaMnihitatvAt / pratipAdayitRvivakSAbuddhau pratibhA. samAnasya zadvArthatve bauddha eva zadvArtha ityabhipataM syAt / taduktaM / " vaktRvyApAraviSayo yortho buddhau prakAzate / mAmANyaM tatra zabdasya nArthatakhanibaMdhanam // " iti ma bhAvanAvA. dAvatAro mImAMsakasya, saugatamavezAnuSaMgAditi / . puruSakA vyApAra bhAvanA hai / isa prakAra bhI bhaTTa mImAMsakoMkA kapana honepara yaSTA puruSa yAga bhAdi karake svargako bhAvatA hai, yaha kahA jAtA hai| kintu isa prakAra dhAtu artha yAga karake bhAvanA kiyA gayA phala to zabdakA artha nahIM hai| kyoMki zabdakA artha nikaTavatI honA cAhiye aura zabda bolate samaya svarga to sanihita nahIM hai / zabdake sunane pIche na jAne kitane dina pacAt yAga kiyA jAyagA aura usake bahuta dina pIche maranepara syAt svarga mila sake / yadi mImAMsaka yoM kaheM ki svarga bhale hI usa samaya vahAM vidyamAna nahIM hoya, phira bhI vaktAko vivakSApUrvaka huI budvimeM svarga pratimAsa rahA hai / ataH buddhimeM samihita ho jAnese zabdakA vAcyArtha svarga ho sakatA hai / isapara AcArya kahate haiM ki yoM to buddhimeM par3A huA hI artha zabdakA vAcya artha hai, yaha abhimata huA / arthAta-bauddhoMne vivakSA AkhUDha ho rahe arthase zabdakA vAcakapana mAnA hai| vaha bauddhoMkA mata hI mAhoMko abhimata huaa| buddhi ke samudAya apaneko mAna rahe prajJAkara nAmaka bauddhoMne yahI bAta apane prathameM kahI hai ki patAke vyApArakA viSaya ho rahA jo artha zrotAko budimeM prakAza rahA, usa hI aryako kahane sammako pramANatA hai| yahAM vidhamAna ho rahe vAstavika artha-tasvako kAraNa mAnakara zabdakA prAmANya vyavasthita nahIM hai| arthAta-bauddha mAnate haiM ki vaktAke puddhisambandhI vyApArase jAnA jA rahA artha yadi ziSyakI puddhimeM prakAzita hogayA hai, to usa aMzameM zabdapramANa hai / bAgha artha hoya yA nahIM, koI bAkAMkSA nahIM / ataH puruSamAvanA siddha nahIM huI / isa prakAra maha mImAMsakoMke donoM bhAvanA vAdoMkA avatAra honA pramANoMse siddha nahIM huSA / kyoMki bauddhamatake pravezakA prasaMga ho
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacokavArtike jAtA hai| ataH bhAvanA vAkyakA artha hai, yaha mImAMsakoMkA viparyayajJAna hai, jo ki AhArya kuzvatajJAna svarUpa hai| tathA dhAtvarthoM vAkyArtha ityekAMto viparyayaH zuddhasya bhAvasvabhAvatayA vidhirUpatvaprasaMgAt / taduktaM / " sanmAtraM bhAvaliMgaM syAdasaMpRktaM tu kArakaiH / dhAtvaryaH kevaLaH zuddho bhAva ityabhidhIyate // " iti vidhivAda eva, na ca pratyayArthazUnyordhAtvarthaH kutazcidvidhipAkyAt pratIyate tadupAdhereva tasya tataH pratIteH / tisI prakAra yaja, paca, Adi dhAtuoMkA pUjanA, pakamA, Adi artha hI vAkyakA artha hai| aisA ekAnta karanA bhI viparyayajJAna hai / kyoMki zuddha dhAtukA artha to bhAvasvarUpa hai, tisakAraNa brahma advaitavAdiyoMke yahAM mAne gaye vidhirUpapanekA prasaMga ho jaavegaa| vidhiko mAnanevAle brahma advaita vAdiyoMne usIko apane granthoMmeM kahA hai ki zuddha sattAmAtra hI bhAvoMkA jJApaka cinha hai| vaha kartA, karma, Adi kalpita kArakoMse milA huA nahIM hai / anya arthose aura apane avAntara viSayoMse rahita jo kevaLa zuddha dhAtukA artha hai, vaha bhAva aisA kahA jAtA hai / " tAM prAtipadikArthaJca dhAtvartha ca pracakSate / sA sattA sA mahAnAtmA yAmAhustvatalAdayaH / " dhAtu aura pratyayoMse rahita ho rahe arthavAn zabda svarUpakI prAtipadikakA saMjJA hai vidvAn jana usa sattAko hI prAtipadikakA artha aura dhAtukA artha bhale prakAra vakhAna rahe haiN| vaha prasiddha ho rahI sattA mahAn parabrahmasvarUpa hai jisako ki skha, tala, aN Adika bhAva pratyaya kaha rahe haiN| isa prakAra dhAtu artha mAnanepara to vidhivAda hI prApta ho jAtA hai, hAM pratyayake artha saMkhyA, kAraka, inase rahita ho rahA vaha zuddha dhAtu artha to kisI bhI vidhi vAkyase pratIta nahIM ho rahA hai| kintu usa pratyayArtha rUpa vizeSaNase sahita ho rahe hI usa dhAtu arthakI usa vidhi liDanta vAkyase pratIti ho rahI hai / pratyayArthastatra pratibhAsamAnopi na pradhAnaM karmAdivadanyatrApi bhAvAditi cet, sahi pAtvarthopi praSAnaM mA bhUt pratyayAMtarepi bhAvAt prakRtapatyayApAyepIti samAnaM pazyAmaH / yadi vidhivAdako iSTa karate huye zuddha dhAtu arthako vidhi vAkyakA artha mAnanevAle yoM kaheM ki yadyapi yahAM vidhi vAkyake arthameM pratyayakA artha pratibhAsa rahA hai / phira bhI vaha pratyayakA artha pradhAna nahIM hai / kyoMki karma, karaNa, Adike samAna anya sthAnoMmeM bhI pratyayArtha vidyamAna hai / arthAt-gami, paci, paThi Adi dhAtuoMmeM bhI vidhiliMG yA ta pratyaya varta rahA hai| sva, tal, Adi bhAva pratyaya bhI anya aneka zadvoMmeM saMpRkta ho rahe haiN| zayIta, nazyAt , bhoktavyaM, caurya, dAsatA, Adi zabda taise prasiddha haiN| isa prakAra kahanepara AcArya kahate haiM ki taba to dhAtukA artha bhI vAkyakA pradhAna artha nahIM hove| kyoMki prakaraNaprApta pratyayoMke nahIM honepara bhI vA dhAtu artha
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 179 anya luT, lRT, kvA, tRc, Adi dUsare pratyayoMmeM bhI varta rahA hai / yakSyati, yaSThA, yaSvA, prayoga bhI boke jAte haiN| isa prakAra hama jaina dhAtu artha aura pratyayArtha ke viSayameM zaMkA samAdhAnoMko samAna ho rahA dekhate haiM / nanvevaM dhAtvarthasya sarvatra pratyayeSvanusyUtatvAt pradhAnatvamiSyata iti cet, pratyayArthasya sarvadhAtvartheSvanugatatvAt pradhAnatvamastu / pratyayArthavizeSaH sarvadhAtvarthAnanuyAyIti cet, dhAtvarthavizeSopi sarvapratyayArthAnanugAmyeva dhAtvartha sAmAnyasya sarvapratyayArthAnuyAyitvamiti na vizeSasiddhiH / punaH vidhivAdI avadhAraNa karate haiM ki isa prakAra dhAtu artha to sampUrNa hI TiG, liT, luT, Adi ke pratyayoM meM mAlAmeM puve huye sUtake samAna otapota ho rahA / ataH dhAtu arthako pradhAnapanA mAnA jAtA hai / isa prakAra kahanepara to hama kaheMge ki pratyayakA artha bhI to sampUrNa yaji, bhU, paci, kR, bhU, Adi dhAtuoMke arthoMmeM pIche pIche calatA huA anvita ho rahA hai / ataH pratyayArtha mI pradhAna ho jaao| isapara advaitavAdI yadi yoM kaheM ki vizeSa ho rahA pratyayArtha to sabhI dhAtu artho meM anuyAyI nahIM | arthAt -- eka vivakSita tip yA taskA artha to sabhI mip, bas, luTa, ki, tala, Adi pratyayavAke dhAtu arthoM meM anvita nahIM ho rahA hai / isa prakAra kahane para to hama kahate haiM ki vizeSa dhAtu artha bhI to sampUrNa pratyayArthoM meM anugAmI nahIM hI hai / paja dhAtukA artha malA paci, gami, dhAtuoMke sAtha lage huye pratyayoM ke artha meM kahA~ otapota hokara anugAmI ho rahA hai ? hAM, sAmAnyarUpase dhAtu pratyaya arthoM meM anuyAyIpana hai / isa kAraNa dhAtu artha aura pratyayArthameM anyatra anugama nahIM anugama karanA isa apekSAse koI antara nahIM siddha huA / aisI dazA meM vAkyakA artha zuddha dhAtu artha nahIM ho sakatA hai / arthako sampUrNa karanA yA 1 tathA vidhirvAkyArtha ityekAMtopi viparyayastasya vicAryamANasyAyogAt / taddhi vidhiviSayaM vAkyaM guNabhAvena pradhAnabhAvena vA vidhau pramANaM syAt 1 yadi guNabhAvena sadAgnihotraM juhuyAt svargakAma ityAderapi tadastu guNabhAvena vidhiviSayatvasya bhAvAt / ar aematAnusAribhirbhAvanAprAdhAnyopagamAt prAbhAkaraizca niyogagocaratvapradhAnAMgIkaraNAt / tau ca - bhAvanAniyogau nAsadviSayo pravartete pratIyete vA sarvathApyasatoH pravRttau pratItau vA zazaviSANAderapi tadanuSakteH sadrUpatayA ca tayorvidhinAMtarIyakatvasiddheH siddhaM guNabhAvena vidhiviSayatvaM vAkyasyeti na pramANatApattervipratipattiH yena karmakAMDasya pAramArthikatA na bhavet /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 tatvAryakokavArtike tathA sattAmAtra vidhi hI vidhiliG bAkyakA artha hai / yaha brama advaitavAdiyoMkA ekAnta meN| viparyaya jJAna hai| kyoMki usa vidhikA vicAra kiyA jAnepara usakI siddhi honekA ayoga hai| dakhiye, yaha vidhiko viSaya karanevAlA vAkya kyA gauNapanese vidhiko jAnatA huA pramANa samakSA jAyagA ! athavA pradhAnarUpase vidhiko pratipAdana karatA huA vidhimeM pramANa mAnA jAvegA ! batAyo / prathamapakSake anusAra yadi gauNarUpase vidhiko kaha rahA vAkya pramANa bana jAyagA, taba to brahma advaitavAdiyoMke yaha" svargakI abhilASA rakhanevAlA puruSa agnihotra pUjanadvArA havana kare" ityAdika karmakANDake pratipAdaka vAkyoMko bhI pramANapanA ho jaao| kyoMki karmakANDa vAkyoMkA artha bhI gauNarUpase vidhiko viSaya karatA huA varta rahA hai| una karmakANDa vAkyoM meM bhaha matakA anusaraNa karanevAle mImAMsakoMne mAvanA arthakI pradhAnatA svIkAra kI hai / aura pramAkara mata anuyAyiyoMne una vAkyoMmeM pradhAnarUpase niyogako viSaya karanApana aMgIkRta kiyA hai| ve bhAvanA aura niyoga donoM asara padArthako viSaya karate huye nahIM pravartate haiM / athavA svakartavyadvArA asat padArthako pratIti karAte hue nahIM jAne jA rahe haiN| sabhI prakAroMse asat ho rahe padArthokI ( meM ) pravRtti athavA pratIti honA mAnA jAvegA, taba to zazazrRGga, gajaviSANa, AdikI bhI una pravRttiyAM yA pratItiyAM ho jAne kA prasaMga ho jaavegaa| isase eka bAta yaha bhI jaba jAtI hai ki una bhAvanA aura niyogako sahapapane karake vidhi ke sAtha avinAbhAvIpanA siddha hai| ataH prasiddha ho jAtA hai ki karmakANDa pratipAdaka vAkya gauNarUpase sanmApravidhiko viSaya karate haiM / isa kAraNa mImAMsakoMke jyotiSToma, agniSToma, vizvajit , azvamedha Adi vAkyoMkI pramANatAke prasaMgakA vivAda nahIM honA cAhiye / jisase ki karmakANDa vAkyoMko pAramArthikapanA nahIM hove / arthAt-gauNarUpase vidhiko kahanevAle karmakANDa vAkya bhI advaitavAdiyoMko pramANa mAnane pddeNge| __pradhAnabhAvena viSiviSayaM vedavAkyaM prapANamiti cAyuktaM, vidheH satyatve dvaitAvatArAt / tadasatyatve prAdhAnyAyogAt / tathAhi-yo yo'satyaH sa sa na pradhAnabhAvamanubha. pati, thathA sadavidyAvilAsA tathA cAsatyo vidhiriti na pradhAmabhAvena tadviSayatopapattiH / dvitIyapakSa ke anusAra brahma advaitavAdI yadi yoM kaheM ki pradhAnarUpase vidhiko viSaya karane vALe upaniSad vAkya pramANa haiM / AcArya kahate haiM ki yaha unakA kahanA puktiyoMse rahita hai| kyoMki vAkya ke artha vidhiko vAstavika rUpase satya mAnanepara to dvaitavAdakA avatAra hotA hai / eka vidhi aura dUsarA brahma ye do padArtha mAna liye gaye haiM / yadi usa zrotavya mantanya Adiko vidhiko avastu bhUta asatya mAnoge taba to vidhiko pradhAnapanA ghaTita nahIM hotA hai / usIko anumAna vAkyadvArA spaSTa phara hama dikhalA dete haiM ki jo jo asatya hotA hai, yaha baha pradhAmapana kA anubhava nahIM karatA hai| jaise ki una brahma advaitavAdiyoM ke yahAM avidhAkA vilAsa asatya hotA
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH humA mapradhAna mAnA gayA hai aura tisI prakAra kA yaha asatya vidhi hai| isa kAraNa usa vidhiko pradhAmapanase vAkyakA viSaya ho jAnA siddha nahIM huaa| syAnmataM na samyagavadhArita vidheH svarUpaM bhavatA tasyaivamavyavasthitatvAt / pratimAsamAtrAdi pRthagvidhiH kAryatayA na pratIyate ghaTAdivata prerakatayA vA vacanAdivat / karmakaraNa sAdhanatayA hi tatpatItau kAryatAprerakatApratyayo yukto nAnyathA / kiM tarhi draSTavyo're'yamAtmA zrotavyo anumantavyo nididhyAsitavya ityAdi zabdazravaNAdavasthAtaravilakSaNena preritohamiti jAtAtenAkAreNa svayamAtmaiva pratibhAti, sa eva vidhirityucyate / tasya jJAna viSayatayA saMbaMdhamadhitiSThatIti pradhAnabhAvavibhAvanAvidherna vihanyate, tathAvidhavedavAkyAdAtmana eva vidhAyakatayA buddhau pratibhAsanAt / tadarzanazravaNAnumanana* nididhyAsanarUpasya vidhIyamAnatayAnubhavAt / tathA ca svayamAtmAnaM draSTuM zrotumanumaMtuM nidhyAtuM, vA pravartate, anyathA pravRsyasaMbhavepyAtmanaH preritohamityatra gatirapramANikA syAt / tavo nAsatyo vidhiryana pradhAnatA tasya virudhyeta / nApi satyatve daitasiddhiH AtmasvarUpadhyatirekeNa tadabhAvAt tasyaikasyaiva tayA pratibhAsanAt iti / sambhava hai advaitavAdiyoMkA yaha mantavya hoya, tadanusAra ye yoM kaheM ki nApa jaina yA mImAsakoMne vidhikA svarUpa maLe prakAra nahIM samajhA hai / jaisA Apa samajheM hai, isa prakAra to usa vidhiko vyavasthA nahIM ho cukI hai| kintu yoM hai, isaliye ki pratibhAsa sAmAnyase nyArI ghaTAdikake samAna kAryarUpakarake vidhi nahIM pratIta ho rahI hai| aura vacana, ceSTA, Adike samAna prerakapanekarake bhI vaha vidhi. nahIM jAnI jArahI hai| " vidhIyate yaH sa vidhiH " " vidhIyate'nena sa vidhiH " jo vidhAna kiyA jAya yA jisa karake vidhAna kiyA jAya isa prakAra karmasAdhana yA karaNasAdhanapane karake usa vidhikI pratIti hogayI hotI, taba to kAryapana aura prerakapana svarUpa karake vidhiko pratIti karanA yukta hotA / anyathA to vaisA jJAna nahIM hosakatA hai| taba to vidhikA svarUpa kyA hai| isake uttarameM hama advaita vAdiyoMkI orase yoM samajho ki are saMsArI jIva yaha AramA darzana karane yogya hai, atraNa karane yogya hai, manana karane yogya hai, pAna karane yogya hai, " brahmavid brahmaiva bhavati" bramako jAnanevAlA pramasvarUpa hI ho jAtA hai| " pramavidAmoli para" " nAhaM khavayamevaM sampratyAramAnaM jAnAmi ahamasmi iti no ivemAni bhUtAni " " ya AramA apahatayAbhAvijaro vimRtyuH" ityAdika zadroMke sunanese anya avasthA. mose vilakSaNa hokara utpana huI ceSTArUpa AkAra karake meM prerA gayA huuN| isa prakAra svayaM AtmA hI pratimAsatA hai| aura AtmA hI vidhi isa zabdakarake kahA jAtA hai| usa vidhikA jJAna viSayapane
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthako vArtike karake sambandhako prApta ho jAtA hai| arthAt - vidhikA jJAna, vidhimeM jJAna, ye saba ameda hone se vidhi svarUpa brahma hI hai, isa kAraNa vidhiko pradhAnarUpase vAkya arthake vicArakA vighAta nahIM ho pAtA hai| kyoMki tisa prakAra vidhiko kahanevAle vedavAkyoMse AtmAkA hI vidhAna kartApanekarake buddhi meM pratibhAta ho rahA hai / tathA usa AtmA ke darzana, zravaNa, anumanana, aura dhyAnasvarUpakA vidhike karma ho rahepanekara ke anubhava ho rahA hai / aura tisa prakAra honepara svayaM AtmA hI apaneko dekhane ke liye, sunane ke liye, anumanana karaneke liye aura dhyAna karane ke liye pravartatA hai / arthAt AtmA hI vedavAkya hai / kartA, karma, kriyA, bhI svayaM AtmA hI hai / anyathA yAnI dUsare prakAroMse mAnakara yadi tisa prakAra abhedale pravRtti honA asambhava hotA to maiM svayaM AtmA se prerita huA hUM isa prakAra pratIti honA aprAmANika ho jAtA / tisa kAraNa siddha hotA hai ki hama advaitavAdiyoM kI mAnI huI vidhi asatya nahIM hai / jisase ki usa vidhiko pradhAnarUpase vAkya arthapanA viruddha paDa jaataa| Apa jaina yA mImAMsakoMne vidhikA satya yAnI yathArthapanA honepara dvaita siddhi ho jAnekA prasaMga diyA thA, so ThIka nahIM hai / kyoMki AtmasvarUpa ke atiriktapane se usa vidhikA abhAva hai| vidhAyakapanakarake, vidhIyamAnapanakarake, bhAvavidhi karake, saba tisa prakAra usa eka hI paramabrahmakA pratibhAsa ho rahA hai| vidhi ke asatyapanekA pakSa to hama lete hI nahIM hai / syAnmataM se chekara yahAMtaka vidhiko puSTa karanevAle advaitavAdiyoMkA pUrvapakSa huA / aba AcArya mahArAja samAdhAna karate haiM / 182 tadapyasatyaM / niyogAdivAkyArthasya nizcayAtmatayA pratIyamAnatvAt / tathAhiniyogastAvadagnihotrAdivAkyAdivat draSTavyore'yamAtmA ityAdi vacanAdapi pratIyate eva niyuktohamanena vAkyeneti niravazeSo yogo niyogaH pratibhAti manAgapyayoga zaMkAnavatArAdavazyakartavyatA saMpratyayAt / kathamanyathA tadvAkyazravaNAdasya pravRttirupapadyate, meghadhvanyAderapi pravRttiprasaMgAt / advaitavAdiyoM kA vaha kahanA mI asatya hai kyoMki vAkyake artha niyoga, bhAvanA AdikI mI nizcaya svarUpapanekarake pratIti kI jA rahI hai| usIko hama prasiddha kara dikhAte haiM ki agni hotra, jyotiSToma Adike pratipAdaka vAkyoM Adise jaise niyoga to pratIta ho rahA hai, vaisA hI "dRSTavyoreyamAtmA zrotavyaH " ityAdi vacanase bhI niyoga pratIta ho rahA hI hai| maiM " dRSTavyore isa vAkya karake niyukta ho gayA huuN| isa prakAra zeSarahita paripUrNarUpase yoga ho jAnA rUpa niyoga pratibhAsatA hai| svapa bhI yahAM yoga nahIM hone kI AzaMkAkA avatAra nahIM hai / ataH avazya karane yogya hai, isa prakArakA acchA jJAna ho rahA hai| anyathA yAnI advaitapratipAdaka vAkyoMdvArA pUrNa yoga honA nahIM mAnA jAvegA to usa dRSTavya Adi vAkyake sunane se isa zrotA manuSyakI zravaNa, manana Adi
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAvacintAmaNiH karanemeM pravRtti honA kaise sadha sakegA ! itikartavyatArUpa niyogake jJAna vinA hI yadi cAhe jisa zabdase pravRtti honA mAna liyA jAvegA to meghagarjana, samudrapUtkAra, Adi zabdoMse bhI zrotAoMkI pravRtti ho jAnekA prasaMga ho jAvegA, jo ki iSTa nahIM hai| ___ syAdetat / mithyeyaM pratItiniyogasya vicAryamANasya pravRttihetutvAyogAt / sa hi pravartakasvabhAvo vA syAdatatsvabhAvo vA ? prathamakalpanAyAM prabhAkarANAmiva tAthAgatA. dInAmapi pravartakaH syAt / sarvathA pravartakatvAt / teSAM viparyAsAdapravartaka ityapi na nizcetuM zakyaM pareSAmapi viparyAsAtmavartakatvAnuSaMgAt / mAmAkarA hi viparyastamanasaH zabdaniyogAt pravartate netare aviparyastatvAditi vadato nivArayitumazakteH / yadi badvaitavAdiyoMkA lambA cauDA yaha mantavya hoya ki vAkyakA artha to niyoga nahIM ho sakatA hai / ataH advaita pratipAdaka vAkyoMse niyogakI yaha ukta prakAra pratIti karanA mithyA hai / niyogakA vicAra kiyA jAnepara usako pravRttikA hetupanA nahIM ghaTita hotA hai / dekhiye, hama advaitavAdI prabhAkaroMke prati prazna uThAte haiM ki vaha tumhArA mAnA gayA niyoga kyA pravRtti karA denA, isa svabhAvako dhAratA hai ! athavA usa pravRtti karA denA svabhAvoMko nahIM rakhatA hai ! btaao| yadi prathamapakSakI kalpanA karoge taba to prabhAkaroMke samAna bauddhoMko bhI vaha niyoga agniSToma zAdi karmoMmeM pravartaka ho jAyeM / kyoMki usa niyogakA svabhAva sabhI prakArase pravRtti karA denA hai| agnikA svabhAva yadi jalA denA hai to vaha kASTa, vana, mUrkha zarIra, paMDita zarIra, ratna, kUDA, sabako eka svabhAvase dagdha kara detI hai / yadi niyogabAdI yoM kaheM ki una bauddhoMko mithyAjJAna ho rahA hai| ataH niyoga unako pravRtta nahIM karAtA hai / jaise ki suvarNa yA abhraka athavA bhasma ko agni nahIM jalAtI hai / isapara hama yaha kahate haiM ki isa bAtakA bhI nizcaya nahIM kiyA jA sakatA hai / sambhava hai ki dUsare prabhAkaroMke bhI viparyayajJAna ho jAnese niyogako pravartakapanekA prasaMga hogaa| kyoMki Aropa kiyA jA sakatA hai ki prabhAkaroMkA mana viparyaya jJAnase AkrAnta ho rahA hai / isa kAraNa ve zabdake artha niyogase karmakANDoMmeM pravRtti kara rahe haiN| kintu dUsare bauddha to viparyaya jJAnase ghire huye manako nahIM dhAraNa karanese karmakANDameM pravRtti nahIM kara rahe hai| isa prakAra kaha rahe hama advaitavAdiyoMko rokA nahIM jA sakatA hai| saugatAdimatasya pramANabAdhitatvAt ta eva viparyastA na prAbhAkarA ityapi pakSapAtamAtraM tanmatasyApi pramANavAdhanavizeSAt / yathaiva hi pratikSaNavinazvarasakalArthavacanaM pratyakSAdiviruddhaM tathA niyogatadviSayAdibhedakalpanamapi sarva pramANAnAM vidhiviSayatayAvadhAraNAta sadekatvasyaiva prmaarthtopptteH|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28o tatvArtha chokavArtike abhI vidhavAdI hI kahe jA rahe haiM ki niyogavAdI yadi yoM kaheM ki bauddha, cArvAka, Adi dArzanikoMkA mata to pramANoMse bAvita hai| ataH ve bauddha Adika hI viparyaya jJAnI hai / hama prabhAkara mata anuyAyI to viparItajJAnI nahIM hai| vidhiyAdI kahate haiM ki yaha bhI niyoga vAdiyoMkA korA kevaLa pakSapAta hai| kyoMki una niyogavAdI prAbhAkaroMkA mata bhI pramANoMse bAdhita ho jAtA hai| bauddhoM kI apekSA prAbhAkaroMmeM koI vizeSatA nahIM hai| jaise hI patthara caMdra vaise hI pASANa candra, donoM ekase haiN| jisa hI prakAra sampUrNa arthoMko pratikSaNa vinAzazIka kahanA yaha atafat mata pratyakSa Adi pramANoMse viruddha hai, aisA tuma bauddhoMke prati kaha sakate ho, usa hI prakAra prAbhAkaroM ke yahAM mAnI jA rahI niyoga unake viSaya niyujyamAna, niyoktA, Adi bhedoMkI kalpanA mI pramANoMse bAdhita hai, yoM bauddha bhI tumase kaha sakate haiM / paramArtharUpase vicArA jAya to sampUrNa pramANoMke dvArA advaita vidhikA viSayapanese avadhAraNa kiyA jA rahA hai| sat, cit brahma ekapaneko ho yathArthapamA siddha ho rahA hai / 1 yadi punarapravartakasvabhAvaH zakhaniyogastadA siddha eva tasya pravRttihetutvAyogaH / advaitavAdI hI kaheM jA rahe haiM ki dvitIya pakSake anusAra phira yadi prAbhAkara yoM kaheM ki zahakA artha niyoga to pravartaka svabhAvavAlA nahIM hai| taba to hama vidhivAdI kahate haiM ki usa niyogako pravRttike kAraNapanakA ayoga siddha hI ho gayA, yAnI niyoga karmakANDakA pravartaka nahIM bana sakA / phalarahitAdvA niyogamAtrAnna prekSAvatAM pravRttiraprekSAvasvaprasaMgAt / prayojanamanuddizya na maMdopi pravartata iti prasiddhezva / pracaMDaparidRDha vacananiyogAdaphalAdapi pravartanadarzanAdadoSa iti cena, tannimittApAyaparirakSaNasya phalatvAt / tanniyogAdapravartane hi mamApAyovazyaM bhAvIti tannivAraNAya pravartamAnAnAM prekSAvatAmapi tatvAvirodhAt tarhi vedavacanAdapi niyuktaH pratyavAyaparihArAya pravartatAM " nityanaimittike kuryAt pratyavAyajihAsayA " iti vacanAt / kathamidAnIM svargakAma iti vacanamavatiSThate, juhuyAt juhotu hotavyamiti kiDukoTtavyapratyayAMtanirdezAdeva niyogamAtrapratipatteH, tata eva ca pravRttisaMbhavAt / advaitavAdI niyogake Upara dUsare prakArase vicAra car3hAte haiM ki vaha niyoga phalarahita hai ! athavA phaLasahita hai ! batAo / prathama pakSa anusAra phalarahita sAmAnya niyogase to hitAhitako vicAranevAle prAmANika puruSoMkI kisI bhI karmameM pravRtti nahIM ho sakatI hai| yoM to aise pravRtti karanevAleko avicArapUrvaka kArya karanevAlepanakA prasaMga hogA / eka bAta yaha bhI hai ki prayojanasiddhikA uddezya nahIM rakhakara to maMdabuddhi yA AlasI jIva bhI nahIM pravRtti karatA hai| aisI kokameM prasiddhi ho rahI hai / isapara niyogavAdI yoM kaheM ki tIvra
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 185 pratApI, mahAkrodhI, prabhuke niSphala bhI vacananiyogase prajAjanoMkI pravRtti honA dekhA jAtA hai / arthAt -- atyanta krodhI rAjA anyAyapUrvaka kriyA karane meM yadi prajAjanoMko niyukta kara detA hai, usake bhaya se niSphala niyoga dvArA mI pravRtti karanI paDatI hai, taba to niSphala niyogase bhI pravRtti honA sAtha gayA koI doSa nahIM hai / isapara advaitavAdI kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki uta krodhI rAjA yA adhikArIke nirdeza anusAra pravRtti nahIM karaneko nimitta mAnakara utpanna huye vinAza yA aparAdha se apanI cAroM orase rakSA ho jAnA hI phala hai / pracaMDa rAjAke niyogase yadi kathamapi pravRtti nahIM kI jAvegI to merI vinAza yA mujhako daNDaprApti avazya hovegI | isa kAraNa usa apAyake nivAraNa karaneke liye pravRtti kara rahe vicArazIla prAmANika puruSoMko bhI usa prekSAvAnUpakA koI virodha nahIM hai| yAnI svArthI rAjA hamako yadi yoM AjJA de deM ki tumako svadezI vastupara mUlyase AdhA kara (mahasUla) denA paDegA / paNDitajI ! tumhArI do hajAra se adhika Aya hai / ataH tumako prativarSa do paisA rupayAkI gaNanAse avazya kara ( inkamaTeksa ) denA paDegA / yadyapi isa AjJApAlanase adhikRta vyaktiyoMko koI abhISTaphalakI prApti nahIM hotI hai / koI pAritoSika, sukha, padastha nahIM mila jAtA hai| phira bhI karako nahIM denese kurako, kArAgRhavAsa, niMdA Adi apAyoMko bhoganA paDatA hai / ataH vahAM bhI phala vidyamAna hai / ataH vaha niyoga saphala hai / taba to hama niyogavAdI kaheMge ki yoM to niyukta puruSabhAva Atmaka phalase rahita ho rahe vaidika vacanase bhI pApa karma ke parihArake liye pravRtti karo / dharmazAstrakA vacana hai ki pratyavAyoMke tyAgakI abhilASAse nityakarma aura naimittika karma avazya karane cAhiye / " mokSArthI na pravarteta tatra kAmyaniSiddhayoH " kisI laukika kAmanAse kiye gaye putra iSTi, vizvajit yAga Adi kAmyaM karma yA kalaMja bhakSaNa, zatrumAraNa, Adi niSiddha karmoMmeM mokSakA arthI nahIM prvrtegaa| hAM, trikAla saMdhyA karanA, upAsanA karanA, japa karanA, deva, RSi, pitaroMke liye M karanA, prANAyAma karanA, Adi nityakarma aura maraNIzrAddha, grahaNazrAddha, paurNamAsI yajJa, Adi naimittika karma to mumukSuko bhI karane paDate haiM / ina nityakarma aura nimittase honevAle karmoMko bhale prakAra karanese yadyapi phala kucha bhI nahIM hai / kintu nahIM karanevAloM ke pApakA lepa avazya ho jAtA hai / " akurvan vihitaM karma pratyavAyena lipyate " / jaise ki rAjAkI niyukta kI 1 gayIM dhArAoM ( kAnUna ) ke anusAra calanese kisI prajAjanako pAritoSika yA prazaMsApatra ( sarTiphikiTa ) nahIM mila jAtA hai / kintu dhArAoM ke anusAra nahIM calanevAloMko daNDa avazya bhoganA paDatA hai| isI prakAra phalarahita vedavacanase bhI pApaparihArakA uddezya lekara pravRtti ho 'jAvegI / isa prakAra niyogavAdiyoMke kahanepara to hama vidhivAdI kahate haiM ki uparyukta prakArase niyogako phalarahita mAnanepara aba prAbhAkaroMkA phalako dikhalAnevAlA " svargakAmaH " yaha vacana bhalA kaise vyavasthita ho sakegA ? batAo / havana kareM, havana karo, havana karanA cAhiye, isa 24
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike prakArake TiDkAra loTlakAra tavya pratyayako antameM rakhanevAle padoMke nirdezase hI sAmAnyarUpase niyogakI pratipatti honA aura usa hI se pravRtti ho jAnA sambhava jAtA hai / svargakI abhilASA rakhanevAlA isa padako denekI AvazyakatA nahIM hai / niyogavAdiyoM ko pUrvAparaviruddha vacana nahIM kahanA cAhiye / 186 phalasahitAnniyogAt pravRttisiddho ca phalArthitaiva pravartikA na niyogastamaMtareNApi phalArthinAM pravRttidarzanAt / puruSavacanAnniyoge ayamupAlaMbho nApauruSeyAgnihotrAdivAkyaniyoge tasyAnupAlabhyatvAt / iti na yuktaM, " sarve svalvidaM brahma " ityAdivacanasyAdhyanupAlabhyatvasiddhervedAMtavAdapariniSThAnAt / tasmAnna niyogo vAkyArthaH kasyacitpravaciheturiti / 1 abhI vidhavAdI hI kaheM jArahe haiM / yadi dvitIya pakSa ke anusAra niyogavAdI phalasahita niyogase pravRtti hojAnekI siddhi kareMge taba to phalako abhilASukatA hI zrotAoMko kamameM pravRtti karAnevAlI ho jAvegI / niyoga to pravartaka nahIM huaa| kyoMki usa niyogake vinA bhI phaTake arthI jIvoMkI pravRtti honA dekhA jAtA hai, ataH niyogako saphala mAnanA bhI vyartha hI rahA / niyogavAdI phira yoM kahate haiM ki chaukika puruSoMke vacanale jahA~ niyoga prApta kiyA jAtA } vahAM to Apa vidhivAdI yaha uparyukta ulAhanA de sakate haiM / kintu puruSa prayatna dvArA nahIM banAye gaye vaidika agnihotra Adi vAkyoMse jJAta huye niyogameM ukta upAlambha nahIM Ate haiN| kyoMki nirdoSa bedavAkyajabhya vaha niyoga to upAlambha prApta karane yogya nahIM hai / isake uttara meM vidhavAdI kahate haiM ki isa prakAra niyogavAdiyoM kA kahanA yuktipUrNa nahIM hai kyoMki yoM to hamArA mAnA huA yaha vAkya bhI ulAhanA prApta karane yogya nahIM hotA huA siddha ho jAtA hai ki yaha sampUrNa jagat nizcaya kara paramabrahma svarUpa hai| yahAM koI padArtha bhedarUpa nahIM hai, ityAdika vAkyoMkI siddhi ho jAnese advaita pratipAdaka vedAntavAdako pUrNarUpa se nirdoSa prasiddhi ho jAtI haiM / tisa kAraNase vAkyakA artha niyoga nahIM hai, jisase ki kisI jIvakI pravRttikA nimittakAraNa bana sake / " syAdetat " se prArambha kara " pravRttihetuH " yahAMtaka niyogavAdiyoMko dhakkA dekara vidhivAdiyoMne apanA mantavya puSTa kiyA hai / aba zrI vidyAnanda AcArya samAdhAna karate haiM / tadetadvidhivAdinopi samAnaM vidherapi pravRttihetutvAyogasyAvizeSAt / prakRtavikalpAnativRtteH / tasyApi hi pravartakasvabhAvatve vedAMtavAdinAmiva prAbhAkaratAyAgatAdInAmapi pravarttakatvaprasakterapravartakasvabhAvAtteSAmapi na pravarttako vidhi: sthAt / svayamaviparyastAstataH pravartate na viparyastA ivi cet, kRtaH saMvibhAgo vibhAvyatAM / pramANAbAdhitetaramatAthayaNA
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH manandinistentiation. m arathimamme diti cet, tarhi vedAMtavAdinaH kathaM na viparyastAH sarvathA sarvaikatvamatasyAdhyakSaviruddhatvAt parasparanirapekSadravyaguNAdibhedAbhedamananavat / tadviparItasyAnekAMtasya jAtyaMtarasya prtiiteH| isa prakAra vidhivAdiyoMkI orase vikarupa uThAkara niyogavAdiyoMke matakA jaise yaha khaNDana kiyA gayA hai, vaisA vicAra calAnepara vidhivAdiyoM ke Upara bhI vahI ApAdana samAnarUpase lAgU ho jAtA hai| vAkyake artha vidhiko bhI pravRttikA kAraNapanA nahIM ghaTita hotaahai| apravartakapanekI apekSA vidhikI niyogase koI vizeSatA nahIM hai| prakaraNa meM prApta huye vikalpoMkA ullaMghana nahIM kiyA jA sakatA hai| pratinArAyaNake cakrasamAna vidhivAdIke Upara bhI ve hI vikalpa uThAye jA sakate haiM / dekhiye ki usa vidhikA bhI svabhAva yadi niyamase pravartakapanA mAnA jAyagA to ghedAntavAdiyoM ke samAna prabhAkara mata anuyAyI, buddhamata anuyAyI, cArvAka bAdi dArzanikoMkI bhI aautameM pravRtti karA denepanakA prasaMga vidhiko prApta hogA / arthAt-jo jisakA svabhAva hai vaha gyAre nyAre puruSoM ke liye badala nahIM sakatA hai| jaise ki svargIke hAthameM bhI mUsaLa kUTanevAlA hI rahegA / hAM, yadi vidhiko apravartaka svabhAva mAnA jAyagA taba ukta doSa to Tala jAtA hai| kintu mapravartaka svabhAvavAlI vidhise to vedAntavAdiyoMkI bhI pravRttiko karAnevAlA vidhi artha nahIM ho skegaa| yadi vidhivAdI yoM kaheM ki svayaM viparyayajJAnako nahIM dhAra rahe hama vidhivAdI to usa vidhise pravarsa nAte haiN| hAM, jo mithyAvAnI hai the usa vidhike dvArA pravRtti nahIM kara pAte haiM / isa prakAra vidhivAdiyoMke kahanepara to AcArya kahate haiM ki usa samyagjJAnIpana aura mithyAjJAnIpanakA acchA vimAga honA bhalA kisase nirNIta kiyA jAya ! btaao| padi tuma vedAntavAdI isake uttarameM yoM kaho ki pramANoMke dvArA abAdhita kiye gaye matakA mAzraya karanevAle samyagjJAnI hai, aura itara yAnI pramANoMse bAdhe jA rahe matakA mAzraya kara lenese puruSake miSyAjJAnIpanakA nirNaya kara liyA jAtA hai, isa prakAra kahanepara to hama jaina kahate haiM ki taba to ghedAntavAdI hI viparyayajJAnavAH kyoM nahI vicAra kiye jAyeMge ! kyoMki unakA sabhI prakAra sabako eka paramanApanekI vidhi karanekA mata to pratyakSapramANase viruddha hai| pratyakSa pramANadvArA ami, jala, sarpa, nolA bAdi mina bhinna nAnA padArtha pratIta ho rahe haiM / ataH " sarvamekaM " yaha vidhivAdiyoMkA mantavya pramANoMse pApita hai| jaise ki parasparameM nahIM apekSA rakhatepura dravya aura guNa yA avayaSa gaura avayavI bAdikA sarvayA bheda tathA abheda mAnanA pratyakSaviruddha hai| kyoMki una sarvathA meda yA bamedoMse viparIta ho rahe tIsarI jAtibAle kathaMcid bheda ameda svarUpa anekAntakI pratIti ho rahI / arthAt-dravya, guNa AdikA sarvathA bheda mAnaneSA maiyAyika haiN| sAMkhya unakA abheda mAnate haiN| ye donoM mata pramANoMse viruddha hai| hAM, paryAya aura paryAyImeM kathaMcid bheda, ameda, pratIta ho rahA hai| isa prakAra sarvathA ekatvako kahanevAle vidhivAdI mI viparyayajJAmavAle ho jAte haiN|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike phalarahitazca vidhirna pravartako niyogavat / saphalaH pravartaka iti cet, kiMcijjJAnAM phalArthinAM phalAya darzanAdeva ( phaLopadarzanAdeva ) pravRtyupapatteH / puruSAdvaite na kazcit kutazcit pravartata iti cet, siddhastarhi vidhirapravartako niyogavaditi na vAkyArthaH / 288 niyoga ke samAna vidhimeM bhI phalarahita aura phalasahitapanekA vikalpa yoM uThAyA jAtA hai ki yadi vidhi uttarakAlameM honevAle phaLase rahita hai, taba to kisI bhI zrotAko pravRtti karAne bAkI nahIM ho sakatI hai, jaise ki phalarahita niyoga pravartaka nahIM mAnA gayA thA / yadi vidhivAdIyoM kaheM ki phaloM se sahita ho rahI vidhi pravartaka hai, taba to hama jaina kaheMge ki kucha alpa padArthoMko jAnanevAle alpajJa phaLa abhilASI jIvoMkI phalaprAptike liye darzanase hI yA phala prApti kI abhilASAse pravRtti honA sadha jAvegA / vidhiko pravartaka kahanA vyartha hai / phira bhI vidhivAdI yoM kaheM ki bhedavAdiyoM ke yahAM bhale hI koI kahIM kisIse pravRtti kareM, kintu hama advaitavAdiyoM ke yahAM brahmAdvaita meM koI bhI kisIse bhI pravRtti nahIM karatA hai / isapara hama jaina kahate haiM ki taba to pravRtti nahIM karAnevAle niyogake samAna vidhi bhI vAkyakA artha siddha nahIM huA / phira dUsarepara hI kaTAkSa karanA Apa advaitavAdiyoMne sIkhA hai / apane doSa svayaMko nahIM dIkha rahe haiM / 1 puruSAdvaitavAdinAmupaniSadvAkyAdAtmani darzanazravaNAnumanananidhyAnavidhAne pyapravartane kutasteSAM tadabhyAsaH sAphalyamanubhavati mattonmattAdimalApavat kathaM vA sarvathApyapravartako vidhireva vAkyArtho na punarniyogaH / hama advaitavAdIse pUMchate haiM ki yadi vidhiko sarvathA apravartaka mAnA jAyagA aura puruSAdvaitavAdiyoMke yahAM " dRSTavyo " ityAdi upaniSad ke vAkyase AtmAmeM darzana karanA, zravaNa karanA, anumanana karanA, aura dhyAna karanA ina kriyAoMmeM bhI yadi pravRtti nahIM mAnI jAvegI to una advaitavAdiyoMkA una darzana Adika meM abhyAsa kaise hogA ? darzana Adike vinA vaha unakA abhyAsa aura kisI phalakI apekSAse bhalA saphalatAkA anubhava kaise kara sakatA hai ? jaise ki madamatta yA unmatta puruSoMke vyarthavacana saphala nahIM haiM / usIke samAna upaniSad vAkyoM kA abhyAsa mI anarthaka hai / dUsarI bAta yaha hai ki sabhI prakAroMse apravartaka ho rahI vidhi hI to vAkyA artha hoya kintu apravartaka niyoga vAkyakA artha nahIM hoya, yaha sarvathA pakSapAta pUrNa mantamya bhalA kaise mAnA jA sakatA hai ? arthAt-nahIM / 1 paTAdivat padArthAMtaratvenApratibhAsanAt niyujyamAnaviSayaniyoktRdharmatvena cAnavasthAnAnna niyogo vAkyArtha iti cet taditaratra samAnaM vidherapi ghaTAdivatpadArthAMtaratvenApratibhAsanAdvidhApyamAnaviSaya vidhAyaka dharmatvena / vyavasthitezca /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 189 yadi advaitavAdI yoM kaheM ki jaise AtmAse mina kalpita kiye gaye paTa bhAdika kArya bhinna padArthapane karake pratimAsa rahe haiM, usake samAna niyoga to mina padArthapane karake nahIM pratibhAsa rahA hai / tathA niyogako prApta kiye gaye zrotA puruSa yA yajJa Adi viSayake dharmapane karake yA niyoga karanevAle vedavAkyakA dharmasvarUpa karake vaha niyoga vyavasthita nahIM huA hai| arthAtjaise niyujyamAna puruSakA dharma hokara yA niyoktAkA dharma hokara paTa dIkha rahA hai, vaisA niyoga nahIM hai / ataH do hetuoMse niyogakI vyavasthA nahIM honese niyoga vAkyakA artha nahIM hai, isa prakAra vidhivAdiyoMke kahanepara to hameM kahanA paDegA ki vaha kaTAkSa to dUsaroMke yahAM bhI yAnI tuma vidhivAdiyoM ke Upara bhI samAnarUpase laga jAtA hai / vidhikA bhI ghaTa Adike samAna puruSase pRthak padArthapane karake nahIM pratibhAsa hotA hai / tathA vidhAna karane yogya darzana Adi yA dRSTavya viSayakA dharma athavA vidhiko kahanevAle baidika zadvake dharmapane karake vidhikI vyavasthA nahIM ho rahI hai / ataH vidhi bhI vAkyakA artha nahIM siddha ho pAtA hai| ____ yathaiva hi niyojyasya puMso dharme niyoge ananuSTheyatA niyogasya siddhatvAdanyathAnuSThAnoparamAbhAvAnuSaMgAt / kasyacittadrUSasyAsiddhasyAbhAvAda, asiddharUpatAyAM vA niyojyatvavirodhAeMdhyAstanaMSayAdivat / siddharUpeNa niyojyatve asiddharUpeNa dhAniyojyatA: mekasya puruSasyAsidasiddharUpasaMkarAniyojyetaratva vibhAgAsiddhastadrUpAsaMkare vA bhedapasaMgAdAtmanaH siddhAsiddharupayoH saMvadhAbhASo'nupakArAt / upakArakalpanAyAmAtmanastadupakAyasve nityavahAnistayorAtmopakAryatve siddharUpasya sarvathopakAryatvavyAghAto'siddharUpasyApyupakAryatve gaganakusumAdepakAryatvAnupaMgaH / siddhAsiddharUpaporapi kathaMcidasiddharUpopagame prakRtaparyanuyogAnivRtteranavasthAnupaMga ityupaalNbhH| " yathaiva " kA anvaya chaha, sAta, paMkti pIche AnevAle tathA zabdake sAtha karanA cAhiye / zrI vidyAnanda AcArya niyoga aura vidhi donoMko hI niyojya yA virdhAyamAna puruSakA dharma tathA yAgalakSaNa viSaya yA vidheya viSayakA dharma evaM vidhAyaka yA niyoktA zabdakA dharma na ho sakanA eNkasA batAye dete haiM / dekhiye, jisa hI prakAra niyojane yogya puruSakA dharma yadi niyoga mAnA jAvegA to badvaitavAdiyoMkI orase prAmAkaroMke upara nahIM anuSThAna karane yogyapana Adi doSa dhara diye jAte haiM / yAnI niyojya puruSa banAdi kAlase svataH siddha nitya hai to usa AtmAkA svabhAva niyoga bhI pUrvakAloMse siddha hai| anyathA yAnI siddha ho cuke padArthakA bhI anuSThAna kiyA AyagA to anuSThAna karanese virAma leneke abhAvakA prasaMga hogA / kRtakA punaH karaNa hone lagegA to sadA vidhAna hotA hI rahegA, kiyA jA cukA padArtha punaH kiyA jAyagA aura phira bhI kiyA jA cukA kiyA jAyagA / kamI bhI vizrAma nahIM le sakoge / carvitakA carvaNa anantakAlataka karate rho|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthokavArtike mataH pahI acchA hai ki bana cuke ko punaH nahIM banAyA jAtA hai| nitya puruSake dharma ho rahe, usa niyogakA koI bhAga asiddha to hai nahIM / hAM, kisI asiddha rUpako niyojya mAnA jAvegA, taba to pandhyAputra, azvaviSANa, bAdike samAna sarvathA asiddha padArthako niyojyapanekA virodha hai| padi AmAke dharma ho rahe niyogako kisI eka siddhasvarUpakarake niyojyapanA aura usa hI niyogako asidasvarUpakarake aniyogyapanA mAnA jAvegA, taba to eka mAramAke sidasvarUpa aura jasiddhasvarUpoMkA saMkara ho jAnese niyojyapana bora baniyojyapanake vibhAgakI asiddhi ho jAvegI / dUdha aura reke samAna saMkarako prApta ho rahe do svabhAvoMse pukta huye niyogase amima AtmAkA una dhokarake vibhAga siddha nahIM hotA hai| padi una siddha asiddha rUpoMkA saMkara honA nahIM mAnoge to una mila do rUpoMse aminna ho rahe AtmAke meda ho jAnekA prasaMga yA jAvegA / athavA nitya vAtmAse ve do rUpa nyAre ho jaayeNge| aisI dazAmeM ve siddha asiddha do rUpa mAtmAke haiM / isa vyavahArakA niyAmaka sambandha tumhAre pAsa koI nahIM hai / kyoMki rAjAkA puruSa, gurukA ziSya yA puruSakA rAjA, ziSyakA guru, yahA~ parasparameM bAjIvikA denA, cAkarI karanA, paDhAnA, sevA karanA, Adi upakAra karanese svasvAmisambandha guruziSyasambandha mAne jAte haiM / kintu upakAra nahIM honeke kAraNa una siddha asiddharUpa aura kaTastha nitya bAsmAkA koI SaSThI vidhAyaka sambandha nahIM ho pAtA hai| yadi AtmA aura una rUpoMmeM upakAra karanekI kalpanA kI jAyagI to hama vidhivAdI niyogavAdIse pUchate haiM ki una do rUpoM karake AtmAke upara upakAra kiyA jAyagA ! athavA AtmAkarake do rUpoMke Upara upakAra kiyA jAyagA ! batAyo / prathama vikalpa anusAra yadi una do rUpoMkarake AtmAko upakAra prApta karane yogya mAnA jAyagA, taba to AtmAke nityapanekI hAni ho jAyagI / kyoMki jo upakRta hotA hai, vaha kArya hotA hai / dvitIya vikalpa anusAra una do rUpoMko AtmAkarake upakAra prApta karane yogya mAnoge to pahilA doSa Ta gyaa| kintu siddha ho cuke rUpako to sabhI prakArose upakAryapanakA vyAghAta hai| kAraNa ki jo siddha ho cukA hai, usameM upakArako dhArane yogya koI utpAya baMza zeSa nahIM hai / aura dUsare asiddharUpako bhI yadi upakAra prApta karane pogya mAnA mAyagA, taba to bhAkAzapuSpa, zazaviSANa Adi asiddha padArthIko bhI upakAra kheLameSApanakA prasaMga ho jaayegaa| yadi niyogavAdI siddha basiddha donoM rUpoMkA mI kathaMcid koI svarUpa basiddha ho rahA svIkAra kareMge to prakaraNa prApta bodhakI nivRtti nahIM ho skegii| arthAt -siddha asiddha rUpoMmeM mI kapaMcid siddha basiddhapanA svIkAra kiyA jAyagA, to siddhake anuSThAnakI viratikA abhAva doSa lagegA, asiddharUpa to baNyAputrake samAna niyojya ho nahIM sakatA hai| ityAdika prabha uThate cale jAyeMge / ataH anavasthA doSakA prasaMga ho jAyagA / isa prakAra vidhivAdIkA niyogavAdIke upara ugahanA ho rahA hai|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 191 tathA vighApyamAnasya puruSasya dharme vidhAvapi siddhasya puMso darzanazravaNAnumananadhyAnavidhAnavirodhAt / tadvidhAne vA sarvadA tadanuparatiprasaktiH / darzanAdirUpeNa tasyAsiddhau vidhAnavyAghAtaH kUrmaromAdivat / siddharUpeNa vidhApyamAnasya vidhAne'siddharUpeNa cA'vidhAne siddhAsiddharUpasaMkarAt vidhApyetaravibhAgAsiddhistadupAsaMkare vA bhedaprasaMgAdAramanaH siddhAsiddharUpayostatsaMbaMdhAbhAvAdidoSA saMjananasyAvizeSaH / / 1 tisa hI prakAra niyogavAdIkI orase hama jainavAdI bhI vidhivAdIke Upara vaisA hI ulAhanA de sakate haiN| dekhiye, vidhAna karAye jA rahe puruSake dharma mAne gaye vidhimeM bhI hama kahate haiM ki paripUrNa niSpanna hokara siddha ho cuke zrotA nityapuruSake darzana, zravaNa, anumAna aura dhyAnake vidhAnakA virodha hai / jo pahile darzana Adile rahita haiM, vaha pariNAmI padArtha hI darzana AdikA vidhAna kara sakatA hai, nitya kRtakRtya nahIM / yadi siddha ho cukA puruSa bhI una darzana khAdikokA vidhAna karegA to sarvadA hI una darzana AdikoMse virAma nahIM le sakanekA prasaMga hogA / kyoMki do, cAra vAra darzana Adi kara cukanepara bhI punaH punaH siddha ho cuke, puruSakI darzana Adika vidhimeM pravRtti honA mAnate hI cale jAyeMge / aisI dazAmeM bhuktakA bhojana punaH muktakA bhojana karane ke samAna kabhI vizrAma nahIM mila sakatA hai| yadi usa AtmA ke dharmavidhikI darzana pravaNa Adi svarUpoMkara ke siddhi ho cukI nahIM mAnoge taba to kaSThaparoma, candra AtApa, sUrya kaumudI Adi samAna usa asiddha ho rahI asadrUpa vidhike vidhAnakA vyAghAta hai / jo asiddha hai, usakA vidhAna nahIM aura jisakA vidhAna hai, vaha sarvathA asiddha padArtha nahIM hai| yadi vidhAna karane yogyakA siddhasvarUpa karake vidhAna mAnoge aura asiddharUpa karake vidhAna nahIM honA mAnoge to siddha-asiddhasvarUpoM kA saMkara ho jAnese yaha siddharUpa vidhApya hai aura isase pyArA itanA asiddharUpa vidhAna karane yogya nahIM hai, isa prakArake vibhAgakI siddhi nahIM ho sakI / yadi una vidhAya aura avidhApya rUpoMkA ekama eka ho jAnA svarUpasAMkarya nahIM mAnA jAyagA, taba to una donoM rUpoMkA AtmAse bheda ho jAnekA prasaMga hogA / sarvathA bhinna paDe huye una siddha basiddha do rUpoMkA AtmAke sAtha koI sambandha nahIM hai| kyoMki donoMkA parasparameM koI upakAra nahIM hai / yadi sambandha joDane ke lie upakArakI kalpanA kI jAyagI to pUrvameM niyogabAdI ke liye uThAye gaye saMbaMdhakA abhAva, upakAra kalpanAkA nahIM bana sakanA, Adika doSoMkA prasaMga vaisAkA baisA hI tuma vidhivAdiyoMke Upara laga baiThegA, sarpa aura nAgake samAna niyoga aura vidhimeM koI vizeSatA nahIM hai| AmA upakArya mAnanepara AtmAkA nityapanA bigaDatA hai| yadi do rUpoMko upakArya mAnA jAyagA so siddharUpa to kucha upakAra jhelatA nahIM hai / aura ganazrRGgake samAna asiddha padArtha bhI kisIkI orase zrAye huye upakAroMko nahIM dhAra sakatA hai / phira bhI una siddha asiddha rUpoMko kathaMcid asiddha -Anoge ? to ve jisa aMzameM siddha hoyaMge siMhaviSANake samAna de upakArako prApta nahIM kara
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' 192 tattvAryazlokavArtike sakeMge aura sarva aMgoMmeM siddha bana cukA padArtha malA kAheko upakAra jhelane lagA / ataH vidhivAdIke mantavya anusAra vidhApyamAnakA dharma vidhi nahIM siddha ho cukI / yahAM niyogavAdIkI orase AcAryAMne vidhivAdIke Upara ApAdana kiyA hai| aura aSTasahasrI meM niyogavAdIke Upara vidhivAdI dvArA kaTAkSa varSA kiye jAnepara bhaTTa mImAMsakoMne vidhivAdIko ADe hAtha liyA hai / tathA viSayasya yAgalakSaNasya dharme niyoge tasyApariniSpannatvAt svarUpAbhAvAdvAkyena pratyetumazakyatvasya vidhAvapi viSayadharme samAnatvAt kuto viSayadharmo vidhiH tisa hI prakAra vidhivAdI yadi niyogavAdIke Upara niyogakA niSedha karaneke liye yoM kaTAkSa kareM ki prAbhAkaroMkI orase yAgasvarUpa viSayakA dharma yadi miyoga mAnA jAvegA AstAM kintu vaha yAga abhI banakara paripUrNa huA nahIM haiM / upadeza sunate samaya to usa yAgakA svarUpa hI nahIM hai / ataH adbhUta yAgake dharma niyogakI vAkyakarake nirNaya karaneke liye azakyatA hai / isake uttara meM AcArya mahArAja vidhivAdakei Upara bhI yaha azakyatA doSa lagAye dete haiN| ki darzana, zravaNa Adi viSayoMke dharma mAne jAne rahe vidhimeM bhI jAnane kI azakyatA doSa samAna hai / arthAt - " dRSTavyoreyamAtmA " ityAdi vAkya sunaneke avasarapara jaba darzana, zravaNa hI nahIM to unakA dharma vidhi bhI vidyamAna nahIM hai / asadbhUta padArthako vAkyadvArA pratIti nahIM ho sakatI hai / isa kAraNa viSayake dharma mAne gaye niyoga ke samAna vidhikI bhI siddhi kaise ho sakatI hai ? arthAt -- nahIM / puruSasyaiva viSayatayAvabhAsamAnasya viSayatvAttasya ca pariniSpannatvAnna taddharmasya vidherasaMbhava iti cet, tarhi yajanAzrayasya dravyAdeH siddhatvAttasya viSayatvAtkathaM taddharmo niyogopi na sidhyet 1 yadi vidhavAdIyoM kaheM ki hama darzama, zravaNa Adiko vidhikA viSaya nahIM mAnate haiM viSayapane karake pratibhAsa rahe paramabrahmako hI hama vidhikA viSaya mAnate haiM / aura puruSa pahilese hI paripUrNa banA banAyA nitya hai / isa kAraNa usa puruSarUpa viSayake dharma ho rahI vidhikA asambhava nahIM hai / isa prakAra vidhivAdiyoM ke kahanepara to hama jaina niyogavAdIkI orase yoM kaha deMge ki taba to pUjanake adhikaraNa ho rahe dravya AtmA, pAtra, sthAna, Adika padArtha bhI pahile se siddha haiM / ataH una dravya AdikoM kA viSaya ho jAnese unakA niyoga bhI kyoM nahIM siddha ho jAvegA ? yena rUpeNa viSayo vidyate tena taddharmo niyogopIti tadanuSThAnAbhAve, vidhiviSayo yena rUpeNAsti tena taddharmasya vidheH kathamanuSThAnaM 1 yenAtmanA nAsti tenAnuSThAnamiti cet niyogepi samAnaM /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 193 kAraNa usa bana cuke huye sahArA dete huye kaha deMge usa svarUpa karake usakA karake vidhikA anuSThAna yadi vidhavAdI yoM kaheM ki jisa rUpase dravyAdika viSaya pUrvase vidyamAna haiM, usa svarUpa karake unakA dharma niyoga mI to pahile se hI vidyamAna hai / isa niyogakA anuSThAna nahIM ho sakegA / taba to hama jaina niyogavAdIko ki brahma vidhikA viSaya jisa rUpa karake sadA vidyamAna ho rahA hai, vidhi viSaya bhI niSpanna ho cukA hai / aisI dazA meM dRSTavya Adi vAkyoM bhI kaise kiyA jA sakatA hai batAo / phira bhI vidhivAdI yoM kaheM ki jisa svarUpa karake vidhi viSayI vidyamAna nahIM hai, usa aMza karake vidhikA anuSThAna kiyA jA sakatA hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra kahanepara to vaha anuSThAna niyogameM bhI samAnarUpase kiyA jA sakatA hai 1 arthAta - jisa aMza karake niyoga viSayI vidyamAna nahIM hai, usa bhAga karake karmakANDi dvArA niyogakA anuSThAna kiyA jAtA hai / niyoga aura vidhimeM koI antara nahIM hai / ? kathapasanniyogo'nuSThIyate apratIyamAnatvAt kharaviSANavat iti cet, tata eva vidhirapi nAnuSTheyaH / pratIyamAnatayA siddhatvAdanuSTheyo vidhiriti cet niyogopi tathAstu | vidhavAdI kahate haiM ki aMzarUpase asat ho rahe niyogakA malA anuSThAna kaise kiyA jA sakatA hai ? kyoMki asat padArtha pratIta nahIM kiyA jA rahA hai / jo pratIta nahIM hai, usameM kriyA nahIM kI jA sakatI hai / ataH kharaviSANake samAna asat niyogakA karanA nahIM banatA hai / AcArya kahate haiM ki yoM kahane para to tisa hI kAraNase vidhi bhI anuSThAna karane yogya nahIM ThaharegI / kyoMki Apa advaitavAdiyoMne bhI viSaya ke asadbhUta aMza karake hI vidhikA anuSThAna kiyA jAnA mAnA thA / yadi vidhivAdI yoM kaheM ki hamAre yahAM vidhiko pratIti kI jA rahI hai / ataH apratIyamAnatva hetu vidhimeM nahIM rahA, kintu pratIta kiye jA rahe svarUpakarake siddha honeke kAraNa vidhikA to anuSThAna kiyA jA sakatA hai / isa prakAra vidhivAdiyoMke kahanepara to hama jaina kaha deMge ki niyoga bhI tisa prakAra anuSThAna karane yogya ho jAo, vaha bhI pratIti kiye jA rahepana karake siddha hai / apratIyamAnatva hetu vahAM asiddha hai / ataH vidhike samAna niyoga bhI pratIyamAna hotA huA anuSTheya hai / vyartha paiMtarA badalane se kArya nahIM calatA hai / 1 nanvanuSTheyatayaiva niyogovatiSThate na pratIyamAnatayA tasyAH sakalavastusAdhAraNatvAt anuSTheyatA cetpratibhAtA konyo niyogo yasyAnuSThitiriti cet, tarhi vidhirapi na pratIyamAnatayA pratiSThAmanubhavati kiM tu vidhIyamAnatayA sA cedanubhUtA konyo vidhirnAma : yasya vidhAnamupaniSadvAkyAdupavarNyate / niyogavAdakI puSTimeM laga rahe jainoMke Upara vidhivAdIkA prazna hai ki anuSThAna karane yogyapane karake hI niyogakI vyavasthA ho rahI hai / pratIta kiye jA rahepana karake niyogakI avasthiti 25
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 tatvArtha zokavArtike - nahIM ho rahI hai / kyoMki vaha korI anuSTheyatA to sampUrNa vastuoMmeM sAmAnyarUpakarake varta rahI hai / ho, yadi vaha anuSTheyatA tumako pratibhAsa ho cukI hotI taba to vaha niyoga pratimAsake antaraMgameM praviSTa ho jAne ke kAraNa nitya brahmarUpa hI huaa| brahmase mina dUsarA niyoga kyA padArtha hai ! jisakA ki anuSThAna karanA karmakANDavAkyoMse mAnA jA rahA hai ! aura nahIM pratibhAsa rahe padArthakA to sadbhAva hI nahIM mAnA jAtA hai / isa prakAra advaitavAdiyoM kA paryanuyoga honepara to hama jaina mI apane prAjJa mitra niyogavAdIko sahArA dete huye kahate haiM ki yoM to vidhi bhI vartamAnakAlameM pratIyamAnapane karake pratiSThAkA anubhava nahIM kara rahI hai| kintu vartamAnameM vidhAna kiye jA rahepana karake jAnI jA rahI hai| kyoMki vaha vidhIyamAnatA sabhI padArthoMmeM sAdhAraNarUpase pAyI jAtI hai / jaba ki vidhiko vidhIyamAnatAkA anubhava ho cukA to phira usase anya kaunasA aMza vidhi nAmakA zeSa raha gayA hai ! jisakA ki vidhAna karanA " dRSTavyo ityAdika upaniSadoMke vAkyoMse vakhAnA jA rahA hai / bhAvArtha-advaitavAdI " ghaTaH pratibhAsate " " paTaH pratibhAsate " ghaTa pratimAsa rahA hai, paTa pratimAsa rahA hai, aisI pratibhAsa ( jJAna ) kriyAkI samAnAdhikaraNatAse ghaTa, paTa Adi sabhI padArthIko brahmasvarUpa mAna lete haiN| unake pAsa ghaTa, paTa Adikako brahmasvarUpa banAne ke liye pratibhAsamAnapanA yaha balavAn hetu hai| ghaTapaTAdayaH pratimAsAntaHpraviSThAH pratimAsamAnatvAt pratibhAsasvarUpavat" / niyoga bhI anuSThAna karane yogya hokara pratibhAsa cukA hai / jo pratimAsa cukA hai, usakI vartamAnakAlameM pratIti nahIM ho rahI hai| ataH niyogako apratIyamAna kaha diyA thA, yahAM bhaviSyakAlakA anuSTheyapana aura vartamAnakAlakA pratIyamAnapana tathA bhUtakA pratibhAsa ho cukApana isa prakAra kAloMkA vyatikara dikhalAte huye vidvAnoMmeM acchA saMgharSa ho rahA hai| nanu dRSTavyAdivAkyenAtmadarzanAdivihitaM mameti pratIterapratikSepArho vidhiH kathamapAkriyate ? kimidAnImagnihotrAdivAkyena yAgAdiviSaye niyuktohamiti pratItirna vidyate yena niyogaH pratikSipyate / sA pratItiramamANamiti cet, vidhipatItiH kathamapramANaM ma syAt ? puruSadoSarahitavedavacanopajanitatvAditi cet, tata eva niyogapatItirapyapramANa mAbhUta sarvathApyavizeSAt / tathApi niyogasya viSayadharmasyAsaMbhave vidherapi taddharmastha na sNbhvH| punaH vidhivAdI apane pakSakA avadhAraNa karate haiM ki dRSTavya, mantavya, soham, ityAdi vAkyoM karake mujhako Atmadarzana AdikI vidhi ho cukI hai| isa prakAra prAti ho rahI hai| ataH khaNDana karane yogya nahIM ho rahI vidhi bhalA niyogavAdiyoM dvArA kaise nirAkRta kI jA rahI hai ! isapara AcArya kahate haiM ki kyoMjI ! agnihotra, vizvajit Adi yAgoMko kahanevAle
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH vAkyoMkarake maiM yAga Adi viSayoMmeM niyukta ho gayA hUM, isa prakArakI pratIti kyA mara gaI hai| aba vidyamAna nahIM hai, jisase ki vidhivAdiyoM karake niyogakA khaNDana kiyA jA rahA hai| yadi vidhivAdI yoM kaheM ki vaha niyuktapaneko kaha rahI pratIti to pramANa nahIM hai| isa prakAra vidhivAdiyoMke kahanepara to hama jaina bhI kaha deMge ki tumhArI vidhiko pratipAdana kara rahI vihitapamekI pratIti bhI apramANa kyoM nahIM ho jAvegI ! tumhArI pratItimeM pramANapanekA prakAzaka kyA koI ratna jaDA huA hai ! isapara vidhivAdI yadi yoM kaheM ki puruSoMke rAga, dveSa, ajJAna, Adi doSoMse rahita ho rahe anAdi, akRtrima, vedavAkyoMse utpanna huI honeke kAraNa vidhikI pratIti to pramANabhUta hai| isa prakAra kahanepara to niyogavAdI bhI kaha sakate haiM ki tisa hI kAraNa yAnI puruSoMke doSoMse kore bace huye apauruSeya vaidika vacanoMse upajI huI niyogakI prIti bhI apramANa mata hoko / sabhI prakArose niyogakI apekSA vidhimeM koI vizeSatA nahIM hai| tisa prakAra honepara bhI niyogako viSayakA dharma honA nahIM sammavatA mAnoge to usa apane viSayake dharma mAne jA rahe vidhikI mI sambhAvanA nahIM ho sakatI hai| yahAMtaka niyojya puruSa aura yAgasvarUpa viSayake dharma niyogakA vidhApyamAna puruSake athavA vidheyake dharma ho rahe vidhike sAtha sampUrNa aMzoMmeM sAdRzya batA diyA hai| aba tIsare vidhAyaka zabda yA niyojaka zabdake dharma mAne jA rahe vidhi aura niyogakI samAnatAko zrI vidyAnanda AcArya svakIya vidvattAkA camatkAra dikhalAte huye kahate haiM, avadhAna lagAkara suniye| zabdaspa vidhAyakasya ca dharmo vidhirityapi na nizcetuM zakyaM, niyogasyApi niyoktRzabdadharmatvapratighAtAbhASAnuSakteH / zabdasya siddharUpatvAttaddharmo niyogaH kathamasiddho yenAsI saMpAdyate kasyacidityapi na mantavyaM, vidhisaMpAdanavirodhAt sasyApi siddhopaniSadvAkyadharmatvAvizeSAt / prasiddhasyApi saMpAdane punaH punastatsaMpAdane pravRzyanuparamAtkathamapaniSadvacanasya pramANatA apUrvArthatAvirahAt smRtivat / sasya vApramANatve niyogavAkyaM pramANamastu vizeSAbhAvAt / darzana bAdikA vidhAna kara rahe " dRSTavyoreyamAtmA " ityAdika zabdakA dharma vidhi hai, isa prakAra bhI vidhivAdiyoMdvArA nizcaya nahIM kiyA jA sakatA hai| phira bhI yadi vidhAyaka zabdake dharma mAne gaye vidhikA nizcaya kara leMge to niyogako bhI "vizvajitA yajeta" "jyotiSTomena yajeta" ityAdika niyoktA zabdoMke dharmapanakA pratighAta nahIM ho sakanekA prasaMga hogaa| arthAt niyoktA zabdoMkA dharma niyoga jAna liyA jAyagA / yadi vidhivAdI yoM kaTAkSa kareM ki zabdako kUTastha nitya mAnanevAle mImAMsakoMke yahAM zabdakA paripUrNa rUpa siddha hai / ataH usa . zabdakA dharma niyoga bhaLA basiddha kaise hogA ! jisase ki vaha niyoga karmakANDa vAkyoMdvArA kisI bhI zrotAke yahA~
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike sampAdita kiyA jAya / AcArya kahate haiM ki yaha bhI vidhivAdiyoMko nahIM mAnanA cAhiye / kyoMki yoM to vidhike sampAdana karane kA bhI virodha ho jAvegA / Apa vidhivAdiyoMke yahAM usa vidhiko mI anAdikAla se paripUrNa siddha ho rahe vaidika upaniSada vAkyoMkA dharmapanA mAnA gayA hai| 1 vidhi aura niyoga meM nitya zabdoM kA dharmapanA antararahita hai / yadi sarva aMzoM meM paripUrNarUpa se acchA siddha ho cuke padArthakA bhI saMpAdana karanA mAnA jAvegA to punaH siddha ho cukekA punaH saMpAdana kiyA jAvegA aura phira usa siddha ho cukekA bhI amuSThAna kiyA jaavegaa| isa prakAra pravRttiyAM karate karate kabhI vizrAma nahIM milegA / isa kAraNa smRtike samAna apUrva arthakA grAhIpanA nahIM honese AtmapratipAdaka vaidika upaniSad ke vacanoMko bhalA pramANatA kaise A sakatI hai ? yahAM smRtikA dRSTAnta AcArya mahArAjane niyogavAdIkI apekSAse de diyA hai / syAdvAda siddhAntameM apUrva arthakI prAhikA honese smRti pramANa mAnI gayI hai / yadi phira bhI vidhivAdI gRhItake grAhaka una upaniSad vacanoMko pramANa mAneMge to niyogavAkya bhI pramANa ho jAo / niyogakI apekSA vidhimeM vizeSatA karanevAle koI lAla nahIM jaDe huye haiM / pakSapAtarahita sadvicArase kAma lIjiye / 196 syAnmataM, niyogasya sarvapakSeSu vicAryamANasyAyogAttadvacanamapramANaM / teSAM hi na tAvatkArya zuddhaM niyogaH preraNAniyojya varjitasya niyogasyAsaMbhavAt / tasmin niyogasaMjJAkaraNe svakaM balasya kurdAliketi nAmAMtarakaraNamAtraM syAt / na ca tAvatA sveSTasiddhiH / niyogavAdIke pIche paDe huye vidhivAdiyoMkA sambhavataH yo mantavya hoveM ki yadi niyogakA zuddhakArya Adi sabhI gyAraha pakSoMmeM vicAra calAyA jAyagA to usa niyogakI siddhi nahIM ho sakegI / ataH niyogako kahanevAle upaniSada vAkya pramANa nahIM hai| dekhiye, sabase pahilA una niyogavAdiyoMkA zuddhakArya svarUpa niyoga to siddha nahIM ho pAtA hai| kyoMki " yajeta " yahAM paDI huI vidhiliGkA artha mAne gaye pravartakatvarUpa preraNA aura svargakI abhilASA rakhanevAlA niyojya zrotAse varjita ho rahe niyogakA asambhava hai| phira bhI aise usa zuddhakAryameM " niyoga " aisI vAcaka saMjJA kara lI jAvegI taba to yaha apane kaMvalakA " kudArI " yaha kevala dUsarA nAma svagRha meM kara lenA samajhA jAyagA / kintu titanese tumhAre iSTakI siddhi nahIM ho sakatI hai / arthAt - preraNA aura niyojya puruSase rahita ho rahe kevala zuddhakAryasvarUpa niyogase svarga usI prakAra nahIM mila sakatA hai| jaise ki kaMbalako kudArI mAnakara usa kaMbala se saDakakA khodanA nahIM ho sakatA hai / apane ghara meM mana mAne dhara liye gaye sAdhAraNa padArthoMke nAma lokavyavahAra ke upayogI nahIM haiM / zuddhA preraNA niyoga ityapyanenApAstaM, niyojyaphalarahitAyAH preraNAyAH pralApamAtrasvAt / preraNAsahitaM kArye niyoga ityapyasaMbhavi, niyojyAdyasaMbhave tadvirodhAt / kAryasahitA preraNA niyoga ityapyanena nirastaM /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 197 zuddha preraNA kara denA niyoga hai yaha dvitIya pakSa bhI isa pUrvokta aura bhaviSya meM kahe jAne vAle vaktavya karake nirasta kara diyA gayA hai| kyoMki niyogako prApta karane yogya puruSa aura niyogake phala gAye gaye svargase rahita ho rahI preraNAko mAnanA kevaLa nirarthaka bakavAda hai / ataH aisI preraNAko niyoga svarUpapanA nahIM siddha ho pAtA hai / tIsare pakSa anusAra niyogavAdiyoMkA preraNA se sahita ho rahA kArya niyoga hai, isa prakAra kahanA mI sambhAvanA karane yogya nahIM hai| kyoMki niyojya puruSa ( negI ), niyojaka zabda, Adike vinA usa niyogake ho jAnekA virodha hai / kArya aura preraNA se hI niyoga nahIM sadha jAtA hai / caturtha pakSa anusAra kAryase sahita ho rahI preraNA niyoga hai, yaha vizeSya vizeSaNakI parAvRtti kara mAna liyA gayA kathana bhI isa ukta kathana karake khaNDita kara diyA jAtA hai / niyojya aura niyojakake binA koI preraNA nahIM bana sakatI hai / I kAryasyaivopacArataH pravartakatvaM niyoga ityapyasAraM, niyojyAdinirapekSasya kAryasya pravartakatvopacArAyogAt kadAcitkacitparamArthatastasya tathAnupalaMbhAt / kAryapreraNayoH saMbaMdhI niyoga iti vacanamasaMgataM tato bhinnasya saMbaMdhasya saMbaMdhinirapekSasya niyogatvenAghaTanAt / saMbaMdhyAtmanaH saMbaMdhasya niyogatvamityapi duranvayaM, preryamANapuruSanirapekSayoH saMbaMdhAtmanorapi kAryapreraNayoH niyogatvAnupapatteH / bhaviSya meM kiye jAne yogya kAryako hI upacArase pravartakapanA niyoga hai / yaha pAMcavAM pakSa bhI nissAra hai / kyoMki niyojya, niyojaka AdikI nahIM apekSA rakhanevAle kAryako upacAra se pravartakapanA nahIM bana sakatA hai / mukhyarUpa se siMha ke asiddha honepara vIra puruSameM siMhapanekA upacAra kara diyA jAtA hai / kintu yahAM kabhI kahIM vAstavikarUpase niyojya Adise rahita kevaLa kAryako 1 tisa prakAra pravartakapanA nahIM dekhA gayA hai / niyogavAdiyoM kA kArya aura preraNA ke sambandhako niyoga kathana karanA yaha vacana bhI pUrvApara saMgati se rahita hai / kyoMki sambandhavAle kArya aura preraNA svarUpa sambandhiyoMse nirapekSa ho rahe tathA unase bhinna paDe huye sambandhako niyogapane karake ghaTanA nahIM hotI hai / arthAt sambandhiyoMse sarvathA bhinna paDA huA sambandha taTastha padArtha ke samAna unakA niyoga nahIM ho sakatA hai / hAM, yadi niyogavAdI kArya aura preraNArUpa sambandhiyoMse abhinna tadAtmaka ho rahe sambandhako yadi niyoga mAneMge isapara to hama vidhivAdI kahate haiM ki unakA yaha kahanA bhI pUrvApara anya saMgatise zUnya hai / kaThinatAse bhI nahIM samajhA jA sakatA hai| kyoMki preraNA kiye jA rahe, zrotA puruSakI nahIM apekSA rakha rahe sambandhI svarUpa bhI kArya aura preraNA ke sambandhako niyogapanA nahIM bana pAtA hai / arthAt - kArya aura preraNA se tadAtmaka ho rahA bhI sambandha jabataka sarvAdhikArI puruSakI apekSA nahIM karegA, tabataka kathamapi niyoga nahIM 1
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 tattvAryazlokavArtike ho sakatA hai / ziSyakI apekSA nahIM rakhakara adhyayana karanekI preraNA karanA kaThinatAse mI samajhane yogya nahIM hai / ataH sambandhiyoM ke sAtha sambandhakA bheda athavA ameda ina donoM pakSoM meM niyogakI vyavasthA nahIM bana skii| tatsamudAyaniyogavAdopyanena pratyAkhyAtaH / kAryapreraNAsvabhAvanirmuktastu niyogo na vidhivaadmtishete| una kArya aura preraNAkA paraspara avinAbhUta hokara tadAtmaka samudAya hojAnA niyoga hai| yaha niyogavAdiyoMkA sAtavAM pakSa bhI isa sambandhavAle kathanase hI nigakRta kara diyA jAtA hai / kyoMki puruSake vinA una donoM ke samudAyako niyoga kahanA ucita nahIM hai / kArya aura preraNAsvabhAvoMse sarvathA vinirmukta ho rahA niyoga to vidhivAdase adhika atizaya dhArI nahIM hai| kyoMki tuccha abhAvako nahIM mAnanevAle prAbhAkaroMke yahAM kArya aura preraNA svabhAvoMse rahita ho rahA niyoga to hamArI mAnI huyI vidhika sadRza hI pddegaa| yatpunaH svargakAmaH puruSognihotrAdivAkyaniyoge sati yAgalakSaNaM viSayamArUDhamAtmAnaM manyamAnaH pravartata iti yaMtrArUDhaniyogavacanaM tadapi na paramAtmavAdapratikUlaM, puruSAbhimAnamAtrasya niyogatvavacanAt tasya cAvidyodayanibaMdhanatvAt / bhogyarUpo niyoga iti cAyuktaM, niyoktRpreraNAzUnyasya bhogyasya tdbhaavaanupptteH| vidhivAdI hI apane mantavyako bakhAne jA rahe haiM ki jo phira nauveM pakSake anusAra niyoga vAdiyoMne yoM kahA thA ki svargakI abhilASA rakhanevAlA puruSa Agnihotra Adi vAkyadvArA niyoga prApta honepara yAgasvarUpa viSayake Upara ArUDha ho rahe apaneko mAna rahA saMtA pravarta rahA hai / isa prakAra yaMtrAsaDhasvarUpa niyoga hai / so yaha usakA kathana bhI paramabrahma vAdake anukUla hai| pratikUla nahIM hai / kyoMki puruSapanekA kevala abhimAna karaneko niyogapanA kahA gayA hai aura vaha abhimAna to avidyAke udayako kAraNa mAnakara hogayA hai, yahI hama vidhivAdiyoMkA mantavya hai| dazaveM pakSake anusAra bhaviSya kALameM bhogane yogya padArthasvarUpa niyoga hai, yaha kahanA bhI yukti rahita hai / kyoMki niyoktA puruSa aura preraNAse zUnya ho rahe bhogyako usa niyogapanakI upapatti nahIM ho sakatI hai| puruSasvabhAvopi na niyogo ghaTate, tasya zAzvatikatvena niyogasya zAzvatikatvamasaMgAt / puruSamAtravidhereva tathA vidhAne vedAMtavAdiparisamApteH / kuto niyogavAdo nAmeti ? gyArahaveM pakSa anusAra puruSasvabhAva mAnA jArahA niyoga bhI nahIM ghaTita hotA hai / kyoMki vaha puruSa to nitya hai| isa kAraNa niyogako bhI nityapanA ho jAnekA prasaMga hogaa| jaba ki
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAyacintAmaNiH 199 niyoga nitya hI hai, to veda vAkyoMdvArA usakA navIna pratipAdana kyA kiyA jArahA hai ? yadi tuma niyogavAdI kevala puruSakI vidhikA hI tisa prakAra niyoga vAkyoMdvArA pratipAdana yA ajJAta jJApana karanA svIkAra karoge taba to niyogavAdiyoMkI vedAnta vAdameM paripUrNa rUpase prApti ho jAtI hai| to phira nAmamAtrako bhI niyogavAda bhalA kisa DhaMgase siddha ho sakA ? yAnI nahIM / tadetadasAraM sarvathA vidherapi vAkyArthAnupapatteH / sopi hi zabdAderadraSTavyatAdivyavacchedena rahito yadISyate tadA na kadAcitpravRttihetuH, pratiniyataviSayavidhinAMtarIyakatvAt prekSAvatpravRtteH tasya vA tadviSayaparihArAvinAbhAvitvAt kaTaH kartavya iti yathA / na hi ka kartavyatAvidhistadvyavacchedamaMtareNa vyavahAramArgyamavatArayituM zakyaH / paraparihArasahito vidhiH zadbArtha iti cet, tarhi vidhipratiSedhAtmakazadvArtha iti kuto vidhyekAMtavAdapratiSThA pratiSedhaikAMtavAdavat / " syAnmataM " se prArambha kara " nAmeti " taka vidhivAdiyoMne niyogake gyArahoM pakSoMkA pratyAkhyAna karadiyA hai / atra niyogavAdI mImAMsakako sahAyatA dete huye zrI vidyAnanda AcArya kahate haiM ki yaha prasiddhi meM ArahA una vidhivAdiyoMkA kathana nissAra hai / kyoMki vicAra kiyA jAnepara vidhiko bhI vAkyakA arthapanA sabhI prakAroMse ghaTita nahIM ho pAtA hai| dekhiye " dRSTavyo reyamAtmA " ina zadva, ceSTA, Adikase ho rahI AtmA ke dRSTavyapana, mantavyapana, AdikI vaha vidhi bhI adRSTavya, amantavyapana, Adike vyavaccheda karake rahita hai ? yA una dRSTavya Adise minakI vyAvRtti karanevAlI hai ? batAo / arthAt - yahAM vidhivAdiyoMke Upara do prazna uThAye jAte haiM. ki jaise ghaTaka vidhi abaToMkI vyAvRtti karanese rahita hai ? yA ghaTabhinna ho rahe paTa AdikoM ke vyavaccheda se sahita hai- ? usI prakAra yahAM bhI batAo / prathama pakSa anusAra yadi dRSTavya AdikI vidhiko adRSTavya Adike apoha karanese rahita mAnoge taba to vaha kisI bhI puruSakI pravRttikA kAraNa kabhI nahIM ho skegii| kyoMki hita ahitako vicAranevAle puruSoMkI pravRttiyAM pratiniyata ho rahe viSayakI vidhi ke sAtha avimAbhAva rakhatI haiM / arthAt - ghaTakI vidhi yadi aghaToMkI vyAvRtti karegI taba to niyata ho rahe ghaTameM hI buddhimAn puruSa pravRtti kareMge / anyathA jo kucha bhI kArya zayana, rudana, Alasya, adhyayana Adiko kara rahe the, usako karate huye hI kRtakRtya ho sakate haiN| ghaTako chAnekA yA banAnekA nayA kArya karanA unako Avazyaka nahIM rahA / kyoMki parakA parihAra to nahIM kiyA gayA hai / athavA yaha bAta nirNIta hai ki una prakaraNa prApta nahIM ho rahe apratiniyata viSayoMke parihAra karanekA prekSAvAn ke usa pravartana ke sAtha avinAbhAva ho rahA hai| jaise ki caTAIko bunanA cAhiye, aisA nirdeza denepara mRtyakI kaTameM kartavyapanakI vidhiko to usa
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 tatvAryazlokavArtike vinA yogya vyavahAra karate huye hI pravRtti caTAI se mina paTa, ghaTa, mukuTa, Adi aprakRtaka arthokI vyAvRtti kiye mArga meM utAra nahIM sakate ho / bhAvArtha - niyata kAryoM meM tabhinnoMkA niSedha honA banatA hai / isa doSako TAlaneke liye dvitIya pakSa anusAra yadi vidhivAdI anyoMkA parihAra karanese sahita ho rahI vidhiko zadvakA artha mAneMge, isa prakAra kainepara to zadvakA artha vidhi aura niSedha ubhaya Atmaka siddha huA / isa kAraNa tuma vidhivAdiyoM kI kevala vidhi ekAntake pakSa parigrahakI mA pratiSThA kahA se huI ? jaise ki bauddhoMke kevala pratiSedha karaneko vAkyakA artha mAnaneke pakSakI pratiSThA nahIM ho sakatI hai| arthAt - vidhi aura niSedha donoM hI zadvake artha vyavasthita huye / kevala vidhi aura kevala niSedha to vAkyake artha nahIM Thahare / 1 syAnmataM, paraparihArasya guNIbhUtatvAdvidhereva pravRtyaMgatve prAdhAnyAdvidhiH zadvArtha iti / kathamidAnIM zuddhakAryAdirUpaniyogavyavasthitirna syAt ? kAryasyaiva zuddhasya pravRtyaMgatayA pradhAnatvopapatteH, niyojyAdeH satopi guNIbhAvAt / tadvatpreraNAdiva bhAvaniyogavAdinAM preraNAdau pradhAnatAbhiprAyAt / taditarasya satopi guNIbhAvAdhyavasAyAdyukto niyogaH zabdArthaH / karanA zadvoMdvArA azakya sambhava hai vidhivAdiyoM kA yaha mantavya hove ki yadyapi parapadArthoMkA parihAra karanA zadvakA artha hai, kintu vaha parakA parihAra gauNa hai / pradhAnapanese vidhiko hI pravRttikA hetupanA dekhA jAtA hai / anya padArtha saiMkaDoM lAkhoMkA niSedha karanepara bhI zrotAkI pravRtti iSTakArya meM nahIM ho pAtI hai / kyoMki parapadArtha ananta haiM / anantajanmoMtaka bhI unakA niSedha hai / ho, kartavya kAryakI vidhi kara denese niyukta puruSakI vahAM tatkALa pravRtti ho jAtI hai / ataH zadvakA pradhAnatAse artha vidhi hai / anyakA niSedha to zadvakA gauNa artha hai| isa prakAra advaitavAdiyoM dvArA svapakSakI puSTi kiye jAnepara AcArya kahate haiM ki kyoMjI, aba yoM zuddha kArya, zuddha preraNA, Adi svarUpa niyogakI vyavasthA malA kaise nahIM hovegI / kyoMki pravRtti karAnekA mukhya aMga honese zuddhakAryako hI pradhAnapana bana jAvegA / aura niyojya puruSa, yA viSaya, AdikA vidyamAna hote sante bhI gauNapanA mAnaliyA jAvegA / arthAt - zuddhakArya bhI niyogakA artha hogayA / puruSa, zadba, phala, Adika vahAM sabhI vidyamAna haiM / phira bhI pradhAna honese zuddha kAryako niyoga kaha diyA gayA hai| zeSa satra apradhAnarUpase zadvake vAdhya ho jAte haiN| usake samAna zuddhapreraNA, kAryasahitA preraNA Adi svarUpa niyogako mAnanevALe prAbhAkaroMke yahAM preraNA AdimeM pradhAnapane kA abhiprAya hai / aura unase minna puruSa, phala Adi padArthoMke vidyamAna hote huye bhI unako gauNa rUpase zadvadvArA jAna liyA hai / ataH niyogako zadvakA artha mAnanA samucita hai / phira jAna bUjhakara mAyAcArase niyogakA pratyAkhyAna kyoM kiyA jA rahA hai ! 1
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 201 zuddhakAryapreraNAdiSu svAbhiprAyAt kasyacitpradhAnabhAvepi parAbhiprAyAtpradhAnatvAbhAvAdanyatarasyApi svabhAvasyAvyavasthitenaikasyApi zabdArthatvamiti cet, tarhi puruSAdvaitavAdyAzayavazAdvidheH pradhAnatvepi tAthAgatamatAzrayaNAdapradhAnatAghaTanAt sopi na pratiSThAmaTAvyeta vipratipattisadbhAvAvizeSAt / vidhavAdI kahate haiM ki zuddha kArya, zuddha preraNA AdimeM prAbhAkaroMke apane abhiprAyase kisI ekako pradhAnapanA hote huye bhI dUsare bhaTTa vedAntI, bauddha AdikoMke abhiprAyase pradhAnapanA nahIM eate kiyA gayA hai / ataH zabdake una pradhAna apradhAna donoM arthoMmeMse kisI eka bhI svabhAva rUpa niyogakI vyavasthA nahIM ho pAtI hai / ataH ekako bhI zabdakA vAdhyArthapanA nahIM hai| isa prakAra vidhivAdiyoM ke kahanepara AcArya kahate haiM ki taba to puruSAdvaitavAdIke Azaya ke bazase vidhi ko pradhAnapanA hote huye bhI bauddhamatake Azraya se vidhiko apradhAnapanA ghaTita ho rahA hai / ataH vaha vidhi bhI pratiSThAko atizayarUpa se prApta nahIM ho pAtI hai| kyoMki kaI dArzanikoMkI ora se vivAdoMkA upasthita hokara khaDA ho jAnA vidhi aura niyoga donoM meM antara rahita hai / samAna ResortthAko avanata zirasA pakSapAtarahita hokara ekasA svIkAra kara lenA cAhiye / 1 pramANarUpazca yadi vidhiH tadA prameyamanyadvAcyaM / tatsvarUpameSa prameyamiti cet, kathamasyArthadvayarUpatA na virudhyate 1 kalpanayeti cet, tarhyanyApohaH zabdArthaH kathaM pratiSidhyate 1 apramANatvavyAghRzyA vidheH pramANatvavacanAdaprameyatvavyASRzyA ca prameyatvaparikalpanAt / prAbhAkaroMdvArA mAne gaye niyogameM jaise vidhivAdI dvArA pramANa, prameya Adika vikalpa uThAye gaye the, usI prakAra advaita brahmako mAnanevAle vidhivAdiyoMke Upara bhI AcAryoMdvArA vikalpa uThAye jAte haiM ki vidhiko yadi pramANasvarUpa mAnA jAyagA to usa samaya usa pramANarUpa vidhi karake jAnane yogya prameya padArtha koI nyArA kahanA paDegA / aisI dazA meM pramANa aura prameya do padArthoMkA dvaitapanA prApta hogA, jo ki Apake siddhAntase viruddha hai / yadi usa vidhisvarUpa hI prameya padArtha mAnA jAyagA, taba to svabhAvoMse rahita ho rahI isa eka niraMza vidhiko pramANa aura prameya do padArthasvarUpapanA kyoM nahIM viruddha ho jAvegA ? batAo / yadi advaitavAdI yoM kaheM ki eka hI padArtha meM kalpanA karake do padArtha pramANa, prameyapanA bana sakatA hai| koI virodha nahIM hai, isapara hama jaina kaheMge ki taba to bauddhoMkarake mAnA gayA zabdakA artha anyApoha tuma advaitavAdiyoM karake kyoM pratAraNapUrvaka niSedhA jA rahA hai ? apramANapanekI vyAvRttise vidhiko pramANapanA kaha denA cAhiye | aura aprameyapanakI vyAvRttikarake prameyapanA dharma gaDha lenA cAhiye / vastutaH prameyatva aura apramANatva tabhI surakSita raha sakate haiM, jaba ki unako apramANapana aura aprameyapana honese vyAsa kiyA jAtA rahe / anyathA usa pramANa meM yA prameyameM apramANapana yA aprameya 26
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 tattvArthazlokavArtike pana ghusa paDegA, jo ki unakI sattAko cATa jaaygaa| bauddhoMkA anubhava hai ki sarvAgINa paripUrNa pramANa koI bhI jJAna nahIM hai| yaha jJAna pramANa hai / isakA artha yahI hai ki yaha jJAna apramANa nahIM hai| koI puruSa sundara hai, isakA artha yaha hai ki yaha kurUpa nahIM hai / paNDitakA artha mUrkhapane se rahita itanA hI hai / vaise paripUrNa sundaratA aura agAdha pANDitya to bahuta vilakSaNa padArtha haiM / zabdoMke dvArA taditara padArthoMkI vyAvRttiyAM kahI jAtI haiM / hetuke guNa ho rahI vipakSavyAvRttikA mUlya adhika hai / pakSa sattvakA itanA zulka nahIM hai | ataH kalpanAse vidhimeM yadi aneka svabhAva mAne jA rahe haiM to kalpita anyApohako bhI zakA vAdhya artha kaha denA cAhiye / bauddhoMse mAne gaye zuddha samvedana meM anyApohasvarUpa pramANatA aura prameyatA dharma pAye jAte haiM / padArtha svarUpAbhidhAyakatvamaMtareNAnyApohamAtrAbhidhAyakasya zadvasya kvacitpravartakasvAyogAdanyApoho na zabdArtha iti cet, tarhi padArthasvarUpAbhidhAyakasyApi zaddhasyAnyApohAnabhidhAyinaH kathamanyaparihAreNa kaMcitpravRttinimittatvasiddhiH yena vidhimAtraM zadvArthaH syAt / 7 vidhivAdI kahate haiM ki zadvako yadi padArtha ke svarUpoM kI vidhikA kathana karA denApana to nahIM mAnA jAya, kevala anyoMkI vyAvRttikA hI kathana karanA zadvakA kartavya kahA jAyagA to kisI eka vivacita padArtha meM hI zadvakA pravartakapanA ghaTita nahIM hogA / ataH anyApoha zadvakA ho jAne se zadva dvArA kisI artha nahIM hai| arthAt - anyApohako hI kahate rahane meM caritArtha niyata eka padArtha meM hI jo zrotAkI pravRtti ho rahI hai vaha nahIM bana skegii| aisI dazA meM zadvakA uccAraNa vyartha paDatA hai| hAM, zadvadvArA vidhikA nirUpaNa honA mAnanepara to kisI vizeSa padArtha meM hI arthI jIvakI pravRtti honA bana jAtA hai / ataH vidhivAdI hama anyApohako zadvakA vAya artha nahIM mAnate haiM / isa prakAra advaitavAdiyoMke kahanepara hama jaina kahate haiM ki taba to vastu vidhisvarUpakA kathana karanevAle hI zadvake dvArA yadi anyApohakA kathana karanA nahIM mAnA jAyagA to usa anyApohako nahIM kahanevAle zadvakA anyoMkA parihAra karake kisI eka niyata viSayameM hI pravRttikA nimittakAraNapanA bhalA kaise siddha hogA ! jisase ki kevaLa vidhi hI zadvakA artha ho sake / arthAt - jabataka vivakSita padArthase atirikta paDe huye padArthokI vyAvRtti nahIM kI jAyagI tabataka usI niyata padArtha meM pravRtti bhalA kaise ho sakegI ? vicAro to sahI / paramapuruSa eva vidhiH sa eva ca pramANaM prameyaM cAvidyAvazAdAbhAsate pratibhAsamA - travyatirekeNa vyAvRttyAderapyasaMbhavAdityapi dattottaraM, pratibhAsavyatiriktasya pratibhAsyasyArthasya vyavasthApitAtvAt /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 203 ..... .................................. .................................................... advaitavAdI kahate haiM ki paramabrahma hI to vidhi padArtha hai aura saMsArI jIvoMko vahI avidyAke vazase pramANasvarUpa aura prameyasvarUpa pratibhAsa jAtA hai| saca pUcho to kevala zuddha pratimAsake atiriktapame karake vyAvRtti bhAdikA bhI asambhava hai| aba AcArya kahate haiM ki vidhivAdiyoM ke isa vaktavyakA bhI uttara diyA jA cukA hai / kyoMki pratibhAsase cokhe atirikta ho rahe pratibhAsane yogya ghaTa, paTa Adi arthokI vyavasthA karA dI jA cukI hai| ataH niyogako pramANapaneke samAna vidhiko bhI pramANa Atmaka mAnA jAyagA to aneka doSa Ate haiN| . prameyarUpo vidhiriti vacanamayukta, pramANAbhAve prameyarUpatvAyogAttasyaiva ca dvayarUpatva virodhAt / kalpanAvazAdvidheyarUpatve anyApohavAdAnuSaMgasyAvizeSAt / / to vidhi prameyasvarUpa hai, isa prakAra dvitIya pakSa anusAra kisIkA vacana bhI yuktirahita hai / kyoMki pramANako svIkAra kiye vinA vidhimeM prameyasvarUpapanA nahIM ghaTatA hai / aura usa eka hI vidhi padArthako ekAntavAdiyoMke yahAM pramANapana, prameyapana, ina do svarUpapanakA virodha hai / yadi kalpanAke vazase vidhiko pramANa, prameya donoM rUpapanA mAnA jAvegA to bauddhoMke anyApoha vAdakA prasaMga AtA hai / koI antara aisA nahIM hai. jisase ki vidhimeM prameyapana mAnate huye anya vyAvRttiyAM svIkAra nahIM kI jAveM / eka vidhimeM dopanA to tabhI A sakatA hai, jaba ki apramANapanakI vyAvRtti karake pramANapanA aura apremayapanakI vyAvRtti karake prameyapanA usameM dhara diyA jAya / anyApohako prameya mAne vinA to Apako prameya nyArA kahanA par3egA, anya koI upAya nahIM hai| pramANaprameyobhayarUpo vidhirityapyanena nirastaM bhavatu / anubhayarUpo'sAviti cet, kharazrRMgAdivadavastutApattiH kathamiva tasya nivAryatAM ? - taba tRtIya vikalpake anusAra pramANa, prameya ubhayasvarUpa vidhi mAnI jAya, yaha kalpanA bhI isa ukta kathana karake nirAkRta kara dI gayI huI smjho| kyoMki do rUpapanemeM jo doSa Ate haiM vahI doSa ubhayarUpa mAnanemeM prApta hote haiM / do avayava jisake haiM vaha dvaya hai / ubhaya bhI vaisA hI hai| yadi caturthakalpanA anusAra vaha vidhi anubhayasvarUpa mAnI jAyagI arthAt pramANa prameya donoMke sAtha nahIM tadAtmaka ho rahe, vidhiko.vAkyakA artha mAnA jAyagA, taba to kharaviSANa, AkAzakusuma, Adike samAna usa vidhiko avastupanakI Apatti ho jAnA bhalA kisa prakAra nivAraNa kiyA jA sakatA hai ! batAo to sahI / ataH vAkyakA artha vidhi nahIM ho sakatA hai / isapara aSTasahasrImeM aura bhI adhika vistArase vicAra kiyA gayA hai| --" tathA yaMtrArUDho vAkyArtha ityekAMtopi viparyaya evAnyApohamaMtareNa tasya pravartakatvAyogAdvidhivacanavat / etena bhogyameva puruSa eva vAkyArtha ityapyekAnto nirastA, niyogavizeSatayA ca yaMtrArUDhAdeH prativihitatvAt / na punastatmatividhAnetitarAmAdarosmAkamityuparamyate / ....
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 tatvArthazlokavArtike yaMtrameM bAsaDha ho jAnA vAkyakA artha hai / isa prakAra ekAnta karanA bhI kuzrutajJAnarUpa viparyaya hai / kyoMki anyakI vyAvRtti kiye vinA usa yaMtrArUDhako kisI hI vivakSita viSayoM pravRtti karA denApana ghaTita nahIM hotA hai / jaise ki vAkyake dvArA vidhikA hI kathana honA mAnane para kisI vizeSa hI padArthameM vidhiko pravartakapanA nahIM banatA hai / isa ukta kathana karake bhogyarUpa hI vAkyakA artha hai athavA AtmA hI vAkyakA artha hai, ye ekAnta bhI nirAkRta kara diye gaye hai| kyoMki gyAraha prakAra ke niyogoMkA vizeSa bheda ho jAnese yaMtrArUDha puruSasvarUpa Adi niyogoMkA pUrva prakaraNoM meM khaNDana kiyA jA cukA hai / ataH puna unake khaNDana karanemeM hamArA atyadhika Adara nahIM hai / isa kAraNa aba virAma kiyA jAtA hai| mImAMsaka aura advaitavAdiyoM dvArA niyoga bhAvanA, aura vidhiko vAkpakA artha mantavya karanA viparyayajJAna hai| tathAnyApoha eva zabdArtha ityekAMto viparyayA svarUpaviSimaMtareNAnyApohasyAsaMbhavAt / vastrabhiprAyArUDhasyArthasya vidhirevAnyApoha itthaM iti cet, tathaiva bahirarthasya vidhirastu vizeSAbhAvAt / tena zabdasya saMbaMdhAbhAvAna zandAttadvipiriti cet, tata eva vakttrabhipretasyApyaryasya vidhirmAbhUt / tena sahakAryakAraNabhAvasya saMbaMdhasya sadbhAvAccha. bdasya tadvidhAyitvamiti cena, vivakSApaMtareNApi suptAdyavasthAyAM zabdasya pravRttidarzanAttakAryatvAvyavasthAnAt / pratikSiptazcAnyApohekAtaH purastAditi tarkitaM / - tisI prakAra anyApoha hI zahakA artha hai, yaha bauddhoMkA ekAnta bhI viparyaya jJAna hai| kyoMki vastu ke svarUpakI vidhike vinA anyApohakA asambhava hai / jaba ki kisIkI vidhi karanA hI niyata nahIM hai to anyoMkI vyAvRtti kisakI kI jAya ! yadi bauddha yoM kaheM ki vakAke abhiprAyameM AruDha ho rahe arthakI vidhi hI to isa prakAra anyApoha huI, arthAt -vastubhUta arthako zabda nahIM chUtA hai| hAM, vivakSArUpa kalpanAmeM abhiruDha huye arthakI vidhiko kara detA hai / hamAre mamameM mAtA artha abhipreta hai, aura mukhale bhaujAI yA cAcI kahate haiM, to zabdakA artha maiyA hI karanA cAhiye / isa prakAra bauddhoMke kahane para to AcArya mahArAja kahate haiM ki taba to tisa hI prakAra bahirbhUta vAstavika arthakI zadvArA vidhi ho jAo, vivakSita arthakI vidhi aura bahiraMga vAcya aryakI vidhi karanekA koI antara nahIM hai / yadi bauddha poM kaheM ki usa bahiraMga arthake sAtha zabdakA koI sambandha vAstavika vAcyavAcaka rUpa nahIM hai / parvata zadkA "pahADa " arthake sAtha bAdarAyaNa sambandha gaDhalenA korA DhakosalA hai, ataH zabda dvArA usa bahirmUta arthakI vidhi nahIM kI AsakatI hai / isa prakAra bauddhoM ke kahanepara to hama kaheMge ki tisa hI kAraNa pAnI yojaka sambandha nahIM honese vaktAko vivakSita ho rahe arthakI mI vidhi mati ( nahI ) hoo| yadi bauddha yoM kaheM ki zabda kI utpattikA kAraNa vivakSA hai| jaise satyamanogatakA artha satyamana hai / usI prakAra
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ taSArthacintAmaNiH . . 2.5 vivakSA prApta artha bhI upacArase vivakSA hI hai / ataH usa vivakSAmeM paDe huye arthake sAtha zabdakA kAryakAraNabhAva sambandha vidyamAna ho rahA hai| isa kAraNa zabda usa vivakSita arthakI vidhiko karA detA hai / aba AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki gADharUpase sotI huI yA matta mUchita Adi avasthAoMmeM vivakSAke vinA mI zabdakI pravRtti ho rahI dekhI jAtI hai| ataH usa vivakSAke kAryapana karake zadbakI vyavasthA nahIM hai / hakalApana yA totalepanakI dazAmeM kucha kahanA cAhate haiM, aura zabda dUsarA hI mukhase nikala paDatA hai / padmAvatIke kahanekI vivakSA honepara vatsarAjake mukhase vAsavadattA zabdakA nikala jAnA, aise gotraskhalana AdimeM vivakSA aura zadbake anvaya vyabhicAra aura vyatireka vyamicAra hote huye dekhe jA rahe haiN| zrI anti parameSThIkI divyavANI vivakSAke vinA khiratI hai / ataH zadvoMkA avyabhicArI kAraNa vivakSA nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki pUrvake prakaraNoM dvArA anyApohake ekAntakA bhaLe prakAra khaNDana kiyA jA cukA hai| isa kAraNa adhika tarkaNA karanese kyA prayojana ! / vahA~para tarka, vitarkadvArA yaha nirNIta ho cukA hai ki ekAntarUpase anyApohako kahate rahanA vAkyakA prayojana nahIM hai| zadvakA kAraNa bhI vivakSA nahIM hai| niyogo bhAvanA dhAsvartho vidhiyaMtrArUDhAdiranyApoho vA yadA kaizcidekAMtena viSayo vAkyasyAnumanyate tadA tajanitaM vedanaM zrutAbhAsaM pratipattavyaM, tathA vAkyArthanirNItervidhAtuM duHzakatvAditi / ___ niyoga, bhAvanA, zuddhadhAtvartha, vidhi, yaMtrArUDha, puruSa Adika athavA anyApoha, ye ekAnta rUpase jaba kamI vAkyake dvArA viSaya kiye gaye artha kinhIM matAvalambiyoMkarake svasiddhAnta anusAra mAne jAte haiM, usa samaya niyoga Adiko viSaya karanevAle una vAkyoMse utpanna huA jJAna zrutazAnAmAta samajhanA cAhiye / kyoMki tisa prakAra unake mantavya anusAra vAkya aryakA nirNaya karanA duHsAdhya hai| arthAt -unake dvArA mAnA gayA vAkyakA artha pramANoMse nirNIta nahIM hotA hai| ataH ve usa samaya kuzrutajJAnI haiM / isa prakAra matijJAna zrutajJAnoMke AbhAsoMkA varNana kara diyA hai| kAraNaviparyAsa, svarUpaviparyAsa aura bhedAbhedaviparyAsako avalambana lekara huI aneka sampradAyoMke anusAra jIvoMke aneka kuhAna upaja jAte haiM / samyagjJAnakA antaraMga kAraNa samyagdarzanake ho jAnepara cauthe guNasthAnase prArambha kara Uparake guNasthAnoMmeM viparyaya jJAna nahIM sambhavatA hai| hAM, kAmaLa Adi doSoMse haye viparyayajJAna to cauthe guNasthAnase Upara bhI bArahaveM taka sambhava jAte haiM / kintu ve saba antaraMga kAraNa samyagdarzanakI cAsanImeM page ho rahe honese samyagjJAnarUpase vyapadeza karane yogya haiN| yadyapi upazama zreNImeM aura kSapaka zreNImeM bahiraMga indriyoMse janya matijJAnakI pravRtti prakaTa nahIM hai / AtmAkI zrutajJAnarUpa dhyAnapariNati hai| phira bhI matijJAnakI
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 * tatvArthacokavArtike sambhAvanA kSayopazama anusAra bArahaveM guNasthAna taka batAyI gayI hai| mAnasamatijJAna vahAM prakaTarUpase hai| - kA punaravadhiviparyaya ityAha / ziSyakI jijJAsA hai ki phira avadhijJAnakA viparyaya vibhaMga kyA hai ? aisI jAnanekI icchA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttara kahate haiN| bhavaM pratItya yo jAto guNaM vA prANinAmiha / dezAvadhiH sa vijJeyo dRSTimohAdviparyayaH // 114 // satsaMyamavizeSotyo na jAtu paramAvadhiH / sarvAvadhirapi vyasto manaHparyayabodhavat // 115 // bhavako kAraNa mAnakara athavA kSayopazamarUpa guNako kAraNa mAnakara prANiyoMke utpanna huI jo dezAvadhi hai, vaha yahAM darzamohanIya karmakA udaya ho jAnese AtmalAbha kara rahI viparyaya jJAna svarUpa samaca lenI cAhiye / viziSTa prakArake zreSTha saMyamake honepara muni mahArAjake hI utpanna huI paramAvadhi to kamI viparyayapaneko prApta nahIM hotI hai, jaise ki manaHparyaya jJAnakA viparyaya nahIM hotA hai| bhAvArtha-caramazarIrI saMyamI munike ho rahe paramAvadhi aura sarvAvadhijJAna kadAcid bhI viparIta nahIM hote haiM aura RddhidhArI vizeSa munike ho rahA vaha manaHparyaya jJAna bhI samyagdarzanakA samAnAdhikaraNa honese viparyaya nahIM hotA hai / avadhijJAnoMmeM kevala dezAvadhi hI mithyAtva yA anagtAnubandhI karmake udayakA sAhacarya prApta honepara viparIta jJAnarUpa vibhaMga ho jAtI hai / ___ paramAvadhiH sarvAvadhizca na kadAcidviparyayaH satsaMyamavizeSotthatvAt manAparyayavaditi dezAvadhireva kasyacinmithyAdarzanAvirbhAve viparyayaH pratipAdyate / - paramAvadhi aura sarvAbAdha to ( pakSa ) kamI viparIta jJAnasvarUpa nahIM hotI haiM ( sAdhya ) / aMtIva zreSTha saMyama vizeSavAle muniyoMmeM utpanna ho jAnese (hetu) / jaise ki manaHparyayajJAna ( anvayadRSTAnta ) / isa prakAra anumAnadvArA do avadhiyoMkA niSedha kara cukanepara zeSa rahI dezAvadhi hI kisI jIvake mithyAdarzanake prakaTa ho jAnepara viparyaya kaha kara samajhA dI jAtI hai| .. : kiM punaH ka pramANAtmakasamyagjJAnavidhau prakRte viparyayaM jJAnamanekadhA matyAdi prarUpitaM sUtrakArairityAha / ziSya pUchatA hai ki pramANasvarUpa samyagbAnakI vidhikA prakaraNa calatA huSA honepara phira kyA karaneke liye sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAjane mati Adika tIna bAnoMko aneka prakAroMse
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH viparyayajJAnasvarUpa isa sUtradvArA nirUpaNa kiyA hai / aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya samAdhAna kahate haiM / 207 iti pramANAtmavibodhasaMvidhau viparyayajJAnamanekadhoditam / vipakSavikSepamukhena nirNayaM subodharUpeNa vidhAtumudyataiH // 116 // isa pUrvokta prakAra pramANasvarUpa samyagjJAnakI bhale prakAra vidhi karanepara viparIta pakSake khaNDanako mukhyatAse samIcIna bodhasvarUpa karake nirNayako vidhAna karaneke liye udyamI ho rahe zrI umAsvAmI mahArAja karake aneka prakArakA viparyayajJAna isa sUtradvArA kaha diyA gayA hai / bhAvArtha- pahile prakaraNoM meM kiyA gayA samyagjJAnakA nirUpaNa tabhI nirNIta ho sakatA hai, jaba ki unase triparIta ho rahe mithyAjJAnoMkA jJAna karA diyA jAya / ataH tInoM midhyAjJAnoMse vyAvRtta ho rahA samyagjJAna upAdeya hai | cikitsaka dvArA doSoMkA pratipAdana kiye vinA rogI unakA pratyAkhyAna nahIM kara sakatA hai / vivakSita padArtha kI vidhi ho jAnepara gamyamAna bhI padArthoMkI kaMThokta vyAvRtti karanA vizeSa nirNaya ho jAne ke liye Avazyaka kArya hai / pUrva samyagavabodhasvarUpavidhirUpamukhena nirNayaM vidhAya vipakSavikSepamukhenApi saM vidhAtumudyatairanekadhA viparyayajJAnamuditaM vAdinobhayaM kartavyaM svaparapakSasAdhanadUSaNamiti nyAyAnusaraNAt 1 1 pahile samyagjJAnake svarUpakA vidhisvarUpakI mukhyatA karake nirNaya kara punaH samyagjJAnake vipakSa ho rahe mithyAjJAnoMke nirAkaraNakI mukhyatA karake bhI usa nirNayako vidhAna karaneke liye udyamI ho rahe sUtrakAra karake aneka prakArakA viparyayajJAna kaha diyA gayA hai / yadyapi samyagjJAnoMkI vidhise hI mithyAjJAnoMkA anAyAsa nivAraNa ho jAtA hai / athavA mithyAjJAnoMkA akele nivAraNa kara denese hI samyajJAnoM kI parizramake binA vidhi ho jAtI hai| phira bhI vAdIko donoM kArya karane cAhiye | apane pakSakA sAdhana karanA aura dUsaroM ke pratipakSa meM dUSaNa uThAnA isa nItikA anusaraNa karanese granthakArane donoM kArya kiye haiM / athavA zrI umAsvAmI mahArAjane vidhi mukha aura niSedha mukha donoMse samyagjJAna aura mithyAjJAnoMkA pratipAdana kiyA hai / ataH siddha hai ki samIcInavAdI vidvAnko svapakSasAdhana aura parapakSameM dUSaNa ye donoM kArya karane cAhiye / AtmAko zarIra parimANa sAdha cukanepara bhI AtmAke vyApakapana yA aNupanakA khaNDana kara dene se apanA siddhAnta acchA puSTa ho jAtA hai / tAleko tAlI ghumAkara lagA dete haiM / phira bhI khecakara dekha lenese cittameM vizeSa dRDhatA ho jAtI hai| 1
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha loka vArtike svavidhisAmarthyAt pratiSedhasya siddhestatsAmarthyAdvA svapakSavidhisiddhermo bhayavacanamarthavaditi pravAdasyAvasthApitumazakteH sarvatra sAmarthyasiddhasyAvacanaprasaMgAt / sveSTavyAghAtasyAnuSaMgAt / kacitsAmarthyasiddhasyApi bacane syAdvAdanyAyasyaiva siddheH sarva zuddham / 208 yadi bauddha yoM kaheM ki apane pakSakI vidhi kara denekI sAmarthya se hI pratipakSake niSedhakI siddhi ho jAtI hai / athavA usa parapazcake niSedhakI siddhi ho jAne se hI sAmarthya ke balase svapakSa siddhi arthApatti se bana jAtI hai| ataH donoMkA kathana karanA vyartha hai| kisI prayojanako nahIM rakhatA hai / vyartha vacanoMko kahanevAlA bAdI nigrahasthAnako prApta ho jAtA hai| isapara AcArya kahate haiM ki usa ukta prakArake pravAdakI vyavasthA nahIM karAyI jA sakatI hai / ima amya prakaraNoM meM dharmakIrti ke pravAdakA nirAkaraNa kara cuke haiN| yadi bauddhoMkA vaha ukta vicAra mAnA jAyagA to sabhI sthaloM para binA kahe yoM hI sAmarthya se siddha ho rahe padArthake nahIM kathana karanekA prasaMga ho jAvegA / aisI dazA meM apane iSTa siddhAntake vyAghAta ho jAnekA prasaMga A jAvegA / Apa bauddhoMne " yat sat tatsarvaM kSaNikaM " isa vyApti anusAra samarthana upanaya AdikA punarapi nirUpaNa kiyA hai / kisI vyaktikI vidvattAkA niSedha karanepara bhI mUrkhatAkA vidhAna nahIM ho jAtA hai / athavA hetukI pakSa meM vidhi kara denese hI vipakSa meM niSedha nahIM ho jAtA hai / bahutase paNDita nirdhana nahIM hote huye bhI dhanADhya nahIM kahe jA sakate haiN| zuddha AtmA yA pudgala paramANu na laghu haina guru hai / hAM, sAmarthya se siddha ho rahe bhI padArthakA yadi zabda dvArA nirUpaNa karanA kahIM kahIM iSTa kara loge taba to syAdvAdanyAyakI hI siddhi hogI / ataH anekAnta mata anusAra sampUrNa vyavasthA nirdoSa hokara zuddha bana jAtI hai / anyathA nahIM banatI hai / iti vAryazloka vArtikAkAre prathamasyAdhyAyasya caturtha mAhnikam / isa prakAra tatvArthasUtra ke lokarUpa vArtikoMke alaMkArasvarUpa bhASya meM prathama adhyAyakA cauthA Ahika samApta huA / isa sUtrakA sArAMza | isa sUtra ke vyAkhyAnameM prakaraNa isa prakAra haiM ki midhyAdRSTi jIva aura samyagdRSTi jIvakA jJAna jaba samAna jAnA jA rahA hai, to kaise nirNIta kiyA jAya ! ki mithyAdRSTikA jJAna viparyaya hai| isako dRSTAntasahita pradarzana karaneke liye zrI umAsvAmIratnAkarale sUtramaNikA uddhAra huA hai / sat asatkA lakSaNa kara sUtrake anumAna vAkyako samIcIna banA diyA gayA hai| ummatakA dRSTAnta acchA ghaTA diyA hai / AhArya viparyayake medoMko samajhAyA hai| sat meM asat kI kalpanArUpa viparyako batAkara aneka dArzanikoMke mantabya anusAra asat meM satkI kazpamAko dUsarI
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH jAtikA AhArya viparyaya kahA hai| zrutajJAnameM AhArya viparyaya ke samAna sambhavanevAle AhArya saMzaya aura AhArya anadhyavasAyako bhI dRSTAntapUrvaka ghaTAyA gayA hai / cArvAka, zUnyavAdI, bauddha, Adi dArzanikoM ke yahAM jo viparIta abhiniveza se aneka jJAna ho rahe haiM, ve AhArya viparyaya haiM / pazcAt matijJAnake bhedoM meM sambhava rahe viparyayako kahakara svArthAnumAnako AmAsa karanevAle hetvAbhAsoMkA nirUpaNa kiyA hai| tIna prakArake hetvAbhAsa mAne gaye haiM / anya hetvAbhAsoMkA inhIMmeM antarbhAva ho jAtA hai| yahAM madhyameM bauddha, naiyAyika, kapila, Adike siddhAntoMko mithyA batAkara unake sAdhaka hetuoMko vAmAsa kara diyA hai / aura bhI kaI tatvoMkI varNanA kI hai / sAdi ananta kevalajJAnakA apUrvArthapanA sAdhA gayA hai / yadyapi kevalajJAnIko eka hI samaya meM sabhI padArtha bhAsa jAte haiM / phira bhI pUrvApara-kAlasambandhI viziSTatAle vaha jJAna apUrvArthamAhI hai / kala ke bAse ATekI Aja banI huI roTIko Aja khAnepara aura kaLake tAje ATekI kala banI huI roTIko Aja bAsI khAne para svAda nyArA nyArA hai | dhanI hokara huye nirdhana aura nirdhana hokara pIche dhanI huye puruSoMke pariNAma vibhinna haiM / akiMcitkara koI pRthak hetvAbhAsa nahIM hai / jainoM ke yahAM pramANasaMplaka iSTa hai / isake pazcAt niyoga, bhAvanA, Adiko vAkyakA artha mAnanevAle mImAMsaka AdikA vicAra caDhAyA hai / niyoga ke prabhAkAroMne gyAraha bheda kiye haiN| pramANa Adika ATha vikalpa uThAkara unakA khaNDana kiyA gayA hai / vedAntakI rIti se niyogakA khaNDana karAkara punaH vedAntamatakA bhI nirAkaraNa karadiyA hai| bhATToM kI mAnI huyIM donoM bhAvanAoMkA nirAkaraNa kiyA gayA hai / zadvabhAvanA, arthabhAvanA ghaTita nahIM hotI haiM / zuddha dhAtvartha bhI vAkyakA artha nahIM bana pAtA hai / tathA brahmAdvaita vAdiyoMkI mAnI huI vidhi bhI vAkyakA artha nahIM hai| ina sabakA vistAra ke sAtha vicAra kiyA gayA hai / pravartaka yA apravartaka yA saphala, niSphala, niyoga ke anusAra vidhivAda meM bhI sabhI doSa girAdiye gaye haiN| kucha derataka niyogavAdIkA pakSa lekara AcArya mahArAjane vidhivAdakA vidvattApUrvaka acchA upahAsa kiyA hai, jisakA ki adhyayana karanepara hI vizeSa Ananda prApta hotA hai / . niyogake gyArahoM medoMkA khaNDana kara vidhi, niSedha, Atmaka syAdvAda siddhAntako sAdhA hai / vidhi meM bhI pramANapana Adike vikalpa lagAkara advaitavAdakA nirAkaraNa kiyA hai / yaMtrArUDha puruSa Adi maiM vAkyake artha nahIM haiN| bauddhoMkA anyApoha to kathamapi vAkyakA artha nahIM ghaTita hotA hai / vivakSAkA ke sAtha avyabhicArI kAryakAraNabhAva sambandha nahIM hai / ataH niyoga, bhAvanA, vartha, vidhi, Adiko yadi vAkyakA artha mAnA jAyagA to tajjanyajJAna kuzrutajJAna samajhA jAyagA / 1 jJAnoM meM kevala dezAvadhi hI kadAcid midhyAtvakA udaya ho jAnese viparyaya rUpa ho jAtI hai / paramAvadhi aura sarvAvadhi viparyaya nahIM haiM / mana:paryayajJAna bhI viparIta nahIM hai / yadyapi pramANa jJAnoM ke pratipAdaka sUtroMse hI parizeSa nyAyase mithyAjJAnoMkI samvitti ho sakatI hai / phira bhI vAdI kartavya svapakSasAdhana, parapakSadUSaNa donoM haiM / saMbara aura nirjarAse mokSa hotI hai| 27 209
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacokavArtike 210 anekAntakI upalabdha hote huye bhI ekAntoMkA anupalambha honA sAdhA jAtA hai| zrI bhaInta parameSThI ke paramAtmapanA siddha ho cukanepara bhI kapila AdikoM meM paramAtmapanakA niSedha sAdhanA anivArya hai / tAlI phirA denese hI tAlekA laga jAnA jAna cukanepara bhI dRDha nizcayake lie tAleko / khIMcakara punaH khaTakA liyA jAtA hai / guNoMkA grahaNa karo aura sAthameM doSoMkA pratyAkhyAna bhI karate jAo / ataH dRDha nirNaya karAkara chuDAne ke liye mithyAjJAnoMko hetu, dRSTAnta, pUrvaka pratipAdana karanevAlA sUtra umAsvAmI mahArAja dvArA kahA gayA hai| pratipakSI doSoMke sarvathA nirAkaraNa karanese hI zuddha mArga vyavasthita raha pAtA hai / yahAMtaka pahile adhyAyakA caturtha Ahnika samApta kiyA gayA hai / jJAne maithyaM vivicya pramivirasasukhaM svAdayan saugatAdIn / kAjJAnAdRte drAk svaguNamiha maNirvyajjayanopalabdhaH // kujJAnAdAryalIDhaM jagadupakRtibhiH svAbhiruddhartumicchan / zrIvidyAnandasUrirjayati vigatabhIrbhASitasvAmisUtraH || 1 // -* samyagdarzana yA jIva Adika padArthoMkA adhigama karAnevAle aura abhyaI honese pUrva meM prayukta kiye gaye pramANoMkA varNana ho cukA hai / usa pramANake avyavahita pazcAt kahe gaye nayoMkA aba nirUpaNa karanA avasara prApta hai / ataH niruktise hI lakSaNako apane peTameM rakhanevAlI nayoMkIM bhedagaNanAko kahanevAle sUtra rasAyanakI prApti yahAM mokSamArga kI pAradIyasiddhiko dhAranevAle zrI umAsvAmI mahArAja dvArA ho rahI hai, usako avadhAriye / naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhaivaMbhRtA nyaaH||33|| naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zadva samamirUDha, aura evaMbhUta, ye sAta naya haiM / yadyapi pramANoMse naya bhinna haiM / phira bhI zadvoM dvArA jAnane yogya viSayako jatAnevAle zrutajJAnake eka deza naya mAne gaye haiM / zadva Atmaka aura jJAna Atmaka naya ho jAte haiM / isakA vivecana " pramANanayairadhigamaH " isa sUtra ke vyAkhyAnameM kiyA jA cukA hai 1 kiM kRtvAdhunA kiM ca kartumidaM sUtraM bravItItyAha / abataka kyA karake aura aba Age kyA karaneke liye isa sUtrako zrI umAsvAmI mahArAja vyakta kara rahe haiM ? isa prakAra taka ziSyakI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya sUtrakAra ke hArdika bhAvoM anusAra samAdhAna kahate haiM / nirdezyAdhigamopAyaM pramANamadhunA nayAn / nayairadhigametyAdi prAha saMkSepato'khilAn // 1 //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH "pramANanayairadhigamaH" 'matiH smRtiH,' 'zrutaM matipUrva' ityAdi sUtroM dvArA tattvoMkI adhigati karaneke pradhAna upAya ho rahe pramANakA abataka avadhAraNa karAke aba adhigamake upAya ho rahe sampUrNa nayoMko saMkSepase sUtrakAra mahArAja baDhiyA kaha rahe haiM / " pramANanayairadhigamaH " isa sUtrameM " nayaH " kahakara nayoMko bhI adhigamakA karaNa kahA jA cukA hai| pramANanayairadhigama ityanena pramANaM nayAzcAdhigamopAyA ityuddiSTaM / tatra pramANaM tattvAryAdhigamopAyaM prapaMcato nirdezyAdhunA nayAstadadhigamopAyAnakhilAn saMkSepatonyathA ca vyAkhyAtumidaM prAha bhagavAn / kathaM ? nayasAmAnyasya tallakSaNasyaiva saMkSepato vibhAgasya vizeSalakSaNasya ca vistarato nayavibhAgasya ativistarato nayamapaMcasya cAtra pratipAdanAt sarvathA nayaprarUpaNasya sUtritatvAditi bmhe| ___ " pramANanayairadhigamaH " aise AkAravALe isa sUtra karake pramANa aura naya ye adhigama karaneke upAya haiM, isa prakAra kathana kiyA gayA hai| una adhigatike upAyoMmeM tatvArthoke adhigamakA upAya ho rahe pramANako vistArase nirUpaNa kara aba una tatvArtho yA unake aMzoMkI adhigatike upAya ho rahe sampUrNa nayoMko saMkSepase aura dUsare prakAroMse yAnI vistAra, ativistArase vyAkhyAna karaneke liye isa sUtrako bhagavAn granthakAra acchA kaha rahe haiN| kisa prakArase ? isa sUtrameM nayoMkA una tIna prakAroMse pratipAdana kiyA hai ! isake uttarameM hama vidyAnanda AcArya gauravasahita yoM uttara kahate haiM ki prathama hI naya sAmAnyakA eka hI bheda svarUpa nirUpaNa aura usa naya sAmAnyake lakSaNakA hI saMkSepase pratipAdana kiyA gayA hai| tathA vibhAgakA abhiprAya karate huye nayoM ke vizeSa do bheda kara unake lakSaNakA aura vistArake sAtha nayoMke vibhAgakA pratipAdana kiyA hai / aura bhI nayoMke vibhAgakA atyanta vistArase nayoMke bheda prabhedoMkA isa sUtrameM vistRta kathana kiyA gayA hai / bAta yaha hai ki prakANDa pANDityako dhAranevAle zrI umAsvAmI mahArAjane isa udAtta sUtra dvArA sabhI prakAroMse nayoMkA prarUpaNa varNita kara diyA hai / " gAgarameM sAgara " isIko kahate haiN| eka hI sUtrameM aparimita artha bharA huA hai| tatra sAmAnyato nayasaMkhyA lakSaNaM ca nirUpayannAha / __ tahAM prathama vicArake anusAra sAmAnyarUpase nayakI saMkhyAkA aura nayake lakSaNakA nirUpaNa karate huye zrI vidyAnanda bAcArya zrI umAsvAmI mahArAjake hRya arthakA spaSTa kathana karate haiN| usako smjhiye| sAmAnyAdezatastAvadeka eva nayaH sthitaH / syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaMjanAtmakaH // 2 //
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryalokavArtike sAmAnyakI vivakSA karanese to naya eka hI vyavasthita kiyA gayA hai cAhe kitane bhI padArtha kyoM nahIM hoveM, sAmAnyarUpase unakA eka hI prakAra ho sakatA hai| do, cAra, bAdika nhiiN| sAmAnya padArtha yA samAna jAtivALe padArthoMmeM tiSThatA dubhA sadRza pariNAmarUpa sAmAnya yadyapi aneka vyakti svarUpa hotA huA aneka hai, phira bhI sAmAnyapanA eka hai| yahAM sAmAnyameM upacArase rakhA gayA ekatva artha pradhAna hai| jaise ki bAlakake bhAgraha anusAra sarpa yA siMhake khiloneko ho sarpa yA siMha kahA jAtA hai / bAlakako khelaneke liye mukhya siMha yA sarpakA una zadroMkarake grahaNa nahIM hotA hai| tathA aneka ekoMmeM rahanevAle kaI ekatvoMkA ekapanA mI upacarita ho rahA upAdeya hai / sampUrNa nayoMmeM vyApanevAlA nayakA sAmAnya lakSaNa to zrIsamantabhadra AcAryane AptamImAMsA yoM kahA hai ki " syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaJjako nayaH " syAdvAda zrutajJAna karake grahaNa kiye gaye vizeSa vizeSAMzoMke vibhAgase yukta ho rahe arthoke vizeSako vyakta kara denAsvarUpa naya hai| pramANase grahaNa kiye gaye arthaka eka dezako grahaNa karanevAlA vaktAkA abhiprAya vizeSanaya hai| aisA anyatra kahA jA cukA hai| " svArthaMkadezaniNIti lakSaNo hi nayaH smRtaH " isa prakAra zrI vidyAnanda AcAryane pahile kahA hai| ina sabakA tAtparya eka hI hai| sAmAnyAdezAtAvadeka eva nayaH sthitaH sAmAnyasyAnekatvavirodhAt / sa ca syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaMjako naya iti vacanAt / sabase pahile sAmAnyakI vivakSAse vicArA jAya to naya eka hI vyavasthita ho rahA hai| kyoMki sAmAnyakA anekapaneke sAtha virodha hai / samAna padArthokA sAmudAyika pariNAma mahAsattAke samAna eka ho sakatA hai / bhAva padArthakA ekapanA vyAkaraNa zAstrameM liyA gayA hai| vaha nirmUlaka nahIM hai| jainasiddhAnta anusAra sAmAnyameM kathaMcid ekapanA apekSAoMse siddha hai| aura vaha naya to devAgama stotrameM yoM lakSaNarUpase kahA gayA hai ki syAdvAda siddhAnta dvArA prakRSTarUpase jAna liye gaye guNa, paryAya Adi vibhAga karake yukta arthake vizeSoMkA vyaMjaka naya hai| arthAt-arthake vizeSa nityatva anityatva ekatva, anekatva, Adiko pRthak pRthak rUpase pratipAdana karanevAlA naya hotA hai / aneka svabhAvoMke sAtha tadAtmaka ho rahe paripUrNa arthako jAnanevAlA jJAna pramANa hai| aura usa arthake anya dharmokI apekSA rakhatA huA aMzoMko jAnanevAlA jJAna naya hai / tathA anya dharmokA nirAkaraNa karatA huA aMzamAhI jJAna kunaya hai| "aryasyAnekarUpasya dhIHpramANaM tdNshdhiiH| nayo dharmAntarApekSI durNayastanirAkRtiH " aisA anyatra bhI kahA gayA hai| nanu cedaM hetorlakSaNavacanamiti kecit / tadayuktaM / hetoH syAdvAdena pravibhaktasyAthasya sakalasya vizeSa vyaMjayitumasamarthatvAdanyatropacArAt / hetujanitasya bodhasya vyaMjakA pradhAnabhAvata eva yuktH| sa ca naya eva svArthakadezavyavasAyAtmakatvAdityuktam /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 213 yahAM koI yo zaMkA karate haiM ki AptamImAMsAmeM ahetuvAda rUpa syAdvAda Agama aura hetuvAda rUpa naya ina donoMse alaMkRta ho rahe tatvajJAnako pramANa kahate huye zrI samantabhadra AcAryake sanmukha hetuke lakSaNakI jijJAsA prakaTa kiye jAnepara ziSyake prati svAmIjIne " sadharmaNaiva sAdhyasya sAdha divirodhataH " syAdvAdapravimakArthavizeSavyaJjako nayaH" isa kArikA dvArA hetukA lakSaNa kahA hai| isako nayakA parizuddha lakSaNa to nahIM mAnanA cAhiye / kisI prakaraNa vaza kahI gayI bAtakA anya prakaraNoMmeM bhI vahI artha lagA lenA samucita nahIM hai / isa prakAra koI AkSepa kara rahe haiM / aba AcArya kahate haiM ki unakA vaha kahanA yuktirahita hai| kyoMki hetukI syAdvAda karake pravibhakta kiye gaye sakala arthake vizeSakI vyakta jJapti karAne ke liye sAmarthya nahIM hai| bhale hI upacArase hetuko jJApaka kaha diyA jAya / kintu upacArake sivAya vastutaH jJApaka to cetama jJAna hI hote haiN| hetuse utpanna huye bodhakI pradhAnarUpase vyaMjanA karanevAlA vaha naya jJAna hI yukta ho sakatA hai| athavA hetuse utpanna huye jJAnakA vyaMjaka pradhAnarUpase hI kAryako karanevAlA kAraNa ho sakegA aura vaha jJAnAtmaka naya hI ho sakatA hai / kyoMki karaNa bhAtmaka apane aura karmasvarUpa aryake eka dezakA vyavasAya karanA svarUpa naya hotA hai| isa prakAra hama pahile " pramANanayairadhigamaH " sUtrakI cauthI vArtikameM kaha cuke haiM / ataH naya Atmaka hetu jJAna to sAdhyakA jJApaka hai / jaDa hetu jJApaka nahIM hai / kacit hetu jJAnakA avalamba kAraNa hetu mAna liyA gayA hai| yathArtharUpase vicArA jAya to jJApakapakSameM naya hI hetu paDatA hai| kyoMki sAdhya arthanayasvarUpa hetu karake jJApita kiyA jAtA hai / ataH vaha jJAnasvarUpa hetunayakA hI lakSaNa samajhanA caahiye| jaDa hetukA nahIM / nanvevaM dRSTeSTaviruddhanApi rUpeNa tasya vyajako nayaH syAditi na zaMkanIyaM " sadharmajaiva sAdhyasya sAdhAdavirodhataH" iti vacanAt / samAno hi dharmo yasya dRSTAMtasya tena sAdharmya sAdhyasya dharmiNo manAgapi vaidhAbhAvAt / tatosyAvirodhenaiva vyaMjaka iti nizcIyate dRSTAntasAdhAdadRSTAMtotsaraNAdityanena dRSTavirodhasya nivartanAt / na tu kayaMcidapi dRSTAMtavaidhAdadRSTavaiparItyAdityaneneSTavirodhasya pariharaNAt dRSTaviparatisya sarvathAniSTatvAt / ___ yahAM punaH kisIkI zaMkA hai ki isa prakAra to pratyakSa pramANadvArA dekhe gaye aura anumAna Adi pramANoMse iSTa kiye gaye svarUpoMse viruddha ho rahe svarUpoM karake bhI usa arthakI vyaJjanArUpa ipti karAnevAlA jJAna naya bana baiThegA ! isapara AcArya kahate haiM ki yoM to zaMkA nahIM karanI cAhiye / kyoMki dRSTAnta dharmIke sAtha iSTa, abAdhita, asiddha svarUpa sAdhyakA sAdharmya ho jAne karake avirodha rUpase padArtha vizeSoMkA jJApaka nayajJAna hai, aisA zrI samantabhadra bhAcAryane kahadiyA hai / jisa anvayadRSTAntakA dharma samAna hai, usake sAtha sAdhyadharmIkA sAdharmya hoya / thoDA bhI vaidharmya nahIM honA cAhiye / arthAt-nirNIta kiye gaye dRSTAntake sAtha prakaraNaprApta sAdhyakA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazvokavArtike sAdharmya ho jAnese jJapti karanemeM kabhI pratyakSa yA anumAna Adise virodha nahIM AtA hai / tisa kAraNa isa arthakA avirodha karake hI naya jJAna vyaMjaka hai / aisA nizcaya kara liyA jAtA hai / anvaya dRSTAntakA sAdharmya milA denese anya dRSTAntoMkA nirAkaraNa karadiyA jAtA hai| isa karANa isa dRSTAnta sAdharmyake vacana karake dRSTa pratyakSa pramANase AnevAle virodhakI nivRtti ho jAtI hai / anvaya dRSTAntake vidharmApane se yadi naya vyaMjaka hotA to kisI bhI prakAra se pratyakSa dvArA Aye huye virodhakI nivRtti nahIM ho sakatI thI aura adRSTa vaiparItya yAnI dRSTase viparItapanA nahIM isa vizeSaNa karake to anumAna Adi pramANoMse Ane yogya virodhoMkA parihAra ho jAtA hai / kyoMki dRSTa viparIta ho rahe anumAna Adi viruddha padArthoMkA nayoM dvArA jJAna ho jAnA sabhI prakAroMse aniSTa hai / "sadharmaNaiva sAdhyasya sAdharmyAta" isa vAkya karake dRSTAntasAdharmya aura adRSTAntavaidharmya ye donoM artha nikala Ate haiM / ataH dRSTAntasAdharmyase dRSTa virodha aura adRSTAnta vaidharmyase iSTa virodhakI nivRtti ho jAtI hai / pramANoMse aviruddha svarUpa karake usa sAdhyakA vyaMjaka nayajJAna hotA hai / 214 svayamudAhRtazcaivaM lakSaNo nayaH svAmisamaMtabhadrAcAryaiH / " sadeva sarva ko necchetsvarUpAdicatuSTayAt " iti sarvasya vastunaH syAdvAdapravibhaktasya vizeSaH sacvaM tasya vyaMjako bodhaH svarUpAdicatuSTayAd dRSTasAdharmyasya svarUpAdicatuSTayAt sannizcitaM na pararUpAdicatuSTayena tadvatsarve vivAdApanaM sat ko necchet ? kasyAtra vipratipattiriti vyAkhyAnAt / svAmI zrI samantabhadra AcArya mahArAjane svayaM apane devAgama stotrameM isI prakAra lakSaNavAle nayako udAharaNa dekara samajhA diyA hai ki (6 sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt asadeva viparyAsAnna cena vyavatiSThate " / cetana, acetana, dravya paryAya Adi sampUrNa padArthoMko svarUpa ( svadravya ) Adi yAnIM svakSetra, svakAla, svabhAva isa svakIya catuSTayase sat svarUpa hI kauna nahIM icchegA / arthAt svacatuSTayase sampUrNa padArtha astirUpa haiM / yaha eka nayakA viSaya hai, tathA parakIya catuSTayase sampUrNa padArtha nAsti svarUpa hI haiN| yaha dUsarA naya hai / anyathA vyavasthA nahIM hai / svakIya aMzoMkA upAdAna aura parakIya aMzoMkA tyAga karanA hI vastuke vastutvako rakSita rakhatA hai| isa prakAra syAdvAda siddhAnta anusAra pRthak pRthak vizeSa dharmose gRhIta huye sampUrNa vastukA jo vizeSa yAnI satva hai / usa astitvakA svarUpa Adi catuSTaya vyaMjaka jJAna naya hai / dRSTa padArtha ke sAtha sAdharmyakA svarUpa Adi catuSTayase vastumeM astitva nizcita kiyA gayA hai| parakIya rUpa, kSetra, Adike catuSTaya karake vastukA astitva nirNIta nahIM hai / usIke samAna sabhI vivAda meM prApta 1 ho rahe jIva, bandha, mokSa Adi padArthoMke astitvako kauna nahIM iSTa karegA ? arthAt - isa prakAra ant vivakSAse pramANa siddha padArthoMke isa astitvameM bhalA kisa vidvAnako vivAda par3A rahA sakatA hai / arthAt - kisIko bhI nahIM / isa prakAra usa kArikAkA vyAkhyAna hai /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAyacintAmaNiH saMkSepato nayavibhAgamAmarzayati / sAmAnyarUpase nayakI saMkhyA aura lakSaNako kahakara aba zrI vidyAnanda AcArya nayake saMkSepase vibhAgoM kA acchA parAmarza karAte haiN| yA " Adarzayati " aisA pATha rakhiye / saMkSepAvizeSeNa dravyaparyAyagocarau / dravyArthI vyavahArAMtaH paryAyArthastato'paraH // 3 // 215 saMkSepase naya do prakAra mAne gaye haiN| pramANakA viSaya vastu to aMzI hI hai / tathA dravya aura paryAya usake aMza haiM / vastuke vizeSa dharma karake dravya aura paryAyako viSaya karanevAle dravyArthika aura paryAyArthika naya haiM / aura usase nirAlA paryAyArthika naya hai, jo ki RjusUtra se prArambha kara evaM bhUtataka bhedoMse tadAtmaka ho rahA hai / vizeSataH saMkSepAdvau nayau dravyArthaH paryAyArthatha / dravyaviSayo dravyArthaH paryAyaviSayaH paryAyArthaH prathamo naigamasaMgrahavyavahAravikalpaH / tatoparacaturdhA RjusUtrazabdasamabhirUDhaivaMbhUtavikalpAt / sAmAnyarUpase vicAra kara cukanepara aba vizeSarUpase apekSA hote samte parAmarza calAte haiN| ki saMkSepase naya do hai / eka dravyArtha hai aura dUsarA paryAyArtha hai / vastuke nitya aMza dravyako viSaya karanevAlA naya dravyArtha hai aura vastuke anitya aMza paryAyoMko viSaya karanevAlA naya paryAyArthakA udara anya bhI zeyapadArthoMko dhAra letA hai / pahile dravyArtha nayake naigama saMgraha aura vyavahAra ye tIna vikalpa hai / usase bhinna dUsarA paryAyArtha naya RjusUtra, zabda, samabhirUDha, aura evaMbhUta ina bhedoMse cAra prakArakA hai / vistareNeti saptaite vijJeyA naigamAdayaH / tathAtivistareNaitadbhedAH saMkhyAtavigrahAH // 4 // aura bhI vistAra karake vizeSarUpase vicAranepara to ye naya naigama Adika evaMbhUta paryanta sAta haiM / isa prakAra samajha lenA cAhiye / tathA atyanta vistAra karake nayake vizeSoMkI jijJAsA honepara saMkhyAte zarIravAle ina nayoMke meda ho jAte haiM / arthAt-zabda vastuke dharmako kahate rahate. 1 haiM / ataH jitane zabda haiM utane naya haiM, akAra, kakAra, Adi varNodvArA banAye gaye abhidhAyaka zabda saMkhyAta prakArake hI haiM, zabdoMke meda asaMkhyAta aura ananta nahIM ho sakate haiN| kitanA bhI ghora parizrama karo pacAsoM akSaroMkA yA padoMkA sammelana kara banAye gaye zabda bhI saMkhyAta hI baneMge, jo ki madhyama saMkhyAta hai / jaina siddhAnta anusAra 1 kAkha yojana lambe cauDe goka
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 tattvAryazlokavArtike 1 hajAra yojana gahare anavasthA kuMDa, zalAkA kuMDa, pratizalAkA kuMDa, mahAzalAkA kuMDoMko banAyA jaay| anavasthA kuMDako sarasoMse zikhA bharakara jambUdvIpase pare dUne dUne vistAravALe dvIpa samudroMmeM eka eka sarasoMko DAlate huye krama anusAra pUrva pUrva kuMDake bhara jAnepara- agrimakuMDameM eka eka sarasoM DAlate DAlate eka lAkha yojana lambe cauDe, gola eka hajAra gahare mahAzalAkAko bharadenevAle antima anavasthA kuMDakI sarasoMmeMse eka kama kara denepara utkRSTa saMkhyAta nAmakI saMkhyA banatI haiM / bAta yaha hai ki zabdoMkI apekSA nayoMke bheda adhikase adhika madhyamasaMkhyAta haiN| yaha saMkhyA koTi, araba, kharaba, nIla, padma, Adi saMkhyAoMse kahIM bahuta adhika hai / kRta evamataH sUtrAllakSyata ityAha / isa zrI umAsvAmI mahArAjake choTese sUtrake isa prakAra sAmAnya saMkhyA, saMkSepase bheda, vizeSa svarUpase vikalpa, aura atyanta vistArase nayoMke vikalpa isa prakArakI sUcanA kisa DhaMgase jAna lI jAtI hai ! isa prakAra ziSyakI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttara kahate haiM / bhAvArya-mAtAke udarase janma lete hI bAlaka jinendradevako indra Adika deva sumeruparvatapara lejAkara eka hajAra ATha kalazoMse usa laghuzarIra jinendrabAlakakA abhiSeka karate haiN| yahAM bhI aisI zaMkAyeM honA sukhma haiN| kintu vastuke ananta zaktiyoMkA vicAra karanepara ve zaMkAyeM karpUrake samAna uDa jAtI haiN| eka tila barAbara rasAyana auSadhi sampUrNa bambe cauDe zarIrako nIroga kara detI hai| pahADI vicchUke eka rattIke daza sahasrayAM bhAga tule huye viSase manuSyakA do mana zarIra viSAkta ho jAtA hai / eka jo yA aMgulake samAna lambI, cauDI choTI machalIke Upara lAkhoM mana pAnIkI dhAra paDe to bhI vaha nahIM ghabaDAtI hai / pratyuta kabhI kabhI nAcatI ghUmatI kiloche karatI huI harSa pUrvaka saikaDoM gaja UMcI jaladhArApara usako kATatI huI Upara caDha jAtI hai| bAta yaha hai ki mAtra aMgulake asaMkhyAtaveM bhAgameM samA jAnevAle choTese pudgala skandhake bigaDa jAnepara saikaDoM kosataka bImAriyAM phaila jAtI haiM / saikaDoM kosa lambI bharI huI vArudakI nAlIko uDAdene ke liye agnikI eka cinagArI paryApta hai / isI prakAra mahAmanA puruSoMke mukhase nikale huye udAtta zabda aparimita arthako pratipAdana kara dete haiM / isI bAtako zrI vidyAnanda AcAryake mukhase suniye / nayo nayo nayAzceti vAkyabhedena yojitH| naigamAdaya ityevaM sarvasaMkhyAbhisUcanAt // 5 // zrI umAsvAmI mahArAjane isa sUtrake vidheyadalameM nayA isa prakAra zabda kahA hai| vAkyoM yA padoMke bheda karake eka naya, do naya aura bahutase naya isa prakAra ekazeSadvArA yojanA kara dI gayI hai / isa DhaMgase naigama Adi mAta nayoM ke sAtha " nayaH" isa eka vacanakA sAmAnAdhikaraNya
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 217 karanese sAmAnya saMkhyA ekakA bodha ho jAtA hai aura " nayoM " ke sAtha anvaya kara denese saMkSepase do bhedavAle naya ho jAte haiM / tathA " nayAH " ke sAtha ekArtha kara denese vistAra aura prati vistArase nayoMke bheda jAna liye jAte haiM / isa prakAra gaMbhIra sUtradvArA hI cAroM orase sampUrNa saMkhyAoMkI sUcanA kara dI jAtI hai / sadRza arthako rakhate huye samAnarUpavAle padoMkA eka vibhakti meM eka hI rUpa avaziSTa raha jAtA hai / ghaTazva, ghaTazva, ghaTazva, kahane se eka ghaTa zabda zeSa raha jAyagA / anyoMkA lopa ho jAyagA / ' yaH ziSyate sa lupyamAnArthavidhAyI' aura lopa kiye jA cuke zabdoM ke arthako vaha bacA huA pada-kahatA rahegA / isa prakAra ekazeSa vRtti hai / isakA pakSa utanA prazasta nahIM hai jitanA ki svAbhAvika pakSa uttama hai / yAnI tisa svabhAvase ho / " "" vaha zabda aneka arthoko kaha detA hai / athavA ghaTAH eka naya, do naya, bahuta naya ina arthoko svabhAvase hI pratipAdana karatA rahatA hai / jaina siddhAnta anusAra donoM pakSa abhISTa hai / prakAra zabda zaktike "" " nayAH yaha zabda " naigama saMgrahanyavahAra rjusUtra zabdasamabhirUdaivaMbhUtA nayAH ityatra naya ityekaM vAkyaM, te nau dravyArthika paryAyArthiko iti dvitIyamete nayAH sapteti tRtIyaM punarapi te nayAH saMkhyAtA zadvata iti caturthe / saMkSepaparAyAM vAkmavRttau yaugapadyAzrayaNAt / nayazca nayau ca nayAzca nayA ityekazeSasya svAbhAvikasyAbhidhAne darzanAt / keSAMcittathA vacanopalaMbhAcca na virudhyate / naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zadva, samabhirUDha, evaMbhUta, sAta naya haiM / isa prakAra eka vacana lagAkara eka vAkya to yoM hai ki naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zaGkha, samabhirUDha, evaMbhUta, ye sAtoM ekanayasvarUpa haiM / aura dUsarA vAkya nayau lagAkara yoM hai ki naigama Adi sAtoM naya do nayasvarUpa haiN| tathA ye sAtoM bahuta nayoM svarUpa haiN| yaha tIsarA vAkya hai / phira bhI zadoMkI apekSAse ve naigama Adika lAkhoM, karoDoM Adi saMkhyAvAlI saMkhyAtIM naye haiM / yaha cauthA vAkya bhI sUtrakA hai / sUtrakAra mahArAja ke vacanoMkI pravRtti saMkSepase kathana karanemeM tatpara ho rahI hai / ataH yugapat cAroM vAkyoMke kathana karanekA Azraya kara lenese cAra vAkyoMke sthAnapara eka hI sUtravAkya raca diyA gayA hai / cAra vAkyoMke badale meM eka vAkya banAnA vyAkaraNa zAstra ke pratikUla nahIM hai / kintu anukUla hai / eka naya, do naya aura bahuta naya isa prakAra dvandva samAsa karanepara " nayAH yaha eka pada bana jAtA hai / aneka samAna arthaka padoMke honepara zadba svabhAvase hI prApta huye eka zeSakA kathana karanA zadboM meM dekhA jAtA hai / tathA kinhIM vidvAnoMke mata anusAra eka naya, do naya, bahuta naya, isa prakAra arthakI vivakSA honepara tisa prakAra "" nayAH " aise pahile se hI bane banAye kathanakA uccAraNa dIkha rahA hai| ataH koI virodha nahIM AtA hai / paripUrNa 1 candramAkI kRSNa pakSa dvitIyA Adi tithiyoM meM eka eka kaLA rAhu vimAna dvArA Dhaka jAtI hai| isa "" 28
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 svArthakokavArtike mantavyakI apekSA yaha siddhAnta acchA hai ki dvitIyA, tRtIyA, Adika tithiyoM meM svabhAvase hI candramAkA utanA, utanA kamatI prakAza Atmaka pariNAma hotA hai / camakIle padArthoM meM sUrya, raMge huye vastra, darpaNa, andhakAra, chAyA, Adise kAntikA vipariNAma ho jAtA hai / yaha ThIka hai / phira bhI bahiraMga padArthoMkI nahIM apekSA karake bhI suvarNa, motI, giragiTakA zarIra, baliSTha manuSya, aneka prakArakI kAntiyoMko badalatA rahatA hai| zarIrasaundarya kAvaNya bhI naye naye raMga chAtA hai / " pratikSaNaM yadbhavatAmupaiti tadeva rUpaM ramaNIyatAyAH " / ina kAryoM meM kAraNoMkI apekSA avazya hai / kyoMki vinA kAraNoMke kArya hote nahIM haiN| phira bhI prasiddha ho rahe kAntike kAraNoMkA vyabhicAra dekhA jAtA hai / ataH candramAke svAbhAvika utanI utanI kAntike samAna zadvakI svAbhAvika zaktike anusAra tisa prakAra nayAH kaha dene se cAroM vAkya usake peTameM gatArtha ho jAte haiM / candrakI kAntike prathama pakSa samAna zadvakA pahilA pakSa ekazeSa bhI garhya nahIM hai / " "" atra vAkyabhede naigamAderekasya dvayozva sAmAnAdhikaraNyAvirodhAcca gRhA grAmaH devamanuSyA ubhau rAzI iti yathA / 1 " " jas adhikaraNa isa sUtra vAkyoMkA bheda karanepara naigama Adika ekakA aura dokA naya zadvake sAtha samAna 'adhikaraNapane kA avirodha ho jAnese tisa prakAra sUtravacana meM koI virodha nahIM jAtA hai / jaise ki aneka gRha hI to eka grAma hai / sampUrNa deva aura manuSya ye donoM do rAzi haiN| yahAM aura " su " aise nyAre vacana ke hote huye bhI aneka gRhakA eka prAmake sAtha samAna panA nirdoSa mAnA gayA hai / " devamanuSyAH " zadva bahuvacanAnta hai / aura rAzI dvivacanAnta hai / donoMkA uddezya vidheya bhAva bana jAtA hai / usI prakAra " naigamAdayo nayaH " " naigamAdayo nayau " " naigamAdayo nayAH isa prakAra bhinna vAkya banAnepara uddezya bidheya dalake zAdvabodha karane meM koI hAni nahIM AtI hai| ," nanvevamekatva dvitvAdisaMkhyAgatAvapi kathaM nayasya sAmAnyalakSaNaM dvidhA vibhaktasya tadvizeSaNaM vijJAyata ityAzaMkAyAmAha / yahAM zaMkA hai ki isa prakAra nayaH, nayau, nayAH, isa vAkyabheda karake ekapana, dopana, Adi saMkhyAkA jJAna ho cukanepara bhI dravya aura paryAya ina do prakAroMse vibhakta kiye gaye nayakA sAmAnya lakSaNa unakA vizeSaNa hai, yaha vizeSatayA kaise jAnA jA sakatA hai ? aisI AzaMkA honepara zrI vidyAnanda AcArya spaSTa uttara kahate haiM / nayanAM lakSaNaM lakSyaM tatsAmAnyavizeSataH / nIyate gamyate yena zrutArthAMzo nayo hi saH // 6 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 219 tadaMzo dravyaparyAyalakSaNau sAdhyapakSiNau / . nIyete tu yakAbhyAM tau nayAviti vinizcitau // 7 // jisa kAraNase ki una sAmAnya aura vizeSarUpase yahAM nayoMkA lakSaNa dikhalAne yogya hai, tisa kAraNa jisa karake zrutajJAnase jAne huye arthakA aMza prApta kiyA jAya yAnI jAnA jAya vaha jJAna niyamase naya kahA jAtA hai / pramANa Atmaka zrutabAnase jAne gaye usa vastuke do aMza haiN| eka dravyasvarUpa aMza hai| dUsarA paryAyasvarUpa aMza haiM / jo ki nayoM ke dvArA sAdhane yogya pakSa meM prApta ho rahe haiN| jina do nayoM karake vastuke ve do aMza prApta karaliye jAya ve do naya haiN| isa prakAra vizeSatayA do naya nirNIta karadiye gaye haiN| nayakA sAmAnya lakSaNa sabhI vizeSa nayoMmeM ghaTita ho jAtA hai / sAmAnya nayakA viSaya bhI sabhI neya viSayoMmeM anvita ho rahA hai| ___ nIyate'neneti naya ityukte tasya viSayaH sAmarthyAMdAkSipyate / sa ca zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyAMza iti tadapekSA niruktirnayasAmAnya lakSaNe lakSayati, tathA nIyete yakAbhyAM tau nayAvityukte tu dravyArthikaparyAyArthiko nayau dvau tau ca dravyaparyAyAviti tadapekSaM nirvacanaM nayavizeSadvayalakSaNaM prakAzayati / jisa karake aMzakA jJAna karAyA jAya aisA jJAna naya hai, isa prakAra kaha cukanepara usa nayakA viSaya to vinA kahe huye bhI zadvakI sAmarthya dvArA AkSepase labdha ho jAtA hai| aura vaha viSaya pahile nahIM viSaya hotA huA zrutajJAna nAmaka pramANa dvArA aba viSaya kiye jA cuke prameyakA aMza hai| isa kAraNa usa viSayakI apekSA ho rahI nirukti yahAM nayake sAmAnya lakSaNa meM dikhaga dI jAtI hai| yahAM eka viSaya aura eka hI viSayI hai / tathA jina do bApakoM karake vastuke do aMza gRhIta kiye jAte haiM, ve do naya haiN| isa prakAra kahanepara to dravyArthika aura paryAyArthika do naya jJApaka huye aura unake viSaya to vastu ke do aMza dravya aura paryAya huye| isa prakAra una dravya aura paryAyoMkI apekSAse kiyA gayA naya zabdakA nirvacana to nayake donoM vizeSa lakSaNoMkA prakAza karA rahA hai| do viSayoMkI apekSA do jJApaka viSayI nirNIta kiye jAte haiN| nanu ca guNaviSayo guNArthikopi tRtIyo vaktavya itytraah| yahAM prazna hai ki vastuke aMza ho rahe dravya, guNa, aura paryAya tIna sune jAte haiM / jaba ki dravyako viSaya karanevAlA dravyArthika naya hai aura paryAya aMza ko jAnanevAlA paryAyArthika naya hai / taba to tisa hI prakAra nityaguNoMko viSaya karanevAlA tIsarA naya guNArthika bhI yahAM kahanA cAhiye / isa prakAra prazna honepara yahAM zrI vidyAnandasvAmI uttara kahate haiM /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 tattvAryazlokavArtike guNaH paryAya evAtra sahabhAvI vibhaavitH| iti tadgocaro nAnyastRtIyosti guNArthikaH // 8 // guNArthika naya nyArA nahIM hai| paryAyArSikameM usakA antarbhAva ho jAtA hai / paryAyakA siddhAnta lakSaNa " aMzakalpanaM paryAyaH " hai, vastuke sadbhUta aMzoMkI kalpanA karanA paryAya hai| dravyake dvArA ho rahe aneka kAryoMko jJApaka hetu mAnakara kalpita kiye gaye pariNAmI nitya guNa to vastuke sAtha rAnevAle sahabhAvI aMza haiM / ataH SaTsthAnapatitahAni vRddhioM se kisI bhI ekako pratikSaNa prApta ho rahe, avibhAga praticchedoMko dhAranevAlI paryAyoM karake pariNamana kara rahe rUpa, rasa, cetanA, sukha, astitva, vastutva, Adika guNa to yahAM sahabhAbI paryAyasvarUpa hI vicAra liye jA cuke haiN| isa kAraNa una guNoMko viSaya karanevAlA bhina tIsarA koI guNArthika naya nahIM hai| mAvArtha-paryAyoMkA peTa bahuta bar3A hai| dravyake nitya aMza guNa aura utpAda vyaya dhrauvya, svaprakAzakatva, paraprakAzakatva, ekatva, anekatva, Adika svabhAva avibhAga praticcheda ye saba paryAyeM haiM / eka guNakI kramamAvI paryAya eka samayameM eka hogii| jo ki aneka avibhAga praticchedoMkA samudAyarUpa bhAva aMza hai| hAM, svabhAvoMkI bhitti paravyapadeza kiye jA rahe utpAda vyaya, dhrauvya, vA choTApana baDApana ye paryAyeM to eka sAtha bhI kaI ho jAtI hai| jaise ki eka samayameM mAtra phala harA hai / dvitIya samayameM pIlA hai, pahile samaya AtmAmeM darzana upayoga hai| dUsare samaya matijJAna upayoga hai / rUpaguNa yA cetanA guNakI ye ukta paryAyeM kramase hI hogii| eka samayameM avibhAga praticchedavAlI do paryAyeM nahIM ho sakatI hai| hAM, haritapanakA nAza pItatAkA utpAda aura varNa sahitapanakI sthiti ye tInoM paryAyeM pIta avasthAke samaya vidyamAna haiM / koI virodha nahIM hai / eka guNakI avibhAga praticchedavAlI do paryAyoMkA eka samayameM virodha hai / isI prakAra guNake sarvathA pratipakSI ho rahe dUsare guNakA eka dravyameM sadA rahanekA virodha hai| jaise ki pudgalameM rUpa guNa hai, rUpAbhAva guNa pudgalameM kamI nahIM hai / AtmAmeM cetanA guNa, acaitanya guNa nhiiN| dharma dravyameM gati hetutva nAmakA bhAva Atmaka anujIvI guNa hai / ataH dharmadravyameM sthitihetutva guNa nahIM pAyA jA sakatA hai| bAta yaha hai ki vastudvArA ho rahe kAryokI apekSA vastumeM guNa juDe huye mAne jAte haiN| saMsArameM kisI bhI vastuse viruddha kArya nahIM ho rahA hai| ataH anujIvI do viruddha guNa eka dravyameM kabhI nahIM pAye jAte haiN| ye jo nityatva, anityatva, ekatva, banekatva, ApekSika halakApana, bhArIpana, adhika mIThApana, nyUna mIThApana Adi svabhAva, eka samayameM dekhe jA rahe haiM, ve saba to saptamaMgIke viSaya ho rahe svabhAva hai| nitya pariNAmI ho rahe anujIvI guNa nahIM hai / vastumeM anujIvI viruddha do guNoMko Tikaneke kiye sthAna nahIM hai / viruddha sArikha dIkhate huye, dharma vA svamAva cAhe jitane Thahara jaao| vicAriye
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 221 ki pudgala dravyameM rUpa nAmaka nitya guNake samAna yadi rUpAmASa mI guNa jaDA huA ho to rUpaguNa vicArA pudgalako nIle, pIle raMgase pariNAma karAvegA aura usake viruddha rUpAbhAva to pudgalako AkAzake samAna sarvathA nIrUpa banAye rakhanekA aTUTa parizrama kregaa| aisI viruddhoMke sAya laDAImeM guNoMke samudAya pudgala dravyakA nAza ho jAnA anivArya hai / pokharameM sA~DoMkI laDAI honepara meMDakoMpara Apatti A jAtI hai / isI prakAra caitanya, acaitanyake kAryoMmeM vadhyaghAtaka virodha paDa jAnese dravyoMkA nAza avazyambhAvI ho jAvegA jo ki aniSTa hai / ataH dravyameM akSuNNa juDe huye aviruddha pariNAmI ho rahe nitya guNa usake aMza haiN| ve paryAyArthika nayase viSaya kara liye jAte haiM / una guNoMkA akhaNDa piNDa nityadravya to dravyArthika nayakA viSaya hai| paryAyo hi dvividhA, kramabhAvI sahabhAvI ca / dravyamapi vividhaM zuddhAzuddhaM ca / tatra saMkSepazadvavacane dvitvameva yujyate, paryAyazadvena paryAyasAmAnyasya svavyaktinyApinobhidhAnAt / dravyazaddhena ca dravyasAmAnyasya svazaktivyApinaH kathanAt / tato na guNaH sahabhAvI paryAyastRtIyaH zuddhadravyavat / ___ kAraNa ki paryAyArthika nayakA viSaya ho rahA paryAya do prakArakA hai| eka kramakramase honevAlA bAlya, kumAra, yuvA, vRddha, avasthAke samAna kramamAvI hai| dUsarA zarIrake hAtha, pAMva, peTa, nAka, kAna, Adi avayavoMke samAna sahabhAvI paryAya hai, jo ki akhaMDagyakI nitya zaktiyAM haiN| tathA dravyAryi nayakA viSaya dravya bhI zuddha dravya aura azuddha dravyake bhedase do prakArakA hai / dharma, adharma,AkAza,kAla, to zuddha dravya hI hai| hAM, jIvadravyameM siddha bhagavAn aura pudgalameM paramANu zuddha dravya kahe jA sakate haiM / sajAtIya dUsare pudgala aura vijAtIya jIva dravyake sAtha bandhako prApta ho rahe ghaTa, paTa, jIvitazarIra Adika azuddha pudgala dravya haiN| tathA vijAtIya pudgala dravyake sAtha vaMdha rahe saMsArI jIva azuddha jIva dravya haiM / yadyapi azuddha dravya do dravyoMkI milI huI eka vizeSa paryAya hai| phira bhI usa mizrita paryAyake aneka guNa pratikSaNa bhAva paryAyoMko dhArate haiM / ataH guNavAna honese vaha dravya mAnA jAtA hai / tisa nayake saMkSepase vizeSa bhedoMko kahanevAle tIsare vArtiko " saMkSepase " aisA zabda prayoga karanepara usa naya zadbameM dvivacanapanA hI ucita ho rahA mAnA jAtA hai| paryAya zabda karake apanI nitya aMza guNa, kramamAvI paryAya, kalpitaguNa, svabhAva, dharma, avibhAgapraticcheda, ina aneka vyaktiyoMmeM vyApanevAle paryAyasAmAnyakA kathana ho jAtA hai| aura dravya zabdakarake apanI nitya, anitya zaktiyoMke dhAraka zuddha, azuddha dravyoMmeM nyApanevAle dravyasAmAnyakA nirUpaNa ho jAtA hai| azuddha dravyakI niyata kAlataka pariNamana karanevAlI paryApti, yoga, dAhakatva, pAcakatva, AkarSaNazakti mAraNazakti, Adi paryAya zaktiyoMko yahAM anitya zaktiyAM padase pakaDalenA cAhiye / jabaki paryAya zabdase sabhI paryAyoMkA grahaNa hogayA / tisa kAraNa sahabhAvI paryAya ho rahA nitya guNa koI tIsarA neya viSaya nahIM hai, jaise ki zuddha dravya
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 tatvArthacokavArtike koI nyArA viSaya nahIM hai| dravyArthika nayase hI zuddha dravya, azuddha dravya, sabhI dravyoMkA jJApana ho jAtA hai| ataH do neya viSayoMko jAnanevAle dravyArthika aura paryAyArthika ye do naya hI paryApta haiN| saMkSepAvivakSAyAM tu vizeSavacanasya catvAro nayAH syuH, paryAyavizeSaguNasyeva dravyavizeSazuddhadravyasya pRthagupAdAnaprasaMgAt / ho, nayoMke bhedoMkA saMkSepase nahIM kathana karanekI vivakSA karanepara to vizeSoMko kahanevALe vacana bahuvacana " nayAH " banAkara cAra cAra naya ho skeNge| eka bheda dravyakA baDha jAyagA aura dUsarA vizeSa paryAyakA baDha jAyagA, jaba ki paryAyake vizeSa ho rahe guNako jAnaneke liye guNAthika naya nyArA mAnA jApagA to dravyake vizeSa ho rahe zuddha dravyako viSaya karanevAle zuddha dravyArthika nayake pRthaka grahaNa karaneksa prasaMga ho jAvegA / yo thoDe thoDese viSayoM ko lekara nayoM ke cAhe kitane bhI bheda kiye jAsakate haiN| nanu ca dravyaparyAyayostadvAMstRtIyosti tadviSayastRtIyo mULanayo'stIti cet na, tatparikalpane'navasthAprasaMgAva dravyaparyAyastadvatAmapi tadvadaMtaraparikalpanAnuSaktedurnivAratvAt / yahAM dUsarI zaMkA hai ki dravya aura paryAyoMkA milakara una donoMse sahita ho rahA piMDa eka tIsarA viSaya bana jAtA hai| usako viSaya karanevAlA tIsarA eka dravyaparyAyArthika bhI mUla naya kyoM ginAye jA rahe haiM / isapara AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki yadi isa prakAra una nayoMkI milA milakara cAroM orase kalpanA kI jAyagI taba to anavasthA doSa ho jAnekA prasaMga hogaa| kyoMki dravya aura paryAya tathA una donoMko dhAranevAle Azraya ina tInoMko milAkara eka nayA viSaya bhI gaDhA jA sakatA hai| ataH una tInoMvAle nyAre anya viSayako grahaNa karanevAlI nyArI nyArI nayoMkI kalpanA karanekA prasaMga kathamapi duHkhase bhI nahIM nivArA jA sakatA hai| arthAt jainasiddhAnta anusAra dravya aneka haiM / eka eka dravyameM anante guNa haiM / eka guNameM trikAlasambandhI ananta paryAyeM haiM / athavA vartamAna kAlameM bhI aneka ApekSika paryAyeM ho rahI haiN| anujIvI guNakI eka eka paryAyameM aneka avibhAga praticcheda haiM / na jAne kisa kisa anirvacanIya nimittase kisa kisa guNake kitane pariNAma ho rahe haiM / isa prakAra pasaraTTekI dUkAna samAna vastuke phaile huye parivArameMse cAhe jitanekA sammelana kara aneka viSaya banAye jA sakate haiN| aisI dazAmeM niyata viSayoMko jAnanevAle nayoMkI koI vyavasthA nahIM ho pAtI hai| anavasthA doSa Tala nahIM sakatA hai| saca pUcho to dravya aura paryAyoMkA kathaMcit abheda mAna lenepara tIsarA, cauthA koI sadvAn DhUMDhanepara bhI nahIM milatA hai| ataH do nayoMke mAna lenese sarva vyavasthA bana jAtI hai| anavasthA doSako khalpa bhI avakAza nahIM prApta hotA hai|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 223 yadi tu yathA tavovayavAstadvAnavayavI paTastayorapi taMtupaTayornAnyosti tadvAMstasyApratIyamAnatvAt / tathA paryAyAH svabhAvAstadvad dravyaM tayorapi nAnyastadvAnasti pratItiviroSAditi matistadA pradhAnabhAvena dravyaparyAyAtmakavastupramANaviSayastatopodhTataM dravyamAtraM dravyArthika viSayaH paryAyamAtraM paryAyArthikaviSaya iti na tRtIyo nayavizeSosti yato mULanayastRtIyaH syAt / tadevam / 1 yadi Apa zaMkAkAra yaha siddhAnta samajha cuke ho ki jisa prakAra tantu to avayava haiM / aura una tanturUpa avayavoMse sahita eka nyArA avayavI paTa dravya hai / phira una donoM tantu aura paTakA bhI tadvAn koI tIsarA nyArA Azraya nahIM hai| kyoMki tIsarI koTipara jAnakara koI nyAre usa adhikaraNa kI pratIti nahIM ho rahI hai / tisI prakAra paryAyeM to svabhAva haiN| aura una paryAyoMse sahita ho rahA paryAyavAn dravya hai / kintu phira una donoM paryAya aura dravyoMkA unase sahita hotA huA koI nyArA adhikaraNa nahIM hai / kyoMki pratItiyoMse virodha hotA hai / anavasthA doSa bhI hai / ataH tantuvAn paTakA jaise koI tIsarA adhikaraNa nyArA nahIM hai / usI prakAra dravya aura paryAyoMkA adhikaraNa bhI koI nyArA nahIM hai / AcArya kaha rahe haiM ki isa prakAra mantavya hoya taba to bahuta acchA hai / dekho pradhAna rUpase dravya aura paryAyake sAtha tadAtmaka ho rahe vastuko pramANa jJAna viSaya karatA hai / usa akhaMDa piMDarUpa vastuse buddhidvArA pRthag bhAvako prApta kiyA gayA kevala nitya aMza dravya to dravyArthika nayakA viSaya hai / aura pramANake viSaya ho rahe vastuse jJAna dvArA apoddhAra ( pRthag - bhAva ) kiyA gayA kevaLa paryAya ( mAtra ) to paryAyArthika nayakA viSaya hai / aba nayoMke dvArA jAnane yogya dravya aura paryAyoMse nyArA koI tIsarA " tadvAn " padArtha zeSa nahIM rahajAtA hai / jisako ki vizeSarUpa se jAnane ke liye tIsarA mUlanaya mAnA jaave| hAM, jo vastu pramANase jAnI jArahI hai, vaha to prameya hai / aMzoMko jAnanevAle nayoM karake " neya " nahIM haiM / jaina siddhAnta anusAra dravya aura paryAyoMse kathaMcit bheda, abheda, Atmaka vastu gumphita ho rahI hai / tisa kAraNa isa prakAra siddhAnta bana jAtA hai / so suniye / 1 pramANagocarAyAMzA nIyate yairanekadhA / te nayA iti vyAkhyAtA jAtA mUlanayadvayAt // 9 // jina jJAnoMkarake pramANake viSaya ho rahe arthake aneka aMza abhiprAyoM dvArA jAnakiye jAte haiM, ve jJAna naya haiM / aura ve naya mUlabhUta dravyArthika aura paryAyArthika do nayoMse pratipanna hote huye aneka prakArake bakhAna diye jAte haiM / dravyaparyAyasAmAnyavizeSaparibodhakAH / . na mUlaM naigamAdInAM nayAzcatvAra eva tat // 10 //
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazloka vArtike sAmAnyasya pRthaktvena dravyAdanupapattitaH / sAdRzyapariNAmasya tathA vyaMjanaparyayAt // 11 // vaisAdRzyavivartasya vizeSasya ca paryaye / aMtarbhAvAdvibhAvyeta dvau tanmUlaM nayAviti // 12 // 224 1 naigama Adi sAta nayoMke mUlakAraNa dravyArthika aura paryAyArthika do naya haiM, kintu dravyako, paryAyako, sAmAnyako, aura vizeSako, cAroM orase samajhAnevAlI cAra nayeM hI naigama AdikoM ke mUla kAraNa nahIM haiM / tisa kAraNa do nayoMko mULa mAnanA cAhiye / sAmAnyArthika naya mAnanA Avazyaka nahIM hai / dravyase pRthakAne karake sAmAnyakI siddhi nahIM ho sakatI hai| kyoMki jaina siddhAntameM aneka samAna jAtIya padArthoMke sadRzapane se ho rahe pariNAmako sAmAnya padArtha mAnA hai / aura tisa prakArakA sadRza pariNAma to dravyakI vyaMjana paryAya hai / aneka sadRza pariNAmoMkA piMDa ho rahA sAmAnya padArtha to dravyArthika naya dvArA hI jAna liyA jAtA hai| ataH sAmAnyArthika koI tIsarA naya nahIM hai| parIkSA nukhameM " sadRzapariNAmastiryak khaNDamuNDAdiSu gotvavat " parApara vivarta vyApi dravyamUrdhvatA mRdiva sthAsAdiSu khaMDa, muNDa, kapilA, dhenu, Adi aneka gauoMmeM rahanebAle goke samAna tiryak sAmAnya aneka ghaTa, kalaza Adi meM sadRza pariNAmarUpa varta rahA hai / yaha dravyasvarUpa hI hai / tathA dravyako pUrvApara paryAyoMmeM vyApanevAlA UrdhvatA sAmAnya hai / jaise ki sthAsa, koza, kuzUla Adi paryAyoM meM muktikA UrdhvatA sAmAnya hai / athavA bAlya, kumAra, yauvana, nArakI, pazu, deva, Adi paryAyoMmeM AtmA dravya UtA sAmAnya paDatA hai / ye donoM sAmAnyadravya svarUpa haiM / ataH dravyArthika nayake viSaya haiM / tathaiva visadRzapanarUpa karake pariNAma ho rahe vizeSakA paryAya antarbhAva ho jAtA hai / ataH vizeSakA paryAyArthika naya dvArA bhAna ho jAvegA / cauthe vizeSArthika nayake mAnanekI AvazyakatA nahIM hai / zrI mANikyanandI AcArya kahate haiM ki " ekasmin dravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyAH Atmani harSaviSAdAdivat " " arthAntaragato visadRzapariNAmo vyatireko gomahiSAdivat " eka dravyameM krama se honevAle pariNAma to paryAya nAmake vizeSa haiM, jaise ki AtmAmeM harSa, vivAda, Adi vizeSa haiM / aura nyAre nyAre artho meM prApta ho rahA vilakSaNapanekA pariNAma hai, yaha vyatireka nAmakA vizeSa hai / jaise ki gAya, bhaiMsa, ghoDA, hAthI, Adi meM vizeSa hai / ye sabhI vizeSa paryAyoMmeM antarbhUta ho jAte haiM / isa kAraNa una dravya aura paryAyoMko mULa kAraNa mAnakara utpanna huye dravyArthika aura paryAyArthika do hI mUla naya vicAra liye gaye haiM / cAra mULa naya nahIM haiM / zAkhAyeM cAhe jitanI banAlo apane abhiprAyoM anusAra gharakI bAta hai / 1
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 225 nAmAdayopi catvArastanmUlaM netyato gataM / dravyakSetrAdayazcaiSAM dravyaparyAyagatvataH // 13 // isa ukta kathanase yaha bhI jJAta ho cukA hai ki nAma Adika bhI cAra una nayoMke mUla nahIM haiN| aura dravya kSetra Adika viSaya bhI una nayoMke utpAdaka mULa kAraNa nahIM haiM / arthAtnAma, sthApanA, dravya, bhAva, ina cAra viSayoMko mUlakAraNa mAnakara nAmArthika, sthApanArthika, dravyArthika, aura bhAvArthika ye cAra mULa naya nahIM ho sakate haiN| athavA dravya, kSetra, kALa, mAva ina viSayoMko mUla kAraNa mAnakara dravyArthika, kSetrArthika, kAlArthika, bhAvArthika ye cAra mUla naya nahIM ho sakate haiN| kyoMki ina nAma Adi cAroM aura dravya, kSetra, Adi cAroMkI dravya aura paryAyoMmeM hI prApti ho rahI hai| yAnI ye saba dravya aura paryAyoMmeM antarbhUta haiM / ataH mULa neya viSaya dravya aura paryAya do hI hue, adhika nhiiN| bhavAnvitA na paMcaite skaMdhA vA parikIrtitAH / rUpAdayo ta eveha tepi hi dravyaparyayau // 14 // dravya, kSetra, Adi cArake sAtha bhavako joDa denepara ho gaye pAMca bhI mUla neya padArtha nahIM haiM / arthAt-dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAva, ina pAMcako viSaya karanevAlI mULa naya pAMca nahIM ho sakatI haiM / athavA bauddhoMne rUpa Adika pAMca skandhoMkA apane granthoMmeM cAroM orase nirUpaNa kiyA hai, ve mI mULa neya viSaya nahIM haiM / arthAt-rUpaskandha, vedanAskandha, vijJAnaskandha, saMjJAskandha aura saMskAraskandha ina pAca viSayoM ko mAnakara mAtra mULanaya nahIM haiN| kyoMki ve dravya, kSetra, kAla, bhava, aura bhAva tathA rUpaskandha Adi pAMca bhI yahAM niyamase dravya aura paryAyasvarUpa hI hai, pAMcoMkA domeM hI antarmAva ho jAtA hai| ataH do hI dravyArthika aura paryAyArthika mULa naya hai, adhika nahIM haiN| tathA dravyaguNAdInAM SoDhAtvaM na vyavasthitaM / SaT syurmUlanayA yena dravyaparyAyagAhite // 15 // tisI prakAra vaizeSikoMke yahAM mAne gaye dravya, guNa, Adika mAva padArthoMkA chaha prakArapanA bhI svataMtra lattvapanese vyavasthita nahIM ho sakatA hai / jisa kAraNase ki una chaha mUla kAraNa neya viSayoMko jAnanevAle mULa naya chaha ho jAve / ve dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya ye chahoM bhAva padArtha niyamase dravya aura paryAyoMmeM hI antargata ho rahe haiM / arthAt dravya Adika chahoM bhAva vicAre dravya, paryAya ina do svarUpa hI haiM / ataH do hI mUlanaya haiM, atirikta nahIM hai| 29
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 tatvArthokavArtike 1 AcAryoM ke abhiprAya se ina chaha, solaha, paccIsa Adi padArthoM kA mAnanA bhI iSTa ho rahA dhvanita ho jAtA hai / kisIse vyartha dveSa karanA nayavAdiyoMko ucita nahIM hai / tabhI to siddhacakra pAThameM ' SaTpadArthavAdine namaH' ' SoDazapadArthavAdine namaH' 'paMcaviMzatitattvavAdine namaH' yoM mantra bolakara siddhaparameSThIko ardhya caDhAkara stuti kI gayI hai / ye pramANAdayo bhAvA pradhAnAdaya eva vA / te naigamAdibhedAnAmarthA nAparanItayaH // 16 // jo naiyAyikoM ke dvArA mAne gaye pramANa, prameya, saMzaya, Adika solaha bhAva padArtha tatvabheda rUpase mAne gaye haiM, athavA pradhAna Adika paccIsa hI bhAvatastra isa prakAra sAMkhyoMne mUla padArtha svIkAra kiye haiM, ve bhI naigama Adika bhedarUpa vizeSa nayoMke viSaya ho sakate haiM / jainasiddhAntameM nirNaya kiye gaye dravya aura paryAyase anya tattvoMkI vyavasthA karanevAlI koI nyArI nIti kahIM nahIM pravarta rahI hai / arthAt -1 pramANa, 2 prameya, 3 saMzaya, 4 prayojana 5 dRSTAnta 6 siddhAnta 7 avayava 8 tarka 9 nirNaya 10 vAda 11 jalpa 12 vitaMDA 13 hetvAbhAsa 14 chala 15 jAti 16 nigraha sthAna ye naiyAyikoM ke sokaDa padArtha mUlapadArtha nahIM bana pAte haiM / kintu dravya aura paryAya bhedaprabheda haiM / aura 1 prakRti 2 mahAn 3 ahaMkAra 4 zadvatanmAtrA 5 sparzatanmAtrA 6 rUpatanmAtrA * rasatanmAtrA 8 gandhatanmAtrA 9 sparzanaindriya 10 rasanA indriya 11 trANa iMdriya 12 cakSu indriya 13 zrotra indriya 14 vacana zakti 15 hAtha 16 patra 17 jananendritha 18 gudendriya 12. mana 20 AkAza 21 vAyu 22 teja 23 jala 24 pRthvI aura 25 puruSa ye sAMkhyoMke paccIsa tatra bhI mULapadArtha nahIM siddha ho pAte haiN| dravya aura paryAyake hI meda prabheda haiM / ataH nayoMke vizeSa prabhedoMse bhaleM hI inako nyArA nyArA jAnakiyA jAya kintu mULapadArthoko jAnane kI apekSA do hI mUlanaya mAnanA yatheSTa hai / mULa padArthoM athavA mULa jJAnoMmeM adhika jhagaDA baDhAnA vyartha hai / pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAMtAvayava tarkanirNayavAdajalpavitaMDA hetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAkhyAH SoDaza padArthAH kaizcidupadiSTAH, tepi dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyebhyo na jAtyaMtaratvaM pratipadyaMte, guNAdayazca paryAyAnnArthaMtaramityuktamAcaM / tato dravyaparyAyAveva tairiSTau syAtAM, tayoreva teSAmaMtarbhAvAnnAmAdivat / pramANa, prameya, saMzaya, Adika padArtha gautama RSidvArA nyAyadarzana meM mAne gaye haiM / pramAkA karaNa pramANa haiM / usake pratyakSa, anumAna, upamAna, zadva ye cAra bheda haiN| pramANake viSayako prameya kahate haiM / AtmA zarIra indriya, artha ( bahiraMga iMndriyoMke viSaya ) buddhi, mana, pravRtti, doSa,
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH pretyamAva, phala, duHkha, apavarga, ye bAraha prameya haiM / eka padArthameM aneka koTikA vimarza karanA saMzaya hai| jisakA uddezya lekara pravRtti kI jAtI hai, vaha prayojana padArtha hai| jisa arthameM laukika aura parIkSakoMkI buddhi samAnarUpase prAhikA ho jAtI hai, vaha dRSTAnta hai| zAstrakA Azraya lekara jJApanapana karake jisa arthako khIkAra kiyA gayA hai, usakI samIcIna rUpase vyavasthA kara denA siddhAnta hai / vaha sarvataMtra, pratitaMtra, adhikaraNa, abhyupagama, medoMse cAra prakAra hai| parArthAnumAnake upayogI aMgoMko avayava kahate haiM, jo ki anumAnajanya bodhake anukUla haiN| pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya, nigamana, ye avayavoMke pAMca meda haiN| vizeSarUpase nahIM jAne gaye tattvameM kAraNoMkI upapattise tattvajJAnake liye kiyA gayA vicAra tarka hai / vicAra kara svapakSa aura pratipakSapane karake arthakA avadhAraNa karanA nirNaya hai| apane apane pakSakA pramANa aura tarkase jahA sAdhana aura ulAhanA ho sake, jo siddhAntase aviruddha hoya pAMca avayavoMse yukta hoya, aise pakSa aura pratipakSake pariprahako vAda kahate haiM / vAdameM kahe gaye vizeSaNoM se yukta hotA huA jahAM chala jAti aura nigraha sthAnoMkarake svapakSakA sAdhana aura parapakSameM ulAhane diye jAte haiM, vaha jalpa hai| vahI jaba yadi pratikUlapakSakI sthApanAse rahita hai to vaha vitaMDA ho jAtA hai / arthAt -naiyAyikoMkA aisA mantavya hai ki vItarAga vidvAnoM yA guruziSyoMmeM vAda pravartatA hai| aura paraspara eka dUsareko jIta lenekI icchA rakhanevAle paNDitoMmeM chala Adike dvArA jalpa nAmaka zAstrArtha hotA hai / vitaMDA karanevAlA paNDina kevaLa parapakSakA khaNDana karatA hai| apane gharU pakSakI siddhi nahIM karatA hai| hetuke lakSaNoMse rahita kintu hetu sarIkhe dIkhanevAle asaddhetuoMko hetvAbhAsa kahate haiM / naiyAyikoMne jyabhicAra, viruddha, asiddha, satpratipakSa, aura bAdhita, ye pAMca hetvAmAsa mAne haiN| vAdIko iSTa ho rahe arthase viruddha arthakI kalpanA kara usakI siddhi karake vAdIke vacanakA vighAta karanA prativAdIkA chaka hai| vAkchala, sAmAnya chala aura upacAra chaka ye tIna usake bheda haiN| sAdharmya aura vaidharmya Adi karake asamAcIna uttara uThAte rahanA jAti hai / usake sAdharmyasamA, vaidharmyasamA, utkarSasamA, apakarSasamA, varNyasamA, avarNyasamA, vikalpasamA, sAdhyaptamA, prAptisamA, aprAptisamA, prasaMgasamA, pratidRSTAntasamA, anutpattisapA, saMzayaptamA, prakaraNasamA, ahetusamA, arthApattisamA, avizeSasamA, upapatisamA, upalandhisamA, anupalabdhi samA, nityasamA, anityasamA, kAryasamA ye cauvIsa meda haiM / uddezya siddhi ke pratikUla zAma ho jAnA athavA uddezya siddhi ke anukUla ho rahe samyagjJAnakA abhAva ho jAnA nigrahasthAna hai| usake prakAra ho rahe 1 pratibAhAni 2 pratijJAntara 3 pratijJAvirogha 4 pratijJAsanyAsa 5 hetvantara 6 arthAntara 7 nirarthaka ( avijJAtArtha 9 apArthaka 10 aprAptakAla 11 nyUna 12 adhika 13 punarukta 15 ananubhASaNa 15 ajJAna 13 apratimA 1. vikSepa 18 matAnujJA 19 paryanuyojyopekSaNa 20 niranuyojyAnuyoga 21 apasiddhAnta 22 hetvAmAsa itane nigrahasthAna hai| isa prakAra pramANa Adika solaha padArthokA kinhIM ( naiyA
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 tattvArthakokabArtike yikoM ) ne upadeza kiyA hai| AcArya kaha rahe haiM ki ve solaha bhI padArtha dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya isa prakAra vaizeSikoM dvArA mAne gaye chaha bhAva tattvoMse nyArI jAtivAle nahIM samajhe jA rahe haiM / paMDita vizvanAtha paMcAnanakA bhI yahI abhiprAya hai / vaizeSikoMne guNavAn yA samavAyikAraNa ho rahe padArthako dravya mAnA hai / pRthvI, jala, teja, vAyu, AkAza, kAla, dika, AtmA, mana, ye dravyoMke nau bheda haiN| jainasiddhAnta anusAra " dravyAzrayAH nirguNA guNAH " yaha guNakA lakSaNa nirdoSa hai / kintu vaizeSikoMne saMyoga aura vibhAgake samavAyikAraNapana aura asamavAyikAraNapanase rahita ho rahe sAmAnyavAn padArthameM jo kAraNatA hai, usakA avacchedaka guNatva mAnA hai| bhinnatva nivezase dravya aura karmameM ativyApti nahIM ho pAtI hai / guNake rUpa, rasa, gandha, sparza, saMkhyA, pariNAma, pRthaktva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, gurutva, dranyatva, sneha, zabda, buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma, saMskAra ye cauvIsa bheda haiN| jo dravyake bAzraya hokara rahe, guNavAlA nahIM hoya, aisA saMyoga aura vibhAgameM kisI mAva padArtha kI nahIM apekSA rakhatA huA kAraNa karma kahalAtA hai| usake utkSepaNa, adhakSepaNa, bAkuJcana, prasAraNa, gamana ye pAMca bheda hai| nitya hotA dubhA jo anekoMmeM samavAya sambandhase dharvatA hai, vaha sAmAnya padArtha mAnA gayA hai| usake parasAmAnya aura aparasAmAnya do bheda hai / avasAnameM ThaharatA hunA, jo nitya dravyoMmeM vartatA hai, vaha vizeSa hai| nitya dravyoMkI parasparameM vyAvRtti karAne vAle ve vizeSa padArtha ananta haiM / nitya sambandhako samavAya kahate haiN| vastutaH vaha eka hI hai| vaizeSika tuccha amAva padArthake prAgabhAva, pradhvaMsAmAva, atyaMtAbhAva, anyonyAbhAva ye cAra bheda svIkAra karate haiM / kintu bhAvoMkA prakaraNa honese tuccha abhAvakA yahAM adhikAra nahIM hai| naiyAyikoMke solaha padArtha to ina dravya Adi chahameM garbhita ho hI jAte haiN| aisA nyAyavettA vidvAnoMne yathAyogya iSTa kara liyA hai| tinameM dravya to dravyArthika nayadvArA jAna liyA jAtA hai / aura guNa, karma Adika to paryAyase nyAre padArtha nahIM haiN| isa bAtako hama prAyaH pUrva prakaraNoMmeM kaha cuke haiN| ataH guNa bAdikoMko paryAyArthika naya viSaya kara legA / tisa kAraNa una kANAda, aura gautamIya vidvAnoM karake dravya aura paryAye ye do naya hI abhISTa kara dene cAhiye / una pramANa, prameya Adi yA dravya, guNa, Adika viSayoMkA una do dravya paryAyoMmeM hI antarbhAva ho jAtA hai| jaise ki nAma Adika yA dravya, kSetra mAdikA dravya aura paryAyoMmeM hI garbha ho jAnA kaha diyA gayA hai| - yennyaahuH| " mULaprakRtiravikRtirmahadAyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro na prakRtina vikRtiH puruSaH " iti paMcaviMzatistattvAnIti / tairapi dravyaparyAyAvevAMgIkaraNIyau mUlapakRteH puruSasya ca dravyatvAt, mahadAdInAM pariNAmatvena paryAyatvAt rUpAdiskaMdhasaMtAnakSaNavat / tato naigamAdibhedAnAmevAstei na punaraparA nItayaH aparA nItiryeSu ta
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH 229 eva parA nItayaH iti gamyate, na caiteSu dravyArthikaparyAyArthikAbhyAM naigamAdibhedAbhyAM aparA nItiH pravartata iti tAveva mUlanayau, naigamAdInAM tata eva jAtatvAt / jo bhI kapilamata anuyAyI yoM kaha rahe haiM ki mUlabhUta prakRti to kisIkA vikAra nahIM hai / arthAt - prakRti kisI anya kAraNase utpanna nahIM hotI hai| aura mahattava Adi sAta padArtha prakRti aura vikRti donoM haiM / arthAt- mahattattva, ahaMkAra, zadvatanmAtrA, sparzatanmAtrA, rUpatanmAtrA, rasa tanmAtrA, gandhatanmAtrA ye pUrva pUrvakAraNoMke to vikAra haiM / aura uttaravartI kAryoMkI jananI prakRtiyAM 1 1 / tathA gyAraha indriya aura pAMca pRthvI, jala, teja, vAyu, AkAza, ye solaha gaNa vikAra hI haiN| kyoMki inase uttara kAlameM koI sRSTi nahIM upajatI hai / zadva tanmAtrAse AkAza prakaTa hotA hai / zadvatanmAtrA aura sparzatanmAtrA se vAyu vyakta hotI hai / zadvatanmAtrA, sparzatanmAtrA aura rUpatanmAtrAse tejodravya abhivyakta hotA hai / zadvatanmAtrA, sparzatanmAtrA, rUpatanmAtrA aura rasatanmAtrA se jala AvirbhUta hotA hai / zadvatanmAtrA, sparzatanmAtrA, rUpatanmAtrA, rasatanmAtrA aura gandhatanmAtrA se pRthvI udbhUta hotI hai / pracayake samaya apane apane kAraNoMmeM kIna hote huye saba prakRti meM tirobhUta ho jAte haiM / paccIsavAM tatra kUTastha AtmA to na kisIkA kAraNa ho rahA prakRti hai / aura kisIkA kArya bhI nahIM hai / ataH vikRti bhI nahIM hai / vaha udAsIna, draSTA, bhoktA, cetana, padArtha hai / isa prakAra sAMkhyoMne pacasi tatva svIkAra kiye haiM / prakRti Adike lakSaNa prasiddha haiN| saca pUcho to unako bhI dravya, paryAya do hI padArtha svIkAra kara lene cAhiye / kyoMki sattraguNa, rajoguNa, tamoguNoMkI sAmya avasthArUpa prakRti tatva aura Atma tatva to dravya haiN| ataH dravyArthika nayake viSaya ho jAyeMge aura mahat, ahaMkAra Adika to prakRtike pariNAma haiM / ataH paryAya haiM / ye teIsa akele paryAyArthika nayake viSaya ho jAyeMge / jaba ki paccIsa mUlatatva hI nahIM haiM to paccIsa padArthoMko jAnane ke liye paccIsa mULanayoMkI AvazyakatA koI nahIM dIkhatI hai / jaise ki bauddhoM ke mAne gaye rUpa Adi pAMca skandhoMkI pariNamanevAle pariNAmoM kA kSaNikapanA ina dravya yA paryAyoMse bhinna nahIM hai| hai / aura pAMca jAtike skandhoMke kSaNikapariNAma paryAyasvarUpa haiM / ataH cala sakatA hai / sajAtIya aura vijAtIya padArthoMse vyAvRtta tathA paraspara meM sambandhako prApta nahIM ho rahe kintu ekatrita ho rahe rUpaparamANu, rasaparamANu, gandhaparamANu, sparzaparamANu, to rUpa skandha haiM / sukha, duHkha, Adika vedanAskandha haiM / savikalpaka, nirvikalpaka, jJAnoMke meda prabheda to vijJAnaskandha haiM / vRkSa ityAdika nAma to saMjJAskandha hai / jJAnoMkI vAsanAyeM yA puNya, pApoM kI vAsanAyeM saMskAraskandha haiM / ye saba mULa do nayoMke hI viSaya haiM / tisa kAraNa se Upara kahe gaye ve sampUrNa artha naigama saMgraha Adi nayabhedoM ke hI viSaya haiM / phira koI nyArI nayoMke gar3haneke liye dUsarA nayA mArga nikAlanA Avazyaka nahIM / kArikAmeM paDe huye " aparanItayaH isa zabda kA 1 saMtAna yA pratikSaNa saMtAna to dravyasvarUpa do nayoMse hI kArya 1 1 ""
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryayokavAlika artha yaha samajhA jAtA hai ki jina arthoMmeM dUsarI nIti hai ve hI artha mitra nItivAle haiN| kintu ina cAra, pAMca, chaha solaha, paccIsa, padArthoMmeM to naigama Adi bhedoMko dhAranevAle dravyArSika aura paryAyArthika do mUla nayoMse mina koI dUsarI nIti nahIM pravartatI hai / isa kAraNa ve do hI mULanaya haiN| naigama Adika meda prameda to una do se hI utpanna ho jAte haiN| tatra naigamaM vyAcaSTe / sUtrakAradvArA ginAyI gayIM una sAta nayoMmeMse prathama naigama nayakA vyAkhyAna zrI vidyAnanda svAmI kahate hai tatra saMkalpamAtrasya grAhako naigamo nayaH / sopAdhirityazuddhasya dravyArthasyAbhidhAnataH // 17 // una do mUla nayoMke naigama bhAdika aneka bheda ho jAte haiM / naigama, saMgraha, vyavahAra tIna to dravyArthika nayake vibhAga karanese ho jAte haiM / aura paryAyArthika nayakA prakRSTa vibhAga kara denese RjusUtra zabda samabhirUDha evaMbhUta ye cAra meda ho jAte haiM / arthakI pradhAnatA ho jAnese pahilI cAra naye arthanaya hai| zeSa tIna zabdanaya haiM / dravyArthikakI apekSA ameda aura paryAyArthikakI apekSA meda ho jAnese bahuta vikalpavALe naya ho jAte haiM / una sAta nayoMmeM kevaLa saMkalpakA prAhaka naigamanaya mAnA gayA hai| jo ki azuddha dravyasvarUpa arthakA kathana kara denese kacit saMkalpa kiye gaye padArthakI upAdhise sahita hai / sattva, prasthatva Adi upAdhiyAM azuddha dravyameM laga rahI haiM / bhedavivakSA kara denese mI azuddhatA A jAtI hai| saMkalpo nigamastatra bhavoyaM ttpryojnH| tathA prasthAdisaMkalpaH tadabhiprAya iSyate // 18 // naigama zabdako mava artha yA prayojana arthameM taddhitakA aN pratyaya kara banAyA gayA hai| nigamakA artha saMkalpa hai, usa saMkalpameM jo upaje athavA vaha saMkalpa jisakA prayojana hoya taisA yaha naigamanaya hai / tisa prakAra nirukti karanese prastha, indra AdikA jo saMkalpa hai, vaha naigama nayasvarUpa abhiprAya iSTa kiyA gayA hai| arthAt-koI puruSa kulhADI yA pharasA lekara chakaDI kATaneke liye jA rahA hai / taTastha puruSa usako pUMchatA hai ki Apa kisaliye jA rahe ho ! vaha takSaka usa pUMchanevAleko uttara detA hai ki prastha yA indra pratimAke liye meM jA rahA huuN| yadyapi usa samaya eka sera anna nApanekA bartana prastha yA indrapratimA sanihita nahIM hai| kintu takSakakA saMkalpa vaisA hai / basa, isa saMkalpamAtrako viSaya karalenese naigamamaya dvArA prastha, indrapratimA,
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAyacintAmaNiH 261 1 1 jAna kI jAtI hai / marke hI kadAcit anya sAmagrI nahIM milanepara ve paryAyeM nahIM bana sakeM, phira bhI unakA saMkalpa hai / banajAnevAle aura nahIM bhI bana jAnevALe padArthoMke vidyamAna hone meM saMkalpakI apekSA koI antara nahIM hai / jJAtAkA taisA abhiprAya honepara hI vaha naya mAnaliyA jAtA hai| IMdhana, pAnI Adike ThAnemeM vyApAra kara rahA puruSa bhAta pakAneke abhiprAyako isa naya dvArA vyakta karadetA hai / aisI dazA meM vaha asatyabhASI nahIM hai / satyavaktA hai / nanvayaM bhAvinIM saMjJA samAzrityopacaryate / aprasthAdiSu tadbhAvastaMDuleSvodanAdivat // 19 // ityasadvahirartheSu tathAnadhyavasAnataH / svavedyamAna saMkalpe satyevAsya pravRttiH // 20 // yahAM kisI prativAdIkA bhinna prakAra hI avadhAraNa hai ki yaha naigama nayakA viSaya to bhaviSya meM honevAlI saMjJA kA acchA Azraya kara vartamAna meM bhaviSyakA upacAra yukta kiyA gayA hai, jaise ki prastha, caukI, sandUka Adike nahIM banate huye bhI korI kalpanAoMmeM unakA sadbhAva gaDha liyA gayA hai / athavA cAvaloMmeM bhAta, khicaDI, hisse ( cAvaloM kA banAyA gayA pakavAna ) AdikA vyavahAra kara diyA jAtA hai / arthAt viSayoMmeM kevala bhaviSyaparyAyakI apekSA vyavahAra kara diyA jAtA hai| isake liye vizeSa nayajJAna mAnanekI AvazyakatA nahIM hai| aba AcArya kahate haiM ki yaha tumhArA kahanA prazaMsanIya nahIM hai| kyoMki bahiraMga barthoMmeM tisa prakAra bhAvI saMjJAkI apekSA adhyavasAya nahIM ho rahA hai| thoDA vicAro to sahI ki jaba lakar3I kATane ko jA rahA hai, yA caukA bartana kara rahA hai, usa samaya kakaDI yA cAvala sarvathA nahIM haiM, varahe yA hATase pIche AyeMge, phira bhI bhaviSyaparyAyoMkA vyavahAra malA kaunasI bhUtaparyAyoM meM karegA ! asat padArthameM to upacAra nahIM kiyA jAtA hai / kintu asat padArthakA bhinna kAloM meM saMkalpa ho sakatA hai| apane dvArA jAne jA rahe saMkalpake honepara hI isa nayakI pravRtti honA mAnA gayA hai| kisIkA saMkalpa hogA tabhI to usake anusAra sAmagrI milAyegA, prayatna karegA / anyathA cAhe jisase cAhe kucha bhI kArya bana baiThegA, maLe hI saMkalpita padArtha vartamAnameM koI arthakriyA nahIM kara rahA hai, phira bhI isa naigamanayakA viSaya yahAM dikhalA diyA hai / aura maiM to kahatA hUM ki saMkalpita padArthoMse bhI aneka kArya ho jAte haiM / svapnameM nAnA jJAna saMkalpoM dvArA ho jAte haiN| bahutase bhaya, hAsya, Adi bhI saMkalpoMse hote haiM / saMsAra meM aneka kArya saMkalpamAtrame ho rahe haiN| kahAMtaka ginAye jAya kacchapI saMkalpa usake baccoM kI abhivRddhikA kAraNa hai / daridra puruSoMke saMkalpa unake duHkhake kAraNa bana rahe haiN| kaiI ThaluA puruSa vyartha saMkalpa, vikalpoMkarake pApabandha karate rahate haiM / 1
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 . tatvAryalokavArtike yadvA naikaM gamo yotra sa satAM naigamo mataH / dharmayodharmiNo'pi vivakSA dharmadharmiNoH // 21 // apavA jo naigama nayakA dUsarA artha yoM kiyA jAtA hai ki " na eka gamaH naigamaH " no dharma aura dharmI se eka hI arthako nahIM jAnatA hai, kintu gauNa, pradhAnarUpase dharma, dharmI, donoMko viSaya karatA hai, vaha sajjana puruSoMke yahAM. naigamanaya mAnA gayA hai| anya nayeM to eka hI dharmako jAnatI haiN| kintu naigamanaya dvArA jAnane meM do dharmokI athavA do dharmiyoMkI yA eka dharma dUsare dharmAkI vivakSA ho rahI hai / ataH jaise ki jIvakA guNa sukha hai, yA jIva sukhI hai, yoM naigamanaya dvArA do padArthokI bapti ho jAtI hai| pramANAtmaka evaaymubhygraahktvtH| ityayuktaM iha jJapteH pradhAnaguNabhAvataH // 22 // prAdhAnyenobhayAtmAnamarthaM gRhNaddhi vedanam / pramANaM nAnyadityetatprapaMcena niveditam // 23 // yahAM koI ziSya ApAdana karatA hai ki jaba dharma dharmA donoMkA yaha naigama naya grAhaka hai, taba to yaha naya pramANasvarUpa hI ho nAyagA / kyoMki dharma aura dharmIse atirikta koI tIsarA padArtha to pramANadvArA jAnaneke liye vastumeM zeSa rahA nahIM hai / isapara AcArya kahate haiM ki ziSya kA yoM AkSepa karanA yukta nahIM hai| kyoMki yahAM naigama nayameM dharma dharmI se ekakI pradhAna aura dUsarekI gauNarUpase jJapti kI gayI hai / parasparameM gauNa pradhAnarUpase meda amedakako nirUpaNa karanevAlA abhiprAya naigama kahA jAtA hai, tathA dharmadharmI donoMko pradhAnarUpase yA ubhaya Atmaka vastuko grahaNa kara rahA jJAna to pramANa kahA gayA hai / anya jJAna o kevaLa dharmako hI yA dharmI ko hI athavA gauNapradhAnarUpase dharmadharmI donoMko hI viSaya karate haiM, ve pramANa nahIM hai, naya haiN| isa siddhAntako hama vistAra karake pUrva prakaraNoMmeM nivedana kara cuke haiM / ataH naigama nayako pramANapanakA prasaMga nahIM AtA hai " jIvaguNaH sukhaM " yahAM prathamAnta mukhya vizeSyaka zAbdabodha karanepara vizeSaNa ho rahA jIva apradhAna hai aura sukha vizeSya honese pradhAna hai tathA "sukhI jIvaH" yahAM vizeSya honese jIva pradhAna hai aura vizeSaNa honese sukha apradhAna hai| donoMko naigamanaya viSaya kara letA hai / aura pramANa to pradhAnarUpase dravya paryAya ubhaya Aramaka arthako viSaya karatA hai| ataH pramANa aura naigamameM mahAn antara hai|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 213 saMgrahe vyavahAre vA nAMtarbhAvaH smiikssyte| naigamasya tayorekavastvaMzapravaNatvataH // 24 // kisIkI zaMkA hai ki pramANase naigamakA viSaya vizeSa hai| ataH nagamakA pramANameM bhale hI antarbhAva nahIM hoya, kiMtu thoDe viSayavAle naigamakA svalpaviSayagrAhI saMgrahanaya athavA vyavahAranaya meM to antarbhAva ho jAyagA ! aba AcArya kahate haiM ki yaha vicAra karanA acchA nahIM hai| kyoMki una saMgraha aura vyavahAra donoM nayoMkI eka hI vastu aMzako jAnanemeM tatparatA ho rahI hai / arthAt-naigama to dharma aura dharmI yA donoM dharmI athavA donoM dharmoko pradhAna aura gauNarUpase jAna letA hai| kintu saMgraha aura vyavahAranaya to vastuke eka hI aMzako viSaya karate haiN| ataH ina se naigamakA peTa baDA hai / dUsarI bAta yaha hai ki saMgraha to sadbhUta padArthokA hI saMgraha karatA hai aura naigama sat, asat, samI padArthoM kA saMkalpa kara letA hai| yahAM asat kahanese " AkAza puSpa " Adi asat padArthoko nahIM pakaDanA, kintu sat hone yogya padArtha yadi saMkalpa anusAra nahIM bane yA nahIM baneMge, ve yahAM asat padArtha mAne gaye haiM / jaise ki indra pratimAko banAneke lie saMkalpa kiye jA cukanepara punaH vighnavaza kATha nahIM lAyA gayA athavA lakaDI lAkara bhI usa lakaDIse indrapratimA nahIM bana sakI, yoM hI lakaDI jala gayI yA ghuna gayI / aisI dazAmeM vaha indrakA abhiprAya asat padArthakA saMkalpa kahA jAtA hai| narjusUtrAdiSu proktahetavo veti SaNnayAH / saMgrahAdaya eveha na vAcyAH praparIkSakaiH // 25 // RjusUtra zabda samamirUDha, evaMbhUta, ina prakAravAle nayoMmeM bhI naigamakA antarbhAva nahIM ho pAtA hai| kyoMki isakA kAraNa bhale prakAra kahA jA cukA hai / arthAt-ye RjusUtra Adika bhI vastuke eka baMzako hI jAnanemeM lAlIna rahate haiM / isa kAraNa naigamake vinA saMgraha Adika chaha hI naya haiM / yaha acche parIkSaka vidvAnoMko yahAM nahIM kahanA cAhiye / sabase pahile naigamanayakA mAnanA atyAvazyaka hai| saptaite niyataM yuktA naigamasya nytvtH| tasya tribhedavyAkhyAnAt kaizciduktA nayA nava // 26 // naigamako bhI nayapanA ho jAnese ye naya niyamase sAta hI mAnane yogya haiM / usa naigamake tIna bhedarUpa vyAkhyAna kara denese kinhIM vidvAnoMne nau naya kahe haiM / arthAt-paryAya naigama, dravya 30
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 tatvArtha zokavArtike naigama, aura dravyaparyAyanaigama, isa prakAra naigamake tIna bheda tathA saMgraha Adika chaha bheda isa DhaMgase naya nau prakArakA anya granthoMmeM kahA gayA hai / isameM hamako koI virodha nahIM hai / tAtparya eka hI baiTha jAtA hai| tatra paryAyagastredhA naigamo dravyago dvidhA / dravyaparyAyagaH proktazcaturbhedo dhruvaM dhruvaiH // 27 // tina naigamake bhedoMmeM paryAyoMko prApta ho rahA naigama to tIna prakArakA hai aura dUsarA dravyako prApta ho rahA naigama do prabhedavAlA hai / tathA dravya aura paryAyako viSaya karanevAlA tIsaga naigama to dhruvajJAnI puruSoMkarake nizcitarUpase cAra bhedavALA ThIka kahA gayA hai / arthAt-paryAyanaigamake arthaparyAya naigama 1 vyaMjanaparyAyanaigama 2 arthavyaMjanaparyAyanaigama 3 ye tIna prabheda haiM / aura dUsare dravyanaigamake zuddhadravyanaigama, azuddhadravyanaigama ye do prabheda haiM / tathA tIsare dravyaparyAya naigamake zuddha dravyaparyAya naigama 1 zudravyavyaMjanaparyAyanaigama 2 azuddhadravyaparyAyanaigama 3 azuddhadravyavyaMjanaparyAyanaigama 4 ye cAra prakAra haiM / isa prakAra naigamake nau aura saMgraha bhAdika chaha yoM nayoMke pandraha bheda ho jAte haiN| arthaparyAyayostAvadgaNamukhyasvabhAvataH / kacidvastunyabhiprAyaH pratipattuH prajAyate // 28 // yaMthA pratikSaNaM dhvaMsi sukhasaMviccharIriNaH / iti sattArthaparyAyo vizeSaNatayA guNaH // 29 // saMvedanArthaparyAyo vizeSyatvena mukhyatAm / pratigacchannabhipreto nAnyathaivaM vacogatiH // 30 // unameMse naigamake pahile prabhedakA udAharaNa yoM haiM ki kisI eka vastumeM do arthaparyAyoMko gauNa mukhyasvarUpase jAnane ke liye nayajJAnI pratipattAkA acch| abhiprAya utpanna ho jAtA hai| jaise ki zarIradhArI AtmAkA sukhasamvedana pratikSaNa nAzako prApta ho rahA hai / yahA~ utpAda, vyaya, dhrauvya, yukta sattArUpa arthaparyAya to vizeSaNa ho jAnese gauNa hai / aura samvedanasvarUpa arthaparyAya to vizeSyapanA honeke kAraNa mukhyatAko prApta ho rahI saMtI abhiprAyameM prApta kI gayI hai| anyathA yAnI dUsare DhaMgoMse isa prakAra kathanadvArA jJapti nahIM ho sakegI / bhAvArtha-" AtmanaH sukhasamvedanaM kSaNikaM " yahAM AtmAkA sukhasamvedana kSaNakSaNameM upajarahA naSTa ho rahA hai, yaha naigamanayane
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH jAnA / yahAM samvedana nAmaka arthaparyAyako vizeSya honeke kAraNa mukhyarUpase jAnA gayA hai / aura pratikSaNa utpAda vyayarUpa arthaparyAyako vizeSaNa honeke kAraNa naigama nayadvArA gauNa rUpase jAnA gayA hai / anyathA ukta prayoga kaise bhI nahIM bana sakatA thA / sukha aura sambedanakA AtmAmeM kathaMcit abheda hai / athavA cetanA guNakI jJAnasvarUpa arthaparyAyako pradhAnatA se aura sukha guNakI aparyAya ho rahe laukika sukhako gauNarUpase naigama naya jAnatA hai / sarvathA sukhasaMvityornAnAtvebhimatiH punaH / svAzrayAcA paryAya naigamAbho'pratItitaH // 31 // jinaparyAyoM viSayIkurutejasA / guNapradhAnabhAvena dharmiNyekatra naigamaH // 32 // . sacaitanyaM narItyevaM satvasya guNabhAvataH / pradhAnabhAvatazvApi caitanyasyAbhisiddhitaH // 33 // 235 hAM, sabhI prakAroMse phira paraspara meM sukha aura sambedanake nAnApana meM abhiprAya rakhanA athavA apane Azraya ho rahe AtmAse sukha aura jJAnakA bheda mAnanekA Agraha rakhanA to arthaparyAya naigamakA AbhAsa hai / kyoMki eka dravyake guNoMkA paraspara meM athavA apane AzrayabhUta dravyake sAtha sarvathA bheda rahanA nahIM pratIta ho rahA hai / ------- tayoratyaMtabhedoktiranyonyaM svAzrayAdapi / jJeyo vyaMjanaparyAyanaigamAbho virodhataH // 34 // koI naigama nayakA dUsarA prabheda to eka dharmI meM gauNa pradhAnapanese do vyaMjana paryAyoM ko zIghra viSaya kara letA hai, jaise ki " Atmani sat caitanyaM " AtmAmeM satva hai, aura caitanya hai / isa prakAra yahAM vizeSaNa ho rahI sattAkI gauNarUpase ipti hai / aura vizeSya ho rahe caitanyakI bhI pradhAnabhAva se sarvataH ipti siddha ho rahI hai| ataH donoM bhI vyaMjana paryAyoMko yaha naigama viSaya kara rahA hai| sUkSmapayA'yoMko arthaparyAya kahate haiM / aura vyakta ( prakaTa ) ho rahI paryAyeM vyaMjana paryAya haiM / isa ukta nayakA AbhAsa yoM hai ki una sattA aura caitanyakA parasparameM atyanta bheda kahanA rest apane adhikaraNa ho rahe AtmAse bhI sattA aura caitanyakA atyanta meda bake jAnA
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 tatvArthazlokavArtike to vyaMjanaparyAya naigamAbhAsa hai| kyoMki guNoMkA parasparameM aura apane mAyake sAtha kathaMcit abheda varta rahA hai| ataH aisI dazAmeM sarvathA bheda kathana karate rahanese naiyAyikAko virodha doSa prApta hotA hai| arthavyaMjanaparyAyau gocarIkurute prH| dhArmike sukhjiivitvmityevmnurodhtH||35|| paryAyanaigamake tIsare prabhedakA udAharaNa yoM hai ki dharmAtmA puruSameM sukhapUrvaka jIvana pravarta rahA hai| chAtra prabodhapUrvaka ghoSaNa kara rahA hai / ityAdi prayogoMke anurodhase koI tIsarA nyArA naigama naya vicArA arthaparyAya aura vyaMjanaparyAya donoMko viSaya karatA hai| bhine tu sukhajIvitve yobhimanyeta sarvathA / sorthavyaMjanapayoyanaigamAbhAsa eva naH // 36 // isakA nayAbhAsa yoM hai ki jo prativAdI sukha aura jIvanako sarvathA mina bamimAnapUrvaka mAna rahA hai, athavA bAtmAse bhinna donoMko karapa rahA hai, vaha to hamAre yahAM arthavyaMjanaparyAyakA AbhAsa hai / yAnI yaha jhUThA naya kunaya hai / AyuHkarmakA udaya honepara vivakSita paryAyameM aneka samayataka prANoMkA dhAraNa karanA jIvana mAnA gayA hai / aura AtmAke anujIvI guNa ho rahe sukhakA sAtAvedanIya karmake udaya honepara vibhAvapariNati ho jAnA yahAM laukika sukha liyA gayA hai| hAM, kabhI kabhI dharmAsmAko samyagdarzana hojAnepara atIndriya AtmIya sukhakA bhI anubhava ho jAtA hai / vaha svAbhAvika sukhameM parigaNita kiyA jaavegaa| zuddhadravyamazuddhaM ca tathAbhipreti yo nyH| sa tu naigama eveha saMgrahavyavahArajaH // 37 // paryAyanaigamake tIna bhedoMkA lakSaNa aura udAharaNa dikhalAkara aba dravya naigamake bheda aura udAharaNoMko dikhAte haiM ki jo naya zuddhadravya yA azuddhadravyako tisa prakAra jAnanekA abhiprAya rakhatA hai, vaha naya to yahAM saMgraha aura vyavahArase utpanna huA naigamanaya hI kahA jAtA hai| savvyaM sakalaM vastu tathAnvayavinizcayAt / ityevamavagaMtavyastadbhedoktistu durnayaH // 38 // tisa prakAra anvayakA vizeSarUpakarake nizcaya ho jAnese sampUrNa bastuoMko sat dravya isa prakAra kahanevAlA abhiprAya to zuddha dravyanaigama hai| kyoMki sabhI padArthoMmeM kisI bhI svakIya
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH parakIya bhAvoMkI nahIM apekSA kara satpane yA dravyapanekA anvaya jAnA jA rahA hai / saMgraha nayake anusAra yaha naigama naya do dharmiyoMko pradhAna gauNarUpase viSaya kara rahA hai| hAM, satpane aura dravyapaneke sarvathA medako kaha rahA to yaha naya durnaya ho jAyagA / arthAt - vaizeSika paNDita ara aura dravyatvako paraspara meM bhinna mAnate haiM / aura jAtimAnkA jAtiyoMse bheda svIkAra karate haiM, yaha unakA zuddhadravyanaigamAbhAsa hai / yastu paryAyavadravyaM guNavadveti nirNayaH / vyavahAranayAjjAtaH so'zuddhadravyanaigamaH // 39 // "" 1 jo naya " paryAyavAn dravya hai athavA guNavAn dravya hai, isa prakAra nirNaya karatA hai, vaha na to vyavahAranayase utpanna huA azuddhadravyanaigama hai vyavahAranaya kevaLa eka hI dharma yA dharmIko jAnatA hai / kintu yaha azuddha dravyanaigama naya to dharma, dharmI, donoMko viSaya karatA hai / isa do prakArake dravyanaigamako saMgraha aura vyavahArase utpanna huA isI kAraNa kaha diyA gayA hai kiM pahile eka eka viSayako jAnaneke liye saMgraha, vyavahAra, naya pravarta jAte haiN| pIche dharma, dharmI, yA donoM dharma, athavA donoM dharmiyoMko pradhAna, gauNarUpase jAnaneke liye yaha nava pravartatA hai / tadbhedekAtavAdastu tadAbhAsonumanyate / tathokterbahiraMtazca pratyakSAdivirodhataH // 40 // 237 paryAya aura paryAyavAnkA ekAntarUpase bheda mAnate rahanA athavA una guNa aura guNakA sarvathA bheda svIkAra karanekA pakSa pakaDe rahanA to usa azuddha dravya naigamakA AbhAsa mAnA jA rahA hai| kyoMki bahiraMga kahe jA rahe baTa, rUpa, paTa, paTatva, Adi tathA AtmA jJAna, Adi antaraMga padArthoM meM tisa prakAra meda kahate rahanese pratyakSa Adi pramANoMkarake virodha AtA hai / zuddhadravyArtha paryAya naigamosti paro yathA / satsukhaM kSaNikaM zuddhaM saMsAresminnitIraNam // 41 // aba naigamake dravyaparyAya naigama medake cAra pramedoMkA varNana karate haiM / tinameM pahilA zuddha dravyArtha paryAya naigama to nyArI bhAMtikA isa prakAra hai ki isa saMsAra meM sukha padArtha zuddha sat svarUpa hotA huA kSaNamAtrameM naSTa ho jAtA hai, yoM kahanevAlA yaha naya hai / yahAM utpAda, vyaya, dhauvya, rUpa sapanA to zuddhadravya hai / aura sukha arthaparyAya hai / vizeSaNa ho rahe zuddha dravyako gauNarUpase aura vizeSya ho rahe arthaparyAya sukhako pradhAnarUpase yaha naya viSaya karatA hai /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 tatvArtha lokavArtike sattvaM sukhArthaparyAyAdbhinnameveti saMmatiH / durnItiH syAtsAdhatvAditi nItivido viduH // 42 // sukhasvarUpa arthaparyAyase sattvako sarvathA bhinna hI mAnate rahanA isa prakArakA sAmimAna abhiprAya to durnAti hai| kyoMki sukha aura sattvake sarvathA meda mAnanemeM aneka prakArakI bAdhAoMse sahitapanA hai / isa prakAra nayoMke jAnanevAle vidvAn samajha rahe haiN| yAnI sukha aura savakA sarvathA medakA abhimAna to zuddhadravya arthaparyAya naigamakA AbhA hai 1 kSaNamekaM sukhI jIvo viSayIti vinizcayaH / vinirdiSTazeryaparyAyAzuddhadravya ganaigamaH // 43 // yaha saMsArI jIva eka kSaNataka sukhI hai / isa prakAra vizeSa nizcaya karanevAlA viSayI naya to arthaparyAya azuddhadravya ko prApta ho rahA naigama vizeSarUpeNa kahA gayA hai| yahAM sukha to artha paryAya hai, aura saMsArI jIva azuddhadravya hai / ataH isa nayase arthaparyAyako gauNarUpa se aura azuddhadravyako pradhAnarUpase viSaya kiyA gayA hai / sukhajIva bhidoktistu sarvathA mAnavAdhitA / durnItireva boddhavyA zuddhabodhera saMzayAt // 44 // sukhakA aura jIvakA sarvathA bhedarUpase kahanA to durnaya hI hai| kyoMki guNa aura guNa meM sarvathA bheda kahanA pramANoMse bAdhita hai| jina vidvAnoMke prabodha parizuddha haiM, unhoMne saMzayarahitapase isa bAta ko kahA hai ki sukha aura jIvakA sarvathA bheda kahanA arthaparyAya azuddhadravya naigamAmAsa hai, yaha samajhalenA cAhiye / gocarIkurute zuddhadravyavyaMjanaparyayo / naigamonyo yathA saccitsAmAnyamiti nirNayaH // 45 // tIsarA zuddha dravya vyaMjanaparyAya naigama ina donoMse bhinna isa prakAra hai, jo ki zuddhadravya aura vyaMjana paryAyako viSaya karatA hai / jaise ki yaha satvAmAnya caitanyasvarUpa hai, isa prakArakA nirNaya karanA zuddhadravyavyaMjanaparyAya naigama naya hai| yahAM sat sAmAnya to zuddhadravya hai / aura usakA caitanyapanA vyaMjanaparyAya hai| gauNarUpa aura pradhAnarUpase yaha naya donoMko jAnaletA hai /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 239 vidyate cAparozuddhadravyavyaMjanaparyayau / arthIkaroti yaH sotra nA guNIti nigadyate // 46 // bhidAbhidAbhiratyaMtaM pratIterapalApataH / pUrvavannaigamAbhAsau pratyetavyau tayorapi // 47 // inase bhinna cauthA dravyaparyAya naigamanaya to yahAM vaha vidyamAna hai jo ki azuddhadravya aura vyaMjanaparyAyako viSaya karatA hai / jaise ki manuSya guNI hai, isa prakAra isa naya dvArA kahA jAtA hai / yahAM guNavAn to azuddhadravya hai aura manuSya vyaMjanaparyAya hai / kathaMcit abhedarUpase donoMko yaha na jAna letA hai / ina do nayoMke dvArA viSaya kiye gaye padArthoMkA paraspara meM sarvathA bheda athavA sarvathA atIva ameda karake kathana karanA to una donoMke bhI pUrvake samAna do naigamAmAsa samajha lene cAhiye | kyoMki atyanta bheda yA amei pakSa lenese pratItiyoMkA apalApa ( chipAnA ) hotA hai / ataH sat aura caitanyake sarvathA meda yA abhedakA abhiprAya zuddhadravya vyaMjanaparyAIya naigamakA AbhAsa hai tathA manuSya aura guNIkA sarvathA meda yA abheda jAna lenA azuddhadravyavyaMjanaparyAya naigamakA AbhAsa hai / navadhA naigamasyaiva khyAteH paMcadazoditAH / nayAH pratItimArUDhAH saMgrahAdinayaiH saha // 48 // isa ukta prakAra naigamanayakA nau prakAra vyAkhyAna karanese saMgraha Adika chaha nayoMke sAtha pratItimeM ArUDha ho rahIM naye pandraha kaha dI gayIM haiM / trividhastAvannaigamaH / paryAyanaigamaH, dravyanaigamaH, dravyaparyAyanaigamazceti / tatra prathamastredhA | arthaparyAyanaigamo vyaMjana paryAya naigamo'rtha vyaMjanaparyAyanaigamaca iti / dvitIyo dvidhA / zuddhadravyanaigamaH, azuddhadravyanai mamazceti / tRtIyazcaturdhA / zuddhadravyArtha paryAyanaigamaH, zuddhadravyavyaMjana paryAyanaigamaH, azuddhadravyArtha paryAyanaigamaH, azuddhadravyavyaM janaparyAyanaigama zreti, navadhA naigamaH sAbhAsa udAhRtaH parIkSaNIyaH / saMgrahAdayastu vakSyamANA SaDiti sarve paMcadaza nayAH samAsataH pratipattavyAH / ukta kathanameM naigamake bhedoMkI sUcI isa prakAra hai ki sabase pahile naigamanaya tIna prakArakA mAnA gayA hai| paryAyanaigama, dravyanaigama aura dravyaparyAyanaigama / ye naigamake mUlabheda tIna haiM / tinameM pahilA bheda paryAyanaigama to arthaparyAyanaigama, vyaMjanaparyAyanaigama aura arthavyaMjanaparyAyanaigama, isa 1
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryalokavArtike DhaMmase tIna prakArakA hai tathA dUsarA dravyanaigama to zuddhadravyanaigama azuddhadravyanaigama / isa DhaMgase do prakAra hai| tayA tIsarA dravyaparyAyanaigama to zuddhadravyArthaparyAyanaigama 1 zuddhadravyavyaMjanaparyAyanaigama 2 azuddhadravyArthaparyAyanaigama 3 azuddhadravyavyaMjanaparyAyanaigama 4, ina svarUpoMse cAra prakAra hai| isa prakAra nau prakArakA naigamanaya unake AbhAsoMse sahita hamane udAharaNapUrvaka kahA hai| jo ki prakANDa vidvAnoMkarake parIkSA karane yogya hai / athavA cAroM orase anya bhI udAharaNa uThAkara vicAra kara lene yogya hai / aura saMgraha bhAdika chaha naya to bhaviSyameM kahe jAnevAle haiM / isa prakAra nau aura chahako milAkara sarva paMdraha naya saMkSepase samajha lene cAhiye / tatra saMgrahanayaM vyAcaSTe / naigama nayake bhaviSyakAlameM kahIM jAnevAlI una chaha nayoMmeMse aba saMgrahanayakA zrI vidyAnandasvAmI byAkhyAna karate haiN| ekatvena vizeSANAM grahaNaM saMgraho nyH| khajAteravirodhena dRSTeSTAbhyAM kathaMcana // 49 // samekIbhAvasamyaktve vartamAno hi gRhyate / niruktyA lakSaNaM tasya tathA sati vibhAvyate // 50 // zuddhadravyamabhipraiti sanmAnaM saMgrahaH prH| sa cAzeSavizeSeSu sadaudAsInyabhAgiha // 51 // apanI sattAsvarUpa jAtike dRSTa, iSTa, pramANoMdvArA avirodha karake sabhI vizeSoMkA kathaMcita ekapane karake grahaNa karanA saMgraha naya hai| saMgrahameM saM zabdakA artha samasta hai / aura grahakA artha jAna lenA hai / aneka gauoMko dekhakara " yaha gau hai" aura " yaha bhI vahI gau hai " isa prakArakI buddhiyAM hone aura zoMkI pravRttiyAM honeke kAraNa sAdRzya svarUpako jAti kahate haiN| sampUrNa padArthIkA ekIkaraNa aura samIcInapana ina do arthoMmeM varta rahA sam zabda yahAM pakaDA jAtA hai| tisa kAraNa honepara usa saMgraha nayakA lakSaNa saMgrahazadvakI niruktise hI vicArA jAtA hai| parasaMgraha naya to sattAmAtra zuddha dravyakA abhiprAya rakhatA hai / aura sat hai, isa prakAra sabako ekapanese grahaNa karanevAlA vaha saMgraha naya yahAM sarvadA sampUrNa vizeSapadArthomeM udAsInatAko dhAraNa karatA hai / " sat, sat, " isa prakAra kahanepara tInoM kAlake vivakSita, avivakSita sabhI jIva, ajIvake bhedaprabhedoMkA ekapamekarake saMgraha ho jAtA hai|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAyacintAmaNiH 241 upnimashan...... nirAkRtavizeSastu sattAdvaitaparAyaNaH / tadAbhAsaH samAkhyAtaH sadbhidRSTeSTabAdhanAt // 52 // aba parasaMgraha nayake samAna pratibhAsa rahe khoTe parasaMgrahanayakA udAharaNasahita lakSaNa karate haiM ki jo naya sampUrNa vizeSoMkA nirAkaraNa kara kevala sattAke advaitako kahanemeM tatpara ho rahA hai, vaha to sajjana vidvAnoM karake ThIka bhAMti parasaMgrahAmAsa bakhAnA gayA hai| kAraNa ki akele sat yA brahmako kahate rahanepara pratyakSapramANa aura anumAnapramANase bAdhA upasthita hotI hai / jisako ki hama pahile kaha cuke haiM / arthAt-bAlaka vRddha yA kITa jIvoMko bhI pratyakSase aneka padArtha dIkha rahe haiM / nAnA padArthIko bhale hI anumAnase jAna lo / abhinna vyaktibhedebhyaH sarvathA bahudhAnakaM / mahAsAmAnyamityuktiH keSAMciddurnayastathA // 53 // zabdabrahmeti cAnyeSAM puruSAdvaitamityapi / saMvedanAdvayaM ceti prAyazonyatra darzitam // 54 // sAkhyodvArA mAnA gayA pradhAna tasva to ahaMkAra, tanmAtrA, Adi teIsa prakArakI vizeSa vyaktiyoMse yA vizeSa vyaktoMse sarvathA abhinna hotA huA mahAsAmAnyasvarUpa hai| " triguNamavivekiviSayaH sAmAnyamacetanaM prasavadharmi " (sAMkhyatattvakaumudI ) isa prakAra kinhIM kApiloMkA taisA mAnanA khoTA naya hai, yAnI parasaMgrahAmAsa hai / tathA anyA zabdAdvaitavAdiyoM kA akele zabda brahmako hI svIkAra karanA aura brahmAdvaitavAdiyoMkA vizeSoMse rahita kevala adayapuruSa tattvako svIkAra karanA tathA yogAcAra yA vaimASika bauddhoMkA zuddha samvedanAdvaitakA pakSa pakaDe rahanA ye bhI kunaya haiN| parasaMgrahAmAsa haiM, isako bhI hama pahile anya sthAnoM meM bahuta vAra dikhalA cuke haiN| vizeSoMse rahita hotA huA sAmAnya kucha bhI padArtha nahIM haiM / suziSyakI kRtaghnatAke samAna alIka hai| dravyatvaM sakaladravyavyApyabhipraiti cAparaH / paryAyatvaM ca niHzeSaparyAyavyApisaMgrahaH // 55 // tathaivAvAMtarAna bhedAna saMgRbaikatvato bahuH / vartateyaM nayaH samyak pratipakSAnirAkRteH // 56 // parasaMgrahanayako kahakara aba aparasaMgrahanayakA varNana karate haiM / paramasattArUpase sampUrNa bhAvoMke ekapanakA abhiprAya rakhanevALe parasaMgrahadvArA gRhIta aMzoMke vizeSa aMzoMko jAnanevAlA aparasaMgraha 31
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 tatvAryazokavArtike naya hai / satke vyApyadravya aura paryAya hai / sampUrNa dravyoMmeM vyApanevALe dravyatvako aparasaMgraha svakIya abhiprAyadvArA jAna letA hai aura dUsarA apara saMgraha to sampUrNa paryAyoMmeM vyApanevAle paryAyatvako jAma letA hai / tisa hI prakama aura inake bhI vyApya ho rahe bahutase avAntara bhedoMkA ekapanese saMgraha kara yaha naya jAnatA huA varta rahA hai| apane pratikUla pakSakA nirAkaraNa nahIM karanese yaha samIcIna naya samajhA jAvegA aura apane avAntara sattAvAle viSayoMke pratipakSI mahAsattAvAle yA tavyApyavyApya anya vyaktivizeSoMkA niSedha kara degA to kunaya kahA jAvegA / jaise ki apara saMgrahake viSaya dravyapaneke vyApya ho rahe sampUrNa jIva dravyoMkA ekapanese saMgraha karanA athavA kAlatrayavartI paryAyoM meM dravaNa kara rahe ajIvake pudgala, dharma, Adi medoMkA saMgraha kara lenA tathA paryAyoMke vizeSa bheda sampUrNa ghaTakA yA sampUrNa paToMkA ekapanese saMgraha karanA apara saMgrahanaya hai| isa prakAra vyavahAranayase pahile aneka vizeSa vyApi sAmAnyoMko jAnatA huA yaha aparasaMgrahanaya bahuta prakArakA varta rahA hai| svvyktyaatmktaikaaNtstdaabhaasopynekdhaa| pratItinAdhito vodhyo niHzeSopyanayA dizA // 57 // usa apara saMgrahakA AmAsa mI aneka prakArakA hai / apanI vyakti - aura jAtike sarvathA eka bAtmakapanekA ekAnta to pratItiyoMse bAdhita ho rahA apara saMgrahAmAsa samajhanA cAhiye / yaha eka udAharaNa upalakSaNa hai / isa hI saMketase sampUrNa bhI apara saMgrahAbhAsa samajha lenA / arthAtghaTa sAmAnya aura ghaTavizeSoMkA sarvathA bheda yA abheda mAnanekA Agraha karanA apara saMgrahAmAsa hai / dravyatvaM dravyAtmakameva tato tarabhUtAnAM dravyANAmabhAvAdityaparasaMgrahAbhAsA, pratItivirodhAt / tathA paryAyatvaM paryAyAtmakameva tatArthAtarabhUtaparyAyAsatvAditi tattvaM tata eva / tathA jIvatvaM jIvAtmakameva, pugaLavaM pudgalAtmakameva, dharmatvaM dharmAtmakameva, adharmatvaM adharmAtmakameva, AkAzatvaM AkAzAtmakameva, kAlatvaM kAlAtmakameveti caaprsNgrhaabhaasaaH| jIvatvAdisAmAnyAnAM svavyaktibhyo bhedena kacitmatIteranyathA tadanyatarakope sarva lopAnuSaMgAt / * AcArya kaha rahe haiM ki jo koI sAMkhyamata anuyAyI dravyasva sAmAnyako dravya vyaktiyoM ke sAtha tadAtmaka ho rahA hI mAnate haiM, kyoMki usa dravyatvase bhinna ho rahe dravyoMkA abhAva hai| yaha unakA mAnanA pratItiyoMse virodha ho jAne ke kAraNa aparasaMgrahAbhAsa hai / tisI prakAra paryAyasvasAmAnya bhI paryAya Atmaka hI hai / usa paryAya sAmAnyase sarvathA arthAntarabhUta ho rahe paryAyoMkA asadbhAva hai / yaha bhI tisa hI kAraNa yAnI pratItivirodha ho jAnese vahAM aparasaMgrahAmAsa hai| tathA jIvatva aneka jIvoMkA tadAtmaka hI ho rahA dharma hai / pudgalasva sAmAnya pudrA vyaktisvarUpa hI
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavArya cintAmaNiH hai| dharmadavyapanA dharmadravyasvarUpa hI hai / adharmasva adharmadravyasvarUpa hI hai / AkAzasma dharma AkAza svarUpa hI hai / kAlasva sAmAnyakAlaparamANuoM svarUpa hI hai| ye jAti aura vyaktiyoMke sarvathA abheda ekAntako kahanevAle saba aparasaMgrahAbhAsa hai| kyoMki jIvatva pudgalava Adi sAmAnyoMkI apane vizeSa vyaktiyoMse kathaMcit meda karake pratIti ho rahI hai / anyathA yAnI kathaMcit bheda nahIM mAna kara dUsare azakya vivecanasva Adi prakAroM se unakA sarvathA abheda mAnoge to una donoMmeMse ekakA lopa ho jAnepara bace huye zeSakA bhI lopa ho jAyagA / aisI dazAmeM sabake lopa ho jAnekA prasaMga bAtA hai| arthAt-vizeSakA sAmAnyake sAtha abheda mAnanepara sAmAnyameM vizeSa lIna ho jAyagA / evaM vizeSoMkA pralaya ho jAnepara sAmAnya kucha bhI nahIM raha sakatA hai| dhaDake mara jAnepara sira jIvita nahIM raha sakatA hai / isI prakAra apedapakSa anusAra vizeSa vyaktiyoM meM sAmAnyake lIna ho jAnepara vizeSoMkA nAza anivArya hai| Isake madhyavartI jhopaDe tIvra agni laganepara mile huye jhoMpaDoMkA jala jAnA avazyambhAvI hai / sirake mara jAnepara dhaDa jIvita nahIM raha pAtA hai / yahAM vizeSa yaha hai ki jAti aura vyaktiyoMkA sarvathA bheda mAnanevALe vaizeSika jana eka hI vyaktimeM rahanevAle dharmako jAti svIkAra nahIM karate haiM / " vyaktarabhedastusyatvaM saMkarothAnavasthitiH / rUpahAnirasambandho jAtibAdhakasaMgrahaH / / kiMtu jaina siddhAntameM dharma, adharma, aura AkAzako eka eka hI dravya svIkAra kiyA gayA hai| phira bhI trikAlasambandhI pariNAmoMkI apekSA dharmadravya aneka haiN| unameM eka "dharmava" dharma jAti Thahara sakatA hai / syAdvAda siddhAnta anusAra sAmAnyako sarvathA eka mAnanA iSTa nahIM hai / vyaktiyoMse kathaMcit amina hotA huA sAmAnya eka hai aneka bhI hai| isI prakAra adharma aura AkAzameM bhI sadRzapariNAmarUpa jAtikA sadbhAva vinA virodha ke saMgata ho jAtA hai / kathaMcita bheda, ameda, sarvatra bhara rahe haiN| tayA kramamAviparyAyatvaM kramabhAviparyAyavizeSAtmakameva, sahabhAviguNatvaM tadvizeSAtmakameveti vAparasaMgrahAbhAsau pratItipratighAtAdeva / evamaparAparadravyaparyAyabhedasAmAnyAni svavyarakyAtmakAnyevetyabhiprAyAH sarvepyaparasaMgrahAbhAsAH pramANabAdhitatvAdeva boddhavyA: pratItyavirudasyaivAparasaMgrahamapaMcasyAvasthitatvAt / dravya vyakkiyAM aura dravyajAtiyoMkA abheda kaha kara aba paryAyoMkA apanI jAtike sAtha abheda mAnaneko nayAmAsa kahate haiM / jo koI prativAdI kramamAvI paryAyatvasAmAnyako krama kramase honevAle vizeSa paryAyoM svarUpa hI kaha rahA hai, athavA sahabhASI paryAya guNatvako usa guNatva sAmAnyake vizeSa ho rahe aneka guNa bhAtmaka hI iSTa kiye baiThA hai, ye donoM bhI pratItiyoM dvArA pratighAta ho jAnese hI aparasaMmahAbhAsa samajhane cAhiye / isI prakAra aura bhI Age Ageke uttarottara dravya yA paryAyoM ke bheda prabhedarUpa sAmAnya dravyatva, ( pRthivItva, ghaTatva Adika ) bhI apanI apanI
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 tatvArthalokavArtike nyaktiyAM dravya aura paryAyasvarUpa hI haiN| ye abhiprAya bhI sabhI pramANoMse bAdhe gaye honeke kAraNa hI aparasaMgrahake AbhAsa samajhalene cAhiye / kyoMki pratItiyoMse nahIM virUddha ho rahe hI padArthIko vizeSa karanevAle nayoMko aparasaMgraha nayake prapaMca (kauTumbikavistAra ) kI vyavasthA kI jA cukI hai| vyavahAranayaM prruuppti| saMgrahanayakA varNana kara zrI vidyAnanda svAmI aba kramaprApta vyavahAra nayakA prarUpaNa karate haiN| saMgraheNa gRhItAnAmarthAnAM vidhipUrvakaH / yovahAro vibhAgaH syAdyavahAro nayaH smRtaH // 50 // sacAnekaprakAraH syAdattaraH parasaMgrahAt / yatsattadravyapayoyAviti praagRjusuutrtH|| 59 // saMgraha naya karake grahaNa kiye jA cuke padArthokA vidhipUrvaka jo avahAra yAnI vibhAga hogA vaha pUrva AcAryokI AmnAya anusAra vyavahAranaya mAnA gayA hai| arthAt-vibhAga karanevAlA vyavahAranaya hai / aura vaha vyavahAranaya to parasaMgrahase uttaravartI hokara RjusUtra nayase pahile vartatA huA aneka prakArakA hai / parasaMgrahanayane satko viSaya kiyA thaa| jo sat hai vaha dravya aura paryAya rUpa hai / isa prakAra vibhAga kara jAnanevAlA vyavahAranaya hai / yadyapi aparasaMgrahane bhI dravya aura paryAyoMko jAna liyA hai, kintu aparasaMgrahane satkA bheda karate huye una dravyaparyAyoMko nahIM jAnA hai| pahilese hI vibhAgako nahIM karate huye yugapat sampUrNa dravyoMko jAna liyA hai| athavA dUsare aparasaMgrahane jhaTiti sampUrNa paryAyoMko viSaya kara liyA hai / kintu vyavahArane vibhAgako karate huai jAnA hai / vyavahArake upayogI ho rahe bhale hI mahAsAmAnyake bhI bhedoMko jAne,vaha nyabahAra naya hai| kalpanAropitadravyaparyAyapravibhAgabhAk / pramANAdhitonyastu tadAbhAso'vasIyatAm // 60 // dravya aura paryAyoMke Agepita kiye gaye kalpita vibhAgoMko jo naya kadAgrahapUrvaka dhAra letA hai vaha to pramANoMse bAdhita hotA huA isa vyavahAranayase nyArA vyavahAra nayAbhAsa jAnanA cAhiye / kyoMki dravya aura paryAyoMkA vibhAga kalpita nahIM hai| parasaMgrahastAvatsarvaM saditi saMgRhNAti, vyavahArastu tadvibhAgamabhipraiti yatsatcadvyaM paryAya iti / yathaivAparasaMgrahaH sarvadravyANi dravyamiti saMgRhNAti sarvaparyAyAH paryAya iti /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vyavahArastadvibhajate yadddravyaM tajjIvAdiSaDvidhaM yaH paryAyaH sadvividhaH kramabhAvI sahabhAvI ceti / 245 saMgraha karatA hai aura ki jo sat hai vaha dravyapanese saMgraha kara sabase pahile parasaMgraha to " sampUrNa padArtha sat haiM " isa prakAra vyavahAra naya to una sat padArthoMke vibhAga karanekA yo abhiprAya rakhatA hai dravya yA paryAya hai tathA jisa hI prakAra apara saMgrahanaya sampUrNa dravyoMko eka detA hai aura sampUrNa triloka trikALavarttI paryAyako eka paryAyapanese saMgraha kara letA hai / kintu vyavahAra naya to usa dravya aura paryAyakA vibhAga yoM kara DAlatA hai ki jo dravya hai vaha jIva pudgala, Adi chaha prakAra hai aura jo paryAya hai vaha kramabhAvI aura sahabhAvI isa DhaMgase do prakAra hai / punarapi saMgrahaH sarvAn jIvAdIn saMgRhNAti jIvaH pudgalo dharmo'dharmaH AkAza kALa iti kramabhuvazca paryAyAn kramabhAviparyAMya iti, sahabhAviparyAyAMstu sahabhAviparyAya iti / vyavahArastu tadvibhAgamabhipraiti yo jIvaH sa muktaH saMsArI ca yaH pudgalaH soNuH skaMdhazca, yo dharmAstikAyaH sa jIvagatihetuH pudgalagatihetuzca, yastvadharmAstikAyaH sa jIvasthitiheturajIva sthitihetuzca paryAyato dravyatastasyaikatvAt / tathA yadAkAzaM tallokAkAzamalokAkAzaM ca yaH kAla sa mukhyo vyAvahArikazceti yaH kramabhAvI paryAyaH sa kriyArUpo'kriyArUpazca vizeSaH yaH sahabhASI paryAyaH sa guNaH sadRzapariNAmazca sAmAnyamiti aparAparasaMgrahavyavahAraprapaMca: prAgRjusUtrAtparasaMgrahAduttaraH pratipattavyaH, sarvasya vastunaH kathaMcitsAmAnyavizeSAtmakatvAt / na caivaM vyavahArasya naigamatvaprasaktiH saMgrahaviSayapravibhAgaparatvAt sarvatra naigamasya tu guNapradhAnobhayaviSayatvAt / apara saMgrahakI eka vAra pravRtti ho cukanepara phira bhI usakA vyApya ho rahA apara saMgraha naya to sampUrNa jIva AdikoMko jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, aura kAla isa prakAra vyApya ho rahe aneka jIva AdikA saMgraha karatA hai tathA kramase honevAlIM aneka sajAtIya paryAyoMko ye kramabhAvI paryAya haiM isa prakAra saMgraha karatA hai evaM sahabhAvI aneka jAtivAlIM paryAyoMko to ye sahabhAvI paryAya hai, isa prakAra saMgraha karatA hai| kintu yaha vyavahAra naya to una saMgraha naya dvArA gRhIta viSayoMke vibhAga karane kI yoM abhilASA karatA hai ki jo jIvadravya hai vaha mukta aura saMsArI hai aura jo pudgaladravya hai vaha aNusvarUpa aura skandhasvarUpa haiM, jo dharmAstikAya hai vaha jIvakI gatikA kAraNa aura pudgalakI gatikA kAraNa yoM do prakAra hai tathA jo adharmAstikAya hai vaha to jIvoMkI sthitikA kAraNa aura pAMco ajIvoM kI sthitikA kAraNa, yoM do prakAra yA chaha prakAra hai / athavA avake chaha me pIche apara saMpraise vibhakta kara vyavahAra karanA / dharma ardhama dravyoM kA
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazzokavArtike daividhyapanA yA anekapanA to paryAyoMkI apekSAse hI hai| davyarUpase ve donoM eka eka hI haiM tathA jo AkAzadavya hai vaha lokAkAza aura alokAkAzarUpa hai, jo kALa dravya hai, vaha aNusvarUpa mukhya kAla, aura samaya AvalikA Adi vyavahArasvarUpa hai| isa prakAra dravyake bheda pramedoMkara saMgrahakara vyavahAranaya dvArA unakA vibhAga kara diyA jAtA hai| mukta jIvoMkA bhI jaghanya avagAhanAvAle, madhyama avagAhanAvAle, utkRSTa avagAhanA vAle, yA dvIpasiddha, samudrasiddha, pratyeka buddha, bodhitabuddha mAdi dharmokarake saMgraha kara punaH vyavahAra nayase unakA bhedena prarUpaNa kiyA jA sakatA hai / saMsArIke trapsa, sthAvara, manuSya, strI, deva, nArakI Adi svarUpa karake saMgraha kara punaH vyavahAra upayogI vibhAga kiyA jA sakatA hai| isI prakAra paryAyomeM smjhnaa| jo kramamAvI paryAyeM saMgRhIta gaI haiM vaha parispaMda Atmaka kriyArUpa aura aparispaMda bhAtmaka prakriyA rUpa hotI huI vizeSa svarUpa hai aura jo sahabhAvI paryAya hai vaha nityaguNasvarUpa hai aura sadRza pariNAma prAmaka sAmAnya rUpa hai| yahAM bhI kriyArUpa paryAyoMkeM bhramaNa, tiryaggamana, Urdhva gamana, Adi bheda kiye jA sakate haiN| akriyArUpa paryAyoMke jJAna, sukha, krodha, dhyAna, sAmAyika, adhyayana, Adi bheda ho sakate haiN| guNoMke bhI anujIvI, pratijIvI, paryAyazakti, sAmAnyaguNa, vizeSa guNa, ye bheda kiye jA sakate haiM / sAmAnyakA bhI gova, pazutva, jIvatva, Adi rUpa karake vimAga kiyA jA sakatA hai / isa prakAra uttara uttara honevAlA saMgraha aura vyavahAra nayakA prapaMca RjusUtra nayase pahile pahile aura parasaMgrahase uttara uttara aMzoMkI vivakSA karanepara samajha lenA cAhiye / kyoMki jagadako sampUrNa vastue~ sAmAnya aura vizeSake sAtha kathaMcit eka Aramaka ho rahI hai / ataH nayako upajAnevAle puruSakA abhiprAya sAmAnyarUpase jAnakara vizeSoMko jAnane ke liye pravRtta ho jAtA hai / isa ukta prakAra kathana karanepara vyavahAra nayako naigamapane kA prasaMga nahIM bhAtA hai| kyoMki vyavahAra naya to saMgrahadvArA viSaya kiye jA cuke padArthakA vyavahAra upayogI sarvatra baDhiyA vibhAga karanemeM tatpara ho rahA hai aura negamanaya to atyadhika gauNa aura pradhAna ho rahe donoM prakArake dharma dharmiyoMko viSaya karatA hai arthAt-vyavahAra to eka sadbhUta aMzake bhI vyavahAra upayogI aMzoMko jAnatA hai| kintu naigama naya to pradhAnabhUta yA gauNabhUta ho rahe sat, asat, vaMza, maMziyoMko jAna letA hai| negamanayakA kSetra vyavahArase asaMkhya guNA baDA hai| yaH punaH kalpanAropitadravyaparyAyavibhAgamabhipaiti sa vyavahArAbhAsaH, pramANapApi. tatvAt / tathAhi-na kalpanAropita eva dravyaparyAyapravibhAgaH svArthakriyAhetutvAdanyathA tadanupapatteH vaMdhyAputrAdivat / vyavahArasya mithyAtve tadAnukUlyena pramANAnAM pramANatA dhana syAt, svamAdivinamAnukUlyenApi teSAM pramANatvamasaMgAt / taduktaM / "vyavahArAnukUlyena pramANAnAM pramANatA, nAnyathA pAdhyamAnAnAM, teSAM ca ttvsNgtH||" iti /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAyacintAmaNiH 240 .................. ... aura jo naya punaH kalpanAse Arope gaye dravya aura paryAyake vibhAgakA abhiprAya karatA hai, vaha kunaya hotA huA vyavahArAmAsa hai / kyoMki yadi dravya aura paryAyake vibhAgako vAstavika nahIM mAnA jAvegA to pramANoMse bAdhA upasthita ho jaavegii| usIko anumAna banA kara AcArya mahodaya spaSTa dikhalAte haiM ki dravya aura paryAyakA acchA ho rahA vibhAga (pakSa ) korI kalpanAoMse Aropa kiyA gayA nahIM hai ( sAdhya ) apane apane dvArA kI jAne yogya arthakriyAkA hetu honese (hetu ) anyathA yAnI dravya aura paryAyake vibhAgako kalpanAse gaDha liyA gayA mAnanepara to una kalpita dravya aura paryAyoMse usa arthakriyAkI siddhi nahIM ho sakegI, jaise ki vandhyAke putrase kuTumba saMtAna nahIM cala sakatI hai / AkAzake puSpase sugandha prApti nahIM ho sakatI hai, ityAdi ( vyatirekadRSTAnta ) yadi dravya yA paryAyoMkI korI kalpanA karanevAle bauddha yoM kaheM ki ye saba artha kriyA karaneke yA " yaha aMza dravya hai " " itanA aMza paryAya haiM" ye saba vyavahAra to mithyA haiM, jaise ki dukariyApurAna yA kimbadantiyAM jhUThI huA karatI haiN| aba AcArya kahate haiM taba to usa vyavahArake anukULapane karake mAnI gayI pramANoMkI pramANatA bhI nahIM ho sakegI, anyathA svapna, mUchita, bhAdike prAnta vyavahAroMkI anukUlatAse bhI una svapna Adike jJAnoMko pramANapanakA prasaMga mA jAvegA |vhii tumhAre pranthoMmeM kahA jA cukA hai ki laukika vyavahAroMkI anukUlatA karake pramANoMkA pramANapanA vyavasthita ho rahA hai| dUsare prakAroMse jJAnoMkI pramANatA (pradhAnatA) nahIM hai / anya prakAroMse pramANapanA mAnanepara bAdhita kiye jA rahe una svamazAna yA bhrAnta jJAna athavA saMzaya jJAnoMko bhI usa pramANapanekA prasaMga ho jAvegA / arthAt-dinarAta lokavyavahArameM AnevAle kArya to dravya aura paryAyoMse hI kiye jA rahe dekhe jAte haiN| vyavahArI manuSya laukika vyavahAroMse jJAnako pramANatAko jAna letA hai| zItaLa vAyuse jalake jJAnameM prAmANya jAna liyA jAtA hai| amukucha, pratikUla, vyavahAroMse zatrutA, mitratA, parIkSita ho jAtI hai / paThana, pAThana, carcA, nirNAyakazaktise prakANDa vidvattAkA nirNaya kara piyA jAtA hai| yadi ye vyavahAra mithyA hote to jJAnoMkI pramANatAke sampAdaka nahIM ho sakate the / yadi jhUThe vyavahAroMse hI jJAnameM pramANatA Ane lagegI taba to mithyAjJAna bhI sabase UMce pramANa bana baiTheMge / mahAmUrkha jana paNDitoMkI gaddiyoMko haDapa leNge| kintu aisI andhera nagarIkI vyavasthA prAmANika puruSoMmeM svIkAra nahIM kI gayI hai| ataH vAstavika dravya aura paryAyoM ke vibhAgoMke vyavahArako jatA rahe vyavahAranayakA varNana yahAMtaka samApta ho cukA hai| tadanusAra zraddhA karo, ekAntako choddo| sAMpratamRjusUtranayaM suutryti| / vyavahAra nayako kaha kara aba vartamAna kALameM cauthe RjusUtra nayakA zrI vidyAnanda svAmI sUcana karAte haiN| jaise ki dhIrame yogya kATha yA toDane yogya paTiyAmeM sUtakA sIdhA cihakara idhara
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zlokavArtike udhara dRSTi va hI veSTita kara dI jAtI hai vaise RjusUtra nayakA viSaya vartamAnakAlakI paryAya niyata hai / 248 RjusUtraM kSaNadhvaMsi vastu satsUtrayedRju / prAdhAnyena guNIbhAvAddravyasyArpaNAtsataH // 61 // RjusUtra naya paryAyako viSaya karanevAlA hai / kSaNa meM dhvaMsa honevAlI vastuke sadbhUta vyakta rUpakA pradhAnatA karake RjusUtra naya acchA sUcana (bodha) karA detA hai / yadyapi yahAM nitya dravya vidyamAna hai to bhI usa sat dravyakI vivakSA nahIM karanese usakA gauNapamA hai / arthAt drampakI bhUtaparyAyeM to naSTa ho cukI haiM aura bhaviSyaparyAyeM nahIM jAne kaba kaba utpanna hogIM / ataH yaha naya vartamAnakALakI paryAyako hI viSaya karatA hai / trikAlAnvayI dravyakI vivakSA nahIM karatA hai / yadyapi eka kSaNake paryAyase hI paDhanA, pacanA, ghoSaNA, vyAna karanA, prAmAntarako jAnA Adika aneka laukika kArya nahIM sagha sakate haiM / kintu yahAM kevala isa nayakA viSaya nirUpaNa kara diyA hai loka vyavahAra to sampUrNa nayoMke samudAyase sAdhane yogya hai / " sAmagrIjAnikA naikaM kAraNaM ,, 1 nirAkaroti yadravyaM bahiraMtazca sarvathA / sa tadAbho'bhimaMtavyaH pratIterapalApataH // 62 // jo bauddhoM dvArA mAnA gayA jJAna vartamAna paryAyamAtrako hI grahaNa karatA hai aura bahiraMga antaraMga dravyoM kA sabhI prakArase khaNDana karatA hai vaha usa RjusUtra nayakA AbhAsa ( kunaya ) mAnanA cAhiye / kyoMki bauddhoMke abhiprAya anusAra mAnanepara pramANa prasiddha pratItiyoMkA chipAnA ho jAtA hai / arthAt - sabhI paryAyeM dravyase anvita horahI haiN| vinA dravyake pariNAma honA asambhava hai / sUtra bhale hIM kevaLa paryAyoMko hI jAne, kintu dravyakA khaNDana nahIM kare / kAryakAraNatA ceti grAhyagrAhakatApi vA / vAcyavAcakatA ceti kArthasAdhanadUSaNaM // 63 // anvita dravyoMko nahIM mAnanepara bauddhoMke yahAM kAryakAraNa bhAva athavA grAhyagrAhaka mAba aura vAyavAcaka bhAva bhI kahAM bana sakate haiN| aisI dazAmeM bhalA kahAM svakIya iSTa arthakA sAdhana auraparapakSakA dUSaNa ye vicAra bana sakeMge ? padArthoMko kAlAntarasthAyI mAnanepara hI kAryakAraNa bhAva banatA hai / kulAla, mRttikA aneka kSaNoMtaka ThahareMge, tabhI ghaTako banA sakeMge / kSaNamAtrameM naSTa honevAle tantu aura koriyA vicAre vastrako nahIM banA sakate haiN| aise hI jJAna aura jJeyameM grAhyagrAhaka
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH bhAva yA leja aura pAnI bhare kalarAmeM prAhyagrAhaka mAtra kucha kAlataka unakI sthiti mAnanepara hI ghaTita ho pAtA hai tathA zabda aura abhidheya vAcyavAcaka bhAva tabhI bana sakatA hai jaba ki za aura padArthakI kucha kAlataka to avazya sthiti mAnI jAya / vaktA ke mukhapradezapara hI nikalakara naSTa ho jAnevAle zadva yadi zrotA ke kAnameM hI na jAyeMge to vaktA zadvakA saMketa grahaNa nahIM kara sakatA hai| unhIM zabdoMkA sAdRzya to vyavahArakAlake zadvoMmeM lAnA hogaa| vaktA ke dvArA dikhAyA gayA artha zrotAkI akha uThAnetaka naSTa ho jAyagA to aise kSaNika artha meM vAdhyatA kaise AsakatI hai ? usako tuma bauddha vicAro / kSaNavartI zaddhoMse zrotA kucha bhI nahIM samajha sakatA hai / vAdI pratiSAdiyoMke kucha kAlataka Thaharanepara hI svapakSasAdhana aura parapakSadUSaNa sambhavate haiM, anyathA nahIM / lokasaMvRttisatyaM ca satyaM ca paramArthataH / hi sidhdyadAzritya buddhAnAM dharmadezanA // 64 // 249 tathA isa prakAra dravyakA apahnava kara kSaNika pakSameM laukika vyavahArasatya aura paramArtha rUpase satya ye kahAM siddha ho sakeMge ? jisakA ki Azraya kara bauddhoMke yahAM buddhoMkA dharma upadeza denA bana sake / arthAt - vAstavika kAryakAraNabhAva mAne vinA vyavahArasatya aura paramArthasatyakA nirNaya nahIM ho sakatA hai / vAcyavAcaka bhAva mAne vinA sugatakA dharmopadeza kAnI kauDIkA bhI nahIM hai / sAmAnAdhikaraNyaM ka vizeSaNavizeSyatA / sAdhyasAdhanabhAvo vA kAdhArAdheyatApi ca // 65 // trikAlameM avita rahanevAle dravyako mAne vinA sAmAnAdhikaraNa nahIM bana sakatA hai| kyoMki do padArtha eka vastumeM ThahareM taba una doneM samAna adhikaraNapanA hoya / sUkSma, asAdhAraNa, kSaNikavizeSoM meM samAnAdhikaraNapanA asambhava hai / aura bauddhoMke yahAM vizeSaNa vizeSyapanA nahIM bana sakatA hai / kAraNa ki saMyoga sambandhase puruSameM daNDa Thahare, taba pIche unakA vizeSyavizeSaNa bhAva mAnA jAya, kintu bauddhoM yahAM koI padArthakA kahIM AdhAra AdheyabhAva nahIM mAnA gayA hai / vizeSyako apane raMgase raMga denevAle dharmako vizeSaNa kahate haiM / ye saba kArya kSaNamAtrameM kathamapi nahIM ho sakate tathA bauddhoMke yahAM sAdhyasAdhanabhAva athavA AdhArabhadheyabhAva bhI nahIM ghaTita ho pAte haiM / sAdhyasAdhanabhAbake liye vyAptigrahaNa, pakSavRtitva jJAna, sAdRzyapratyabhijJAna, vyAptismaraNa, inakI zyakatA hai / kSaNikameM ye kArya ghaTita nahIM hote haiN| avayavI, sAdhAraNa, kALAntarasthAyI, pAyoMmeM AdhArabhadheyabhAva sambhavatA hai / kSaNika, paramANu, vizeSoM meM nahIM 32
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 vArthakokavArtike saMyogo viprayogo vA kriyAkArakasaMsthitiH / sAdRzyaM vaisadRzyaM vA svasaMtAnetarasthitiH // 66 // samudAyaH ka ca pretyabhAvAdidravyanihnave / baMdhamokSavyavasthA vA sarvatheSTA'prasiddhitaH // 67 // nitya pariNAmI dravyako nahIM svIkAra karane para bauddhoM ke yahAM saMyoga athavA vibhAga tathA kriyAkArakakI vyavasthA aura sAdRzya, vaisAdRzya athavA svasaMtAna parasaMtAnoM kI pratiSThA evaM samudAya aura marakara janma lenA svarUpa pretyabhAva yA sAdharmya Adika kahAM bana sakeMge ? athavA bandha, mokSa, kI vyavasthA kaise kahAM hogI ? kyoMki sabhI prakAroMse iSTa padArthoMkI tumhAre yahAM prasiddhi nahIM ho rahI hai / arthAt paraspara maddIM saMsargako prApta ho rahe svalakSaNa kSaNika paramANuoMke hI mAmanepara bauddhoM ke yahAM saMyoga nahIM banatA hai, taba to saMyogako nAzanevAlA guNa ( dharma ) vibhAga nahIM bana sakegA / kriyA, kArakakI vyavasthA to tabhI banatI hai, jabaki " jAyate, asti, vipariNamate, vardhate, apakSayate, vinazyati " ye kriyAyeM kucha kAkameM ho sakeM / svataMtrapanA, banAyAgayApanA, asAdhakatamapanA, sampradAnatA, apAdAnatA, adhikaraNatA ye kSaNikapakSa meM nahIM sambhavate haiM / kSaNika pakSa meM ahamiMdroMke samAna sabhI paramANuyeM nyAre nyAre rAjA haiM / ataH yaha isakA kArya hai, yaha isakA kAraNa hai, yaha nirNaya karanA kSaNikapakSa meM durghaTa hai| sabhI kSaNika pariNAmoMko sarvathA bhinna mAnanepara sAdRzyakA asambhava hai / vaisAdRzya meM bhI kucha milanA ho jAnekI AvazyakatA hai, tabhI visazokA bhAvavaisAdRzya sambandha ghaTita hotA hai| bhaiMsA aura bailameM pazupana, jIvapana yA dravyatvase sAdRzya honepara hI vaisAdRzya zobhatA hai / lakSmaNa aura rAvaNa meM pratiyogitva ( zatrubhAva) sambandha thA | apane trikAlavarttI pariNAmoMkI santAna aura anya jIvoMkI santAne to anvetA dravyake mAnanepara hI ghaTila hotI hai, anyathA nahIM / aura samudAya to aneka kSaNoMkA kathaMcit ekIkaraNa karanepara hI banatA hai dezika samudAya aura kAlika samudAya to pariNAmoMkA kathaMcit ekIbhAva mAnanepara sambhavatA hai| tathA marake janma to vahI le sakegA jo yahAM se vahAMtaka anvita rahegA / marA to koI kSaNa aura kisI anya kSaNika pariNAmane janma ke liyA to usakA pretyabhAva nahIM mAnA jA sakatA hai / aisI dazAmeM puNya, pApake, bhoga bhI usako nahIM mila sakeMge / isakA aSTasahasrI meM acchA vicAra kiyA gayA hai / kvA pratyayavAle vAkya do Adi kriyAoM meM vyApanevAle anvayI dravyako vAMchate haiM / tathA na bhI kSaNika matameM nahIM prasiddha hotA hai / sarvadhA vibhinna ho rahe vizeSa padArthoM meM samAnatA nahIM sambhavatI hai| isI prakAra kSaNika pakSa bandha, mokSa tattvakI vyavasthA nahIM ho sakatI hai / sarvathA kSaNikacitta bhalA kisase baMdha sakegA ! nAzasvarUpa mokSako svAbhAvika mAnanepara samyaksva,
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ aratrthacintAmaNiH 251 1 saMjJA, saMjJI, vAkkArya, karma, Adika ATha hetuoMse mokSa mAnanA viruddha paDatA hai / jo hI baMdhA thA usIkI hI mokSa nahIM ho sakI / ataH bauddhoMke yahAM sabhI prakAroMse iSTa padArthoMkI prasiddhi nahIM ho pAtI hai / hAM, vAstavika dravya aura paryAyoMke mAna lene para ukta sabhI vyavasthA ThIka bana jAtI hai / kSaNadhvaMsina eva bahiraMtazca bhAvAH kSaNadvayasthASNutvepi teSAM sarvadA nAzAnupapateH kauTasthaprasaMgAt kramAkramAbhyAmarthakriyAvirodhAdavastutApatteH / iti yo dravyaM nirAkaroti sarvathA sotrarjusUtrAbhAso hi mantavyaH pratItyatikramAt / pratyabhijJAnapratItirhi bahiraMtazcaikaM dravyaM pUrvottarapariNA pravarti sAdhayaMtI bAdhavidhurA prasAdhitaiva purastAt / tasmin sati pratikSaNavinAzasyeSTatvAnna vinAzAnupapattirna bhAvAnAM kauTasthApattiH yataH sarvathArthaM kriyA virodhAt avastutA syAt / bauddha mantavya hai ki sampUrNa bahiraMga antaraMga padArtha eka kSaNa hI Thaharakara dvitIya kSaNa meM ko prApta ho jAnevAle haiM / yadi padArthoMko eka kSaNase adhika do kSaNa bhI sthitizIla mAna kiyA jAyagA to sadA una padArthoMkA nAza ho jAnA nahIM bana sakegA, yAnI kabhI unakA nAza nahIM ho skegaa| jo do kSaNa Thahara jAyagA vaha tIsare Adi kSaNoMmeM bhI TikegA / aisI dazA ho jAnese padArthoM kUTastha nityapanekA prasaMga AvegA / kUTastha pakSa anusAra krama aura akramase arthakriyA honekA virodha hai | ataH avastupanakA prasaMga AjAyagA / arthAt -" dvitIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvaM kSaNikathaM " jisakI dUsare kSaNameM mRtyu ho jAtI hai, vaha kSaNika hai| sabhI sadUta padArtha eka kSaNataka hI jIvita ho rahe haiM / dUsareM kSaNameM unakA samUlacUla nAza ho jAtA hai| yadi dUsare kSaNa meM padArthakA jIvana mAna liyA jAya to tIsare, cauthe, pAMcaveM, kSaNa Adi bhI dUsare, tIsare, cauthe Adi kSaNoMkI apekSA dUsare kSaNa haiM / ataH anantakAlataka padArtha sthita rahA AvegA / kabhI usakA nAza nahIM ho sakegA / jaise ki "Aja nagada kala udhAra" denevAleko kabhI udhAra denekA avasara nahIM prApta hotA hai / kUTastha padArthameM arthakriyA nahIM honese vastutvakI vyavasthA nahIM hai / ataH pahike pIche kucha bhI anvaya nahIM rakhate huye sabhI padArtha kSaNika haiM / isa prakAra kaha rahA jo sautrAntika bauddha trihorrant dravyakA khaNDana kara rahA hai / AcArya kahate haiM ki usakA vaha jJAna sabhI prakAroMse RjusUtra nayAbhAsa niyamase mAnanA cAhiye / kyoMki bauddhoMke mantavya anusAra padArthoMko kSaNika mAnanepara prAmANika pratItiyoMkA atikramaNa ho jAtA hai / kAraNa ki pratyabhijJAna pramANa1 svarUpa pratIti hI bAdhaka pramANoMse rahita hotI huI apane pahile pIche kAlake paryAyoMmeM varta rahe bahiraMga antaraMga eka dravyako sadhA rahI hamane pahile prakaraNoM meM acche prakAra siddha karA hI dI hai / bhAvArtha-sthAsa, koza, kuzUla Adi paryAyoM meM miTTI ke samAna aneka bahirbhUta paryAyoMmeM eka pudgala dravyanA vyavasthita hai / tathA Age pIche kAloM meM honevAle aneka jJAna sukha icchA Adi paryAyoMmeM eka
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zlokavArtike antaraMga AtmA dravya puvarahA hai / isa nityadravyako jAnanevAlA bAdhArahita pratyabhijJAna pramANa kahA jA cukA hai / ho, dravyArthika naya anusAra usa antrita nitya dravyako mAna cukanepara to paryAyArthika nayase bhAvoMkA pratikSaNa vinAza honA hameM abhISTa hai / ataH vinAzakI asiddhi nahIM huI, vinAzake mAna lene para padArthoMke sarvathA kUTasthapanakA prasaMga nahIM A pAtA hai, jisase ki kUTastha padArthameM sabhI prakAroMse arthakriyA ho jAnekA virodha ho jAnese avastupanA A jAtA / ataH dravyako nahIM nivArate huye kSaNika paryAyoMko viSaya karanevAlA RjusUtra naya hai aura sarvathA niranvaya kSaNika pariNAmoMko jAnanevAlA RjusUtra nayAbhAsa hai / 252 yopi ca manyate paramArthataH kAryakAraNabhAvasyAbhAvAnna grAhmagrAhakabhAvo vAcyavAcakabhAvo vA yato bahirarthaH sidhyet / vijJAnamAtraM tu sarvamidaM traidhAtukamiti, sopi carjusUtrAbhAsaH svaparapakSasAdhanadUSaNAbhAvaprasaMgAt / vicArA jAya to na koI sautrAntikake yahAM viSayako banane se prAhmagrAhaka bhAva jo bhI yogAcAra bauddha yoM mAna rahA hai ki vAstavika rUpase kisIkA kAraNa hai aura koI kisIkA kArya bhI nahIM hai / hamAre bhAI kAraNa aura jJAnako kArya mAnA gayA hai| kintu kAryakAraNabhAvake nahIM bhI hama zuddhasambedana | dvaitavAdiyoM ke yahAM nahIM banatA hai aura vAdhyavAcakabhAva bhI hamAre yahAM nahIM mAnA gayA hai| jisase ki bahiraMga arthokI siddhi ho sake / yaha sampUrNa jagat to kevaLa vijJAna svarUpa hai / kAryakAraNabhAva yA prAhmagrAhakabhAva athavA vAcyavAcakabhAva ina tInoM dhAtuoMkA samudAya vijJAnamaya hai / zuddha vijJAnake atirikta koI padArtha nahIM hai| isa prakAra mAna rahe yogAcArakA vaha vicAra bhI RjusUtra nayAmAsa hai / kyoMki kAryakAraNabhAva Adiko vAstavika mAne binA svapakSa ke sAdhana aura parapakSa ke dUSaNa deneke abhAvakA prasaMga ho jAvegA / jJeyajJAyaka mAnanepara aura vAyavAcaka mAnanepara svapakSasiddhi aura parapakSadUSaNa ko vacana dvArA samajhA jA sakatA hai, anyathA nahIM / lokasaMvRtyA svapakSasya sAdhanAt parapakSasya bAdhanAt dUSaNAdadoSa iti cenna, lokasaMvRtisatyasya paramArthasatyasya ca pramANatosiddheH tadAzrayaNenApi buddhAnAmadharmadezanA duSaNadvAreNa dharmadezanAnupapatteH / jAtA kalpita lokavyavahArase svapakSakA sAdhana aura parapakSakA bAdhana ho jAnese dUSaNa de diyA hai / ataH koI doSa nahIM hai| aba AcArya kahate haiM ki ina vijJAnAdvaitavAdiyoMko yaha to nahIM kahanA cAhiye / kyoMki laukika vyavahArase satya ho rahe aura paramArtharUpase satya ho rahe padArtha kI tumhAre yahAM pramANoMse siddhi nahIM ho sakI hai| ataH usa lokavyavahArakA Azraya karane se bhI buddha bhagavAnoMkA adharma upadezake dUSaNadvArA dharma upadeza denA nahIM bana sakatA hai / arthAt dharmakA
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 253 upadeza tabhI siddha ho pAtA hai, jaba ki adharmake upadezameM dUSaNa uThAye jA sakeM / ye saba vAcyavAcaka bhAva mAnanepara aura lokavyavahArako satya mAnanepara sadha sakatA hai| anyathA nahIM / aura yoM mAna lenese to yogAcArake yahAM dvaitapanakA prasaMga mAyA / etena citrAdvaitaM, saMvedanAdvaita, kSaNikamityapi mananamRjusUtrAbhAsatAmAyAtItyuktaM veditavyaM / isa ukta kathanase bauddhoMkA citrAdvaita athavA samvedanAdvaitako kSaNika mAnanA yaha bhI RjusUtrAbhAsapane ko prApta ho jAtA hai, yaha kaha diyA gayA samajha lenA cAhiye / arthAt-jJAnake nIlAkAra, pItAkAra, harita AkAra,kSaNikatva bAkAra,vizeSa AkAra, ina AkAroMkA pRthak vivecana nahIM kiyA jA sakatA hai / ataH svayaM rucatI huyI citratAko dhAranevAlA yaha citrAdvaita jJAna hai, aisA bAda bhI kunaya hai / grAhya, grAhaka, sampitti ina tInoM viSayoMse rahita mAnA jA rahA zuddha sambedana advaita bhI RjusUtrakA kunaya jAna lenA cAhiye / kiM ca sAmAnAdhikaraNyAbhAvo dravyasyobhayAdhArabhUtasya nivAt / tathA ca kutaH / zadAderSizeSyatA kSaNikatvakRtakatvAdeH sAdhyasAdhanadharmakalApasya ca tadvizeSaNatA sidhyeta tadasidau ca na sAdhyasAdhanabhAvaH sAdhanasya pakSadharmatvasapakSasattvAnupapateH / kalpanAropitasya sAdhyasAdhanamAvasyeSTeradoSa iti cena, bahirarthatvakalpanAyAH sAdhyasAdhanadharmAdhArAnupapatte, kacidapyAdhArAdheyatAyAH saMbhavAbhAvAt / aNikavAdI bauddhoke yahAM dUsare ye doSa bhI Ate haiM ki kSaNika paramANurUpa pakSameM samAna adhikaraNapanA nahIM banatA hai| kyoMki do pariNAmoMke AdhArabhUta samAnadravyako svIkAra nahIM kiyA gayA hai aura taisA honepara zabda Adiko vizeSyapanA nahIM siddha ho skegaa| tathA kSaNikatva bAdika sAdhya aura kRtakatva Adika sAdhanabhUta dhoke samudAyako una zabda Adi pakSakA vizeSaNapanA nahIM bana pAvegA aura jaba vizeSyavizeSaNa bhAva siddha nahIM ho sakA to kSaNikatva aura kRtakatvameM sAdhya, hetu, panA nahIM bana sakA / aisI dazAmeM hetuke dharma mAne gaye pakSavRttitva aura sapakSasatva nahIM siddha ho pAte haiM / arthAt-zada ( pakSa ) kSaNika hai ( sAdhya ) kRtaka honese (hetu ) yahAM anumAna prayogameM pakSa vizeSya hotA hai| bAdhya aura hetu usameM vizeSaNa hokara rahate haiM / hetumeM pakSavRttitva, pakSasatva aura vipakSavyAvRttatva ye tIna dharma rahate haiM tathA pakSameM rahanekI apekSA hetu aura sAdhyakA sAmAnAdhikaraNya hai| ataH hetumeM ThaharanekI apekSA pakSasattva, sapakSasattva, vipakSanyAvRtti ina tInoM dharmoM meM samAna adhikaraNapanA hai / kAlAntarasthAyI sAmAnya padArtha yA dravyake mAnanepara hI samAnAdhikaraNapanA banatA hai, anyathA nahIM / yadi bauddha yoM kaheM ki kalpanAse Aropa kara liyA gayA sAdhyasAdhana bhAva hamako abhISTa hai, ataH koI doSa nahIM hai / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 tattvArtha cokavArtike kahanA / kyoMki bahiraMga arthapanekI kalpanAko sAdhyadharma aura sAdhanadharmakA AdhArapanA nahIM bana sakatA hai / tumhAre yahAM kahIM bhI to vAstavika rUpase AdhAra, Adheya, bhAvakI sambhAvanA nahIM mAnI gayI hai| kacit mukhyarUpase siddha ho rahe padArthakA anyatra upacAra kara liyA jA sakatA hai| sarvathA kalpitapadArtha to kisIkA AdhAra nahIM ho sakatA hai / lokameM patanakA pratibandha karanevAle vastubhUta padArthako kisIkA AdhAra mAnA gayA hai / kalpita thaMbhA satakhanI havelI ke bojhako nahIM DATa sakatA hai| ataH kSaNika pakSameM AdhAra AdheyabhAva nahIM banA / kiM ca, saMyogavibhAgAbhAvo dravyAbhAvAt kriyAvirahazca tatona kArakavyavasthA yataH kicitparamArthato'rthakriyAkAri vastu syAt / sadRzetarapariNAmAbhAvazca pariNAmino dravyasyApasavAt / tataH svaparasaMtAnavyavasthitivirodhaH sadRzetarakAryakAraNAnAmatyaMtamasaMbhavAt / samudAyAyogazca, samudAyino dravyasyAnekasyAsamudAyAvasthAparityAgapUrvakasamudAyAvasthAmapAdadAnasyApahavAt / tata eva na pretyabhAvaH zubhAzubhAnuSThAnaM tatphalaM ca puNyaM pApaM baMdhI vA vyavatiSThate yato saMsAramokSavyavasthA tatra syAt srvthaapiissttsyaamsiddhH| aura bhI yaha bAta hai ki bauddhoMke yahA~ dravya nahIM mAnanese saMyoga aura vibhAgakA abhAva ho jAtA hai tathA kSaNika pakSameM kriyAkA viraha hai, tisa kAraNase kriyAkI apekSA honevAle kAra - koMkI vyavasthA nahIM ho pAtI hai / jisase ki koI vastu vAstavikarUpase arthakriyAko karanevAlI ho jaatii| tathA bauddhoMke yahAM pariNAmI dravyakA apahnava (chipAnA) karanese sadRza pariNAma (sAdRzya) aura visadRza pariNAma ( vaisAdRzya ) kA abhAva ho jAtA hai aura aisA ho jAne se apane pUrva apara kSaNoMke saMtAnakI vyavasthAkA aura dUsaroM ke cittoMke santAnakI vyavasthA kara denekA virodha AtA hai| kyoMki sadRza kArya kAraNoM aura visadRza kAryakAraNoMkA tumhAre yahAM atyanta asambhava hai| aisI dazAmeM santAnoMkA sAMkarya ho jAnese tuma svayaM apane DIlameM sthira nahIM raha sakate ho / tathA kSaNika pakSameM samudAya nahIM bana sakatA hai / kyoMki anekameM sthira ho rahe aura asamudAya avasthAkA parityAgapUrvaka samudAya avasthAko grahaNa kara rahe eka samudAyI dravyakA jAna bUjhakara chipAva kiyA gayA hai / tisa hI kAraNa yAnI eka anvetA dravyake nahIM svIkAra karanese bauddhoMke yahAM mara kara janma lenA yA zubha, azubha, karmokA anuSThAna karanA athavA una zubhAzubha karmokA phala puNya, pApa, prApta honA, tathaiva una puNya, pApakA, AtmAke sAtha bandha ho jAnA AdikI vyavasthA nahIM ho pAtI hai, jisase ki usa kSaNika pakSameM saMsAra aura mokSakI vyavasthA bana sake / sabhI prakAroMse iSTa ho rahe padArthokI prasiddhi nahIM ho sakI hai / ataH bauddhoMke vicAra kunaya haiN| ___ saMvRtyA hi neSTasya siddhiH saMvRtemaSAtvAt / nApi paramArthataH pAramArthikaikadravyasi diprasaMgAt tadabhAve tadanupapatteriti parIkSitamasadvidyAnaMdimahodaye /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 255 vyAvahArika kalpanA karake to tuma bauddhoM ke yahAMiSTa padArtha kI siddhi nahIM ho sakatI hai / kyoMki saMvRttiko jhUThA mAnA gayA hai / aura vAstavikarUpase bhI tumhAre yahAM iSTa tattvoMkI siddhi nahIM ho sakatI hai / kyoMki yoM to paramArthabhUta ho rahe eka anvita trikAlavartI dravyakI siddhi ho jAnekA prasaMga ho jAvegA / usa pariNAmI anvetA dravyako nahIM mAnanepara to vAstavika iSTa ho rahe dharmopadeza, sAdhyasAdhanabhAva, pretyabhAva, bandha, mokSa, Adi iSTapadArthoMkI siddhi nahIM ho sakegI / isa siddhAnta hama hamAre banAye huye " vidyAnandamahodaya" nAmaka granthameM kaI bAra parIkSA kara cuke haiM / vizeSa jijJAsuoM ko usa granthakA adhyayana kara apanI tRpti kara lenI cAhiye / yahAM adhika vistAra nahIM kiyA jAtA hai / zabdanayamupavarNayati / cAra artha nayoMkA varNana kara aba zrI vidyAnanda svAmI zabdanayakA sumadhura varNana karate haiM / kAlAdibhedatorthasya bhedaM yaH pratipAdayet / sotra zabdanayaH zabdapradhAnatvAdudAhRtaH // 68 // 1 jo naya kAla, kAraka, liMga Adi ke bheda arthake bhedako samajhA detA hai, vaha naya yahAM zabdakI pradhAnatA se zabdanaya kaha diyA gayA hai / arthAt zabdake vAdhya arthapara dRSTi karAne kI apekSA yaha naya zabdanaya hai / pahileke cAra nayoMkI dRSTi zabda ke vAdhya arthakA lakSya rakhate huye nahIM thI / " zabdapradhAno nayaH zabdanayaH " " arthapradhAno nayaH arthanayaH " I kALakArakaliMgasaMkhyAsAdhanopagraha bhedAdbhinnamartha zapatIti zabdo nayaH zabdapradhAnasvAdudAhRtaH / yastu vyavahAranayaH kAlAdibhedepyabhinnamarthamabhipraiti tamanUdya dUSayannAha / bhUta, bhaviSyat, vartamAna, kAla yA karma, karttA, kAraNa, Adi kAraka athavA strI, pum, napuMsakaliMga, tathA eka vacana, dvivacana bahuvacana saMkhyA aura asmad yuSmad anya puruSake anusAra uttama, madhyama, prathama, puruSa saMjJAoMkA sAdhana evaM pra, parA, upa, sam Adi upasarga, isa prakAra inakA Adi bhedoM se jo naya bhinna arthako cillAtA huA samajhA rahA hai, yoM yaha zabdamayakA niruktile artha labdha ho jAtA hai / zabdakI pradhAnatAse zabdanaya kahA gayA hai / aura isake pUrvameM jo vyavahAranaya kahA gayA hai, vaha to kALa, Adike bheda honepara bhI abhinna arthako samajhAnekA abhiprAya rakhatA hai / usa vyavahAra nayako anuvAda kara zrIvidyAnanda svAmI dUSita karAte huye spaSTa kathana karate haiM / vizvadRzvAsya janitA sUnurityekamAhRtAH / padArtha kAlabhedepi vyavahArAnurodhataH // 69 //
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 tatvAryazlokavArtike karoti kriyate puSyastAraka''po'bha ityapi / kArakavyaktisaMkhyAnAM bhedepi ca pare janAH // 70 // ehi manye rathenetyAdikasAdhanabhidyapi / saMtiSThetAvatiSThatetyAdhupagrahabhedane // 71 // tana zreyaH parIkSAyAmiti zaddhaH prakAzayet / kAlAdibhedanepyarthAbhedanetiprasaMgataH // 72 // vizvaM dRSTavAn iti vizvadRzvA, jo sampUrNa jagatako pahile dekha cukA hai, vaha vizvadRzyA kahA jAtA hai / janitA yaha "janI prAdurbhAve " dhAtuke luT lakArakA bhaviSyakAlakA vyaMjaka rUpa hai| bhUtakAlasambandhI vizvadazvA aura bhaviSyatkALasambandhI janitAkA samAnAdhikaraNa hokara anvaya ho jAnA viruddha hai / kintu vyavahArake anusAra kALameda honepara mI isa siddhArtha rAjAke " vizvako dekha cukA putra hogA" isa prakAra eka hI padAryakA sAdara grahaNa kiyA jA cukA hai| bhAvArtha-vyavahAranaya vizvadRzvA aura janitA padoMkA sAmAnAdhikaraNya kara eka artha joDa detI hai| isameM viziSTa camatkArake arthako nikAlanA vyavahAranayako abhipreta nahIM hai / jo hI vizvaM dRkSyatikA artha hai, vahI vizvadRzvAkA artha vaTita ho jAtA hai / nyAre nyAre kAThoMkA vizeSaNa laga jAnese arthameM bheda nahIM ho jAtA hai / tathA " devadattaH kaTaM karoti " devadatta caTAIko bunatA hai aura " devadattena kaTaH kriyate " devadatta karake caTAI bunI jA rahI hai, yahAM svataMtratA aura parAdhInatAkA bheda hote huye mI vyavahAranaya ukta donoM vAkyoMkA eka hI artha mAne huye hai / kartA. kAraka aura karmakArakake bhedase arthakA bheda nahIM ho jAtA hai / tathA eka vyakti puSyanakSatra, aura tArakA aneka vyakti, isa prakAra eka aneka yA puMlliMga, strIliMgakA, bheda honepara bhI dUsare manuSya yahAM arthabheda nahIM mAnate haiN| aise hI " Apa " yaha zaddha bahuvacana hai, strIliMga hai aura " ammaH " zabda ekabacana hai napuMsakaliMga hai / ye donoM zabda pAnIko kahate haiN| yahAM bhI liMga aura saMkhyAke bheda honepara bhI aneka manuSya vyavahAra nayake anusAra arthabhedako nahIM mAnate haiM / tathA "ye bAlaka idhara Ao" tuma yaha samajhate hoMge ki maiM rathapara caDhakara jAUMgA, kintu aba tuma samajho ki maiM nahIM jA sakU~gA / tumhArA pitA calA gyaa| (terA bApa bhI kamI gayA thA !), aise upahAsake prakaraNapara madhyamapuruSake sthAnapara uttamapuruSa aura uttamapuruSake sthAnapara madhyamapuruSa ho jAtA hai| madhyamapuruSa " manyase ke sthAna para uttamapuruSa " madhye " ho gayA hai aura yAsyAmi ke sthAnapara yAsyasi ho gayA hai / yahAM sAdhanakA meda honepara bhI vyavahAra
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 257 naya kI apekSA koI arthameda nahIM mAnA gayA hai / " manyase, yAsyAmi" kA jo artha nikalatA hai, vahI " manye " " yAsyasi" kA artha hai| kintu zabdanayake anusAra dUsareke mAnasika vicAroMkA anuvAda karanemeM yA haMsImeM aisA parivartana huA hai| vyAkaraNameM yuSmat, asmat kA hI badalanA kahA hai, prathama puruSakA bhI sambhava jAtA hai| dekhiye, eka mitra dUsarese kaha rahA hai ki vaha tIsarA devadatta manameM vicAratA hogA ki maiM rathameM baiTha kara jAUMgA, kintu nahIM jAyagA usakA pitA gayA / ' etu manye rathena yAsyati yAtaste pitA' yahAM manyateke sthAnapara manye aura yAsyAmike badale yAsyati ho sakatA hai / kintu isakA niSedha kara diyA hai| tathA " samavapravibhyaH sthaH " isa sUtrase bAtmane pada karanepara saMtiSTheta, apratiSTheta, pratiSTheta, yA saMharati, viharati, pariharati, Aharati, yahAM upasargoke bheda honepara bhI sthUlabuddhi vyavahAriyoke yahAM eka hI artha sagajhA jA rahA hai| " upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate " isa niyamako mAnaneke liye ve bAdhya nahIM honA cAhate haiN| kintu ye ukta prakAra unake mantavya parIkSA karanepara zreSTha nahIM Thahara skeNge| isa prakAra zabdanaya prakAzita kara devegA / kyoMki kAla, kAraka Adike bheda honepara bhI yadi arthakA bheda nahIM mAnA jAyagA to atiprasaMga ho jAvegA / tU aura tuma yA AhAra aura parihAra, paThyate, paThAmi ityAdike prasiddha ho rahe minna minna arthoke eka ho jAnese jagatmeM anartha ho jaavegaa| samartha bhI vyartha ho jaavegaa| ye hi vaiyAkaraNavyavahAranayAnurodhena 'dhAtusaMbaMdhe pratyayA' iti sUtramArabhya vizvazvAsya putro janitA bhAvi kRtyamAsIdityatra kAlabhedepyekapadArthamAhatA yo vizvaM dRkSyati sosya putro janiteti bhaviSyakALenAtItakAlasyAbhedobhimataH tathA vyavahAradarzanAditi / tanna zreyaH parIkSAyAM mUlakSateH kAlabhedepyarthasyAbhede'tiprasaMgAt rAvaNazaMkhacakravartinorapyatItAnAgatakAlayorekatvApatteH / AsIdrAvaNo rAjA zaMkhacakravartI bhaviSyatIti zadvayominaviSayatvAnnaikArthateti cet, vizvadRzvA janitetyanayorapi mA bhUt tata eva / na hi vizvaM dRSTavAniti vizvadRzvetizatasya yorcAtItakAlasya janiteti shddhsyaanaagtkaalH| putrasya bhAvinotItatvavirodhAt / atItakAlasyApyanAgatatvAdhyAropAdekArthatAbhipreteti cet, tarhi na paramArthataH kAlabhedepyabhinnArthavyavasthA / jo bhI koI paNDita vyAkaraNazAstra jAnanevAloMke vyavahArakI nItike anurodhase yoM artha mAna baiThe haiM, lakArArtha prakiyAke " dhAtusambandhe pratyayAH " dhAtuke arthoke sambandhameM jisa kAlameM jo pratyaya pUrva sUtroMmeM kahe gaye haiM, ve pratyaya una kAloMse anya kAloMmeM bhI ho jAte haiM, isa sUtrakA Arambha kara vizvako dekha cukanevAlA putra isake hogA yA honahAra jo kartavya honevAlA thA yaha hogayA, cAra dina pIche AnevAlI caturdazI eka tithikA kSaya ho jAnese tIna dina 33
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 tatvArya zokavArtike pIche hI AgaI, aise ina prayogoMmeM kALabheda honepara bhI eka hI vAcyArthakA ve paNDita Adara kara mAna baiThe haiM / jo sampUrNa jagatko dekhegA vaha prasiddha putra isa ( mahAsena rAjA ) ke hogA, isa prakAra bhaviSyameM honevAle kAlake sAtha atItakALakA abheda mAna liyA gayA hai| kyoMki sthUla buddhivAloMkI mAtRbhASAmeM tisa prakArakA vyavahAra ho rahA dekhA jAtA hai / pramune kisI mRtyako dvitIyAke dina AjJA dI kI ekAdazIko tuma dUsare gAMvako jAnA, vahAM DAkuoMkA prambadha karanA hai| apane kuTumbameM hI rahate huye bhRtyako prAmAntarako jAnA abhISTa nahIM thA / vaha naumIko vicAratA hai ki are, bahuta zIghra parasoM hi ekAdazI ho gaI kheda hai / " zriyaH patiH zrImati zAsituM jagad jaga. nivAso vasudeva sadmani / vasandadarzAvatarantamambarAddhiraNyagarbhAgabhuvaM muni hariH" ityAdi sthaloMpara vasan ( vartamAnakAla ) aura dadarza ( bhUtakAla ) ke bheda honepara mI eka arthakI saMgati kara dI gayI hai| aba zabdanayakA Azraya kara AcArya mahArAja kahate haiM ki parIkSA karanepara vaha vaiyAkaraNoMkA mantavya zreSTha nahIM ThaharatA hai, isameM mUlasiddhAntakI kSati ho jAtI hai / yadi kAlakA bheda honepara bhI arthakA bheda nahIM mAnA jAvegA to atiprasaMga doSa hogaa| atItakAlasambandhI rAvaNa aura bhaviSya kAlameM honevAle zaMkha nAmaka cakravartIkA ekapanA prApta ho jAvegA / arthAt-rAvaNa aura cakravartI donoM eka vyakti bana baiTheMge / koI isa prasaMgakA yoM vAraNa karanA cAhatA hai ki rAvaNa rAjA pUrvakAlameM huA thA aura zaMkhanAmaka cakravartI bhaviSyakAlameM hogaa| isa prakAra do zabdoMkI minna bhinna arthomeM viSayatA hai / isa kAraNa donoM rAjA eka vyaktirUpa artha nahIM pAte haiN| AcArya kahate haiM ki yoM kahanepara to prakaraNameM vizvadRzvA ( bhUtakAla ) aura janitA ( bhaviSyakAla ) ina do zabdoMkA mI tisa hI kAraNa yAnI mina minna arthako viSaya kara denese hI eka arthapanA nahIM hoo / kAraNa ki dekho jo sabako dekha cukA hai, aise isa vizvadRznA zabdakA jo artha bhUtakAla sambandhI puruSa hotA hai, vaha bhaviSyakAla sambandhI utpanna hovegA, isa janitA zabdakA artha nahIM hai| bhaviSyakALameM honevAle putrako atItakAla sambandhIpanakA virodha hai / jaise ki svarga aura pAtAlake kulAve nahIM milAye jA sakate haiM, usI prakAra koI bhI putra eka TAMga cira atItakAla kI nAvapara aura dUsarI TAMgako bhaviSyakAlakI nAvapara dharakara nahIM janmatA hai / phira bhI yadi koI yoM kaheM ki bhUtakAlameM bhaviSyakALapanekA adhyAropa karanese donoM zabdoMkA eka artha abhISTa kara liyA gayA hai, taba to hama kaheMge ki kAlabheda honepara bhI vAstavikarUpase arthoke abhedakI vyavasthA nahIM ho sakI / basa, yahI to zabdanayadvArA hameM samajhAnA hai| vizvaM dRzyati so'sya putro janitA isake sarala arthase vizvadRzvAsya putro janitA isakA artha camatkAraka hai / ''tuma paDhoge aura maiM tumako dekhUgA" isakI apekSA paDha cuke huye tumako meM dekheMgA, isakA artha vilakSaNa pratIta ho rahA hai / thoDese camatkArase hI sAlaGkAratA A jAtI hai| sAhitya kalAmeM aura kyA rakkhA hai ! prakRSTa vidvAn to "zAstreSu bhraSTAH kavayo bhavanti" aisA kahA karate haiN|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 259 tathA karoti kriyate iti kArakayoH katRkarmaNorbhedepyabhinnamarthata evAdriyaMte sa eva karoti kiMcit sa eva kriyate kenaciditi pratIteriti / tadapi na zreyaH parIkSAyAM / devadattaH kaTaM karotItyatrApi kartRkarmaNordevadattakaTayorabhedaprasaMgAt / tisa hI prakAra ve vaiyAkaraNa jana " karoti " isa dazagaNIke prayogakI saMgatiko karane - vAle karttA kAraka aura kiyA jAya jo isa prakAra karma prakriyA ke pada kI saMgati rakhanevAle karmakAraka ina do kArakoMkA bheda honepara bhI abhinna arthakA AdarapUrvaka grahaNa kara rahe haiM / devadatta kisI arthako kara rahA hai, isakA jo hi artha hai aura kisI devadatta karake kucha kiyA jAtA hai, isakA bhI vahI artha hai, aisI pratIti ho rahI hai / isa prakAra vaiyAkaraNoM ke kahanepara AcArya kahate haiM ki parIkSA karane para vaha bhI zreSTha nahIM Thahara paayegaa| kyoMki yoM karttA aura karmake abheda mAnanepara to devadatta caTAIko racatA hai / isa sthaLameM bhI kartA ho rahe devadatta aura karma bana rahe caTAI ke abheda ho jAnekA prasaMga ho jAvegA / ataH svAtaMtrya yA parataMtratAko puSTa karate huhe yahAM bhinna bhinna arthakA mAnanA Avazyaka hai / tathA puSyastArake (kA i) tyatra vyaktibhedepi tatkRtArthamekamAdriyaMte, liMgamaziSyaM lokAzrayatvAditi / tadapi na zreyaH, paTakuTItyatrApi paTakuTyorekatvaprasaMgAt talliMga bhedAvizeSAt / tisI prakAra ve vaiyAkaraNa puSpanakSatra tArA hai, yahAM vyaktiyAM yA liMga ke bheda honepara bhI ke dvArA kiye gaye eka hI arthakA Adara kara rahe haiN| kaI tArAoMkA mila kara banA eka puSyanakSatra mAnA gayA hai / tathA puSya zadva pulliMga hai, aura tArakA zada strIliMga hai / phira bhI donoMkA artha eka hai / una vyAkaraNavettAoMkA anubhava hai ki liMgakA vivecana karAnA zikSA dene yogya nahIM hai / kisI zadbake liMgakA niyata karanA lokake Azraya hai / lokameM agni za strIliMga kahA jAtA hai / kintu zAstra meM pulliMga hai, vidhi zadvakA bhI yahI hAla hai / iMgrejImeM caMdramAko strIliMga mAnA gayA hai / eka hI strIko kahanevAle dAra strI, kalatra, zada nyAre liMgoMko dhAra rahe haiN| AyudhavizeSako kahanevAlA zakti zadva strIliMga hai / astra zabda napuMsakaliMga hai / aba AcArya kahate haiM ki vaha vaiyAkaraNakA kathana bhI zreSTha nahIM hai / kyoMki vyakti yA liMgakA bheda honepara bhI yadi artha bheda nahIM mAnA jAyagA to puliMga paTa aura strIliMga ghaDiyA yA jhoMpaDI yahAM bhI paTa aura kuTIke eka ho jAnekA prasaMga ho jaaygaa| kyoMki una zabdoM ke liMgakA bheda to antararahita hai, yAnI jaisA puSpa aura tArakAmeM liMgakA bheda hai, vaisA hI paTa aura kuTImeM liMgakA bheda hai / phira inakA eka artha kyoM nahIM mAna liyA jAve / tathApoMbha ityatra saMkhyAbhedepyekamarthaM jaLAkhyamAdRtAH saMkhyAbhedasyA bhedakatvAt gurvAdivaditi / tadapi na zreyaH parIkSAyAM / ghaTastaMtava ityatrApi tathAbhAvAnuSaMgAt saMkhyAbhedAvizeSAt /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 tatvArtha lokavArtike 66 ," "" 66 23 66 tisI prakAra ve vaiyAkaraNa ApaH isa strIliMga bahuvacana zabda aura " ambhaH isa napuMsakaliMga eka vacana zabda yahAM saMkhyA meda honepara eka jala nAmaka arthakA AdaraNa kara baiTha gaye haiM / unake yahAM saMkhyAkA bheda arthakA bhedaka nahIM mAnA gayA hai, jaise ki guru, sAdhana Adi meM saMkhyAkA bheda honepara artha bheda nahIM hai / arthAt - " koSTheSTikApASANaH guruH " mRttikAdaNDakuLALAH ghaTasAdhanaM" annaprANAH gurutraH santi " yahAM saMkhyA meda honepara bhI arthabheda nahIM hai / eka guru vyaktiko yA rAjAko bahuvacanase kahA jAtA hai / isapara AcArya kahate haiM ki vaha vaiyAkaraNoMkA kathana bhI parIkSAkI kasauTIpara zreSTha nahIM utaratA hai| dekho, yoM to eka ghaTa aura aneka taMtuyeM yahAM bhI saMkhyA ke bhedase tisa prakAra ekapana ho jAnekA prasaMga hogA / kyoMki saMkhyA kA bheda " ApaH " aura " jaLa ' ke samAna ghaTa aura taMtuoMmeM ekasA hai| yahAM vahAM koI vizeSatA nahIM hai / kintu eka ghaTa aura aneka taMtuoMkA eka artha kisIne bhI nahIM svIkAra kiyA hai | ataH zabdanaya saMkhyAkA meda honepara arthake medako vyaktarUpase batA rahA hai / ,, ehi manye rathena yAsyasi na hi yAsyasi sa yAtaste pitA iti sAdhanabhedepi padArthamabhinnamAdRtAH " prahAse manyavAci yuSnanmanyaterasmadekavacca " iti vacanAt / tadapi na zreyaH parIkSAyAM, ahaM pacAmi tvaM pacasItyatrApi asmadyuSpratsAdhanA bhedepyekArthatvaprasaMgAt / vidUSaka, idhara Ao, tuma manameM mAna rahe hoge ki maiM uttama ratha dvArA meDhe meM jAUMgA kintu tuma nahIM jAoge, tumhArA pitA bhI gayA thA ? isa prakAra yahAM sAdhanakA bheda honepara bhI ve vyavahArI jana eka hI padArthako Adara sahita samajha cuke haiN| aisA vyAkaraNameM sUtra kahA hai ki jahAM baDhiyA haMsI karanA samajhA jAya vahAM " manya " dhAtuke prakRtibhUta honepara dUsarI dhAtuoMke uttama puruSake badale madhyama puruSa ho jAtA hai / aura manyati dhAtuko uttama puruSa ho jAtA hai, jo ki eka arthakA vAcaka hai / kintu vaha bhI unakA kathana parIkSA karanepara atyuttama nahIM ghaTita hotA hai / kyoMki yoM to maiM pakA rahA hUM, tU pacAtA hai, ityAdika sthaloMmeM bhI asmad aura yuSmat sAdhana ke abheda honepara bhI eka arthapanekA prasaMga hogA / I 1 tathA " saMtiSThate avatiSThata " ityatropasargabhedepyabhinnamarthamAdRtA upasargasya dhAtvamakatvAditi / tadapi na zreyaH / tiSThati pratiSThata ityatrApi sthitigatikriyayorabhedaprasaMgAt / tataH kALAdibhedAdbhinna evArtho'nyathAtiprasaMgAditi zadvanayaH prakAzayati / tisI prakAra saMsthAna karatA hai, avasthAna karatA hai, ityAdika prayogoM meM upasargake bheda honepara bho abhinna arthako pakaDa baiThe haiM / vaiyAkAraNoMkI manISA hai ki dhAtuke kevala arthakA hI dyotana karanevAle upasarga hote haiM / kriyA arthake vAcaka dhAtuaiM haiM, usI arthakA upasarga dyotana kara
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 261 dete haiM / upasarga kisI navIna arthake vAcaka nahIM haiN| isa prakAra unakA kahanA bhI prazaMsanIya nahIM hai / kyoMki yoM to ThaharatA hai aura prasthAna ( gamana ) karatA hai, ina prayogoM meM bhI sthitikriyA aura gamanakriyA ke abheda ho jAnekA prasaMga hogA / tipta kAraNase yaha siddhAnta karanA cAhiye ki kAla, kAraka, saMkhyA, Adike meda ho jAnese zabdoM kA artha bhinna hI ho jAtA hai / anyathA yAnI aisA nahIM mAnakara dUsare prakArase mAnoge to atiprasaMga ho jAyagA / arthAt - paNDitamanya, paNDitaM - manya yA devAnAM priya, devapriya, AdimeM bhI bheda nahIM ho sakegA / kintu aise sthaloMpara bhinna bhinna artha hai / isa bAtako zadvanaya prakAzita kara detA hai, yaha smjho| tadbhedepyarthAbhede dUSaNAMtaraM ca darzayati / usa zadvake bheda honepara bhI yadi arthakA bheda nahIM mAnA jAyagA to anya bhI aneka dUSaNa Ate haiM / isa rahasyako zrI vidyAnanda AcArya dikhalAte haiM / tathA kAlAdinAnAtvakalpanaM niHprayojanam / siddhaM kAlAdi kAryasyeSTasya tattvataH // 73 // tisa prakAra mAnanepara yaha baDA dUSaNa AtA hai ki lakAroMmeM yA kRdantameM athavA laukika vAkya prayogoM meM kAla, saMkhyA Adike nAnApanakI kalpanA karanekA prayojana kucha nahIM siddha ho pAtA hai | eka hI kAla yA eka hI upasarga Adi karake vAstavikarUpase abhISTa kAryakI siddhi ho jAyagI / kAlAdibhedAdarthasya bhedostviti hi tatparikalpanaM prayojanavannAnyathA sa ca nAstIti niHprayojanameva tat / kiM caH kAraNa ki kAla, kAraka, liMga Adike bhedase yadi arthakA bheda ThaharAo, taba to una kAla AdikA sabhI DhaMgoMse kalpanA karanA prayojanasahita ho sakegA, anyathA nahIM / kintu vyavahAra nayakA Alambana karanevAleke yahAM vaha arthameda to nahIM mAnA gayA hai / isa kAraNa vaha kAla Adike nAnApana kI kalpanA karanA prayojanarahita hI hai, dUsarI bAta eka yaha bhI hai so suno ! kAlAdyanyatamasyaiva kalpanaM tairvidhIyatAM / yeSAM kAlAdibhedepi padArthaikatvanizcayaH // 74 // jina vaiyAkaraNoM yaha kALa, kAraka Adike bheda honepara bhI padArthake ekapanekA nirNaya ho rahA hai / parvate vasati, parvatamadhivasati ina donoMkA artha eka hI hai / dAra aura abakAkA eka hI artha hai / una vyavahAriyoM karake aneka kALa, kAraka, liMga, AdimeM se kisI eka hI kAlakI
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 tattvAryazlokavArtike yA kAraka AdikI kalpanA kara lenI cAhiye / tIna kAla, chaha kAraka, tIna liMga, pra, parA, Adi aneka upasarga kyoM mAne jA rahe haiM / zabdakRta aura arthakRta gaurava kyoM lAdA jA rahA hai ! ataH zabdazaktike anusAra parizeSameM unako arthabheda mAnanA Avazyaka pddegaa| parvatake Upara sAmAnya pathikake samAna nivAsa karanepara parvatameM nivAsa kahA jAtA hai| aura parvatake Upara adhikAra kara parvatakA AkramaNa karate huye vIratApUrvaka jo parvatake Upara nivAsa kiyA jAtA hai, vahAM " upAnvadhyAG vasaH " isa sUtrase AdhArakI karma saMjJA hokara dvitIyA ho jAtI hai / vinIta, nirbala, sukumAra strIke liye abaLA zabda AtA hai| tathA puruSArtha rakhanevAlI aura avasarapara duSToMko hathakhaMDe lagAnevAlI strI ke liye dAra zabda prayukta kiyA jAtA hai / gilakA bheda, kArakakA bheda, upasarga AdikakA bheda vyartha nahIM paDatA hai| kAlabhedepyabhinnArthaH / kAlakArakaliMgasaMkhyAsAdhanabhedebhyo bhinno'rtho na bhavatIti svaruciprakAzanamAtraM / kAlAdibhedAginnorthaH ityatropapattimAvedayati / kAlake bheda honepara bhI artha amina hI hai, kAla, kAraka, liMga, saMkhyA, sAdhanake meda ho jAnese arthabhina nahIM ho pAtA hai| isa prakAra vaiyAkaraNoMkA kathana kevala apanI manamAnI rucikA prakAza karanA hai / vastutaH vicArA jAya to kAla Adike bhedase arthameM bheda ho jAtA hai| isa viSayameM granthakAra yuktiko svayaM nivedana kareM dete haiM, suniye / zadvaH kAlAdibhibhinnAbhinnArthapratipAdakaH / kAlAdibhinnazadvatvAcAksiddhAnyazadvavat // 75 // zaddha ( pakSa ) kAla, kAraka, AdikoM karake mina mina arthakA pratipAdana kara rahA hai| ( sAdhya ) kyoMki ve kAla, upasarga Adike sambandhase race gaye mina mina prakArake zabda haiM / (hetu) jaise ki tisa prakArake siddha ho rahe anya ghaTa, paTa, indra pustaka Adika zaddha bicAre bhinna bhinna arthoke pratipAdaka haiM / ( dRSTAnta ) sarvastha kAlAdibhinnazadvasyAbhinnArthapratipAdakatvenAbhimatasya vivAdAdhyAsitatvena pakSIkaraNAtra kenaciddhetoya'micAraH / pramANabAdhita pakSaH iti cenna, kAlAdibhinnazaddhasyAbhinnAryasvagrAhiNaH pramANasya bhinnArthagrAhiNA pramANena bAdhitatvAt / vaiyAkaraNoMne kAla, kAraka, Adise bhinna ho rahe jina zabdoMko abhinna arthakA pratipAdakapane karake abhISTa kara rakhA hai, una vivAdameM prApta ho rahepana karake sabhI zabdoMko yahAM anumAna prayogameM pakSakoTimeM kara liyA gayA hai / ataH kisI bhI zabdakarake hamAre hetukA vyabhicAra doSa nahIM ho pAtA hai| yadi koI yoM kahe ki ApakA pratijJArUpI pakSa to pratyakSa yA
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAyacintAmaNiH anumAna pramANoMse bAdhita hai / kRta zabda yA kRtaka zabda, karma, kArmaNa, deva, devatA, jAnAti, bijAnAti, AdimeM zabdoM ke bheda honepara bhI arthabheda nahIM dIkhatA hai / aba AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA, kyoMki kAla Adike yogase bhinna ho rahe zabda ke abhinna arthapaneko grahaNa karanevAle pramANa ( jJAna ) kI unakA bhinna bhinna arthako prahaNa karanevAle pramANa karake bAMdhA prApta ho jAtI hai / arthAt-kAla Adike bheda honepara para bhinna bhinna arthako grahaNa karanevAlA pramANa usa abhinna arthagrAhI jJAnakA bAdhaka hai / jo svayaM bAdhya hokara mara cukA hai, vaha dUsaroMkA bAdhaka kyA hogA ? kiye gaye padArthako kRta kahate haiN| apanI utpattimeM anya kAraNoMke vyApAra kI apekSAko rakhanevAle bhAvako kRtaka kahA gayA hai / svArthika' ka pratyayakA kathana karanA tisa prakArake zabdoMkI prasiddhi anusAra samajhanevAle prati vyartha nahIM hai / dUsare DhaMgoMse kAghava kara uccAraNa karanese usa vAdIko saMtoSa nahIM ho sakatA hai / devakI apekSA devatA zabda adhika arthako liye huye hai / 1 , 263 samabhirUDhamidAnIM vyAcaSTe / zabdayakA vistAra ke sAtha varNana kara zrI vidyAnandasvAmI aba kramaprApta samabhirUDha nayakA vyAkhyAna karate haiM / paryAyazabdabhedena bhinnArthasyAdhirohaNAt / nayaH samabhirUDhaH syAt pUrvavaccAsya nizcayaH // 76 // paryAyavAcI aneka zabdoMke bheda karake bhinna bhinna arthakA adhiroha ho jAnese yaha naya samabhirUDha ho jAtA hai / pUrvake samAna isakA nizcaya kara lenA cAhiye / arthAt - vyavahAra nayakI apekSA zabda nayadvArA gRhIta arthameM jaise mina arthapanA sAdhA hai, usI prakAra zabdanayase samabhirUDha napake bhinna hone kA vicAra kara lenA cAhiye / vizvadRzvA sarvadRzveti paryAyabhedepi zadbo'bhinnArthamabhipreti bhavitA bhaviSyatIti ca kAlabhedAbhimananAt / kriyate vidhIyate karoti vidadhAti puSyastiSyaH tArakoDuH Apo vAH aMbhaH saLizhamityAdiparyAyabhedepi cAbhinnamartha zadbo manyate kArakAdibhedAdevArthabhedAbhimananAt / samabhirUDhaH punaH paryAyabhedepi bhinnArthAnabhitraiti / kathaM ? vizvako dekha cukA, sabako dekha cukA, yA jala, sakila, vAri athavA strI, yoSit, abalA, nArI, Adika paryAyavAcI zabdoMke bheda honepara zadva naya inake arthako abhinna mAna rahA hai / bhavitA ( luT ) aura bhaviSyati ( lRT) isa prakAra paryAyabheda honepara bhI kAlakA bheda nahIM honese zadvaya donoMkA eka hI artha mAna baiThA hai / tathA kiyA jAtA hai, vidhAna kiyA jAtA
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 tatvAryazlokavArtike hai| ina donoMkA artha eka hai zadvanaya kI apekSA to karatA hai, aura vidhAna karatA hai donoMkA artha eka hI hai / pulliMga puSya aura tiSyakA eka hI puSya nakSatra artha hai / strIliMga tArakA aura uDukA sAmAnya nakSatra artha amina hai / strIliMga apa aura vAra zadvakA eka hI jala artha hai / napuM. sakaliMga ambhas aura salila zabdoMkA vahI pAnI eka artha hai / ityAdika paryAyoMke bheda honepara bhI zadvanaya to abhinna arthoko mAna rahA hai| zadvanaya kI manISA, kAraka, liMga, vacana, AdikA bheda ho jAnese hI arthakA bheda mAnane kI hai / liMga yA kArakake abheda honepara paryAyavAcI aneka zabdoMkA artha eka hI paDatA hai / kintu phira yaha samabhirUDha naya to paryAyavAcI zabdoMkA bheda honepara mI bhinna bhinna arthoko abhilaSatA hai| vizvadRzvAkA artha nyArA hai| aura sarvadRzvAkA artha nyArA hai / sarva kahanese kucha bhI zeSa nahIM rahatA hai / tathA karoti aura vidadhAtikA artha nyArA hai asAdhAraNa kAryako baDhiyA karanemeM " vidadhAti " AtA hai| ambhas aura salilakA artha bhI bhinna bhinna jala hai| ye saba kaise bhinna haiM ! isa bAtako svayaM granthakAra vArtika dvArA pratipAdana karate haiN| indraH puraMdaraH zakra ityAdyA bhinngocraaH| zadvA vibhinnazadvatvAdvAjivAraNazadvavat // 77 // saudharma indrake vAcaka indra, purandara, zakra, zacIpati, sahasrAkSa ityAdika zabda ( pakSa ) bhinna bhinna arthako viSaya kara rahe haiM ( sAdhya ) vividha prakArake bhinna zabda honese ( hetu ) jaise ki pakSI yA ghoDeko kahanevAlA " vAjI" zabda aura hAthIko kahanevAlA nyArA " vAraNa" zabda bhinna bhinna arthoko kaha rahA hai / ( anvayadRSTAnta ) / arthAt-zabdabheda hai to arthabheda avazya honA cAhiye / paryAyavAcI zabda nyAre nyAre arthoMmeM ArUDha ho rahe haiM / hAM, aneka prakArakI Rddhi, sampatti, vibhUti, devAMganAyeM AdikA utkaTa aizvarya honese vaha saudharma nAmakA jIva indra kahalAtA hai / tathA paurANika mata anusAra kisI nagarIkA vidAraNa karanese vahI jIva purandara kahA gayA hai| tathA jambUdvIpako ulaTanekI zaktikA dhAraNa karanese vahI jIva " zaka" isa nAmako pA gayA hai| aura indrANIkA svAmI honese zacIpati kahA gayA hai / janme huye jinendra bhagavAnko do netroMse dekhatA huA tRptiko nahIM prAptikara unake darzana ke liye hajAra netroMko banA lenekI apekSA sahAsrAkSa kahA gayA hai / isI prakAra anya paryAyavAcI zabdoMke bhI bhinna bhinna artha lagA lenA cAhiye / saMketagrahaNake avasarapara yA bhinna bhinna dhAtu yA pratyayoMse zabdasiddhi karate samaya zabdoMkI nyAre nyAre arthomeM rUDhi ho rahI anubhavameM A rahI hai / tabhI to " han " dhAtukA gati artha hote huye bhI dUSita samajhA jAtA hai| upakArI candramAkA varNana karate samaya "kalaMkalAJchana" zabdakA prayoga nindanIya hai|
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 nanu cAtra bhinnArthatve sAMdhye vibhinnazadvatvahetoranyathAnupapattirasiddheti na maMtavyaM, sAdhyanivRttau sAdhananivRtteratra bhAvAt / bhinnArthatvaM hi vyApakaM vAjivAraNazadvayorvibhinnayorasti gozaddhe vAbhinepi tadasti vibhinnazadvatvaM tadvyApyaM sAdhanaM vibhinnArtha eva sAdhyasti nobhinnArthatve, tatonyathAnupapattirastyeva hetoH / tatvArthacintAmaNiH yahAM koI prativAdI yoM avadhAraNa mAna baiThA hai ki isa anumAna prayoga meM bhinna bhinna apane ko sAdhya karane para vibhinna zadvapana hetu kI apane sAdhya ke sAtha anyathAnupapatti asiddha hai / yAnI sAdhyake nahIM Thaharane para hetukA nahIM ThaharanArUpa vyApti nahIM bana cukI hai / isa para AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM mAnanA cAciye / kyoMki sAdhyakI nivRtti honepara sAdhana kI nivRtti ho jAnekA yahAM sadbhAva hai / vizeSa svarUpa karake bhinna ho rahe vAjI aura vAraNa zadvoM meM vyApaka ho rahA bhinna bhinna arthapanA sAdhya varta rahA hai / athavA sadRza svarUpa karake bhinna ho rahe gyAraha go rAhoM meM bhI vaha vANI Adi bhinna arthapanA sAdhya vidyamAna hai / ataH vaha sAdhyakA vyApya ho rahA vibhinnazadvapanA hetu to vibhinna artharUpa sAdhyake honepara hI Thahara sakatA hai / abhinna arthapanA honepara nahIM Thahara sakatA hai / tisa kAraNase hetukI anyathAnupapatti hai hI / samIcIna vyAptiko rakhanevAlA hetu avazya sAdhyako sAtha detA hai / nAnA arthokA ullaMghana kara eka arthakI abhimukhatA se rUDha karAnevAlA hone ke kAraNa bhI yaha naya samabhirUDha kahA jAtA hai / gau yaha zadva, vacana, dizA, jala, pazu, bhUmi, roma, vajra, AkAza, bANa, kiraNa, dRSTi ina gyAraha arthoMmeM vartamAna ho rahA sIMga, sAsnAvAle pazu rUDha ho rahA hai / jitane zadba hote haiM, utane artha hote haiM / isI prakAra dUsarA upaniyama yoM bhI hai ki jitane artha hote haiM, utane zadva bhI hote haiM / gyAraha arthIko kahanevAle go zadva bhI gyAraha haiM / gakArake uttaravartI okAra isa prakAra samAna hi anupUrvI hone ke kAraNa ekake sadRza zabdoMko vyavahAra meM eka kaha diyA gayA hai / ataH aneka gozoM dvArA hI aneka vANI Adi arthokI ipti hotI hai / isa nayakA arthakI ora lakSya jAnepara apane apane svarUpoM meM sampUrNa padArthoM kA ArUDha rahanA bhI samabhirUDha naya dvArA nIta kara kiyA jAtA hai / jaise ki Apa kahAM rahate haiM ? isa praznakA uttara milatA hai ki, apanemeM Apa rahatA hai / nizcayanayase sampUrNa padArtha apane apane svarUpameM haiM / - 34 saMpratyevaMbhUtaM nayaM vyAcaSTe / aba zrI vidyAnanda AcArya isa avasarapara sAtaveM evaMbhUta nayakA vyAkhyAna karate haiM / tatkriyApariNAmorthastathaiveti vinizcayAt / evaMbhUtena nIyeta kriyAMtaraparAGmukhaH // 78 //
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 tasvArthacokavArtike evaMbhUta nayakarake usI kriyArUpa pariNAmako dhAra rahA artha tisa prakAra karake hI yoM vizeSa rUpase nizcaya kara liyA jAtA hai| ataH yaha naya anya kriyAoMmeM pariNata ho rahe usa arthako jAnaneke lie abhimukha nahIM hotA hai / arthAt-jisa samaya paDhA rahA hai, usI samaya adhyApaka kahA jAyagA / bhojana karate samaya vaha adhyApaka nahIM hai / jisa dhAtuse jo zabda banA hai, usa dhAtuke artha anusAra kriyArUpa pariNamate kSaNoM hI vaha zabda kahA jA sakatA hai / evaMbhUta maya anya kriyArUpa pariNata ho rahe arthase parAnmukha rahatA hai / samabhirUDho hi zakanakriyAyAM satyAmasatyAM ca devarAjArthasya cakravyapadezamabhiprati, pazoryamanakriyAyAM satyAmasatyAM ca govyapadezavattathArUDheH sadbhAvAt / evaMbhUtastu zakanakriyApariNatamevArtha tatkriyAkAle zakramabhipraiti nAnyadA / kuta ityAha / kAraNa ki samamirUDhanaya to jambUdvIpake parivartanakI sAmarthya dhAranArUpa kriyAke honepara athavA nahIM honepara devoMke rAjA ho rahe indrarUpa arthakA zaka isa zabda karake vyavahAra karanekA abhiprAya rakhatA hai| jaise ki sIMga, sAsnAvAle pazukI gamana kriyAke honepara athavA gamana kriyA ke nahIM honepara baiThI avasthAmeM bhI gaukA vyavahAra ho jAtA hai / kyoMki tisa prakAra rUDhikA sadbhAva hai| yAnI dUsare IzAna, sanatkumAra Adi indra yA ahamindra bhI jambUdvIpake palaTanekI zaktiko dhArate haiN| phira bhI zaka zabda saudharma indrameM rUDha ho rahA hai / isI prakAra " gacchati sa gauH " isa niruktidvArA banAyA gayA gau zabda bhI baiThI huyI calatI huyI, sotI huyI, gAyameM yA khAte huye, lAdate huye sabhI avasthAoMko dhAranevAle bailameM rUDha ho rahA hai| " govalIvarda " nyAyase strIliMga, pulliMga aura mapuMsakaliMga tInoM jAtike gau pakaDe jAte haiM / kintu evaMbhUta naya to usa prakArakI sAmarthya rakhanekI kriyA karane rUpa pariNatiko prApta ho rahe arthako hI usa kriyAke avasarameM "zaka" kahanekA abhiprAya rakhatA hai| pUjA karate samaya, abhiSeka karate samaya, bhogaupabhoga bhogate samaya, Adi anya kAloMmeM "zaka" isa nAma kathanakA abhiprAya nahIM rakhatA hai| kisa kAraNase yaha vyavasthA bana rahI hai ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttara kahate haiN| yo yaM kriyArthamAcaSTe nAsAvanyatkiyaM dhvaniH / paThatItyAdizadvAnAM pAThAdyarthatvasaMjanAt // 79 // jo vAcakazabda kriyAke jisa arthako cAroM orase vyakta kaha rahA hai, vaha zabda anya kriyA kara rahe arthako nahIM kaha pAtA hai| anyathA paDha rahA hai, khA rahA hai, ityAdika zadvoMko paDhAnA pacAnA Adi arthake vAcakapanakA prasaMga ho jAvegA / jo paDha rahA chAtra hai, vaha usI
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 267 samaya paDhAne vAlA adhyApaka nahIM hai / dhAnya paka rahA hai, agni yA Atapa pakA rahA hai / navagaNI kriyAkA artha nyArA hai / aura Nyantake prayogakA artha bhinna hai / ataH apanI apanI pratyayavatI prakRti ke dvArA vAcya kriyAmeM pariNata ho rahe arthakA isa evaMbhUta naya dvArA vijJApana hotA rahatA hai / " pAkAvarthatva saMjanAt " aisA pATha mAnanepara to yoM artha kara kiyA jAya ki paDha rahA hai, kA artha paka rahA hai bhI ho jAvegA / isa prasaMgako rokanevAlA koI nahIM hai / na hi kazcidakriyA zadbosyAsti gaurava iti jAtizaddha | bhimatAnAmapi kriyAzaddha - tvAt AzugAmyazva iti, zuklo nIla iti guNazadvAbhimatA api kriyAzadvA eva / zucibhavanAcchuklaH nIlAnAbhIla iti devadatta iti yadRcchazadvAbhimatA api kriyAzadvA eva deva eva (enaM deyAditi devadattaH yajJadatta iti / saMyogidravyazadvAH samavAyidravyazadvAbhimatAH kriyAzadvA eva / daMDosyAstIti daMDI viSANamasyAstIti viSANItyAdi paMcatI tu zadvAnAM pravRttiH vyavahAramAtrAnna nizcayAdityayaM manyate / prAyaH sabhI zadba bhU Adika dhAtuoMse bane haiN| bhU Adika dhAtuaiM to parispaMda aura aparispaMda rUpa kriyAoM ko kaha rahI haiM, jagat meM aisA koI 'zadva nahIM hai, jo ki kriyAkA vAcaka nahIM hoya / azva, go, manuSya Adika zabda aztratva Adi jAtiko kaha rahe svIkAra kara liye gaye haiN| ve bhI kriyAzadva hI haiM / yAnI kriyArUpa arthoko hI kaha rahe haiN| zIghra gamana karanevAlA azva kahA jAtA hai / aza bhojana " dhAtuse aztra zabda banAnepara svAne vAlA kahA jAtA hai / gamana karanevAlA padArtha gau kahA jAtA hai / jo zukla, nIla, rasa Adi zadva guNavAcaka svIkAra kiye gaye haiM, ve bhI kriyAzadva hI hai / zuci honA yAnI pavitra ho jAnA kriyAse zukla hai / to raMgarUpa kriyAse nIla hai / rasA jAya yAnI cATanA rUpa kriyAse rasa mAnA gayA hai / isI prakAra yadRcchA zadvoM karake svIkAra kiye gaye devadatta, yajJadatta ityAdika zabda bhI kriyA zadba hI haiM / laukika janakI icchA ke anusAra bAlaka, pazu Adike jo mana cAhe nAma rakha liye jAte haiM / ve devadatta Adika yadRcchAzadva haiM / deva hI jisako deve vaha puruSa isa kriyA arthako dhAratA huA devadatta hai / yajJameM jisa bAlakako cukA hai, yoM vaha yajJadatta hai / isa prakAra yahAM bhI yathAyogya kriyAzadvapanA ghaTita ho jAtA hai / bhramaNa, syandana, gamana, dhAvati, Agacchati, pacana, Adi kriyAzadva to kriyA vAcaka haiM hii| saMyoga sambandhase daMDa jisake pAsa vartarahA hai, so vaha daMDI puruSa hai / isa prakArakI kriyAko kaha rahe saMyogI dravyazadva bhI kriyAzadva hI haiM / tathA samavAya sambandhase sIMgarUpa avayava jisa avayavI baila yA mahiSake varta rahe haiM, vaha viSANI hai / ityAdi prakAra mAna liye gaye samavAyI dravyazadba bhI kriyAzabda hI haiN| sabhI zabdoM meM kriyAzadvapanA ghaTa jAtA hai / jAtizabda guNazabda kriyAzabda evaM saMyogIzabda, samavAyIzabda yA yadRcchAzabda aura sambandha vAcakazabda isa prakAra prasiddha ho diyA jA
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zloka vArtike rahI zabdoM kI pAMca prakArakI pravRtti to kevala vyavahArase hI hai, nizvayase nahIM hai, isa siddhAntako yaha evaMbhUta mAna rahA hai| zrI akalaMkadeva bhagavAnne jJAnapariNata AtmAko evaMbhUtakA sUkSma viSaya kahA hai / jisa jJAna karake jo ho cukA hai, usa karake hI usakA adhyavasAya karAyA jAtA hai 1 jaise ki saudharma indrako indra nahIM kaha kara devadattakI indrake jJAnase pariNamI huyI AtmAko hI yA indrajJAna ko hI indra kahanA / athavA Aga hai, isa prakArake jJAnase pariNata ho rahI AtmA hI agni hai, yaha evaMbhUtanayakA viSaya hai / " mULoNNapahA aggI " uSNasparzavAle paugalika padArthako evaMbhUta nayase agni nahIM kahA jAkara jJAnako agni kahanA yaha isakA paramasUkSma viSaya samajhA jAtA hai / evamete zabdasamabhirUDhaivaMbhUtanayAH sApekSAH samyak, parasparamanapekSAstu mithyeti pratipAdayati / 268 aura pratipakSI dharmokI / anyathA pramANa aura isa prakAra ye zadba, samabhirUDha, evaMbhUta tIna naya yadi apekSAoM se sahita ho rahe haiM, taba to samIcIna naya haiM / aura paraspara meM apekSA nahIM rakhate huye kevaLa ekAntase apane viSayakA Agraha karanevAle to ye tInoM mithyA haiM / kunaya haiM arthAt 'nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastute'rthakRt ' ( zrI samantabhadrAcAryaH ) / pratipakSI dharmakA nirAkaraNa karanevAle kunaya haiM apekSA rakhanevAle sunaya haiM / apekSAsahitapanakA artha upekSA rakhanA hai nayoM meM koI antara nahIM Thahara sakegA / pramANoMse una dharmokI aura anya dharma yA dharmokI bhI pratipatti ho jAtI hai / tathA nayase anya dharmokA nirAkaraNa nahIM karate huye usI dharmakI pratipatti hotI hai / kintu durnayase to anya dharmokA nirAkaraNa karate huye eka hI dharmakA Agraha kiyA jAtA hai / isa bAtako svayaM granthakAra zrI vidyAnanda svAmI samajhAye dete haiM / pahile cAra nayakA AbhAsa to sAtha ke sAtha lage hAta kaha diyA gayA hai / aba zadva samabhirUDha, evaMbhUta tInoM nayoMkA AbhAsa yahAM eka sAtha kaheM dete haiM / suniye aura samajhiye / etenyonyamapekSAyAM saMtaH zadvAdayo nayAH / nirapekSAH punaste syustadAbhAsAvirodhaH // 80 // ye zadva Adika tIna naya paraspara meM svakIya svakIya viSayoMkI athavA anya dharmokI apekSA rakhanepara to santaH yAnI samIcIna naya haiM / kintu paraspara meM nahIM apekSA rakhate huye to phira ve tInoM unake AbhAsa haiM / arthAt-zadvanaya yadi samamirUDha aura evaMbhUtake neya dharmokI apekSA nahIM rakhatA hai, to yaha zadvAmAsa hai / tathA samabhirUDha naya yadi zadba aura evaMbhUtake viSayakA nirAkaraNa kara kevala apanA hI adhikAra jamAnA cAhatA hai, to vaha samabhirUDhAbhAsa hai / isI prakAra evaMbhUta bhI zabda aura samabhirUDha ke viSayakA tiraskAra karatA huA evaMbhUtAbhAsa hai / kyoMki
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 269 aisA karanese virodha doSa AtA hai / dharmameM aneka dharmoke vidyamAna honepara yadi dUsaroMkI sampattikA nAza kara apanA hI dabadabA gAMThA jAyagA to spaSTarUpase virodha doSa Akara khaDA ho jAtA hai / vastutaH vicArA jAya to apane bhAiyoMkI yA apane AzrayadAtAoMkI sadA apekSA karanI cAhiye kintu unakI upekSA karane kI bhI upekSA kara unake sarvathA nAza karanekA abhiprAya kiyA jAyagA to yaha kunIti hai, yo dvandvayuddha maca jAyagA / zarIrake hAtha, pAMva, mukha, netra, Adi avayava hI yadi kisI khAdya yA peyapadArthako haDapanA cAheMge to saba parasparakI INyAmeM ghulakara mara jAveMge / hAM, milakara usakA upabhoga karanese ve paripuSTa bane raheMge / ke punaratra saptasu nayeSvarthapradhAnAH ke ca zabdapradhAnA nayA: 1 ityAha / ina sAtoM nayoMmeM kitane to phira arthakI pradhAnatAse vyavahAra karane yogya naya hai ? aura ina sAtoMmeM kaunase naya zabdakI pradhAnatApara pravarta rahe haiM ? isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnandasvAmI samAdhAna kahate haiM / tatrarjusUtraparyaMtAzcatvArorthanayA matAH / trayaH zabdanayAH zeSAH zabdavAcyArthagocarAH // 81 // una sAta nayoMmeM naigamase prArambha kara RjusUtra paryanta cAra to arthanaya mAnI gayI haiM / bAdarAyaNa sambandha ke sadRza kevala vAdhya vAcaka sambandhakI atyalpa apekSA rakhate huye pratipAdaka zabda karake athavA kacit zabda ke binA bhI paripUrNa arthapara dRSTi rakhanevAle naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra ye cAra naya haiN| zeSa bace huye naya to vAcaka zabdadvArA kahe gaye arthako viSaya karane vAle zabda, samabhirUDha, evaMbhUta, ye tIna zadvanaya haiN| ina tInoMkI zabdake vAcya arthameM vizeSarUpase tatparatA rahatI hai / aura pahile cAra nayoMkI arthakI ora vizeSa lakSya rahatA hai / yahA~ AjJApradhAnI aura parIkSApradhAnIke zraddheya viSayoMke samAna gauNa, mukhya, rUpane artha aura zabdadvArA vAdhyakI vyavasthA kara nirvAha kara lenA cAhiye / kaH punaratra bahuviSayaH kazcAlpaviSayo naya ityAha / punaH vinIta ziSyakA prazna hai ki ina sAta nayoM meM kaunasA naya bahuta jJeyako viSaya karatA hai ? aura kaunasA naya alpajJeyako viSaya karatA hai ? tisake uttarameM AcArya mahArAja - vArtikako kahate haiM / sAthameM kauna naya kArya hai ? aura kaunasA naya kAraNa hai ? yaha prazna bhI chipA huA hai, usakA bhI uttara de deveMge / pUrvaH pUrvo nayo bhUmaviSayaH kAraNAtmakaH / paraH paraH punaH sUkSmagocaro hetumAni // 82 //
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike yahAM pahile pahile kahA gayA naya to bahuta padArthoMko viSaya karanevAlA hai / aura kAraNa svarUpa ho rahA hai / kintu phira pauche pIche kahA gayA naya to alpa padArthoMko viSaya karatA hai / aura kAryasvarUpa hai / arthAt -- bahuta viSayoMko jAnanevAle naigama kI pravRtti ho cukanepara usake vyApya ho rahe alpa viSayoMko jAnatA huA saMgraha naya pravartatA hai| adhika viSayoMko jAnamevALe saMgrahakI pravRtti ho cukanepara usake vyApya stoka viSayoMko isI prakAra Age bhI nayoMmeM lagA lenA tathA yahAM laukika kAryakAraNabhAva to avyavahita pUrvavartI vyApAravAle aura uttaravarttI padArthoM meM sambhavatA hai / 270 jAna rahA vyavahAra naya pravarttatA hai / kAryakAraNabhAva vivakSita hai / zAstrIya usake upakArako jhelanevAle avyavahita tatra naigamasaMgrahayostAvanna saMgraho bahuviSayo naigamAtparaH / kiM tarhi, naigama eva saMgrahAtpUrvaM ityAha / sabase pahile una nayoMmeM yaha vicAra hai ki naigama, saMgraha, nayoM meM paralI ora kahA gayA saMgrahanaya to pUrvavattI naigamase adhika viSayavAlA nahIM hai, to kyA hai ? isakA uttara yahI hai ki naigamanaya hI saMgrahanayase pUrva meM kahA gayA adhika padArthoMko viSaya karatA hai / isa bAtako svayaM granthakAra kahate haiM / sanmAtraviSayatvena saMgrahasya na yujyate / mahAviSayatAbhAvAbhAvArthAnnaigamAnnayAt // 83 // yathA hi sati saMkalpastathaivAsati vedyate / tatra pravartamAnasya naigamasya mahArthatA // 84 // sadbhUta padArtha aura asaddbhuta abhAva padArtha donoM saMkalpita arthoko viSaya karanevAle naigama nayase kevala sadbhUta padArthoMko viSaya karanevAlA honese saMgraha nayakI adhika viSayajJatA ucita nahIM hai / bhAvArtha - saMkalpa to vidyamAna ho rahe athavA bhUta, bhaviSyat kAlameM huye, honevAle, yA kadAcit nahIM bhI honevAle avidyamAna padArthoMmeM bhI upaja jAtA hai / kintu saMgrahanaya kevala sadbhUta padArthoMko hI jAnatA hai / asadbhUta arthoMko nahIM chUtA hai / ataH naigamase saMgrahakA viSaya alpa hai / kAraNa ki jisa prakAra sat padArthoM meM saMkalpa hotA hai, usI prakAra asat padArthoM meM bhI hotA huA saMkalpa jAnA jA rahA hai| ataH usa asat arthameM bhI pravarta rahe naigamanayako mahAviSayoMkA jJAtApana hai / saMgrahAdvyavahAro bahuviSaya iti viparyayamapAkaroti / saMpranayase vyavahAranaya adhika viSayavAlA hai, isa viparyayajJAnakA granthakAra pratyAkhyAna karate haiM /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH saMgrahAdyavahAropi sadvizeSAvabodhakaH / na bhUmaviSayozeSasatsamUhopadarzinaH // 85 // saMgraha nayase vyavahAranaya bhI alpaviSayavAlA hai| kyoMki pUrvavartI saMgrahanaya to sabhI sat padArthoko viSaya karatA hai / aura yaha vyavahAranaya to sat padArthoM ke viSaya ho rahe alpa padAyokA bApaka hai / ataH sampUrNa sata padArthoke samudAyako dikhalAne vAle saMgraha mayase vyavahAranaya adhika viSayagrAhI nahIM hai| vyavahArAhajusUtro bahuviSaya iti viparyAsaM nirasyati / vyavahAranaya kI okSA RjusUtra naya bahuta padArthoko viSaya karatA hai, isa prakAra ho rahe kisIke viparyaya jJAnakA zrI vidyAnanda svAmI nirAkaraNa karate haiN| narjusUtraH prabhUtArtho vartamAnArthagocaraH / kAlAtritayavRttyarthagocarAdyavahArataH // 86 // bhUta, bhaviSyata, vartamAna tInoM kAlameM varta rahe arthoko viSaya karanevAle vyavahAra nayase kevala vartamAna kAlake arthoko viSaya kara rahA RjusUtra naya to bahu viSayajJa nahIM hai| arthAba-vyavahAranaya tInoM kAla ke padArthoko viSaya karatA hai / aura RjusUtra naya kevala vartamAna kAlakI paryAyako viSaya karatA hai / ataH alpa viSaya hai / aura vyavahArakA kArya hai| RjusUtrAcchavo bahuviSaya ityAzaMkAmapasArayati / kisI kI zaMkA hai ki RjusUtra mayase zadvanayakA viSaya bahuta hai| zrI vidyAnanda svAmI isa AzaMkAko nikAlakara pheMkeM dete haiM / suniye / kaalaadibhedtopyrthmbhinnmupgcchtH| narjusUtrAnmahArthotra zadvastadviparItavit // 87 // kAla, kAraka AdikA bheda hote saMte phira bhI abhina hI arthako abhipreta kara rahe RjusUtra nayase zabdanatha usase viparIta yAnI kAlAdike medase bhinna ho rahe arthoko jAna rahA hai| arthAt-RjusUtra naya to kAla Adise bhinna ho rahe mI aneka arthoko abhinna karatA huA jAna letA hai| aura zabdamaya to kAla Adise bhinna ho rahe eka eka arthako hI jAna paayegaa| . zabdAtsamabhirUDho mahAviSaya ityArekA haMti / zabdase samamirUDha naya, atyadhika viSayoko nAnatA hai / isa prakArakI AzaMkAko zrI vidyAnanda AcArya vArtika dvArA haTAye dete haiM /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 tattvAryazlokavArtike shbdaatpryaaybhedenaabhinnmrthmbhiipsinH| na syAtsamabhirUDhopi mahArthastadviparyayaH // 8 // bhinna bhinna paryAyoMko grahaNa karanevAle paryAya vAcaka zabdoMke bheda honepara phira bhI usa karake abhinna arthako hI abhISTa karanevAle zabdanayase samabhiruDha naya bhI usa zabdase viparIta prakAra kA hai| arthAt-zabdanaya to ekaliMgavALe yA samAna vacanavAle paryAyavAcaka zabdoMke bheda honepara bhI eka hI abhinna arthako jAnatA thaa| kintu yaha samabhirUDha naya paryAyavAcaka zabdoMke bhedase bhinna bhinna svarUpoMkarake kahe jA rahe arthoko viSaya karatA hai| samabhirUDhAdevaMbhUto bhUmaviSaya iti cAkUtamapAsyati / samabhirUDha nayase evaMbhUta nayakA viSaya adhika hai, isa prakArake kucodyakA AcArya mahArAja pRthakkAra kareM dete haiN| kriyAbhedepi caabhinnmrthmbhyupgcchtH| naivaMbhUtaH prabhUtArtho nayaH samabhirUDhataH // 89 // zadvoMmeM paDI huI bhinna bhinna dhAtuoMkI kriyAoMke bheda honepara bhI usI abhinna arthako svIkAra kara rahe samabhirUDha nayase evaMbhUta naya pracuraviSayavAlA nahIM hai / evaMbhUta naya to paDhAte samaya hI pAThaka kahegA, kintu samabhirUDha naya khAte, pIte, pUjate samaya bhI adhyApakako pAThaka samajhatA rahatA hai / isa prakAra nayoMke lakSaNa aura nayAmAsoMkA viveka tathA nayoMke viSayakA alpa bahusvapana athavA pUrvavartI uttaravartIpanakA vyAkhyAna yahAMtaka kiyA jA cukA hai / aba nayoMke dUsare prakaraNakA prArambha kiyA jAtA hai / kathaM punrnyvaakyprvRttirityaah| naya saptamIko banAne ke liye ziSyakA prazna hai ki mahArAja phira yaha batAo ki nayoM ke saptabhaMgI vAkya malA kaise pravartate haiM ? isa prakAra ziSyakI tIvra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttara kahate haiN| naigamApratikUlyena na saMgrahaH pravartate / tAbhyAM vAcyamihAbhISTA saptabhaMgIvibhAgataH // 90 // saMgrahanaya to naigamake apratikUlapanakarake nahIM pravartatA hai / arthAt-saMgrahakI pravRtti naigamanayakI pratikUlatAse hai / naigama yadi astiko kahegA to saMgraha nAsti dharmako ukasAyagA / ataH
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAyacintAmaNiH 273 una donoM naigama saMgrahanoMse yahAM abhISTa ho rahI saptamaMgI aneka bhedoM karake kaha lenI cAhiye / yAnI naigamanayakI apekSA saMkalpita indrakA astitva mAnakara aura saMgrahanayase usakA nAstitva abhipreta kara sAta maMgoMkA samAhAra eka nayasaptabhaMgI banA lenA cAhiye / isI prakAra anya bhI vibhAga kara denese saptamaMgIke aneka bheda ho jAte haiN| naigamavyavahArAbhyAM viruddhAbhyAM tathaiva sA / sA naigamarjusUtrAbhyAM tAdRgbhyAmavigAnataH // 91 // tisa hI prakAra viruddha sarIkhe ho rahe ata eva astitva aura nAstitvake prayojaka bana rahe naigama aura vyavahAramayase bhI vaha saptabhaMgI raca lenI cAhiye / tathA tinhIke sadRza viruddha ho rahe naigama aura RjusUtra do nayoMse astitva, nAstitvako, kalpita kara anindita mArgase vaha saptamaMgI bamA lenI caahiye| sA zadvAnigamAdanyAyuktAt smbhiruuddhtH| - saivaMbhUtAca sA jJeyA vidhAnapratiSedhagA // 92 // evaM vahI saptabhaMgI naigamase aura zadvanayase vidhi aura pratiSedhako prApta ho rahI bana gayI hai| tathA naigama aura anya, minna, Adi zabdoM karake kahe jA cuke samamirUDha nayase bhI vidhi aura niSedhako prApta ho rahI vaha eka nyArI saptabhaMgI hai / tathA viruddha ho rahe naigama aura evaMbhUtase vidhAna karanA aura niSedha karanA dharmoko le rahI vaha saptabhaMgI pRthak samajhanI cAhiye / saMgrahAdezra zeSeNa pratipakSeNa gamyatAm / tathaiva vyApinI saptabhaMgI nayavidAM matA // 93 // jaise naigamakI apekSA astitvako rakha kara zeSa chaha nayoMkI apekSAse nAstitvako rakhale huye chaha saptamaMgiyAM banAyI gayI hai, isI prakAra saMgraha Adi nayoMse astitva ko vyavasthApita kara zeSa uttaravartI pratipakSI nayoM karake bhI tisa hI prakAra vyApta ho rahIM saptabhaMgIyAM yoM samajha lenI cAhiye / ye sabhI saptamaMgiyA nayavettA vidvAnoMke yahAM ThIka mAna lI gayI haiN| vizeSairuttaraiH sarvairnayAnAmuditAtmanAm / parasparaviruddhArthedvavRtteryathApatham // 94 // pUrva pUrva meM jinake svarUpa kaha diye gaye hai, aisI sampUrNa nayoM kI uttara uttaravartI vizeSa ho rahI sampUrNa nayoM ke sAtha saptagiyAM bana jAtI haiN| parasparameM viruddha sarIkhe arthIko viSaya 36
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthokavArtike karanevAle nayoM ke sAtha yathAyogya kalaha ho jAnekI pravRtti ho jAnese astitva aura nAstitva ke prayojaka dharma ghaTita ho jAte haiM / pratyeyA pratiparyAyamaviruddhA tathaiva sA / pramANasa bhaMgI tAM vinA nAbhivAggatiH // 95 // 274 pratyeka paryAyameM tilI prakAra nayastabhaMgI samjha lenI cAhiye, jisa hI prakAra ki vaha pramANa saptabhaMgI aviruddha hotI huI pUrvaprakaraNoMse vyavasthita kI jA cukI hai / usa nayaptabhaMgI ke vinA cAroM orase vacana bolanekA upAya nahIM ghaTita ho pAtA hai / vizeSa yaha dIkhatA hai ki saptamaM nAstitvakI vyavasthA karAneke liye viruddha dharma apekSaNIya haiM aura pramANa saptabhaMgImeM nAstitva dharmakI vyavasthA ke lie aviruddha Aropita dharmase nAstitvakI vyavasthA hai ! athavA sarvathA bhinna padArthoM kI apekSA viruddha padArthoM kI orase mI nAstitva bana jAtA hai / pramANasaptabhaMgI aura naya saptabhaMgImeM anya dharmokI apekSA rakhanA aura anya dharmokI upekSA rakhanA yaha bheda to prasiddha hI hai / ii tAvannaigamasya saMgrahAdibhiH saha SaDtiH pratyekaM SaT saptabhaMgyaH, saMgrahasya vyavahArAdibhiH saha vacanAt paMca, vyavahArasyarjusUtrAdibhizcatasraH, RjusUtrasya zabdAbhistisraH, zabdasya samabhirUDhAdibhyAM dve, samabhirUDhasyaiva bhUtenaikA, ityekaviMzatimUlana yasaptabhaMgyaH pakSapratipakSatayA vidhipratiSedhakalpanayAva gaMtavyAH / yahAM naigamanayakI saMgraha vyavahAra Adika chaha nayoMke sAtha eka eka hotI huI chaha saptabhagiyAM bana jAtI haiN| arthAt - naigama nayakI apekSA astitva 1 aura saMgrahase nAstitva 2 krama ubhaya 3 akramase avaktavya 4 naigama aura akramase asti avaktavya 5 saMgrahase aura akramase nAsti avaktavya 6 naigama aura saMprahase tathA akramase vivakSA karanepara astinAsti, avaktavya, 7 ina sAta maMgoMvAlI eka saptamaMgI huI / isI prakAra naigamase vidhikI kalpanA kara aura vyavahAra, RjusUtra zabda, samadhirUDha aura evaMbhUtase pratiSedhakI kalpanA kara do / mUlabhaMgoMko banAkara zeSa pAMca maMgoMko krama, akrama Adise banAte huye pAMca saptamaMgiyAM banA lenA / naigamanayakI saMgraha Adike sAtha chaha saptamaMgiyAM huyIM / tathA saMgrahanayakI apekSA vidhikI kalpanA kara aura vyavahAranayakI apekSAse pratiSedha kalpanA karate huye do mULa bhaMga banA kara saptabhaMgI banA lenA / isI prakAra saMgrahakI apekSA tridhikI kalpanA kara RjusUtra, zadva, samabhirUDha aura evaMbhUta nayoMkI apekSA nAstitva mAna kara anya cAra saptabhaMgiyAM banA lenA / isa prakAra saMgrahanayakI vyavahAra Adike sAtha kathana kara denese eka eka prati eka eka saptabhaMgI hotI huI pAMca saptamaMgiyA huyIM tathA vyavahArakI apekSA astitva kalpanA kara aura RjusUtra kI apekSA nAstitvako mAna kara ina do mULabhaMgoM se eka saptabhaMgI banAnA / isI
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH 275 prakAra vyavahAranayakI apekSA astitva mAna kara zabda, samabhirUDha aura evaMbhUtase nAstitvako kalpate huye tIna saptabhaMgiyAM aura bhI banA lenA / ye vyavahAranayakI RjusUtra Adike sAtha bana kara cAra saptamaMgigAM huyI tathA RjusUtrakI apekSA vidhikI kalpanA anusAra zabda Adika tIna nayoMke sAtha niSedhakI kalpanA kara do do mUla bhaMgoMko banAte huye RjusUtranayakI zabda Adi tInake sAtha tIna saptabhaMgiyAM huyIM / tathA zabdvanayakI apekSA vidhi kalpanA kara aura samamirUDhake sAtha niSedha kalpanA karate huye do mUlamaMgoMse eka saptabhaMgI banAnA / isI prakAra zadbadvArA vidhi aura evaMbhUta dvArA niSedhakI kalpanA kara do mUlabhaMgoMse dUsarI saptabhaMgI banA lenA / yoM zabdakI samabhirUDha Adi do nayoMke sAtha do saptamaMgiyAM huyiiN| tathA samabhirUDhakI apekSA astitvakI kalpanA kara aura evaMbhUtakI apekSA nAstitvako mAnate huye do mUlabhaMgoMse eka saptabhaMgI banA lenaa| isa prakAra strakIya pakSa ho rahe pUrva pUrva nayoM kI apekSAse vidhi aura pratikUla pakSa mAne gaye, uttara uttara nayoMkI apekSAse pratiSedhakI kalpanA karake sAta mULanayoM kI ikkIsa saptamaMgiyAM ho gayIM, samajha lenI cAhiye / tathA navAnAM naigamabhedAnAM dAbhyAM parAparasaMgrahAbhyAM saha vacanAdaSTAdaza saptabhaMgyaH, parAparavyavahArAbhyAM cASTAdaza, RjusUtreNa nava, zaddhabhedaiH paddhiH saha caturapaMcAzat, samabhirUDhena saha nava, evaMbhUtena ca natra, iti saptadazottaraM zataM / nayoMkI mUla saptamaMgiyoMke bheda ho cuke, aba nayoMke uttara bhedoM dvArA racI gayIM saptabhaMgiyoMko ginAte haiN| usI krama anusAra arthaparyAya naigama 1 vyaMjanaparyAya naigama 2 arthavyaMjanaparyAya naigama 3 zuddhadravya naigama 4 azuddhadravya naigama 5 zuddhadravyArthaparyAya naigama 6 azuddhadravyAthaparyAya naigama 7 zuddhavyavyaMjanaparyAya naigama 8 azuddhadravyavyaMjanaparyAya naigama 9 isa prakAra naigamake nau bhedoMkA para, apara,ina do prakArake saMgraha nayoMke sAtha kathana karanese aThAraha saptabhaMgiyAM ho jAtI haiN| arthAt-arthaparyAya naigamakI apekSA astitva kalpanA kara parasaMgrahakI apekSA nAstitva mAnate hue do mUlabhaMgoMkI bhittipara eka saptabhaMgI banA lenA / isI prakAra nauU negamoMkI apekSA astitva mAnate hue donoM saMgrahoMse pratiSedha karate hue aThAraha saptabhaMgiyAM bana gayIM / tathA nau naigamake bhedoMkI apekSA astitva mAnakara para, apara, ina do vyavahAra nayoMkarake nAstitvako mAnate huye do do mULamaMgoMse eka eka saptamaMgI banAte hue ye bhI aThAraha saptabhaMgiyAM hogii| tathA RjusUtrakA eka hI bheda hai / ataH nau naigamoMse vidhikI kalpanA kara aura RjusUtranayase pratiSedha karate huye do do mUbhaMgoMdvArA ye nau saptamaMgiyAM huyiiN| zabdanayake kAla kAraka liMga saMkhyA sAdhana upasarga ye chaha bheda haiN| naigamake nauU medoMse astitvako mAnate huye aura zabdanayake chahaU medoMse nAstitvako kalpate huye do do mUla bhaMgoMse eka eka saptabhaMgIko banAkara nau chaka
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha chokavArtike cauana saptamaMgiyAM banA lIjiyegA / tathA noU naigamoMse pahile astitva bhaMgako sAdha kara aura sama mirUDhase dUsare nAstitva bhaMgakI kalpanA kara eka eka saptabhaMgI banAte huye naigamakI samabhirUDha ke sAtha nau saptamaMgiyAM banA lenA / aise hI nau naigamoMmeMse eka eka naigamakI apekSAse vidhi kalpanA kara aura evaMbhUta nayase niSedha kalpanA karate huye nau naigamake bhedoMkI evaMbhUta ke sAtha nau saptamaMgiyAM bana gayIM samajha lenI cAhiye / isa prakAra naigamakI 18+18 +9+54+9+9=117 yoM eka sau satraha uttara saptabhaMgiyAM huyIM / 276 tathA saMgrahAdinayabhedAnAM zeSanayabhedaiH saptabhaMgyo yojyAH / evamuttaranaya saptabhaMgyaH paMcasaptatyuttarazataM / saMgrahoM kI eka prakAra sAtha do do mUla eka samabhirUDhake sAtha tisI naigamake prakAroM anusAra saMgraha Adika nayoMke bhedoMkI uttara uttara zeSa bace huye tihari sAtha astitva, nAstitvakI vivakSA kara saptabhaMgiyAM banA lenI cAhiye arthAt- donoM saMprahanayoMkI apekSA astitvako mAna kara aura donoM vyavahAranayoMse nAstitvako mAna kara do do mUlamaMgoM dvArA eka eka saptabhaMgI banAte huye saMgrahake para, apara, bhedoMkI vyavahAra ke para, apara, do bhedoM ke sAtha cAra saptamaMgiyAM huthiiN| do saMgrahoM kI apekSA astitvako mAnate huye aura RjusUtra se gaDha kara do mUlamaMgoM dvArA saptabhaMgIko banAte huye para, apara, RjusUtra ke sAtha do saptabhaMgiyA huyIM / tathA do saMgrahoMkI chaha prakArake zadvanayake bhaMga karake saptabhaMgI banA kara bAraha saptabhaMgiyAM huyIM / tathA do saMgrahoM kI vidhi pratiSedha kalpanA karate huye do saptamaMgiyAM banAnA / isI prakAra do saMgrahoM kI apekSA vidhi karate huye aura evaMbhUtakI apekSA niSedha karate huye do saptamaMgiyAM huyIM / isa prakAra saMprahRnayake bhedoM kI zeSanayoMke bhedoMke sAtha 4+2+12+2+2= 22 bAIsa saptabhaMgiyAM huyIM / tathA vyavahAranayake do bhedoMkI apekSA astitva mAna kara aura RjusUtra ke eka bhedakI apekSA nAstitva mAna kara do mULa maMgoMle eka eka saptabhaMgI banAte huye do saptamaMgiyAM huyIM / aura do vyavahAranayoMkI chaha prakArake zaGkhanayoM ke sAtha astitva, nAstitvakI kalpanA karate huye bAraha saptabhaMgiyAM banA lenA aura do prakAra vyavahAranayakI apekSA astitvakI kalpanA kara samabhirUDha ke sAtha nAstitvako mAnate huye do saptamaMgiyAM banA lenA aura do vyavahAranayoMkI apekSA vidhAna karate huye evaMbhUtakI apekSA nAstitvako kalpita kara do saptamaMgiyAM banA lenA, isa prakAra vyavahAranayake do bhedoM kI zeSanaya yA nayabhedoMke sAtha 2+12+2+2 = 18 aThAraha saptamaMgiyAM huyIM / tathA RjusUtrakI saptamaMgiyAM yoM haiM ki eka RjUsUtrakI chaha prakArake zabdanayake sAtha astiAva, nAstitvako vivakSita kara chaha saptabhaMgiyAM huyIM, yadyapi RjusUtrakI apekSA astitva kalpita kara aura samabhirUDhakI apekSA nAstitvakI kalpanA kara eka saptabhaMgI tathA RjusUtrakI apekSA astitva aura evabhUtakI apekSA nAstitva mAna kara do mUla bhaMgoMdvArA dUsarI saptabhaMgI isa prakAra do saptabhaMgiya
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 277 anya bhI ho sakatI thIM / kiMtu ye do saptamaMgiyAM mUlanayakI ikkIsa saptabhaMgiyoM meM ginAI jA cukI haiN| nayoMke uttara bhedoMkI saptamaMgiyoMmeM ukta do saptamaMgiyoMke ginAnekA prakaraNa nahIM hai ataH eka prakAra ke RjusUna kI zeSa uttaranaya bhedoMke sAtha 6 chaha hI saptabhaMgiyAM huyIM / tathA zabdanayake bhedoMkI saptamaMgiyAM isa prakAra haiM ki chaha prakArake zabdanayakI apekSA astitva mAnakara eka hI prakAra ke samamirUDhanayakI apekSA nAstitvakI kalpanA karate huye do mUlabhaMgoMdvArA chaha saptamaMgiyAM banA lenA aura chaha zabdanayake bhedoMkI apekSA astitva mAna kara eka prakArake evaMbhUtakI apekSA nAstitvako mAnate hue chaha saptabhaMgiyAM banA lenA / isa prakAra zabdana ke medoMkI bace huye do nayoMke sAtha 6+6= 12 bAraha saptamaMgiyAM huyIM / samabhirUDha aura evaMbhUtakA koI uttarameda nahIM hai / ataH samabhirUDhakI evaMbhUta ke sAtha astitva yA nAstitva vivakSA karanepara utpanna huI eka saptabhaMgI mULa ikkIsa saptagaMgiyoMmeM ginI jA cukI hai| uttara saptabhaMgImeM usako ginane kI AvazyakatA nahIM hai, gina bhI nahIM sakate haiM / isa prakAra uttara nayoMkI 117+22+18+6+12 = 175 eka sau picattara saptamaMgiyAM huyIM / tathottarottaranayasaptabhaMgyopi zadvataH saMkhyAtAH pratipattavyAH / tisa prakAra bheda prabheda karate huye uttara uttara nayoMkI saptabhaMgiyAM bhI lAkhoM, karoDoM, hotI huyIM zoMkI apekSA saMkhyAta saptabhaMgiyAM ho jAtI haiN| kyoMki jagat meM saMketa anusAra vAcya arthoko pratipAdana karanevAle zaha kevaLa saMkhyAte haiM / asaMkhyAta yA ananta nahIM haiN| causaTha akSaroMke dvArA saMyukta akSara banAye jAya to eka kama ekaTTi pramANa 18446744003709551615 itane eka eka hokara apunarukta akSara bana jAte haiN| tathA saMketa anusAra ina akSaroMko Age pIche ghara kara yA svaroMkA yoga kara ekasvara pada, eka svaravAle pada, do svaravAle pada, tIna svaravALe pada, cAra svaravAle pada, pAMca svaravAle pada, evaM a ( niSedha yA vAsudeva ) i ( kAmadeva ) sa ( krodha ukti ) mA ( lakSmI ) ku ( pRthvI ) kha ( AkAza ) ghaTa (ghaDA) agni ( Aga ) karI (hAthI) manuSya, bhujaMga, markaTa, ajagara, pArijAta, parIkSaka, abhinandana, sAmparAyika, suradIrghikA, aGga khallarI, amyavakarSaNa, zrIvatsalAJchana, ityAdi pada banAye jAveM to padmoM, saMkhoM, nAMga, nalina, Adi saMkhSAoMkA atikramaNa kara saMkhyAtI saptabhaMgiyAM bana jAtIM samajha lenI cAhiye, jo ki jaghanya parItA saMkhyAtase eka kama ho rahe utkRSTa saMkhyAta nAmakI saMkhyA ke bhItara haiN| iti pratiparyAyaM saptabhaMgI bahudhA vastunyekatrAvirodhena vidhipratiSedhakalpanA prAgbaduktAcAryaiH nAvyApinI nAtivyApinI vA nApyasaMbhavinI tathA pratItisaMbhavAt / tadyathAsaMkalpanAmAtragrAhiNo naigamasya tAvadAzrayaNAdvidhikalpanA, prasthAdisaMkalpamAtraM prasthAdhAnetuM
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 tatvArthazlokavArtike gacchAmIti vyavahAropalabdheH / bhAvini bhUtavadupacArAttathA vyavahAraH taMdukeSvodanavyavahAravaditi cenna, prasthAdisaMkalpyasya tadAnubhUyamAnatvena bhAvitvAbhAvAt prasthAdipariNAmAbhimukhasya kASThasya prasthAditvena bhAvitvAt tatra tadupacArasya prasiddhiH / prasthAdibhAvAbhAvayostu tatsaMkalpasya vyApinonupacaritatvAt / na ca tadvyavahAro mukhya eveti / 1 isa prakAra pratyeka paryAya meM bahuta prakArase saptabhaMgiyAM banA lenI cAhiye / eka vastu avirodha karake vidhi aura pratiSedha AdikI kalpanA karanA AcAryoMne saptabhaMgI kahI hai / pahile prakaraNoM meM kahI gayI pramANa saptabhaMgIke samAna yaha nayasaptabhaMgI bhI aneka prakArase joDa lenI cAhiye / praznake vazase eka vastu yA vastuke aMzameM vidhi aura pratiSedhakI kalpanA karanA yaha saptabhaMgIkA lakSaNa nirdoSa hai / lakSya ke ekadezameM rahanevAle anyAptidoSakI isameM sambhAvanA nahIM hai aura yaha saptabhaMgI ativyApti doSase yukta nahIM hai, tathA asambhava doSavAlI mI nahIM hai / kyoMki tisa prakAra pratItiyoM se vastumeM sAtoM bhaMga sambhava jAte haiN| usI nirNayako yahAM isa prakAra samajha lenA cAhiye ki sabase pahile kevaLa saMkalpako hI grahaNa karanevAle naigamanayakA Azraya lenese vidhikI kalpanA krnaa| kyoMki prastha, indrapratimA, Adike kevala saMkalpasvarUpa jo prastha Adika haiM unako earth liye jAtA hUM, isa prakAra vyavahAra ho rahA dekhA jAtA hai / arthAt - prasthakA chAnA nahIM hai / kintu prastha ke kevaLa saMkalpakA lAnA hai / aDhaiyAke caturthAMza annako samAlenevAle kASThanirmita pAtrako prastha kahate haiM / isa prastha ke saMkalpakI naigamanaya ke dvArA vidhi kI gayI hai / yadi koI yoM kahe ki bhaviSya meM honevAle padArtha meM dravyanikSepase ho cuke padArtha ke samAna yahAM upacArase tisa prakArakA vyavahAra kara liyA jAtA hai, jaise ki kacce cAvaloMmeM pake bhAtakA vyavahAra ho jAtA hai / isapara AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki usa naigamanayakI pravRttike avasarapara prastha Adi ke saMkalpakA hI yA saMkalpako prApta ho rahe prastha AdikA hI anubhava kiyA jA rahA hai| isa kAraNa usa saMkalpako bhaviSyakALa sambandhapinekA abhAva hai / prastha indra AdikA saMkalpa to vartamAna kAlameM vidyamAna hai, saMkalpa vicArA bhaviSya meM honevAlA nahIM hai| prastha, pratimA, Adika paryAyasvarUpa honeke liye abhimukha ho rahe kAThako prastha, pratimA, Adikapane karake bhaviSyakALa sambadhIpanA hai / ataH usa kASThameM una prastha Adipaneke upacArakI acchI siddhi ho jAtI hai / kintu naigama nayakA viSaya to mukhya hI hai / kyoMki prastha Adike sadbhAva honepara yA unakA abhAva honepara donoM dazAmeM vyApa rahe una prastha Adi sambandhI saMkalpako to anupacaritapanA hai / kintu dravyanikSepakI ADa lekara kiyA gayA bhAvI meM bhUtapana vartamAnapana ke samAna usakA vyavahAra to mukhya nahIM hai / arthAt - dravyanikSepakA viSaya to vartamAna kAlameM nahIM vidyamAna hai / kintu naigamakA viSaya saMkalpa mukhya hokara isa kAlameM varta rahA hai / ataH naigama 1 1
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAyacintAmaNiH 279 nayakI apekSA prastha Adi kI vidhiko karanevAlA pahilA bhaMga banA lenA caahiye| zeSa chaha nayoMkI apekSA dUsarA bhaMga banAyo / tatpatisaMgrahAzrayaNAtmaviSeSakalpanA na prasthAdisaMkalpamAtra prasthAdi sanmAtrasya tathA pratIteH asataH pratItivirodhAditi vyavahArAzrayaNAt dravyasya tathopalabdheradravyasyAsataH sato vA pratyetumazakteH paryAyasya tadAtmakatvAdanyathA dravyAMsaratvaprasaMgAditi RjusUtrAzrayaNAtsaryAyapAtrasya prasthAditve nopalabdheH, anyathA pratItyanupapatteriti zaddhAzrayaNAt kAlAdibhedAdbhinnasyArthasya prasthAditvAdanyathAtiprasaMgAt / iti samabhirUDhAzrayaNAt paryAyabhedena bhinnasyArthasya prasthAditvAt anyathAtiprasaMgAditi, evaMbhUtAzrayaNAt prasthAdikriyApariNatasyaivArthasya prasthAditvAdanyathAtiprasaMgAditi / tathA syAdubhayaM kramArpitobhayanayArpaNAt syAdavaktavyaM, sahArpitobhayanayAzrayaNAt avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaMgA yathAyogamudAhAyaryA ityetAH SaTsaptabhaMgyaH / usa saMkalpita prastha Adike prati saMgrahanayake Azrayase pratiSedhakI kalpanA krnaa| kyoMki kevaLa prastha AdikA mAnasika saMkalpa hI to prastha, pratimA, Adika svarUpa padArtha nahIM hai| saMkalpa to asat padArtho kA bhI ho jAtA hai / parantu tisa prakAra prastha Adike sadbhAvapane karake to kevala vidyamAna ho rahe padArthokI hI pratIti ho sakatI hai| asat padArthakI pratIti honekA virodha hai / jaba ki vastubhUta prastha Adika nahIM hai, to ve saMgrahanayakI apekSA yoM nAstitva dharmadvArA pratiSiddha kara diye jAte haiM / vyavahAranayake Azrayase bhI pratiSedha kalpanA kara lenA / kyoMki sadbhAvake honepara usake vyApya ho rahe dravyakI tisa prakAra prastha, indrapratimA Adipane karake upalabdhi ho pAtI hai / naigamanayadvArA kevala saMkalpita kara lie gaye asat padArthakI athavA saMgrahanayadvArA sadbhUta jAna liye gaye bhI padArthako vyavahAranayadvArA tabataka pratIti nahIM kI jA sakatI hai, jabataka ki vaha dravyapane karake yA sAmAnya paryAyapane karake byavahRta hotA huA vibhakta nahIM kiyA gayA hoya / prakaraNameM prastharUpaparyAyako usa prastha AtmakapanA hai / yadi aisA nahIM mAnakara dUsare prakAroMse mAnoge to prastha, ghaTa, paTa, Adiko mina bhinna dravya ho jAnekA prasaMga hogA / bhAvArtha-vyavahAranaya aura RjusUtranaya dravya yA paryAyakI prastha Adi rUpakarake vidhi kara sakatA hai| kore saMkalpako prastha nahIM kahanA cAhatA hai| ataH vyavahAranayase bhI pratiSedha kalpanAkara dUsare bhaMgako puSTa karo / isI prakAra RjusUtranayake Azrayase pratiSedha kalpanA karo / RjusUtranayake vicAra anusAra pAtrarUpase banAI jA cukI kevala prastha, pratimA, Adi paryAyoMkI prastha Adipane karake pratIti kI jAtI hai / dUsare prakAroMse arthAt-saMkalpa yA sanmAtra athavA kevaLa dravya kaha denese hI prastha paryAyakI pratIti honA nahIM bana pAtA hai / isa kAraNa RjusUtranayase bhI nAstitva bhaMgako
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthakokavArtike sAdha lenA / tathA zabdanayake Azrayase pratiSedha kalpanA karanA, kyoMki kAla, kAraka Adike meha se bhina ho rahe arthako prastha AdipanA hai / anyathA yAnI dUsare DhaMgoMse prastha AdikI vyavasthA karanepara atiprasaMga ho jAyagA / kore kATha yA pAMcaserIke pAtrako bhI prastha kaha leneke liye koI roka nahIM sakegA / isa kAraNa zabdanayase nAstitva bhaMgako siddha kro| tathA chaTe samabhirUDhanaya kA Azraya nese pratiSedhakI kalpanA karo / kyoMki prastha, palya, Adi paryAyavAcaka zabdoMke bheda ho jAne karake mina mina ho rahe arthako prastha AdipanA hai| anyathA atiprasaMga ho jaaygaa| arthAt-pUrva nayoMke vyApaka arthomeM samabhirUDhanaya varta jAyagA tathA isI prakAra naigama nayakI apekSA vidhi kI kalpanA karate huye evaMbhUtanayakA Azraya karanese niSedha kI kalpanA karanA / kyoMki prastha Adi kI kriyA karanemeM pariNata ho rahe hI arthako prastha AdipanA hai| anyathA mAnanepara atiprasaMga ho jAyagA / arthAt-jisa samaya nApaneke liye pAtrameM geMhU, dhAna, bhale prakAra sthita ho rahe haiM, usI samayakI pAtra avasthAko prastha kahanA cAhiye / khAlI rakhe huye pAtrako prastha nahIM mAnanA cAhiye / anyathA gaDabaDa phaila jaaygii| jagatmeM cAhe jisa padArthako cAhe jisa zadbakarake kaha diyA jaavegaa| vicAra karane para pratIta hotA hai ki janmabharameM eka bAra bhI paDhA denese manuSya pAThaka kahA jA sakatA hai / eka cetanA guNake honese sampUrNa guNoMkA piNDa AtmA cetana kaha diyA jAtA hai / eka dina yA eka ghaNTe vyabhicAra yA corI karanese janmabharake liye vyabhicArI yA cora vaha ginA jAtA hai| kintu evaMbhUtanayakI manISA nyArI hai / ataH evaMbhUtakI pariNatiko mUlakAraNa samajho / usako choDa dene para samI zAkhAyeM titara bitara ho jAtI haiN| pUrva nayoMke vyApaka viSayako evaMbhUta nahIM pakaDatI hai / isakI apekSA paravastuoMko curAtA huA aiDe para pakaDA gayA cora coTTA hai| nyAyAlayameM khaDA huA vahI manuSya cora nahIM hai| isI prakAra vyabhicArIkI vyavasthA samajho / ataH chaha prakAroMse do mUlabhaMgoMkI banAnA / isI prakAra tIsarA bhaMga kramase arpita kiye gaye donoM nayoMkI arpaNAse kathaMcit ubhaya banA lenA tathA eka sAtha kahaneke liye arpita kiye donoM nayake Azraya kacit avaktavya yoM cauthA bhaMga bnaanaa| tathA jinake uttara koTimeM avaktavya paDA huA hai, aise bace huye asti avaktavya, nAsti avaktavya, astinAsti avaktavya, ye tIna bhaMga bhI yathAyogya vivAkSAoMkA yoga milAne para udAharaNa karane yogya haiM / isa prakAra ye chaha saptamaMgiyAM samajhA dI gayI haiM / tathA saMgrahAzrayato vidhikalpanA syAt sadeva sarvamasato'pratIteH kharazrRMgavaditi tat pratiSedhakalpanA vyavahArAzrayaNAnna syAt, sarva sadeva draSyatvAdinopalabdhevyAdirahitasya sanmAtrasyAnupalabdhezceti RjusUtrAzrayaNAt pratiSedhakalpanA na sarva syAt / sadeva vartamAnApAdanyena rUpeNAnupalabdheranyathA anAyanaMtasattopalaMbhaprasaMgAditi zabdAzrayaNA
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 281 pratiSedhakalpanA na sarva syAtsadeva kAlAdibhedena bhinnasyArthasyopalabdheranyathA kAlAdibhedAnarthakyaprasaMgAditi samabhirUDhAzrayAtpratiSedhakalpanA na sarva sadeva sthAt, paryAyabhedena bhinnasyArthasyopalabdheranyathaikaparyAyatvaprasaMgAt iti / evaMbhUtAzrayAt pratiSedhakalpanA na sarva sadeva tatkriyApariNatasyaivArthasya tathopapatteranyathA kriyAsaMkaraprasaMgAt iti / tathobhayanaya kramAkramArpaNAdubhayAvaktavyakalpanA, vidhinayAzrayaNAtsahobhayanayAzrayaNAcca vidhyavaktavyakalpanA pratiSedhana yAzrayaNAt saho bhayanayAtrayaNAcca pratiSedhAvaktavyakalpanA kramAkramobhayanayAzrayaNAttadubhayAvaktavyakalpaneti paMcasaptabhaMgyaH / timI naigamanayakI paddhati anusAra saMgrahanayakA Azraya karanese vidhika kalpanA hogI / sampUrNa pratIta kiye jA rahe padArtha sadbhUta hI haiN| gardabhake sIMga samAna asat padArthoMkI pratIti nahIM ho pAtI hai / isa prakAra saMgrahanayase saba sat haiM / " syAt sadeva sarva " aisA pahilA bhaMga banAnA tathA vyavahAranayake Azrayase usake niSedhakI kalpanA karanA " na syAt sarva sadeva ", kisI apekSA sampUrNa padArtha kevala satrUpa hI nahIM haiN| kyoMki vyavahArameM dravyapane yA paryAyapane karake padArthokI upalabdhi ho rahI hai / dravyaguNaparyAya yA utpAdavyayadhaunyase rahita ho rahe kore sat kI svapna meM bhI upalabdhi nahIM hai / anyathA yAnIM dravya aura paryAyake vinA korA sat dIkha jAyagA to jIva yA ghaTakA upalambha karanepara usakI anAdikAla se anantakALataka varta rahI sattAke upalamma ho jAnekA prasaMga hogA / kintu vyavahArI janoMko lambI cauDI, korI, sattAkA upalambha nahIM hotA hai / bhale hI dravya aura paryAyoM meM vizeSaNa ho rahe satkA jJAna ho jAya / ataH vyavahAranayase kore satkI niSedha kalpanA kI gayI hai / isI prakAra RjusUtra nayake Azrayase pratiSedhakI kalpanA karanA " na sarva syAt sadeva " sabhI padArtha kathaMcit satrUpa hI nahIM hai / kyoMki vartamAna paryAyasvarUpase anya svarUpoM karake padArthoMkI upalabdhi nahIM ho rahI hai / anyathA yAnI RjusUtranayase vartamAna paryAyoMke atirikta paryAyoMkI bhI vidhi dIkhane lagegI, to anAdi, ananta, kALakI paryAyoMkA sadbhAva dIkha jAnA cAhiye | yaha prasaMga Tala nahIM sakatA hai / zrataH saMgrahanayase sat kI vidhiko karate ye sUtra nayase pratiSedha kalpanA karanA acchA jaca gyaa| isI prakAra zadvanayake Azrayase pratiSedha kalpanA kara lenA " na sarva syAt sadeva " sampUrNa padArtha kathaMcit satrUpa hI nahIM haiM / kyoMki kAla, kAraka, saMkhyA Adike bhedakara ke bhinna bhinna ho rahe arthoMkI upalabdhi ho rahIM hai / arthAt-kAla Adikase bhinna ho rahA padArtha to jagat vidyamAna hai / zeSa koI korA sat padArtha nahIM hai / anyathA kAla, kAraka, Adike meda karaneke vyarthapanakA prasaMga hogA, jo ki iSTa nahIM hai / isI prakAra samabhirUDhanaya ke Azrayase pratiSedha kalpanA kara lenA / sabhI padArtha kathaMcit sat 36
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 tatvArthazokavArtike rUpa hI nahIM haiM / kyoMki paryAyoMko kahanevAle paryAyavAcI zadvoMke bheda karake bhinna bhinna arthokI upalabdhi ho rahI hai| anyathA eka hI paryAyavAcI zabdakarake kathana ho jAnekA prasaMga hogaa| athavA padArthakI eka hI paryAya mAna lenese prayojana sadha jAne cAhiye / devoMko amara, nirjara, deva, Adi zadboMse yA strIko abalA, sImantinI, mugdhA, zadboMse kahane kI AvazyakatA nahIM rhegii| apamRtyu nahIM hone kI apekSA deva amara kahe jAte haiM / buDhApA nahIM AnekI apekSA ve nirjara kahe jAte haiN| krIDA karanekI paryAyoMse ve deva haiM, tathA garbha dhAraNakI apekSA strI hai| nirbalatA dharmakarake vaha abalA hai, sundara kezapAza honese vaha sImantinI hai / bholepanakI apekSA strIko mugdhA kahate haiM / isa prakAra bhinna bhinna paryAyoMse yukta padArtha to samabhirUDha nayakI dRSTise sat hai| zeSa kore sat to asat hI haiM / tathA saMgrahanayakI apekSA vidhikI kalpanA karate huye tabhI evaMbhUtanayake Azrayase pratiSedhakI kalpanA kara lenA " na syAt sarva sadeva " sampUrNa padArtha kathaMcit satarUpa hI nahIM haiN| kyoMki usa usa kriyAmeM pariNama rahe hI arthako tisa prakAra honA banatA hai| anya DhaMgoMse sadbhUtapanA mAna lenepara kriyAoMke saMkara ho jAnekA prasaMga ho jAyagA / telIkA kAma tamolIse nahIM liyA jA sakatA hai / hiMsaka nara kSamAdhArI nahIM ho sakatA hai / vyabhicArI aura brahmacArIkI kriyA eka nahIM hai / ataH saMgrahanayake dvArA kore satkI vidhi ho jAnepara bhI kriyA pariNatiyoMke vinA yaha naya usako asat hI yoM kahatA jAyagA, jaise ki AptapuruSa dvArA bhAIke A jAnekA sadbhAva jAna karake bhI andhI strI tabataka usa bhAIkA asadbhAva mAnatI hai, jabataka ki usako vaha bhrAtRrUpase zArIrika milanadvArA milatA nahIM hai yA priyasambhASaNa kriyAko karatA nahIM hai| isa prakAra saMprAkI apekSA vidhikalpanA aura vyavahAra Adi pAMca nayoMse niSedhakalpanA karate huye pAMca prakAra ke do mUlabhaMga banA lenA tathA saMgraha vyavahAra yA saMgraha RjusUtra Adi yoM do do mayake krama aura akramakI vivakSA kara denese tIsare ubhaya bhaMga aura cauthe avaktavya bhaMgakI kalpanA kara lenA cAhiye / aura vidhi prayojaka saMgrahanayakA Azraya karanese tathA sAtha kahaneke liye ubhaya nayoMkA Azraya kara lenese pAMcavAM asti avaktavya bhaMga banA lenA tathA pratiSedhake prayojaka nayoMkA Azraya kara lene aura eka sAtha do nayoMke artha pratipAdana karanekA Azraya karanese chaThe pratiSe. dhAvaktavya dharmako kalpanA kara lenI cAhiye tathA kramase akramase aura ubhaya nayoMke eka sAtha pratipAdanakA Azraya karanese una vIdhi niSedhake sAtha donoMkA avaktavya nAmakA sAtavA bhaMga bana jAtA hai / isa prakAra saMgrahase vidhikI vivakSA kara aura uttaravartI pAMca nayoMse niSedhakI vivakSA kara do mUlabhaMgoMke dvArA pAMca saptabhaMgiyAM yahAMtaka banA dI gayI haiN| tathA vyavahAranayAdvidhikalpanA sarva dravyAdyAtmakaM pramANaprameyavyavahArAnyathAnupapatteH kalpanAmAtreNa tavyavahAre svaparapakSavyavasthApananirAkaraNayoH paramAryatonupapattariti
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH taM prati tAvadRjusUtrAzrayAtpratiSedhakalpanA na sarva dravyAdyAtmakaM paryApamAtrasyopalabdheriti zabdasamabhirUDhaivaMbhUtAzrayAt pratiSedhakalpanA na sarva dravyAdyAtmakaM, kAlAdibhedena, paryAyabhedena kriyAbhedena ca bhinnasyArthasyopalabdheH iti / prathamadvitIyabhaMgau pUrvavaduttare bhaMgA iti catasraH saptabhaMgyaH pratipattavyAH / 283 tathA tIsare vyavahAranayase vidhikI kalpanA karanA " syAt sarva dravyAdyAtmakaM " sampUrNa padArtha kathaMcit dravyaparyAya Adika svarUpa haiN| kyoMki anyathA yAnI padArthoMke dravya, paryAya, Adi svarUpa mAne vinA pramANa, prameya, pramAtA, Adike vyavahAra nahIM bana sakate haiM / bauddhoMke anusAra korI kalpanAse una pramANa, prameyapanakA vyavahAra mAnA jAyagA to svapakSakI siddhi karAdene aura parapakSakA nirAkaraNa kara denekI yathArtha rUpase vyavasthA nahIM bana sakegI / isake liye vastubhUta dravya yA paryAyoM ko mAnate huye pramANa, prameya, vyavahAra sAdhanA paDatA hai / dravya yA sthULaparyAyoMko mAnanevAle usa vyavahArIke prati to aba RjusUtra nayakA Azraya karanese dUsare bhaMga pratiSedhakI kalpanA karo " na sarva dravyAdyAtmakaM " sabhI padArtha kathaMcit dravya yA sahabhAvI paryAyoM svarUpa hI nahIM haiN| kyoMki hameM to kevala vartamAnakAla kI sUkSma, sthUla paryAyeM hrIM dIkha rahI haiM / dravya yA bheda prabhedavAn cirakAlIna paryAyeM to nahIM dIkha rahI haiM / ataH nAstitva bhaMga siddha ho gayA / isI prakAra zadva samabhirUDha aura evaMbhUta nayoMke Azrayase pratiSedha kI yoM kalpanA karanA ki " na sarva dravyAdyAtmakaM " sampUrNa padArtha kathaMcit dravya, paryAya Adi svarUpa hI nahIM haiM / kyoMki kAla, kAraka, Adike meda karake athavA paryAyavAcI zabdoMke vAcya arthakA bheda karake tathA bhinna bhinna kriyA pariNatiyoMke bheda karake bhinna bhinna arthokI upalabdhi ho rahI hai| kore dravya aura paryAya hI nahIM dIkha rahe haiN| isa prakAra vyavahAranayakI apekSA pahilA maMga aura zeSa cAra nayoMkI apekSA dUsarA dUsarA bhaMga banA kara pahile dUsare bhaMgoM ko banA denA / pazcAt pUrvakramake anusAra krama akrama Adi dvArA ( karake ) zeSa uttaravartI pAMca maMgoMko banA nA / isa prakAra ye cAra saptamaMgiyAM samajha lenI cAhiye / tatharjumUtrAzrayAdvidhikalpanA sarva paryAyamAtraM dravyasya kvacidavyavasthitairiti taM prati zabdAzrayAtpratiSedhakalpanA / samabhirUdaivaM bhUtAzrayAzca na sarva paryAyamAtraM kALAdibhedena paryAyabhedena kriyAbhedena ca bhinnasya paryAyasyopapattimanvAditi / dvau bhaMgau kramAkramArpitobhayanayAstRtIyacaturthabhaMgA : trayonye prathamadvitIyatRtIyA eva vaktavyottarA yathoktanayayogAdavaseyA iti tisraH saptabhaMgyaH / tisI prakAra RjusUtranayakA Azraya lenese vidhikI kalpanA karanA " sarva jagat paryAyamAtra - masti " sampUrNa padArtha kevala paryAyasvarUpa hI haiM / nityadravyakI kahIM bhI vyavasthA nahIM hai / isa prakAra RjusUtranayase astitvakI kalpanA karanevAle usa vAdIke prati zabdanayakA Azraya lenese
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rs84 tasvArthazlokavArtike niSedhakI karapanA kara lenA tathA samabhirUDhanaya aura evaMbhUtanayakA Azraya lenese bhI niSedhakI kalpanA kara lenA cAhiye / kyoMki sabhI padArtha kevala kAla Adi dvArA abhedako dhAranevAlI paryAyoM svarUpa nahIM haiM / kintu kALa, liMga, Adike bheda karake athavA bhinna bhinna paryAyavAcI zandoMke bheda karake evaM nyArI nyArI kriyA pariNatiyoM karake bhinna ho rahI paryAyeM hI siddhimArgapara kAMI jA cukI haiM / arthAt-zabda, samamirUDha aura evaMbhUta, naya to kAla, kAraka, rUDhi aura kriyA pariNatiyoMse pRthak pRthak bana rahI paryAyoMkA hI sattva mAnate haiN| vartamAnakAlakI sAmAnyarUpase ho rahI paryAyoMkA astitva nahIM mAnate haiM / ataH tIna prakAroMse dUsarA bhaMga bana gayA / mUlabhUta do bhaMgoMko banAkara krama aura akramase yadi do nayoMko vivakSita kiyA jAyagA to tIna prakArake tIsare, cauthe, bhaMga bana jAyaMge / jinakI uttara koTimeM avaktavya pada laga gayA hai, aiseM prathama dvitIya aura tIsare bhaMga hI prakriyA anusAra Upara kahe gaye nayoMke yogase pAMcaveM, chaThe, sAtaveM ye anya tIna bhaMga samajha lene cAhiye / isa prakAra RjusUtranayase astitvakI kalpanA karate huye aura zabda samamirUda, evaMbhUta nayoMse nAstitvako mAnate huye do mUla bhaMgoMke dvArA tIna saptabhaMgiyAM huI / tathA zavanayAzrayAt vidhikalpanA sarva kAlAdibhedAdbhinaM vivakSitakAlAdikasyArthasthAvivakSitakAlAditvAnupapatteriti / taM prati samabhirUdvaivaMbhUtAzrayA pratiSedhakalpanA na sarva kAlAdibhedAdeva bhinnaM paryAyabhedAt kriyAbhedAca bhinnasyArthasya pratIteH iti mUlabhaMgadvayaM pUrvavat pare paMcabhaMgAH pratyeyA iti dve saptabhaMgyau / tisI prakAra zadvanayakA mAzraya kara lenese vidhikI kalpanA karanA ki kAla, kAraka,Adise vibhinna hote huye sabhI padArtha astisvarUpa haiN| kyoMki vivakSAko prApta ho rahe kAla, kAraka, Adikase viziSTa hue arthako avivakSita kAla, kAraka Adise sahitapanA asiddha hai / arthAt-sampUrNa padArtha apane apane niyata kAka, kAraka, vacana, Adiko liye huye jagatameM vidyamAna haiM / isa prakAra astitvakI kalpanA karanevAle usa vAdIke prati samabhirUr3ha aura evaMbhUta nayakA Azraya letI huI pratiSedha kalpanA kara lenI cAhiye / kAraNa ki kevala kAla, kAraka, bhAdike bheda honese hI bhina minna ho rahe sabhI padArtha jagata meM nahIM hai| kintu paryAyoMke medase aura kriyA pariNatiyoMke bhedase mina mina varta rahe padArthokI pratIti ho rahI hai / jaba ki ye samamirUDha aura evaM mUtanaya paryAya aura kriyA pariNatiyoMse yukta hokara pariNameM huye paryAyoMkI sattAko mAnatI haiM, to aisI dazAmeM zadvanayakA vyApaka viSaya inakI dRSTi meM nAsti ThaharatA hai / isa prakAra do mUla maMgoko banAte huye pUrva prakriyAke samAna zeSa parale pAMca bhaMgoM ko bhI pratIta kara lenA cAhiye / isa prakAra zadvanayakI apekSA astitva aura samabhirUDha evaM. bhUtoMkI apekSA nAstitva dharmako mAnate huye do mUla bhaMgoM dvArA eka eka saptabhaMgIko banAte huye do saptabhaMgiyAM bana gayI samajha lenI cAhiye /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavArthacintAmaNiH 245 tayA samabhirUDhyAzrayA vividhakalpanA sarva paryAyabhedAdbhinaM vivakSitaparyAyasyAvika kSitaparyAyatvenAnupalabdheriti taM pratyevaMbhUtAzrayA pratiSedhakalpamA na sarva paryAyabhedAdeva bhije kriyAbhedena paryAyasya bhedopalabdheriti / etatsaMyogajAH pUrvavatpare paMcabhaMgA pratyetavyA ityekA saptabhaMgI / evamevA ekviNshtisptbhNgyH| tathA samabhirUDha nayakA Azraya kara vidhikI yoM kalpanA karanA ki sampUrNa padArtha nyArI myArI paryAyoMko kahanevAle paryAyavAcI zabdoMke bhedase bhinna ho rahe hI astisvarUpa haiM, kyoMki ' vivakSAmeM prApta kI gayI paryAyakI avivakSita anya paryAyapane karake upalabdhi nahIM ho pAtI hai / isa prakAra kahanevAle usa vidvAnke prati evaMbhUtanayakA Azraya letI I pratiSedhakI kalpanA kara lenA / kyoMki paryAya bhedoMse hI minna ho rahe sabhI padArtha jagata meM asti haiM, yaha nahIM haiN| kintu nyArI nyArI kriyApariNatiyoMke meda karake paryAyoMke bhedakI upalabdhi ho rahI hai| ataH evaMbhUta kI dRSTise usa usa kriyA pariNamate huye hI artha A rahe haiM / rasoIko banAte samaya hI vaha pAcaka hai / khAte, gAte, nahAte, sote, jAte, sabhI samayoMmeM vaha pAcaka nahIM hai / ataH samamirUDha nayadvArA jisa dharmakI vidhi kI gayI thI, usI dharmakA evaM bhUtadvArA pratiSedha kara diyA gayA hai| ina vidhi aura niSedhake saMyogase jAyamAna anya pAMca bhaMga bhI pUrvaprakriyAke samAna samajha lene cAhiye / arthAta-samamirUDha aura evaMbhUta nayoMkI kramase vivakSA karanepara tIsarA ubhaya bhaMga hai| samabhirUDha aura evaMbhUtake gocara ho rahe dharmokI yugapat vivakSA karanepara cauthA avaktavya bhaMga hai / vidhike prayojaka samamirUDha nayakA Azraya karane aura samabhirUDha, evaMbhUta donoM nayoMke eka sAtha kathanakA pAzraya karanese pAMcavA vidhi avaktavya bhaMga hai / pratiSedhake preraka evambhUta nayakA Azraya lelene aura samamirUDha evaMbhUta donoMko eka sAtha kahanekA Azraya kara lenese chaTThA pratiSedhAvaktavya bhaMga hai / vidhi pratiSedhoMke niyojaka nayoMkA Azraya karanese aura yugapat samamirUDha evaMbhUtoMkI vivakSA ho jAnese sAtaveM vidhipratiSedhAvaktavya bhaMgakI kalpanA kara lenI cAhiye / yaha eka saptabhaMgI huI / isa prakAra chaha, pAMca, cAra, tIna, do, eka, 6+5+4+3+2+1=21 ye saba milAkara ikkIsa saptabhaMgiyAM huii| vaiparItyenApi tAvatyA prapaMcatobhyUhyA / . viparItapane karake bhI utanI hI saMkhyAvAlI 21 saptabhaMgiyAM vistArase svayaM apane Apa tarkaNA karane yogya haiN| arthAt-evaMbhUtanayakI apekSA rasoIko banAte samaya hI manuSya pAcaka hai| anya paryAyoMmeM yA bahuvacana Adi kavasthAmeM mana karanekA paryAyameM, sAmAnya manuSyapanake vyavahArameM saMgRhIta sat padArthoMmeM, aura saMkalpita padArthomeM, vaha pAcaka nahIM hai / ataH evaMbhUta nayakI apekSA astitva dharmako mAnakara zeSa chaha nayoMkI apekSA nAstitvako gaDhate huye do mUla bhaMgoMkI mitti para
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazcokavArtike chaha saptabhaMgiyAM banA lenA / tathA samamirUDhase vidhikI kalpanA karate huye zabda, RjusUtra, vyavahAra, saMgraha, aura naigama nayakI apekSAse nAstitvako kalpate huye pAMca saptabhaMgiyAM banA lenA / samamirUDha nayakI manISA hai ki sabhI padArtha apane apane vAcya paryAyoMmeM hI ArUDha ho rahe haiM / isakI vyApya dRSTimeM pUrva pUrva nayoM ke vyApaka viSaya usI prakAra nahIM dIkhate haiM, jaise ki bhUre bachaDemeM gau pameke vyavahArako sIkha kara bAlaka anya pIlI kAlI gAyeM yA baDe baDe bailoMmeM gaupanekA vyavahAra nahIM karanA cAhatA hai / yA kUpamaMDUka ( kUekA meMDakA ) samudrako apane kSetra ho rahe kuese baDhA huA mAnane ke liye udyukta nahIM hai / ataH samabhirUDhase astitva aura zabda Adikase nAstitva aise do mUla maMgoMse pAMca saptabhaMgiyAM bana jAtI haiM / tathA zabda nayakI apekSA astitva aura RjusUtra, vyavahAra, saMgraha, naigamoMkI apekSA nAstitvako mAnate huye do mUla bhaMgoMse cAra saptabhaMgiyAM bana jAtI haiM / zadvanayakA usa anudAra puruSa yA kisI apekSA saMtoSI manuSyake samAna aise hArdika bhAva haiM ki thoDI kamAI apane liye aura adhika kamAI dUsaroMke liye hotI hai / kAla, kAraka, Adikase bhinna ho rahe padArtha hI isako dIkha rahe haiN| saMkalpita yA saMgRhIta athavA sambe cauDe vyavahArameM AnevAle padArtha yA saraLa paryAyeM mAnoM haiM hI nahIM / tathA RjusUtrakI apekSA pahile astitva bhaMgako kalpanA kara vyavahAra, saMgraha, naigama nayoMse dUsare nAstitva bhaMgako gaDhate huye do mULa bhaMgoMdvArA tIna saptabhaMgiyAM banA lenA / RjusUtranaya vartamAna paryAyoMpara hI dRSTi rakhatI hai| vyavahAra karane yogya yA saMgraha prayojaka dharma athavA lambe cauDe saMkalpa inako nahIM chUtI hai / zaza (kharagoza ) apanI AMkhoM ke Dhaka lene para anya padArthoke astitvako nahIM svIkAra karatA hai / RjusUtranayakA usa svArthI manuSyake samAna yaha saMkucita vicAra hai ki jagatmeM malAI yA yazovRddhi ke kAryoko karanevAle puruSa apanI zArIrika Arthika kSatiyoMko jhelate huye prApta laukika sukhoMse bhI vaMcita raha jAte haiM / godakeko choDakara peTake kI AzA lagAnA mUrkhatA hai| tathA vyavahAranayase astitvakI kalpanA kara saMgraha, naigama, nayoMse pratiSedhakI kalpanA karate huye do mUlabhaMgoMdvArA do saptamaMgiyAM banA lenA / vyavahArameM A rahe dravya, paryAya, Adika hI padArtha haiM / sat sAmAnyase saMgRhIta ho rahe padArtha kahIM ekatrita nahIM ho rahe haiN| apanA apanA loTA chAno / niyata kAryase adhika kAryako karanevAloMse donoM kAma adhUre raha jAte haiM / " jAko kAraja tAko chAje gadahA pITha mogarA vAjai " coroMke ghusa Anepara prabhUko jagAneke liye AlasI kutteke kAryako bhI samhAlanevAlA gadhA vicArA mogaroMse pITA gyaa| tathA saMgrahanayakI apekSAse astitva mAnate huye naigama kI apekSA nAstitvabhaMgakI kalpanA kara pUrvokta paddhati anusAra eka saptamaMgI banA lenI cAhiye / saMgrahanaya vicAratA hai ki apanA niyata hI kArya kro| " kArya hi sAdhayed dhImAn kAryadhvaMso hi mUrkhatA " "tetA pAMva pasAriye jetI lambI sauDa" / bhale hI rAjakumAra sarovarameM DUba mare kintu khabAne krIDA karAne, kapaDe paharAne, gahanA pahanAne, dUdha pilAne, ghoDApara baiThAne, sulAneke lie
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH jo sAta sevaka rakhe gaye haiM, sAtha ho rahe unameM se kisIkA bhI kartavya DUba maranese bacAnA nahIM hai / apane kartavyoMse itara kartavyoMkA bhI saMkalpa kara avasarako sAdha lenA isane nahIM sIkhA hai / isa prakAra viparItapane karake bhI 6+2+4+3+2+1 = 21 ikkIsa saptamaMgiyAM huyIM / uttara vartI nayoM karake pUrvavarttI nayoMke viSayakA sarvathA niSedha nahIM kara diyA gayA hai / jisase ki inako kunayapanekA prasaMga prApta hoya, kintu upekSA bhAva hai / pUrvakI saptabhaMgiyoM meM bhI to uttaravartI nayoM dvArA pratiSedha kalpanA upekSAbhAvoMke anusAra hI kI gayI thI / anya koI upAya nahIM / nyArI nyArI vivakSAoM ke anusAra anya DhaMgoMse bhI kaI prakArakI saptabhaMgiyAM banAyIM jA sakatI haiN| zreSTha vaktAko padArthoM ke svabhAvoMkI bhittipara bahuta kucha kaha denekA adhikAra prApta hai / " jyoM kelAke pAta pAta pAta meM pAta, tyo paNDitakI vAtameM bAta bAtameM bAta, " / yadi isameM vastu svabhAvoMke anusAra itanA aMza praviSTa (ghaTita ) ho jAya to ukta siddhAnta akSarazaH satya hai / " yAvato bhaMgAstAvantaH pratyekaM svabhAvabhedAH " / yaha vidyAmeM Ananda ko mAnanevAle AcAryoMkA saba orase bhadroMko karane vAlA akaLaMka siddhAnta hai / 287 tathottaranaya saptabhaMgyaH sarvAH parasparaviruddhArthayordvayornavabhedaprabhedayorekatarasya svavipavidhau tatpratipakSasya nayasyAvaLaMbanena tatpratiSedhe mUlabhaMgadvayakalpanayA yathoditanyAyena taduttarabhaMgakalpanayA ca pratiparyAyamavagaMtavyAH / pUrvoktapramANasaptabhaMgIvattadvicAraca kartavyaH / pratipAditanaya saptabhaMgISvapi pratibhaMgaM syAtkArasyaivakArasya ca prayogasadbhAvAt / 1 tisI prakAra mULa nayoMke samAna uttara nayoMkI bhI sampUrNa saptamaMgiyAM samajha lenI cAhiye / paraspara meM viruddha ho rahe do arthoMmeMse kisI bhI ekakI athavA naigamanayake nau bheda prabhedoMmeMse kisI bhI ekakI apane gRhIta viSaya anuAra vidhi karanepara aura usake pratipakSa ho rahe nayakA Azraya lenese usa dharmakA pratiSedha karanepara do mUlabhaMgoM kI kalpanA karake pUrvameM kahI gayI yathAyogya nyAyapaddhati se aura una doke uttaravartI pAMca maMgoMkI kalpanA karake pratyeka paryAya meM saptabhaMgiyAM samajha kenI cAhiye | arthAt-naigamake nau bhedoMmeM paraspara athavA saMgraha Adike uttara medoMke anusAra do mUlamaMgoMko banAte huye saikaDoM saptabhaMgiyAM banAyI jA sakatI haiN| praznake bazase eka vastuma vidhiniSedhoMkI vyasta aura samasta rUpakarake kalpanA karanA saptabhaMgI hai / artha paryAya naigamakI apekSA vidhikI kalpanA kara aura parasaMgrahakA avalamba lekara niSedhakI kalpanA karate huye do mUDha bhaMgo karake saptabhaMgI banA lenA / pUrva prakaNoMmeM kahIM gayIM pramANasaptabhaMgiyoMke samAna nayasaptamaMgiyoMkA vicAra bhI kara lenA cAhiye / arthAt - " pramANanayairadhigamaH " sUtrameM aDatAlIsavIM vArttika se chappanavIM vArtikataka pramANasaptabhaMgIkA jisa DhaMgase vicAra kiyA gayA hai, vahI nayasaptabhaMgImeM lAgU ho jAtA hai / pramANa saptabhaMgImeM amya dharmokI apekSA
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 tattvAryazlokavArtike rahatI hai| aura nayasaptabhaMgImeM anya dharmokI upekSA rahatI hai / ina samajhA dI gayIM ukta sabhI nayasaptabhaMgiyoMmeM pratyeka maMgake sAtha kathaMcitko kahanevAle syAtkArakA aura vyavacchedako karanevAle evakArakA prayoga karanA vidyamAna smjho| " syAtkAraH satyalAJchanaH " satyakI chApa syAtkAra hai / dRDhatAkA bodhaka evakAra hai / tAsAM vikalAdezatvAdezca sakalAdezatvAdestat saptabhaMgItaH sakalAdezAtmikAyA vizeSa vyavasthApanAt / yena ca kAraNena sarvanayAzrayAH saptadhA vacanamArgAH pravartate / ___ una naya saptabhaMgiyoMko vikalAdezazadvaenA hai / aura vikalajJAnapanA hai, tathA vikala arthapanA Adi hai| kintu pramANa saptabhaMgiyoMko sakalAdeza zadbapanA Adi hai| isa kAraNa sakalAdeza svarUpa ho rahI usa pramANasaptabhaMgIse isa nayasaptabhaMgIke vizeSa ho jAnekI vyavasthA karA dI gayI hai / ananta saptamaMgiyoMke viSaya ho rahe ananta dharmasaptakasvabhAva vastukA kAla, AtmarUpa, Adi karake abhedavRtti yA abheda upacAra karake prakAza karanevAlA vAkya sakalAdeza hai| aura eka sapta bhaMgIke viSaya ho rahe svabhAvoMkA prakAzaka vAkya vikalAdeza hai / jisa kAraNase ki vastu svabhAvoM anusAra sAta prakArake saMzaya, jijJAsA aura prazna uThate haiM, isI kAraNa sampUrNa nayoMke avalamba ho rahe sAta prakArake hI vacanamArga pravarta rahe haiM / nyUna aura adhika vAkyoMkI sambhAvanA nahIM hai| sarve zadvanayAstena parArthapratipAdane / svArthaprakAzane mAturime jJAnanayAH sthitAH // 96 // vai nIyamAnavastvaMzAH kathyate'rthanayAzyate / traividhyaM vyavatiSThate pradhAnaguNabhAvataH // 97 // tisa kAraNase ye sabhI sAtoM naya dUsare zrotAoM ke prati vAcya arthakA pratipAdana karanepara to zabdasvarUpa naya haiM aura jJAna karanevAle AtmAko svArthIkA prakAza karanekI vivakSA honepara ye sabhI naya jJAnasvarUpa vyavasthita ho rahe haiN| " nIyate'nena iti nayaH " yaha karaNasAdhana vyutpatti karanepara ukta artha labdha ho jAte haiM / svayaM AtmAko jJAna aura arthakA prakAza to jJAnasvarUpa nayoMkarake ho sakatA hai aura dUsaroM ke prati jJAna aura arthakA prakAza honA zabdasvarUpa nayoM karake sambhavatA hai / tathA " nIyante ye iti nayAH " yo karmasAdhana nayazabdakI nirukti karane para to nizcaya kara vastuke jJAta kiye jA rahe aMza ve arthasvarUpa naya haiM / isa prakAra pradhAna aura gauNarUpase ye naya tIna prakAra hote huye vyavasthita ho rahe haiM / arthAt--pradhAnarUpase jJAnasvarUpa hI naya haiM /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 289 kintu gauNarUpase naya vAcaka zabdako bhI naya kaha dete haiM / tathA gauNa gauNa rUpase vAthya arthako bhI naya kaha dete haiM / jagat meM jJAna, zabda aura artha tIna hI padArtha gaNanIya haiM / " buddhizabdArtha saMjJAstAstisro budhdhAdivAcikAH " aisA zrI samantabhadra svAmIne kahA hai / jJAnanaya pramAtAko svayaM apane liye arthakA prakAza karAte haiN| zabdanaya dUsaroMke prati arthakA prakAza karAte haiM / arthamaya to svayaM prakAzasvarUpa haiM / isI prakAra yaha bhI samajha lenA cAhiye ki koI bhI sUtra yA zloka athavA lakSaNa ye saba jJAna yA zabdasvarUpa haiM / gommaTasAra, aSTasahastrI, sarvArthasiddhi ityAdi grantha saba jJAnarUpa yA zabdasvarUpa hai / lipi akSaroM yA likhita patroMko grantha kahanA to mAtra upacaritopacAra hai / una jJAna yA zabdoMke viSaya yA vAdhya ho rahe prameya artha haiM / kiM punaramISAM nayAnAmekasminnarthe pravRttirAhosvitprativizeSostItyAha / kisI jijJAsukA prazna hai ki ina sabhI nayoMkI phira kyA eka hI arthameM pravRtti ho rahI hai ? athavA kyA koI vilakSaNatAkA sampAdaka vizeSa hai / ! isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI isake samAdhAnako kahate haiM / yatra pravartate svArthe niyamAduttaro nayaH / pUrvapUrvI nayastatra vartamAno na vAryate // sahasreSTazatI yadvattasyAM paMcazatI matA / pUrva saMkhyottarasyAM vai saMkhyAyAmavirodhataH // 99 // 98 // jisa jisa svArthako viSaya karanemeM uttaravartI maya niyamase pravarta rahA hai, usa svArthako jAnane meM pUrva pUrvavartI naya pravRtti karatA huA nahIM rokA jAtA hai| jaise ki sahasrameM AThasau samA jAte haiM / aura usa AThasau saMkhyAmeM pAMcasau garbhita ho rahe mAne jAte haiM / pUrvasaMkhyAniyamase uttarasaMkhyA meM varta jAtI hai, koI virodha nahIM hai / bhAvArtha-vyavahAranaya dvArA jAne gaye padArtha meM saMgrahanaya aura naigama naya pravarta sakate haiM / koI virodha nahIM hai / pUrvavartI nayakA viSaya vyApaka hai aura uttaravartI nayoMkA viSaya vyApya hai / pUrvavartI naye uttaravartI nayoMkI jananI haiM / 1 I paraH paraH pUrvatra pUrvatra kasmAnnayo na pravartata ityAha / kisIkA prazna hai ki uttara uttaravartI nayeM pUrva pUrvakI nayoMke viSayoMmeM kaise nahIM pravartatI hai ? batAo, aisI jijJAsA honepara AcArya mahArAja uttara kahate haiM / 37 pUrvatra nottarA saMkhyA yathAyAtAnuvartyate / tathocaranayaH pUrvanayArthasakale sadA // 100 //
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 tatvAryazokavArtike jisa prakAra uttara uttaravartinI saMkhyA yathAyogya calI ArahI pUrva pUrvakI saMkhyAoMmeM nahIM anuvartana kI jA rahI hai, tisI prakAra uttaravartI naya to pUrvavartI nayoMke paripUrNa viSayameM sadA nahIM pravartatI haiN| jaise ki pAMcasaumeM pUre AThasau nahIM rahate haiM, kevala AThasaumeM sahastra rupaye nahIM Thahara pAte haiM, usI prakAra pUrva nayoM ke vyApaka viSayoMmeM alpagrAhiNI uttaravartI nayeM nahIM pravarta pAtI hai| yahAM vaizeSikoMke dvArA mAne gaye avayavoMmeM avayavIkI vRttike samAna pUrva saMkhyAmeM uttara saMkhyAko nahIM dharanA caahiye| kyoMki kevala pahalI saMkhyAmeM pUrI uttarasaMkhyA nahIM Thahara pAtI hai| apane pUre avayavoMmeM eka avayI Thahara jAtA hai / ataH dRSTAnta viSama hai| pramANanayAnAmapi parasparaviSayagamanavizeSeNa vizeSitazceti zaMkAyAmidamAha / punaH kisIkI AzaMkA hai ki yoM to pramANa aura nayoMkA bhI parasparameM viSayoM ke gamanakI vizeSatA karake koI vizeSa prApta ho cukA hogA ! batAo / isa prakAra AzaMkA honepara zrI vidyAnanda AcArya isa bAtako spaSTa rUpase kahate haiN| nayArtheSu pramANasya vRttiH sakaladezinaH / bhavena tu pramANArthe nayAnAmakhileSu sA // 101 // sakala vastukA Adeza kara jatAnevAle pramANakI pravRtti to nayoM dvArA gRhIta kiye gaye arthoMmeM avazya hovegii| kintu nayoMkI vaha pravRtti isa pramANadvArA gRhIta arthoMmeM saMpUrNa aMzoMmeM nahIM hogii| jaba ki pramANadvArA abhedavRtti karake vastuke sampUrNa aMzoMko jAna liyA gayA hai / aura nayoMdvArA vastuke eka aMza yA katipaya aMzoMko hI jAnA gayA hai, aisI dazAmeM vyApakagrAhI pramANa to nayoMke viSayameM pravRtti kara letA hai| kintu naye pramANagRhIta samI aMzoMko sparza nahIM kara pAtI haiN| eka bAta yaha bhI hai ki naya jisa prakAra antastalasparzI hokara vastuke aMzako jatA detA hai, usa DhaMgase pramANakI yA zrutajJAnakI pravRtti nahIM hai| tabhI to pramANa, naya, donoMko svataMtratAse adhigamakA karaNa mAnA gayA hai / phAMsa nikAlane ke liye choTI cImaTI jaisA kArya karatI hai, vaha kAma baDe cImaTAse nahIM ho sakatA hai / gharake bhItara gupta bhAgameM rakhe huye rupayA suvarNa, ratna Adi dhanako prakAzaneke liye jitanA acchA kArya dIpakase ho sakatA hai, utanA sUrya se nahIM ho sakatA hai| hAM, kevalajJAnakI bAta nyArI hai| phira bhI kahanA paDatA hai ki choTe baccoMko godameM baiThAnese jo vAtsalyarasa udbhUta hotA hai, vaha paripUrNa yuvA yA buDhA buDhIko godameM baiThAla lenese nahIM AtA / avicAraka jJAnoMmeM yugapat sabako jAnanevAle kevalajJAnakI prazaMsA hai| kintu vicAra karanevAle jJAnoMmeM nayajJAnoMkI pratiSThA hai| kimevaM prakArA eva nayAH sarvepyAstadvizeSAH saMti ? aparepItyAha /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH 291 koI pUchatA hai ki kyA itane hI prakArake uparyukta kahe anusAra sabhI naye kahI jAtI haiM ? athavA aura bhI unake vizeSabheda haiM ? arthAt-do, sAta, pandraha Adika hI naye haiM yA aura bhI inake adhika meda haiM ? btaao| isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnaMda AcArya kahate haiM ki kahe gaye prakAroMse atirikta bhI naye vidyamAna haiM / isa bAtako ve vArtika dvArA kaheM dete haiM / so suniye / saMkSepeNa nayAstAvadyAkhyAtAstatra sUcitAH / tadvizeSAH prapaMcena saMciMtyA nayacakrataH // 102 // zrI umAsvAmI mahArAjane usa nayapratipAdaka sUtrameM saMkSepase nayoMkI sUcanA kara dI hai / tada nusAra kucha bheda, prabheda, karate huye zrI vidyAnanda svAmIne una nayoMkA vyAkhyAna kara diyA hai| phira bhI adhika vistArase una nayoMke vizeSa medapramedokA nayacakra nAmaka granthase vidvAn puruSoM karake acchA cintavana karalenA cAhiye / evamadhigamopAyabhUtAH pramANanayA vyAkhyAtAH / isa prakAra adhigama ke prakRSTa upAya ho rahe pramANa aura nayoMkA yahAMtaka vyAkhyAna kara diyA gayA hai / " pramANanayairadhigamaH " Adika pahile kaI sUtroM meM pramANoMkA vyAkhyAna hai / aura 1 prathama adhyAyake isa antimasUtrameM nayoMkA vivaraNa kiyA gayA hai / pramANanayasvarUpa hI to nyAya hai / iti nayasUtrasya vyAkhyAnaM samAptaM / isa prakAra nayoMkA pratipAdana karanevAle " naigama saMgraha vyavahArarjusUtrazadvasamaisa sUtrakA vyAkhyAna yahAMtaka samApta ho cukA hai / " mirUDhaivaMbhUtA nayAH isa sUtra kA sArAMza | isa sUtra ke prakaraNoM kI sUcI isa prakAra hai ki adhigamake upAyabhUta pramANoMkA varNana kara cukane para aba nayoM kA varNana karaneke liye sUtrakA racA jAnA Avazyaka batAte huye zrI vidyAnanda AcArya ne isa sUtra meM hI nayake lakSaNa aura bhedaprabhedoMkA antarbhAva ho rahA samajhA diyA hai / nayakA siddhAntalakSaNa nayazadvakI niruktise labdha ho jAtA hai / zrI umAsvAmI mahArAjake abhiprAya anusAra zrI samantabhadra AcAryane nayakI paribhASA kI hai| nayake vibhAgoMkA parAmarza karAte huye vidvattApUrvaka "nayAH " padakA vyAkaraNa kiyA hai / guNArthika nayakA paryAyArthika meM antarbhAva ho jAtA hai| mUlanaya do hI haiM / cAra, pAMca, chaha, sovha, paccIsa, nahIM haiN| pazcAt naigamake meda prabhedokA udAharaNapUrvaka lakSaNa karate huye tadAbhAsoMko darzAyA hai / saMprahanaya aura saMgrahAmAsako dikhAte huye ekAntavAdiyoMkA nirAkaraNa kara diyA hai / vyavahAranaya dvArA kiye gaye vibhAgakA vicAra karate huye vyavahArako naigamapanA nahIM ho jAnekA vivecana kara diyA hai / anya matiyoM ke
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 tatvArthakokavArtike R EAMERISTMETHERamanus........................................ - vicAra anusAra hI pramANoMkI pramANatAko kucha dera ke liye iSTa karate huye vyabahArako puSTa kiyA hai| RjusUtra nayakI puSTi karate huye kSaNika ekAntakA pratyAravyAna kara diyA hai / zabdamayakA lakSaNa karate huye kAla AdikA bheda honepara bhinna arthapaneko anvaya vyatireka dvArA sAdhate huye zabdazaktikA nirUpaNa kiyA hai| isI prakAra samabhirUDhanayadvArA zabdakI granthiyoMko sulajhAyA gayA hai| evaMbhUta nayakA lakSaNa kara sabhI prakArake zabdoMko kriyAvAcIpanA samajhA diyA gayA hai| kunaya, sunayakA viveka kara arthanaya zabdanayoMkI ginatI ginAte huye nayoMke alpaviSaya, bahuviSayapanekA nirNaya kara diyA hai / isameM uThAye gaye viparyayoMkA nirAkaraNa kiyA hai| pazcAt pramANasaptabhaMgIke samAna nayasaptabhaMgiyoMko banAneke liye prakaraNa uThAyA gayA hai| mUlanayoMkI ikkIsa saptabhaMgiyoMko banA kara uttaranayoMkI ekasau picattara saptamaMgiyAM banAI haiN| pUrva pUrva nayoMkI apekSA vidhikI kalpanA karate huye uttara nayoM dvArA pratiSedhakI kalpanA kara jhaTa saptabhaMgiyAM banA lI jAtI haiN| anuloma, pratiloma, karake tathA uttaranayoMdvArA abhipreta kiye gaye dharmokarake aneka saptabhaMgiyAM bana jAtI haiN| vastumeM tadAtmaka ho rahe dharmokI bhittipara aneka bhaMgoMkI kalpanAyeM ho jAtI haiN| " syAt " aura " eva" zabdakA prayoga karanA sarvatra Avazyaka hai| sakalAdezase pramANa saptabhaMgI aura vikalAdezase nayasaptabhaMgIkI vyavasthA hai / kisI dharmakA Azraya kara usake dvArA pahile bhaMgako batAkara pratipakSadharmakI apekSAse dvitIya bhaMgako banA lenA cAhiye / donoM dharmokI kramase vivakSA karanepara tIsarA bhaMga ubhaya banA lenA / tathA donoM dharmoke sAtha kahanekA abhiprAya rakhanepara cauthA abaktavya bhaMga bana jAtA hai / pahile aura cautheko joDa denese pAMcavAM tathA dUsare aura cautheko joDa denese chaThA evaM tIsare aura cautheko milA denese sAtavAM bhaMga bana jAtA hai| atirikta bhaMgoMkI kalpanA nahIM ho sakatI hai / do astitva yA do nAstitva athavA do avaktavya eka maMgameM mahIM Thahara sakate haiM / jagatmeM eka dharmakI apekSA sAta hI vacanoMke mArga sambhavate haiN| nyUna yA adhika nahIM / ye naye zabdanaya, jJAnanaya, arthanaya, tIna prakArakI haiM / uttaravartI nayoMkI pravRtti honepara pUrvanaya niyamase pravarta jAtI haiN| kintu pUrvanayoMkI pravRtti honepara uttaranayoMkA pravartanA mAjya hai / pramANa aura nayoMkA mI parasparameM isI prakAra viSayagamana hotA hai / isa prakAra nayoMkA varNana kara adhika vistArase jAnanevAloMke prati nayacakra pranthakA cintavana karaneke liye hitopadeza dekara zrI vidyAnanda svAmIne isa naya pratipAdaka sUtrake vivaraNako samApta kiyA hai| pUrNArthajJaravipramANaviSayAMzAbhAsanesropamA / bhATTanyAkaraNajJasaugatajanAnutsArayanto'pathAt // saMkhyAtAH prabhidA nidarzana tadAbhAnekabhaGga ynvitaaH| svAyattAkhilavAGmayairdadhatu vo jJapti nayAH svAmibhiH // 1 //
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH . ... OM namaH siddhebhyaH / tttvaarthaadhigmbhedH| yahAMtaka pahile adhyAyake sUtroMkA vivaraNa kara aba zrI vidyAnanda svAmI vidvAnoMke ati upayogI ho rahe prakaraNakA prArambha karate haiM, jisakA ki parizIlana kara unnatamIba hote huye jaina vidvAn svayaM tattvoMkA adhyavasAya kara dUsaroMke hRdayameM tattvajJAnako ThIka ThIka dRDhatApUrvaka jamA deveM aura nirdoSa sanAtana jainadharmakA dundubhininAda jagatmeM vistAra deveM / - atha tttvaarthaadhigmbhedmaah| isake anantara zrIvidyAnanda AcArya tatvArthokI adhigatike bhedako samajhAte huye kahate haiN| tattvArthAdhigamastAvatpramANanayato mataH / sarvaH svArthaH parArthoM vAdhyAsito dvividho yathA // 1 // " pramANanayairadhigamaH " isa sUtrake dvArA zrI umAsvAmI mahArAjane tasvArthIkA adhigama sabase pahile pramANa aura nayoM karake hotA huA svIkAra kiyA hai| tathA isa siddhAntakA yathAyogya nirNaya pUrva prakaraNoMmeM zrI vidyAnanda AcArya dvArA karA diyA gayA hai ki vahI sabhI adhigama svake liye athavA dUsaroM ke liye hotA huA do prakArakA hai| adhigacchatyanena tattvArthAnadhigamayatyaneneti vAdhigamaH svArtho jJAnAtmakA, parArtho vacanAtmaka, iti pratyeyam / zrI umAsvAmI mahArAjake sUtrameM paDe huye adhigama zabda karake hI ukta donoM artha ghanita ho jAte haiM / jIva isa jJAnakarake tattvArthIko svataMtratApUrvaka AnatA hai / isa prakAra adhi upasarga pUrvaka " gam " dhAtuse navagaNImeM vigraha kara ac pratyayakA vidhAna karanese adhigama zabda banAyA jAtA hai / isakA artha jJAnasvarUpa adhigama hai| aura adhipUrvaka gam dhAtuse Nyanta prakriyAmeM Nic pratyaya karate huye punaH ac pratyayakI vidhidvArA jo adhigama zabda banAyA jAtA hai, vaha adhigatike preraka zabdako kaha rahA hai / bAmasvarUpa Adhigama to sva ke liye upayogI hai| aura vacanasvarUpa adhigama anya zrotAoM ke liye upayogI hai / isa prakAra pratIti kara lenI cAhiye / praadhigmsttraanudbhvdraaggocrH| jigISu gocarazceti dvidhA zuddhadhiyo viduH // 2 //
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 291 tattvArthacokavArtike zuddhabuddhiyoMko dhAranevAle vidvAn una do prakArake adhigamoMmeM parArtha adhigama ( vAda ) ko do prakArakA samajha rahe haiM / pahilA to jina sajjanoMke koI rAgadveSa nahIM, una vItarAga puruSoMmeM ho rahA vacanavyavahAra svarUpa hai / gocarakA artha viSaya hai, saptamI vibhaktikA artha kahIMpara viSayapanA hotA hai| " viSayatvaM saptamyarthaH " / tathA dUsarA adhigama to parasparameM jItanekI abhilASAko rakhanevAle vAdI puruSoM meM pravartatA hai / arthAt-vItarAga puruSoM meM honevAlA aura vijagISu puruSoM meM pravartanevAlA isa prakAra zabda Atmaka padArtha adhigama do prakArakA hai| satyavAgbhirvidhAtavyaH prathamastatvavedibhiH / yathA kathaMcidityeSa caturaMgo na saMmataH // 3 // vItarAga puruSoM meM honevAlA pahilA zabdasvarUpa adhigama to satyavacana kahanevAle tattvavettA puruSoMkarake vidhAna karane yogya hai / yaha saMvAda to yathAyogya cAhe kisI bhI prakArase kara liyA jAtA hai / sabhya, sabhApati, vAdI aura prativAdI ina cAra aMgoMkA honA yahA~ bAvazyaka nahIM mAnA gayA hai / bhAvArtha-jaba vicAra karanevAle sajjana puruSa haiM, tattvajJAnako karaneke liye unakA zubha prayatna hai to ekAntameM do hI aMzoMse yaha pravarta jAtA hai / tIna yA cAra mI hoya to koI bAdhA nahIM hai / kintu sabhya aura sabhApatiyoMkI calAkara koI AvazyakatA nahIM hai| pravaktrAjJApyamAnasya prasabhajJAnapekSayA / tattvArthAdhigamaM kartuM samartho'tha ca zAsvataH // 4 // vizrutaH sakalAbhyAsAjJAyamAnaH svayaM prbhuH| tAiksabhyasabhApatyabhAvepi pratibodhakaH // 5 // yaha vItarAga puruSoM meM honevAlA vAda to prakRSTa mAnanIva vaktAke dvArA AjJApita kiye jA rahe puruSakA haThajJAnI puruSoMkI nahIM apekSA karake tatvArthIkA adhigama karaneke liye samartha hai| aura vaha vAda sarvadA ho sakatA hai / arthAt-prakRSTa jJAnI puruSake AjJA anusAra koI bhI kadAprahako nahIM karanevAlA puruSa cAhe jaba tattvArthIkA nirNaya karaneke liye sambAda kara sakatA hai / jo prakRSTavaktA sampUrNa viSayoMke zAstrakA abhyAsa karanese jagat prasiddha vidvAn hokara jAnA jA rahA hai, aura jo svayaM dUsaroMko samajhAne ke liye samartha hotA huA unako svakIya siddhAntake gheremeM gheraneke liye prabhutA yukta hai, vaha tisa prakArake anya sabhya aura sabhApatike abhAva honepara bhI nirNinISu puruSoM ko pratibodha karA detA hai|
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravAyacintAmaNiH sAbhimAnajanArabhyazcaturaMgo niveditaH / tajjJairanyatamApAyepyarthAparisamAptitaH // 6 // jigISayAM vinA tAvanna vivAdaH pravartate / tAbhyAmeva jayonyonyaM vidhAtuM na ca zakyate // 7 // paraspara meM jItane kI icchA rakhanevAle vAdiyoMmeM pravarta rahA dUsare prakArakA vAda ( zAstrArtha ) to abhimAnI puruSoMke dvArA ArambhA jAtA hai / usa vAdake vAdI, prativAdI, sabhya, aura sabhApati, ye cAra aMga usa zAstrArthake marmako jAnanevAle vidvAnoMkarake nivedana kiye gaye haiM / una cAra aMgoM meM se kisI bhI eka aMgake nahIM vidyamAna honepara paripUrNa rUpase prayojanakI siddhi nahIM ho pAtI hai| dekhiye, eka dUsareko jItane kI icchA rakhanevAle do vAdI, prativAdiyoMke binA to vivAda kaise bhI nahIM pravartatA hai / aura una donoM hI karake parasparameM jIta ho jAnekA vidhAna nahIM kiyA jA sakatA hai / arthAt dUlhA dulahinake vinA jaise vivAha nahIM hotA hai, vaise do bAdI, prativAdiyoMke vinA vivAda nahIM ho pAtA hai / apane apane pakSako baDhiyA batA rahe abhimAnI vAdI, 1 prativAdiyoMkI vAstavika rUpase jayakI vyavasthA karaneke liye sabhyapuruSoMkI aura suprabandhake liye prabhukI AvazyakatA hai 1 vAdinaH sparddhayA vRddhirabhimAnapravRddhitaH / siddhe vAcAkalaMkasya mahato nyAyavedinaH // 8 // 295 * nyAyazAstrako paripUrNa jAnanevAle mahAn vidvAn akalaMka devakI vANI se jaba yaha siddha ho cukA hai ki vAdI aura prativAdI puruSoMke prati spardhA karake vRddhiko prApta hotA huA abhimAna prakRSTarUpase baDha rahA hai / isa kAraNa ve apanA parAjaya aura dUsarekA vijaya mAnaneke liye kathamapi tatpara nahIM haiM, taba jayavidhAna aura upadravanirAkaraNake liye jigISuoMse atirikta puruSoM kI bhI AvazyakatA hai / svaprajJAparipAkAdiprayojaneti kecana / teSAmapi vinA mAnAdudvayoryadi sa saMmataH // 9 // tadA tatra bhavedyarthaH satprAznikaparigrahaH / jJeyaM praznavazAnnaiva kathaM tairiti manyate // 10 //
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 tatvAryazlokavArtike koI paNDita isa prakAra kaha rahe haiM ki vItarAgakathAka samAna vijigISuoMkA vAda bhI do hI vAdI prativAdiyoMmeM pravarta jAtA hai / usa vAdakI pravRttike prayojana to apanI apanI prajAkA paripAka honA yA anya vidyArthiyoM ke liye yuktioMkA saMkalana karanA abhyAsa baDhAnA Adika haiN| malla mI to apane akhADemeM abhyAsa, dAva peca sIkhanA AdikA lakSya rakhakara kaTAkaTIse laDate haiN| isapara AcArya kahate haiM ki una paNDitoMke yahAM bhI pramANoMke binA hI yadi vaha donoMkA prajJAparipAka honA bhale prakAra mAna liyA hai, taba to usa avasarapara zreSTha sabhyoMkA yA prAznika purupoMkA ekatrita karanA vyartha hI hogA / kintu una paNDitoMkarake yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki praznake vazase hI jJeyapadArtha vyavasthita nahIM hai / isase siddha hotA hai ki prAnikoMkA milanA to acchA hai| tayoranyatamasya syAdabhimAnaH kadAcana / tannivRttyarthameveSTaM sabhyApekSaNamatra cet // 11 // rAjApekSaNamapyastu tathaiva cturNgtaa| vAdasya bhAvinImiSTAmapekSya vijigISatAm // 12 // yadi ve yoM kaheM ki hama vAdI pradivAdI aura prAznika ima tIna aMgoMse vAdake honeko mAnate haiN| una do vAdI, prativAdiyoMmeMse kisI ekako yadi kabhI amimAna ho jAyagA aura usa kaSAyake anusAra asabhya AcaraNa hone laga jAya to usakI nivRttike lie sabhya prAznikoMkI apekSA karanA yahAM vAdameM iSTa kara liyA hai| " apakSapatitA prAjJAH siddhAntadvayavedinaH, asadvAdaniSeddhAraH prAznikAH pragrahA iva" jo vAdI aura prativAdIkA pakSapAta karanese rahita hoveM, acche bidvAn hos, vAdI prativAdI donoMke siddhAntoMke jAnanevAle hove, asamIcInavAdakI pravRtti karane ko niSedha karanevAle ho, ve puruSa prAnika hote haiM, jaise ki bailoM yA ghoDoMko lagAma vazameM rakhatI huI aniSTa mArgakI ora nahIM jhukane detI hai, usI prakAra prAznika puruSa bhI vAdI prativAdiyoMko maryAdAmeM sthita rakhate haiM / isa prakAra yoM kahanepara to AcArya kahate haiM ki taba to cauthe aMga rAjAkI bhI apekSA vAdameM ho jAo aura tisa prakAra honepara hI vAda cAra aMgose sahita ho rahA mAnA gayA hai / vijayakI icchA rakhanevAle vidvAnoMko iSTa ho rahI bhaviSyameM honevAlI nItanekI icchAkI apekSA kara vAdake cAra aMga mAnanA acchA jacatA hai| bhAvArtha-apane apane pakSako dRDha akhaNDanIya mAna rahe vAdI aura prativAdI donoM isa bAtako iSTa karate haiM ki hamArI jIta rAjA aura prAnika vidvAnoMke samakSameM hoya / abhimAna yA anItikA nirAkaraNa kara ThIka prabandhako rAjA hI kara kara sakatA hai|
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sabhyairanumataM tattvajJAnaM dRDhataraM bhavet / iti te vItarAgAbhyAmapekSyAstata eva cet // 13 // mahezvarasyApi svaziSyapratipAdane / sabhyApekSaNamapyastu vyAkhyAne ca bhavAdRzAM // 14 // 38 yadi koI yoM kaheM ki sabhAmeM baiThe hue prAnikoMkarake anumatiko prApta ho rahA tatvajJAna adhika dRDha ho jAvegA / isa kAraNa vAdameM una tIsare aMga samyoMkI apekSA karanI cAhiye / aba AcArya kahate haiM ki taba to tisa hI kAraNase yAnI tatrajJAnakI dRDhatAke sampAdanArtha vItarAgavAdI prativAdiyoM ke dvArA bhI una sabhyoMkI apekSA kI jAnI cAhiye / sajjana vidvAnoMkA paraspara meM samvAda honepara yadi sabhya vidvAnoM karake usa tattvabodhakI anumati de dI jAyagI to vaha tatvajJAna bahuta pakkA hotA huA sabako grAhya ho jAyagA / aura isa prakAra vItarAga kathA meM bhI sabhyoMkI apekSA yadi mAna lI jAyagI, tatra to naiyAyikoMke mahAn Izvarako bhI apane ziSyoMke prati khoMkA pratipAdana karanemeM sabhyoMkI apekSA mAnanI paDegI / tathA Apa sadRza paNDitoMke vyAkhyAnameM bhI samyoMkI apekSA Avazyaka bana baiThegI / kintu aisA ekAnta pratIta nahIM ho rahA hai| svayaM mahezvaraH sabhyo madhyasthastattvavittvataH / pravaktA ca vineyAnAM tattvakhyApanato yadi // 15 // tadAnyapi pravaktaivaM bhavediti vRthA tava / prAznikApekSaNaM cApi samudA'yamudAhRtaH // 16 // 297 yadi naiyAyika yoM kaheM ki mahezvara to svayaM sabhya hai, aura tasvoMkA yathArthabettA honese madhyastha hai / tathA vinIta ziSyoM ke prati tattvoM kI sthApanA karA denese yA prasiddhi karA denese vaha Izvara prakRSTa vaktA bhI hai| taba to hama jaina kaheMge ki anya vidvAn bhI isI prakAra prakRSTa bA ho jAvegA, isa prakAra tumhArA prAzinakoMkI apekSA karanA kahanA bhI vRthA hI paDA, jo ki Apane yaha baDe harSa ke sAtha kahA hai / yathA caikaH pravaktA ca madhyasthobhyupagamyate / tathA sabhApatiH kiM na pratipAdyaH sa eva te // 17 // maryAdAtikramAbhAvahetutvAdbodhyazaktitaH / prasiddhaprabhAvAttAdRgvineyajanavaddhruvam // 18 //
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 tasvArthazlokavArtike svayaM buddhaH pravaktA syAt bodhyasaMdigdhadhIriha / tayoH kathaM sahaikatra sadbhAva iti cAkulaM // 19 // jisa prakAra ki eka hI Izvara pravaktA aura madhyastha ho rahA tumane svIkAra kara liyA hai, isa prakAra vahI Izvara tumhAre yahAM tisa prakAra sabhApati aura pratipAdana karane yogya ziSya bhI kyoM na ho jAveM ! eka hI puruSa vAdake cAroM aMgoMko dhAranevAlA bana gyaa| kAraNa ki sabhApatikA kArya maryAdAkA atikramaNa nahIM karA denA hai / maryAdAke vyatikramake abhAvakA hetu ho jAnese vaha Izvara samApati ho sakatA hai / sabhApatipana ke liye upayogI ho rahA prabhAva bhI Izvarame prasiddha hai / athavA Adya jJAnake liye utpattikA kAraNa prabhAva bhI IzvarakA prasiddha hai / tathA anya vinIta ziSya janoMke samAna bodha prApta karane yogya zakti honese nizcaya kara tisa prakArakA vaha pratipAdya ziSya ho jaao| anekAntavAdI to eka vastumeM aneka dharmoko mAnate huye anekAntako svIkAra karate haiN| kintu ye naiyAyika eka dharmI meM hI vAdI, prativAdo, sabhya, sabhApati, ina cAra dharmiyoMkI sattAko mAna baiThe haiM, yaha Azcarya hai / bhalA vicAro to sahI ki jo hI yahAM svayaM buddha hotA huA prakRSTa vaktA hoya aura vahI bodha karAne yogya hotA huA paThanIya viSayameM saMdehako dhAranevAlI buddhiko rakhanevAlA ziSya hoya, una donoMkA eka padArthameM sAtha sAtha sadbhAva kaise pAyA jA sakatA hai ? yaha tuma naiyAyikoMke liye vizeSa AkulatAko utpanna karanevAlA kANDa upasthita huaa| eka hI Izvara to vyAkhyAta aura ziSya do nahIM ho sakatA hai| prAznikatvapravaktRtvasaddhAvasyApi haanitH| svapakSarAgaudAsInavirodhasyAnivAraNAt // 20 // tisa prakAra IzvarameM pratipAdakatva aura pratipAdyatva do dharbha eka sAtha nahIM Thahara sakate haiN| usI prakAra Izvarake prAznikapana aura pravaktApanake sadbhAvakI bhI hAni ho jAtI hai / kyoMki pravaktA to apane pakSameM rAga rakhatA hai aura prAnika jana donoM pakSameM udAsIna (taTastha) rahate haiM / eka hI puruSameM svapakSa rAma aura udAsInapanake virodhakA tuma nivAraNa nahIM kara sakate ho| pUrva vaktA budhaH pazcAtsabhyo na vyAhato yadi / tadA prabodhako bodhyastathaiva na virudhyate // 21 // yadi Apa yoM kaheM ki vahI paNDita pahile to pravaktA hotA hai aura pIche vaha prAznika yA madhyastha sabhya ho jAtA hai / koI vyAghAta doSa nahIM hai / taba to hama naiyAyikase kaheMge ki tisa hI
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 299 prakAra vaha pravodha karAnevAlA yA prabaMdha karanevAlA sabhApati aura pratipAdana karane yogya prativAdI yA ziSya bhI ho jAo / koI virodha nahIM AtA hai / sarvatra anekAntakA sAmrAjya hai / vaktRvAkyAnuvaditA svasya syAtpratipAdakaH / tadarthaM budhyamAnastu pratipAdyonumanyatAm // 22 // saMtA apanA pratipratipAdya mAna liyA vaha eka hI puruSa svayaM vaktA ho rahA apane vAkyoMkA anuvAda karatA pAdaka ho jAvegA aura una vAkyoMke arthako samajha rahA saMtA to vahI svayaM jAo / arthAt - jaise ekAnta meM gAnevAlA puruSa svayaM pratipAdaka hai, aura una geya zabdoM ke arthako jAna rahA pratipAdya ho jAtA hai, usIke samAna eka vidvAn pratipAdya aura pratipAdaka mAna liyA jAya / tathaikAgopi vAdaH syAccaturaMgo vizeSataH / pRthak sabhyAdibhedAnAmanapekSAca sarvadA // 23 // aura taisA honepara vAdI, prativAdI, sabhya, sabhApati, ina cAra aMgoM dvArA ho rahA vAda aba kevala eka aMgavAlA bhI ho jAvegA / nyAre nyAre cAra vyaktiyoM meM aura sabhya, sabhApati, vAdI, prativAdI bana rahe eka vyaktimeM koI vizeSatA nahIM hai / jaba ki sabhya, sabhApati, Adi cAra bhinna bhinna vyaktiyoMkI pRthak pRthak rUpase sadA apekSA nahIM hai, isase siddha hotA hai ki cAroMke cAra dharmose yukta ho rahe eka vyaktike honepara bhI vAda Thana jAnA mAna lenA cAhiye / yathA vAdyAdayo loke dRzyaMte tenyabhedinaH / tathA nyAyavidAmiSTA vyavahAreSu te yadi // 24 // tadAbhAvAnsvayaM vaktuH sabhyA bhinnA bhavaMtu te / sabhApatizca tadbodhyajanavattacca neSyate // 25 // yadi Apa naiyAyika yoM kaheM ki jaise laukika kAryoM meM vivAda kara rahe ve vAdI, prativAdI, Adika loka meM anyoMkA bheda karanevAle dekhe jAte haiM, tisI prakAra nyAyazAstrako jAnanevAle vidvA vyavahAroM meM bhI ve anyakA bheda karanevAle iSTa kara liye gaye haiM / arthAta - kisI gRha, kheta, grAma, sampatti, bahiSkAra karanA, apamAna karanA, parastrIsevana, dyUta Adi viSayoMmeM TaMTA karanevAle jaise bhedanItiko DAlakara anyako bheda DAlate haiM, yA laDAI kara baiThate haiM, usI prakAra zAstrArtha meM bhI kadAcit anyoMkA meda karanA sambhava jAtA hai / isa para AcArya kahate haiM ki taba to padAthakA svayaM bakhAna karanevAle vaktAse sabhAsada puruSa tumhAre yahAM bhinna hI hoveM / aura usa vaktA ke
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 tatvArthazlokavArtike dvArA samajhane yogya puruSake samAna sabhApati bhI pRthak honA cAhiye / kintu vaha sabhya, sabhApati, aura prativAdIkA bhinna bhinna hokara sthita rahanA tumane iSTa nahIM kiyA hai / jigISAvirahAttasya tattvaM bodhayato janAn / na sabhyAdipratIkSAsti yadi vAde ka sA bhavet // 26 // tato vAdo jigISAyAM vAdinoH saMpravartate / sabhyApekSaNato jalpavitaMDAvaditi sphuTaM // 27 // yadi Apa naiyAyika yoM kaheM ki zrotAjanoMke prati tatvoM ko samajhAte huye usa Izvara ke jItane kI icchA kA abhAva hai / isa kAraNa sabhya, sabhApati AdikI pratIkSA nahIM kI jAtI hai, taba to hama jaina kahate haiM ki sabhya, sabhApati, Adika kI vaha pratIkSA malA vAdameM bhI kahAM hogI ? kintu Apa naiyAyikoMne vaha sabhya AdikoMkI apekSA vAdameM svIkAra karalI hai / tisa kAraNase yaha vyakta rUpase siddha ho jAtA hai ki vAda ( pakSa ) vAdI prativAdiyoMkI parasparameM jItane kI icchA honepara hI acchA pravartatA hai ( sAdhya ), prAznika yA sabhya puruSoMkI apekSA honese ( hetu ) / jalpa aura vitaMDA ke samAna ( anvayadRSTAnta ) / arthAt jalpa vitaMDA jaise jItako cAhanevAle hI puruSoM meM pravartate haiM, usI prakAra vAda bhI vijigISu puruSoMmeM pravartatA hai| vItarAga kathAko vAda nahIM kahanA cAhiye / tadapekSA ca tatrAsti jayetaravidhAnataH / tadvadevAnyathAnyatra sA na syAdavizeSataH // 28 // siddho jigISatorvAdazcaturaMgastathA sati / svAbhipretavyavasthAnAlloka prakhyAtavAdavat // 29 // usa vAda meM ( pakSa ) una sabhyoMkI apekSA ho rahI hai, ( sAdhya ), jaya aura parAjayakA vidhAna honese ( hetu ) una jalpa aura bitaMDA ke samAna ( anvaya dRSTAnta ) / anyathA yAnI sAdhyake vinA kevala hetukA ThaharanA mAna liyA jAyagA to anya alpa yA vitaMDAmeM bhI vaha samboMkI apekSA nahIM ho skegii| kyoMki jalpa aura vitaMDAse vAdameM koI adhika vizeSatA nahIM hai / ataH taisA honepara yaha siddhAnta anumAna dvArA nirNIta ho jAtA hai, ki sabhya, sabhApati, bAdI, pratibAdI ina cAra aMgoMko dhAratA huA bAda ( pakSa ) jItane ke icchA rakhanevAle do vAdiyoMmeM pravartatA hai ( sAdhya ) / apane apane abhipreta ho rahe viSayakI paripUrNa zaktiyoM dvArA vyavasthA karanA hone se
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 3.1 (hetu ) jaise ki lokameM prasiddha ho rahe vAda ( mukaddamA laDanA yA AkhADe malla yuddha honA ) haiM, (anvaya dRSTAnta ) / bAta yaha hai ki vItarAga puruSomeM honevAlA zabda Atmaka adhigama vAda nahIM hai| kintu hAthIke sAtha hAthIkA laDanA, tItara, murgA, kuttA AdikA yuddha yA mallake sAtha mallakA laDanA, isa prakAra jItanekI icchA rakhanevAle puruSoMmeM vAda pravartatA hai / naiyAyikoM dvArA mAnA gayA vItarAgoMmeM vAda pravartanakA pakSa to yuktiyoMse rahita hai / isako vivaraNameM aura bhI adhika spaSTa kiyA jaaygaa| ___ nanu ca pAznikApekSaNAvizeSepi vAdajalpavitaMDAnAM na vAdo jigISatostatvAdhyavasAyasaMrakSaNArthatvarahitatvAt / yastu jigISatorna sa tathA siddho yathA jalpo vitaMDA ca tathA bAdaH tasmAnna jigISatoriti / na hi vAdastatvAdhyavasAyasaMrakSaNAryo bhavati jalpavitaMDayoreva tathAtvAt / taduktaM / " tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthe jalpavitaMDe bIjamarohasaMrakSaNArtha kaMTakazAkhAvaraNavaditi / tadetatpaLApamAtraM, vAdasyaiva tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthatvopapatteH / tathAhi-vAda eva tattvAdhyavasAyarakSaNArthaH pramANatarkasAdhanopArkabhatve siddhAMtAviruddhatve paMcAvayavopapannatve ca sati pakSapratipakSaparigrahatvAt, yastu na tathA sa na yathA AkrozAdiH, tathA ca vAdastasmAttatvAdhyavasAyarakSaNArtha iti yuktisadbhAvAt / na tAvadayamasido hetuH pramANatarkasAdhanopAlaMbhaH siddhAMtAviruddhaH paMcAvayavopapannaH pakSamatipakSaparigraho vAda iti vacanAt / / yahAM naiyAyikoMkA apane pakSako puSTa karaneke liye avadhAraNa hai ki yadyapi vAda, jalpa, aura vitaMDA ina tInoMke bIca prAzmika puruSoMkI apekSA karanemeM koI vizeSatA nahIM hai, phira bhI vAda ( pakSa ) jItanekI icchA rakhanevAle vijigISuoMmeM nahIM pravartatA hai (sAdhya ) / kyoMki vAda vicArA tattvanirNayakI acchI rakSA isa prayojanake dhArakapanase rahita ho rahA hai (hetu) / jo to vijigISuoMke pravarta rahA hai, vaha tisa prakAra tattvanirNayakA saMrakSaNa karanArUpa prayojanase rahita nahIM hai, jaise ki jalpa aura vitaMDA haiM, ( vyatireka dRSTAnta ) / tisa prakAra tattva nirNayake saMrakSaNake liye vAda nahIM hai ( upanaya ) / tisa kAraNase vijigISu puruSoMmeM vAda nahIM pravartatA hai| (nigamana ), arthAt-dhanADhyoMke putrako rakSA jaise dAIyAM karatI haiM, dhAnya upaje haye khetakI rakSA jhADIke kAToM dvArA banA lI gayI maiDa karatI hai, usI prakAra tatvajJAnakA paripAlana ladhArIke samAna jalpa aura vitaMDAse hotA hai / nirNaya aura vAda to phala yA dhAnyake samAna rakSaNIya padArtha haiN| ratnoMkI rakSA gaDhase hai, ratna svayaM rakSaka nahIM hai| isI prakAra tattvajJAnoMkA saMrakSaka nahIM honeke kAraNa vAda vijigISuoMmeM nahIM pravartatA hai / kintu vItarAgapuruSoMkA saMlApa vAda hai| ukta anumAnameM diyA gayA hetu svarUpasiddha nahIM hai / pakSameM varta rahA hai| dekhiye / tattvoMke adhyavasAyakI
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacokavArtike saMrakSaNAke liye nahIM hotA hai| jalpa aura vitaMDAke hI tisa prakAra tatvanirNayakA saMrakSaNa karanA rUpa prayojanasahitapanA bana rahA hai / vahI " nyAyadarzana pustakameM gautama RSine cauthe adhyAyake antameM kahA hai ki jalpa aura vitNdd| donoM to tattvoMke nirNayakI bhale prakAra saMrakSaNA karaneke liye haiN| jaise ki bIjake bonepara upaje huye choTe choTe aGkaroMkI samIcIna rakSAke liye baMvUla, beriyA, jhaDaveriyA Adika kaMTakAkIrNa vRkSoMkI zAkhAoM karake kiyA gayA AvaraNa ( maiDa ) upayogI hai| chaLa yA asat uttara Adi prayukta kiye jAya to pararakSAkA vighAta ho jAnese ve svapakSakI rakSA karA dete haiM / yahAMtaka naiyAyika kaha cuke / aba AcArya mahArAja kahate haiM ki unakA yaha kahanA kevaLa anarthaka bakavAda hai| yathArthameM vicArA jAya to vAdako hI tattvanirNayakI saMrakSaNArUpa prayojanase sahitapanA savatA hai / usIko spaSTa karate huye yoM anumAna banAkara dikhalAte hai ki vAda hI ( pakSa ) tatvoM ke nirNayakI rakSA karaneke liye hai ( sAdhya ) / pramANa aura tarkakarake svapakSasAdhana karanA aura parapakSameM ulAhanA denA hote saMte tathA siddhAntase aviruddhapanA hote saMte tathA anumAna ke pAMca avayavoMse sahitapanA hote saMte pakSa aura pratipakSakA parigraha karanA honese ( hetu ) jo tisa prakAra tattvanirNayakA saMrakSaNa karanA svarUpa prayojanako liye huye nahIM hai, vaha ukta hetupse sahita nahIM hai, jaise ki gAlI denA, ronA, unmattapralApa karanA Adika vacana ( vyatireka dRSTAnta ), aura tisa prakAra hetuke pUre zarIrako sAdhanevAlA vAda hai ( upanaya ) / tisa kAraNase vaha vAda hI tattva nirNayake rakSaNarUpa prayojanako liye huye hai| (nigamana ) / yaha anumAnapramANa rUpa yuktikA sadbhAva hai / sabase pahile uparyukta yaha hetu asiddha nahIM hai / nyAyasUtrameM Apa naiyAyikoMke yahAM bAdakA lakSaNa isa prakAra kahA gayA hai ki pramitikA kAraNa pramANa aura avijJAta tattvameM kAra moMkI upapattise tatvajJAnake liye kiye gaye vicAra rUpa tarkase jahAM svapakSakA sAdhana kiyA jAya aura parapakSameM dUSaNa diyA jAya tathA jo siddhAntase aviruddha hoya tathA jo pratijJA, hetu udAharaNa, upanaya, nigamana pAMca avayavoMse sahita hoya aisA hotA huA jo vAdameM paDe huye pakSa aura pratipakSakA parigraha karanA hai| yAnI yukti pratyukti rUpa vacana racanA hai, vaha vAda hai / Apa naiyAyikoMke mata anusAra hI hetu pakSameM bahuta acchI tarahase ghaTita ho jAtA hai| pakSapratipakSaparigrahAdityucyamAne jalpepi tathA syAdityavadhAraNavirodhastatparihArArtha pramANatarkasAdhanopAlaMbhatvAdi vizeSaNaM / na hi jalpe tadasti, yathoktopapannachalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlaMbho jalpa iti vacanAt / tata eva na vitaMDA tathA prasajyate pakSapratipakSaparigraharahitatvAca / hetumeM lagA diye gaye vizeSaNoMkI sArthakatAko kahate haiM ki yadi hetukA zarIra pakSa aura pratipakSakA parigraha karanA mAtra itanA kaha diyA jAya to tisa prakAra pakSa aura pratipakSakA parigraha
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH karanA to jalpameM bhI pAyA jAtA hai / ataH " vAda eva " vAda hI isa prakAra kiye gaye evakAra dvArA avadhAraNasvarUpa niyamakA virodha hogaa| yAnI pakSameM hamAre dvArA DAga gayA evakAra vyartha paDegA / vyabhicAra doSa bhI ho jAyagA / ataH usake parihArake liye pramANa yA tarkose siddhi karanA, ulAhane denA, siddhAntase aviruddha honA, Adika vizeSaNa hetuke diye gaye haiN| jaba ki jalpameM vaha pramANa, tose sAdhana, ulAhanA denA Adi vizeSaNa nahIM haiN| kyoMki gautamajIne nyAyasUtrameM tumhAre yahAM yoM kahA hai ki yathAyogya Upara kahe gaye vAdake lakSaNase yukta hoya kintu chaLa ( kapaTa ) jAti (asat uttara) aura nigrahasthAnoM karake sAdhanA aura ulAhane jahAM diye jAya vaha jalpa hai / arthAt-jalpa nAmaka zAstrArthameM pramANa yA toMse sAdhana aura ulAhane nahIM hote haiN| maLe hI apane apane manameM kalpita kara liye pramANa tarkose sAdhana aura upAlambha de diyA jAya, kintu chala Adika karake jahAM svapakSasAdhana aura parapakSadUSaNa uThAye jAte haiM vaha jalpa hai| ataH hamArA hetu vyabhicArI nahIM hai| pakSameM evakAra lagAnA upayukta paDa gyaa| tathA vitaMDA bhI tisa hI kAraNase yAnI hetuke vizeSaNa nahIM ghaTita honese tisa prakAra tattvAdhyavasAyoMkA saMrakSaka nahIM ho sakatA hai / arthAt-vitaMDAmeM tisa prakAra vAda bana jAnekA prasaMga nahIM ho sakatA hai / vaha tattvanirNayakA rakSaka bhI nahIM hai, jo ki naiyAyikoMne mAna rakhA hai| kyoMki pakSa aura pratipakSake parigrahase rahita vaha vitaMDA hai / ataH jalpa aura vitaMDAkA tiraskAra kara vAda hI tattva nirNayakA saMrakSaNa karanevAlA sammavatA hai| pakSapatipakSau hi vastudharmAvekAdhikaraNI viruddhau ekakAlAvanavasitau vastuvizeSau vastunaH sAmAnyenAdhigatatvAca vizeSAvagamanimicau vivaadH| ekAdhikaraNAviti nAnAdhikaraNau vicAraM na prayojayata ubhayoH pramANenopapatteH / tadyathA anityA buddhinitya Atmeti aviruddhAvapyevaM vicAraM na prayojayataH / tadyathA kriyAvadravyaM guNavacceti viruddhau| tAvuktau / tathAbhinnakAlau na vivAdAhI yathA kriyAvadvyaM ni:kriyaM ca kAlabhede satItyekakAlAvityuktaM / tathAvasitau vicAraM na prayojayete nizcayottarakAlaM vivAdAbhAvAdi. tyanavasitau nirdiSTau / evaM vizeSaNaviziSTayodharmayoH pakSapatipakSayoH parigraha itthNbhaavniymH| evaM dharmAyaM dharmI naivaM dharmeti vA so'yaM - pakSapatipakSaparigraho na vitaMDAyAmasti sapratipakSasthApanAhI no vitaMDA iti vacanAt / tathA yathokto jalpaH pratipakSasthApanAhInatayA vizeSito vitaMDAtvaM pratipadyate / vaitaMDikasya ca svapakSa eva sAdhanavAdipakSApekSayA pratipakSI hastipatihastinyAyena sa ca vaitaDiko na sAdhanaM vakti kevalaM parapakSanirAkaraNAyaiva pravartata iti vyAkhyAnAt /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthoka vArtike 1 / 1 vAdameM vAdI prativAdiyoM dvArA jina pakSa aura pratipakSakA prarigraha kiyA jAtA hai, ve pakSa aura pratipakSa kaise hone cAhiye isakA vicAra karate haiM, jisase ki vitaMDAmeM ativyApti nahIM ho 1 kAraNa ki pakSa aura pratipakSa donoM to vastuke svabhAva ho rahe dharma haiM / ve donoM eka adhikaraNa meM ThaharanevAle hone cAhiye / pakSa aura pratipakSa donoM paraspara meM viruddha hoya eka hI kAlameM donoM vicArako prApta ho rahe hoMya, pakSa pratipakSa donoMkA abhItaka nizcaya nahIM ho cukA hoya, aise pakSa aura pratipakSa hone cAhiye ina pakSa pratipakSoMke vizeSaNoM kI kIrti isa prakAra hai ki ve pakSa pratipakSa vastuke vizeSa dharma hoya, kyoMki sAmAnya rUpase vastuko hama jAna cuke haiM, vizeSa dharmo jAnane ke nimitta hI to yaha vivAda calAyA gayA hai / jaise ki zadvako sAmAnya rUpase jAnakara usa zadba ke nityatva, anityatva, dharmokA nirNaya karaneke liye vicAra calAyA hai / tathA ve pakSa aura pratipakSa eka hI adhikaraNameM Thahara rahe hoya, aneka adhikaraNoMmeM ve Thahara rahe dharma to vAdI prativAdiyoMko vicAra karaneke liye prayukta nahIM karAte haiN| kyoMki do adhikaraNomeM Thahara rahe do pakSa pratipakSa dharmokI pramANa karake siddhi mAnI jA rahI hai / usako isa prakAra samajha lIjiye ki buddhi anitya hai aura AtmA nitya hai / yahAM anityasva dharma to buddhimeM rakkhA hai, aura nityatva dharma AtmAmeM ThaharAyA hai / eka hI vastumeM do viruddhadharma rahate to zAstrArtha kiyA jAtA / pudgalako kriyAvAn aura AkAza ko kriyArahita mAnanemeM kisIkA jhagaDA nahIM hai| isa prakAra aviruddha ho rahe bhI dharma vAdiyoMko vicAra karanemeM preraka nahIM hote haiM / usako isa prakAra samajhiye ki jaise dravya kriyAvAn hai aura kriyArahita bhI hai| eka hI zarIra meM baiThakara likhanepara hAthoMmeM kriyA hai / anya zarIra ke bhAgoM meM kriyA nahIM hai / vAyuke calanepara vRkSakI zAkhAoM meM kriyA hai / jaDa yA skandha kriyA nahIM hai athavA dravya kriyAvAn hai aura dravya guNavAn hai / ye aviruddha ho rahe do dharma vicAra mArgapara ArUDha nahIM kiye jAte haiM / isa kAraNa ve pakSa pratipakSa hamane viruddha ho rahe kahe haiM / tisI prakAra bhinna bhinna kAlameM varta rahe do viruddhadharma to vivAda karane yogya nahIM haiM / jaise ki dravya kriyAvAn bho hai aura kriyArahita bhI hai / kAlake bheda honepara dravyame kriyArahitapanA aura kriyAsahitapanA ghaTita ho jAtA hai| jo hI ghaTa (paryAya) khAne, lejAnepara yA uThAne dharanepara, kriyA vAna hai vahI ghara diyA gayA ghaDA thoDI dera pIche kriyArahita bhI hai| jainamata anusAra calatA phiratA devadatta kriyAvAn hai / aura anya kAloMmeM sthira ho rahA devadatta niSkriya bhI hai| isa kAraNa eka hI kAmeM prApta ho rahe dharma hI pakSa pratipakSa hote haiM, yaha kahA gayA thA / tathA nirNIta ho cuke dharma bhI vAdI prativAdiyoMko vicAra karaneke liye nahIM prayukta karAte haiM / kyoMki nizcaya kara cukane ke uttarakAlameM vivAda nahIM huA karatA hai / isa kAraNa ve pakSa pratipakSa hamane anizcita isa prakAra nirdezako prApta kara diye haiM kaha diye gaye haiM ) / isa prakAra ukta vizeSaNoMse viziSTa ho rahe pakSa pratipakSarUpa dharmokA parigraha karanA vAda hai| parigrahakA artha to " isI prakAra ho ( 304
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 305 sakatA hai " yaha niyama karanA hai| yAnI yaha dharmI mere mantavya anusAra isa prakAra ke dharmase hI yukta ho rahA hai / athavA tumhAre mantavya anusAra isa prakAra dharmako nahIM dhAratA hai / vaha prasiddha ho rahA yaha pakSa, pratipakSoMkA ukti pratyuktirUpa kathana karanA to vitaMDAmeM nahIM hai / gautamasUtra meM vitaMDAkA lakSaNa yoM likhA hai ki vaha jalpakA eka deza yadi pratipakSakI sthApanAse hIna hoya to vitaMDA ho jAtA hai / isakA abhiprAya yoM hai ki tisa prakAra uparyukta kathana anusAra jalpa yadi pratipakSakI sthApanAke hInapane karake vizeSa prApta karadiyA jAya to vitaMDApanako prApta ho jAtA hai / vitaMDavAda prayojanako dhAranevAle vAdIkA svakIyapakSa hI sAdhanavAdIke pakSakI apekSAse " hastipratiisti "" nyAya karake pratipakSa samajha liyA jAtA hai / arthAt -- uralI pAra paralI pAra koI niyata taTa nahIM haiM / isa ora laDaneke liye khaDA huA hastI hI dUsare hastIkI apekSA pratihastI mAnakiyA jAtA hai / isI prakAra zadvake anityatvako siddha karanevAle naiyAyikake pakSakI apekSA jo pratipakSa zadvakA nityapanA paDegA vahI naiyAyikake pakSakA khaNDana karanevAle vaitaMDikakA svakIya (nijI) pakSa hai / vaha vaitaMDika vidvAn apane pakSako puSTa karaneke liye kisI hetu yA yuktiko nahIM kahatA hai / kevala dUsaroM dvArA sAdhe gaye pakSake nirAkaraNa karaneke liye hI pravRtti karatA hai / isa prakAra vitaMDA ke lakSaNasUtrakA vyAkhyAna kiyA gayA hai / nanu vaitaMDikasya pratipakSAbhidhAnaH svapakSostyevAnyathA pratipakSahIna iti sUtrakAro brUyAt na tu pratipakSasthApanAhIna iti / na hi rAjahIno deza iti ca kazcidrAja puruSahIna iti vakti tathA abhipretArthApratipatteriti kecit / te pi na samIcInavAcaH, pratipakSa ityanena vidhirUpeNa pratipakSahInasyArthasya vivakSitatvAt / yasya hi sthApanA kriyate sa vidhirUpaH pratipakSo na punaryasya parapakSanirAkaraNasAmarthyonnatiH sotra mukhyavidhirUpatayA vyavatiSThate tasya guNabhAvena vyavasthiteH / 1 yahAM koI vidvAn yoM avadhAraNa kara rahe haiM ki vitaMDA nAmaka zAstrArthako karanevAle paNDitakA bhI pratipakSa hai nAma jisakA aisA gAMTha ( nijI ) kA pakSa hai hI / anyathA nyAyasUtrako banAnevAle gautamaRSi vitaMDAke lakSaNa meM pratipakSase hIna aisA hI kaha dete, kintu pratipakSakI sthApanA karanese rahita aisA nahIM kahate / rAjAse hIna ho rahA deza hai, aisA abhiprAya honepara rAjAke puruSoMse hIna deza ho rahA hai, yoM to koI nahIM kaha detA hai| kyoMki taisA kahanepara abhiprAyako prApta ho rahe arthakI pratipatti nahIM ho pAtI hai / bhAvArtha -- jo prativAdIke pratikUla pakSa hai, vahI dish vAdIkA svapakSa hai / sUtrakAra gautamane tabhI to pratipakSakI sthApanA karanese rahita vaitaMDikako batAyA hai / rAjA apane adhIna sabhI nagaroM yA grAmoMmeM eka ekameM nahIM baiThA rahatA hai / hAM, rAjA ke aMga ho rahe puruSa vahAM rAjasattAko jamAye huye haiM / vaitaMDikako pratipakSase rahita nahIM kahA hai| isa 1 39
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 tattvArthakokavArtike prakAra koI kaha rahe haiM / aba AcArya kahate haiM ki ve bhI koI vidvAn samIcIna vANIko kahanevAle nahIM hai / kyoMki pratipakSakI sthApanAse hIna aise sUtrakArake isa kathana dvArA vidhirUpa karake pratipakSase hIna ho rahA vaitaMDika hai / yahI artha vivakSAprApta hai / arthAt-jaise sAdhanavAdI apane pakSako svarUpakI vidhi karake puSTa kara rahA hai, usa prakAra vaitaMDika apane pakSakA vidhAna nahIM kara rahA hai / jisakI niyamase sthApanA kI jAtI hai vaha vidhisvarUpa pratipakSa hai / kintu parapakSake nirAkaraNakI sAmArthyase jisakA unnayana kara liyA hai, yAnI arthApatti yA jJAnalakSaNAse jisakI pratipatti ho jAtI hai, vaha yahAM mukhya vidhisvarUpa karake vyavasthita nahIM ho rahA hai| hAM, gauNa rUpase usakI vyavasthA bhale hI ho jAya / jalpopi kazcidevaM pratipakSasthApanAhInaH syAnnedaM nirAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimatcaprasaMgAditi parapakSapratiSedhavacanasAmarthyAt sAtmakaM jIvaccharIramiti svapakSasya siddhevidhirUpeNa sthApanAvirahAditi cenna, niyamena pratipakSasthApanAhInatvAbhAvAjalpasya / tatra hi kadAcitsvapakSavidhAnadvAreNa parapakSapratiSedhaH kadAcitparapakSapratiSedhadvAreNa svapakSavidhAnamiSyate naivaM vitaMDAyAM parapakSapratiSedhasyaiva sarvadA tatra niyamAt / ___ koI vidvAn kahate haiM ki yoM to jalpa bhI koI koI isa prakAra pratipakSako sthApanAse hIna ho jAvegA / dekhiye, jalpavAdI kahatA hai ki yaha jIvita zarIra (pakSa) AtmArahita nahIM hai (sAdhya) kyoMki prANa calanA, nADI dhaDakanA, uSNatA Adise sahitapanakA yahAM prasaMga prApta ho rahA hai / anyathA aprANAdimatvaprasaMgAt yAnI yaha zarIra yadi AtmAse rahita hotA to prANa Adike rahitapana kA prasaMga AtA / isa prakAra parapakSake niSedhako karanevAle vacanakI sAmarthyase hI jIvita zarIra sAtmaka hai, tisa prakArake svapakSakI siddhi ho jAtI hai| yahAM svataMtra vidhirUpa karake jalpavAda ke pakSa kI sthApanAkA viraha hai| aba AcArya kahate haiM ki yoM to nahIM kahanA / kyoMki niyamakarake pratipakSakI sthApanAse hInapanA jalpake nahIM hai / arthAt-jalpavAdI sAdhanavAdIke pratipakSa ho rahe apane pakSakI sthApanAko kaMThokta kara bhI sakatA hai| kintu vaitaMDika apane pakSakI sthApanAko nahIM karatA hai / kAraNa ki usa jalpameM kabhI kabhI mukhyarUpase apane pakSakI vidhike dvArA gauNarUpase parapakSakA niSedha kara diyA jAtA hai / aura kabhI kabhI pradhAnarUpase parapakSake niSedhadvArA gauNarUpase apane pakSakA vidhAna iSTa kara liyA jAtA hai / kintu vitaMDAmeM isa prakAra nahIM ho pAtA hai| kyoMki vahAM vitaMDAmeM sadA parapakSake niSedha karanekA hI niyama ho rahA hai / ataH jalpase vitaMDAmeM antara hai| nanvevaM pratipakSopi vidhirUpo vitaMDAyAM nAstIti pratipakSahIna ityeva vaktavya sthApanAhIna ityasyApi tathA'siddheH sthApyamAnasyAbhAve sthApanAyAH saMbhavAyogAditi
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH cenna, aniSTaprasaMgAt / sarvathA pratipakSahInasyArthasyAniSTasya prasaktau ca yathA vitaMDAyAM sAdhyanirdezAbhAvastasya cetasi parisphuraNAbhAvazca tathArthApatyApi gamyamAnasya pratipakSasyAbhAva iti vyAhatiH syAdvacanasya gamyamAnasvapakSAbhAve parapakSapratiSedhasya bhAvivirodhAt / pratipakSasthApanAhIna iti vacane tu na virodhaH sarvazUnyavAdinAM parapakSapatiSedhe sarva: zUnyamiti svapakSagamyamAnasya bhAvepi sthApanAyA gamyamAnAyAstadvadbhAvAbhAve vA zUnyatAvyAghAtAt / phira koI vidvAn yahAM avadhAraNa karate haiM ki isa prakAra kahanepara jaba vitaMDAmeM koI pratipakSa bhI vidhisvarUpa nahIM hai, yoM to sUtrakArako " pratipakSahIna " isa prakAra hI kahanA cAhiye / pratipakSakI sthApana se hIna, aise isa kathanakI mI tisa prakAra mAnanepara siddhi nahIM ho pAtI hai| kyoMki sthApana karane yogya ho rahe padArthake abhAva honepara sthApanAkI sambhAvanA karanA yukta nahIM hai / arthAt-vaitaMDikake yahAM jaba pratipakSa hI nahIM hai, sUtrakArako pratipakSakI sthApanAse hIna aisA nahIM kaha kara pratipakSase hIna yoM hI sIdhA kaha denA cAhiye thaa| aba AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki aniSTakA prasaMga ho jAyagA / vaitaDika sabhI prakAroM karake pratipakSase hIna hoya isa prakArakA artha aniSTa hai / aura aniSTa arthakA prasaMga prApta ho jAnepara to jisa prakAra vitaMDAmeM apane sAdhya ho rahe dharmake kathana karanekA abhAva hai aura usa sAdhyakI manameM parisphUrti honekA abhAva hai, usI prakAra yadi vinA kahe hI arthApatti pramANa dvArA jAne jA rahe bhI pratipakSakA abhAva ho jAyagA to yaha vacanakA vyAghAta doSa ho jAvegA arthAt-aisI dazAmeM vaitaMDika eka akSara bhI nahIM bola sakatA hai / zadbake nityapanakA abhiprAya rakhatA huA hI athavA zadbake anityapanako nahIM mAnanekA Agraha rakhanevAlA puruSa hI zabdake anityatvakA nirAkaraNa karaneke liye udyukta hotA hai / yadi vaitaMDikakA arthApatti se bhI jAnane yogya nijapakSa nahIM mAnA jAvegA to parapakSake niSedhake ho jAnekA virodha hai / arthAt-zabdake anityatvakA khaNDana karaneke samAna zarake nityatvakA bhI khaNDana kara baiThegA / aisI dazAmeM vaha viruddhabhASI vaitaMDika vicArakoMkI sabhAse pRthakkRta ho jAyagA / hA~, pratipakSako sthApanAse hIna isa prakAra sUtrakAra dvArA kathana karanepara to koI virodha nahIM AtA hai + arthAt-vaitaMDikakA sAdhanavAdIke pratikUla pakSa ho rahA pratipakSa hI svapakSa hai| hAM, vaha usa nijapakSakI hetu, dRSTAnta, Adise sthApanA nahIM kara rahA hai / dekhiye, sarvako zUnya kahane vAle vAdiyoMke dvArA pramANa, prameya, Adiko mAnanevAle dUsare vidvAnoMke pakSakA niSedha kiye jAnepara yadyapi zUnyavAdiyoMke " sampUrNa jagat zUnya hai" " niHsvabhAva hai " isa prakAra gamyamAna nijapakSakA sadbhAva hai, to bhI gamyamAna ho rahI sthApanAkA usa svapakSake samAna yadi sadbhAva nahIM mAnA jAyagA taba to zUnyatAkA hI vyAdhAta ho
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 tatvArtha loka vArtike jAyagA / arthAta - zUnyavAdI bharke hI apane pakSakI sthApanA nahIM kareM, kintu tatvoMke mAnanevAle dUsare vAdiyoM ke pakSakA nirAkaraNa kara denese unake abhimata zUnyavAdako sthApanA parizeSanyAyase gamyamAna ho jAtI hai| yadi vaha zUnyavAdakI sthApanA gamyamAna bhI nahIM hotI to zUnyapanekA hI vyAghAta ho jAtA, jo ki usako iSTa nahIM hai / tarhi pratipakSahInamapi vA prayojanArthamarthitvena tamabhyupeyAdityatrApi pratipakSahInamapi ceti vaktavyaM, sarvathA pratipakSahInavAdasyAsaMbhavAditi cet / ka evaM vyAcaSTe sarvapratipakSInamiti ? parataH pratijJAmupAditsamAnastacvabubhutsAprakAzanena svapakSaM vacanatonavasthApayasvadarzanaM sAdhayediti vyAkhyAnAt tatra gamyamAnasya svapakSasya bhAvAt svapakSamanavasthApayamiti bhASyakAravacanasyAnyathA virodhAt / kahane para kisI vidvAnkA kaTAkSa hai ki taba to pratipakSase hIna horahe ko bhI prayojana sAdhane ke liye abhilASIpana karake usako svIkAra karaleve, isa prakAra yahAM bhI aura pratipakSase hIna bhI hai, aisA vArttika kahadenA cAhiye / arthAt - pratipakSa sthApanAhIna isa sUtra ke parizeSa rahe arthake liye pratipakSaddIna bhI yaha upasaMkhyAna karanA caahiye| kyoMki sarvathA pratipakSase hIna ho rahe vAdA asambhava hai / yoM kahanepara to AcArya kahate haiM ki isa prakAra kauna vyAkhyAna kara rahA hai ki sabhI prakAra pratipakSoM se hIna vitaMDA honA cAhiye ? " sapratipakSasthApanAhano vitaMDA " isakA vyAkhyAna yoM kiyA gayA hai ki paravAdIse pratijJAko grahaNa karanekI icchA rakhatA huA vaitaMDika tasvako jAnane kI icchAkA prakAza karake svakIya pakSako vacanoMdvArA vyavasthApita nahIM karatA huA apane siddhAntadarzanakI siddhi karA deveM / kyoMki vahA~ zabdoMdvArA pratipAdana kiye vinA yoM hI jAne jA rahe apane pakSakI sattA hai / anyathA yAnI isa prakAra vyAkhyAnako nahIM kara dUsare prakAroMse mAnanepara to apane pakSako vyavasthApita nahIM karAtA huA isa bhASyakArake vacanakA virodha ho jAvegA / arthAt ukta sUtrake bhASyameM vAtsyAyana RSine yoM kahA hai ki " yadvai khalu tatparapratiSedhalakSaNaM vAkyaM sa vaitaMDikasya pakSaH, na tvasau sAdhyaM kazcidartha pratijJAya sthApatIti tasmAd yathA nyAsamevAstviti " dUsare vAda ke sAdhyakA niSedha karanA svarUpa vAkya hI vaitaMDikakA pakSa hai / vaha vaitaMDika kisI sAdhyavizetrakI pratijJA kara sthApana nahIM karatA hai / yAnI vaitaMDika paNDita apane pakSakI vyavasthAko nahIM karA rahA hai / apanI gAMThakI pratijJAko nahIM grahaNa karatA huA tattva samajhane kI icchA kA prakAza nahIM kara rahA hai| kevala dUsaroM ke pakSa kA khaNDana kara denese arthApattidvArA vaitaMDikake siddhAnta darzanakA anya jana anumAna lagA kiyA karate haiN| isase siddha hotA hai ki vitaMDA sarvathA pratipakSakI siddhise rItA nahIM hai /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH kutonyathA bhASyakArasyaivaM vyAkhyAnamiti cet, sarvathA svapakSahInasya vAdasya jalpavitaMDAvadasaMbhavAdeva / kathamevaM vAdajalpayorvitaMDAto bhedaH 1 pratipakSasthApanAhInatvAvizeSAditi cet, uktamatra niyamatA pratipakSasthApanAyA hInA vitaMDA, kadAcittayA hInI vAdajalpAviti / kevalaM vAdaH pramANatarkasAdhanopalaMbhatvAdi vizeSaNaH pakSapratipakSaparigrahaH / jalpastu chalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlaMbhazca yathoktopapannazceti vitaMDAto viziSyate / koI pUMchatA hai ki bhASyakAra vAtsyAyanakA anya prakAroMse vyAkhyAna nahIM kara isI prakAra kA vyAkhyAna karanA kaise ThIka samajhA jAya ? yoM kahanepara to AcArya kahate haiM ki jalpa aura vitaMDAke samAna svapakSase sarvathA hIna ho rahe vAdakA asambhava hI hai / arthAt-jaise jalpa aura vitaMDAmeM ucyamAna yA gamyamAna svapakSa vidyamAna hai, usI prakAra vAdameM bhI svapakSa vidyamAna hai / phira koI prazna uThAtA hai ki isa prakAra svapakSake honepara vitaMDAse vAda aura jalpakA bheda kaise ho sakegA ? btaao| kyoMki pratikUla pakSakI sthApanAse rahitapanakI apekSA ina tInoMmeM koI vizeSatA nahIM hai / yoM kahanepara to AcArya samAdhAna karate haiM ki hama isa viSayameM pahile hI kaha cuke haiM ki niyama karake jo pratipakSakI sthApanAse hIna hai, vaha vitaMDA hai| aura kabhI kabhI svarUpakarake pratipakSase hIna ho rahe vAda aura jalya haiM / arthAt-vitaMDAmeM to sarvadA pratipakSako sthApanA nahIM hI hotI hai| kintu vAda aura jalpameM kabhI pratipakSakI sthApanA ho jAtI hai aura kabhI pratipakSakI sthApanA nahIM bhI hotI hai / hAM, kevala bAdameM pramANa aura tarko karake sthApanA aura pratiSedha kiye jAte haiN| apane siddhAntako svIkAra kara usase aviruddha vAda honA cAhiye, ityAdi vizeSaNoMse sahita ho rahA pakSa pratipakSakA parigraha karanA vAda hai| aura jalpa to chala jAti aura nigraha sthAnoMkarake sAdhana karanA, upAlambha denA, inase yukta hai aura Upara kahe huye vAdake lakSaNa se jo kucha upapatti yukta hoya, usase sahita hai / isa kAraNa vitaMDAse vAda aura jalpameM vizeSatA prApta ho jAtI hai| ___ tadevaM pakSapatipakSaparigrahasya jalpe satopi pramANatarkasAdhanopalaMbhatvAdivizeSaNAbhAvAdvitaMDAyAmasatvAcca na jalpavitaMDayostatvAdhyavasAyasaMrakSaNArthatvasiddhiH prakRtasAdhanAyeneTavighAtakArIdaM syAdaniSTasya sAdhanAditi vAda eva tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthatvAjigIpatoryukto na jalpavitaMDe tAbhyAM tattvAdhyavasAyasaMrakSaNAsaMbhavAt / paramArthataH khyAtilAbhapUjAvat / tisa kAraNa abataka yoM siddha huA ki vAdake lakSaNakA vizeSya dala banarahA pakSa pratipakSa parigraha karamA yadyapi jalpameM vidyamAna ho rahA hai, to bhI pramANa toMse sAdhana yA ulAhanA denA siddhAnta aviruddha honA Adi vizeSagoMke nahIM ghaTita honese jalsako tattvanirNayakA saMrakSakapanA
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 tacArya ko kavArtike prakRta hetu se siddha nahIM hotA hai tathA vitaMDAmeM to vizeSya dala pakSa pratipakSa parigraha aura vizeSaNa dala pramANa tarkase sAdhanA ulAhanA Adike nahIM ghaTita honese tatva nirNayakA saMrakSaNa apanA prakaraNa prApta sAdhanese siddha nahIM ho pAtA hai / arthAt - AcArya maddArAjane pUrva meM vAdahI ko tattvanirNayakA rakSakapanA sAdhaneke liye jo vAdake pUre lakSaNako hetu banAkara anumAna kahA thA vaha ThIka hai| jalpa aura vitaMDAmeM hetu nahIM ThaharatA hai / jisase ki aniSTakA sAdhana ho jAne se yaha hetu iSTasAdhyake vighAtako karanevAlA ho jAya / isa kAraNa vAda hI tatva nirNayake saMrakSaNa artha upayogI honese jItane kI icchA rakhanevAle puruSoM meM pravarta rahA hai / yaha yukta hai / nalpa aura vitaMDA to tatranirNaya ke rakSaka nahIM haiM / ataH jigISuoMmeM nahIM pravartate haiM / jarat dUsarI bAta hai / una jalpa vitaMDAoM karake paramArtha rUpase tattvanirNayakA bhaLe prakAra rakSaNa honA asambhava hai / jaise ki vidvAnoM meM prakRSTa vidvattApane kI prasiddhi Arthika lAbha, yA yazolAbha, tathA pUjA satkAra ye jalna vitaMDAoMse nahIM hote haiM / usI prakAra jalpa vitaMDAoMse tatvanirNayakI rakSA nahIM ho pAtI hai / ataH ukta hetu anyatra nahIM raha kara vAda hImeM ThaharatA hai / una karake to nigraha kara diyA jAtA hai / vaha tattvabubhutsA nahIM hai / tasyAdhyavasAyo hi tattvanizcayastasya saMrakSaNaM nyAya baLAtsakaLa bAdhakanirAkaraNena punastatra bAdhakamudbhAvayato yathAkathaMcinnirmukhIkaraNaM capeTAdibhistatpakSa nirAkaraNasyApi tatvAdhyavasAya saMrakSaNatvaprasaMgAt / na ca jalpavitaMDAbhyAM tatra sakaLavAdhakapariharaNaM chaLajAtyAdyupakrapaparAbhyAM saMzayasya viparyAsasya vA jananAt / tatvAdhyavasAye satyapi hi vAdinaH paranirmukhIkaraNe pravRttau prAnikAstatra saMzerate viparyayasyanti vA kimasya tavA - dhyavasAyosti kiM vA nAstIti / nAstyeveti vA paranirmukhIkaraNapAtre tatvAdhyavasAya rahitasyApi pravRttidarzanAtvopapaLavavAdivat tathA cAkhyAtireva prekSAvatsu asya syAditi kutaH pUjAlAbho vA ? tattvakA adhyavasAya to niyama karake tatvoMkA nizcaya karanA hai / usakA saMrakSaNa karanA yaha hai ki pramANoMkarake arthaparIkSaNa svarUpa nyAyakI sAmarthya se sampUrNa bAdhakoM kA nirAkaraNa kara denA hai / kintu phira usameM bAdhaka pramANoMko uThA rahe prativAdIkA cAhe jaise taise anyAya yA anucita mArga dvArA boka roka denA saMrakSaNa nahIM anyathA dUsareke mukhakA bola roka denA to thappaDa, ghUMsA, maMtraprayoga, marmacchedakavacana, cIka jhapaTTA kara denA Adi niMdha prayatnoM karake usa vidvAn ke pakSa ke nirAkaraNako bhI tattvanirNaya rakSakapanakA prasaMga A jAvegA bhAvArtha - pramANoMdvArA sakala bAdhakoMkA nirAkaraNa kara denese tatvanirNayakI rakSA hotI hai / cAhe jaise manamAnI DhaMgale kisIko nirmukha kara dene se tastranirNaya nahIM ho pAtA hai / nAdirazAhI se
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcintAmaNiH 311 nyAyamArga rakSita nahIM raha pAtA hai| dekhiye, jalpa aura vitaMDAse usa pratijJA vAkyameM uThAye gaye sampUrNa bAdhakoMkA parihAra nahIM ho pAtA hai / kyoMki ve jalpa yA vitaMDAmeM pravarta rahe paNDita to chala, asamIcIna uttara, nigraha karanA AdikA upakrama lagAnemeM tatpara ho rahe haiM / ataH una jalpa vitaMDAoMse saMzaya yA viparyaya utpanna ho jAtA hai / tattvanirNaya nahIM ho pAtA hai| kAraNa ki vAdI paNDitake tatrAkA nirNaya honepara bhI yadi usakI dUsaroMko jaise taise kisI upAyase cupa kara dene meM hI pravRtti hogI to vahAM baiThe huye prAznika sabhya usake viSaya yoM saMzaya karane laga jAte haiM ki isa bAdIke kyA tavoMkA adhyavasAya hai ! athavA kyA nahIM hai ? tathA prAznika puruSa yoM viparIta jJAna kara baiThate haiM ki isa vAdIke tatra nirNaya hai hI nahIM / kyoMki svapakSasiddhiko mukhase bola rahe prativAdIke kevala cupa kara denemeM to tasvanirNayase rahita ho rahe bhI vAdIkI pravRtti honA dekhA jAtA hai / jaise ki takhoMkA upachava mAnanevAle vAdIkI svayaM tattvanirNaya nahIM hote huye bhI dUsaroMke cupa karanemeM pravRtti ho rahI hai / yahI avasthA jAlpika aura vaitaMDikakI hai aura taisA honepara vizvArazILa prekSavAn puruSoM meM isakI aprasiddhi hI ho jAvegI / aisI dazA meM sarakAra puraskArarUpa pUjA athavA kAma to bhalA kaise prApta ho sakatA hai ! tumhIM vicAro / tatazcaivaM vaktavyaM vAdo jigISatoreva tatvAdhyavasAya saMrakSaNArthatvAdanyathA tadanupapatteH / parAbhyupagamamAtrA jjalpavitaMDAvatvAt nigrahasthAnavattvAcca / na hi vAde nigrahasthAnAni na saMti / siddhAMtAviruddhaH ityanenApasiddhAMtasya paMcAvayavopapanna ityatra paMcagrahaNAnnyUnAdhi - kayoravayavopapannagrahaNAddhetvAbhAsapaMcakasya pratipAdanAdaSTAnAM nigrahasthAnAnAM tatra niyamavyAkhyAnAt / tisa kAraNa abataka siddhi karAte huye yoM kahanA cAhiye ki vAda ( pakSa ) jItane kI icchA rakhanevAle do vAdI prativAdiyoM kA (meM) hI pravartatA hai (sAdhya ) / tattvAdhyavasAya saMrakSaNa arthapanA honese ( hetu ) anyathA yAnI jigISuoMmeM hone binA vAda meM vaha tattva nirNayakI saMrakSakatA nahIM hone pAvegI isa vyAptiko dikhAte huye pahilA hetu kahA hai / tathA dUsare naiyAyikoM ke kevaLa svIkAra karanese jalpa, vitaMDA sahitapanA honese ( dUsarA hetu ) arthAt - naiyAyikoMne jalpa aura vitaMDAkA jigIoMmeM pravartanA svayaM iSTa kiyA hai| inake dharma vAdameM bhI raha jAte haiN| athavA naiyAyikoMne tattva nirNaya ke rakSaka jalpa vitaMDAoMkI jigISuoM meM pravRtti mAnI hai / ataH jalpa aura vitaMDAko aSTAnta samajho tathA nigrahasthAnoMse sahitapanA honese ( tIsarA hetu ) yAnI vAdameM vAdI prativAdiyoM dvArA tiraskAra vardhaka yA parAjayasUcaka nigrahasthAna uThAye jAte haiM / ataH siddha hotA hai ki bAda paraspara meM eka dUsareko jItane kI icchA rakhanevAloMmeM pravartatA hai / vAda meM nigraha sthAna nahIM haiM, yaha koI nahIM samajha baiThe / kyoMki vAdake lakSaNa meM siddhAnta aviruddha aisA pada paDA huA 1 1
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 tatvAryazlokavArtike hai / isa karake vAdameM apasiddhAnta nAmaka nigrahasthAnake uThAnekA niyama vakhAnA hai| aura vAdake lakSaNameM " paMcAvayavopapannaH " aisA vizeSaNa kahA gayA hai / isameM pAMca isa padake grahaNase nyUna aura adhika nAmaka nigrahasthAnake uThAnekA niyama kahA gayA hai / tathA 'avayavopapanna' yAnI avayavoMse sahita isa padake grahaNase pAMcoM hetvAbhAsa nAmaka nigrahasthAnoMkA uThAnA vahAM vAdameM niyamita kahA gayA hai| arthAt-siddhAntase aviruddha vAda honA cAhiye, isase dhanita hotA hai jo vAdI yA prativAdI siddhotase viruddha boLegA usake Upara apasiddhAnta nAmakA nigrahasthAna uThA diyA jAyagA " siddhAntamabhyupetyAniyamAt kathAprasaMzo'pasiddhAntaH " vAtsyAyana RSi isakA artha yoM karate haiM ki kisI arthake tisa prakAra honekI pratijJA kara punaH pratijJA kiye gaye arthaka viparyayarUpa aniyamase kathAkA prasaMga karA rahe vidvAnake apasiddhAnta nigrahasthAna ho jAtA hai| pAMcoM hI avayava hone cAhiye / anyathA nyUna aura adhika mAmaka nigrahasthAna lAgU ho jAnese vaha vidvAn nigrahIta ho jAvegA / pratijJA,hetu, udAharaNa, upanaya, nigamana, ina pAMca avayavoM se eka bhI avayava karake yadi hIna bolA jAyagA. to nyUna nigrahasthAna kahAvegA aura hetu yA udAharaNa adhika bola diye jAyaMge to adhika nAmaka nigrahasthAna ho jaaygaa| tathA pAMcoM avayava kahane cAhiye / yadi pratijJA nahIM kahI jAyagI to AzrayAsiddha hetvAbhAsa nAmaka nigrahasthAna usapara lagA diyA jaaygaa| pratijJA kahadenepara to Azraya pakSa ho jAtA hai / hetu avayavase yukta yadi yAda nahIM hogA to svarUpAsiddha hetvAbhAsa nAmaka nigraha sthAnase vaha paNDita grasa liyA jaavegaa| hetu kaha denepara to vaha hetu pakSameM Thahara jAtA hai| ataH svarUpA siddha nahIM hai| anvayadRSTAnta nahIM kahanepara viruddhahetvAbhAsa nigrahasthAna uThA diyA jAtA hai / jo hetu sapakSameM rahemA vaha viruddha nahIM ho sakatA hai| vyatireka dRSTAnta nahIM denese anekAntikahetvAbhAsa nigrahasthAna uThA diyA jAvegA / jo hetu vipakSameM nahIM bartegA vaha vyabhicArI nahIM hogA / upanayase yukta nahIM kahanepara bAdhita hetvabhAsa nAmaka nigrahasthAna diyA jAsakatA hai| jo sAdhya karake vyApta ho rahe hetuse yukta pakSa hai, vahAM sAdhyakI bAdhA nahIM hai| nigamanase yukta nahIM kahanepara satpratipakSa nAmakA nigraha sthAna uThA diyA jAtA hai| vyAptiko rakhanevAle hetukA vyApaka sAdhya yadi vahAM varta rahA hai to sAdhyAbhAvakA sAdhaka dUsarA hetu vahAM kathamapi nahIM bhaTaka sakatA hai / isa prakAra apasiddhAnta, nyUna, adhika, aura pAMca hetvAbhAsa aise ATha nigraha sthAnoMkA uThAnA usa vAdameM bakhAnA gayA hai| vijigISA rakhanevAle hI paNDita dUsaroMke Upara nigrahasthAna uThA sakate haiM / ata jigISu puruSoMmeM hI vAda pravartatA hai| nanu vAde satAmapi nigrahasthAnAnAM nigrahabudhyodbhAvanAbhAvAnna jigISAsti / taduktaM tarkaza na bhUtapUrvagatinyAyena vItarAgakathAtvajJApanAdudbhAvaniyamo labhyate tena siddhAMtAviruddhaH paMcAvayavopapanna iti cottarapadayoH samastanigrahasthAnAdyupalakSaNArthatvAd vAde'. pramANabudhyA pareNa chaLajAtinigrahasthAnAni prayuktAni na nigrahabudhyodbhAvyate kiMtu
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH nivAraNabudhyA tatvajJAnAyAvayavayoH pravRttirna ca sAdhanAbhAso dUSaNAbhAvo vA tatvajJAna hetu. rato na tatprayogo yuktaH iti| tdetdsNgtN| alpavitaMDayorapi tathodbhAvananiyamaprasaMgAtayostatvAdhyavasAyasaMrakSaNAya svayamabhyupagamAt / tasya chalajAtinigrahasthAnaH kartumazakyatvAt / yahA~ naiyAyika apane siddhAntakA avadhAraNa karate haiM ki vItarAgoMmeM hI vAda pravartatA hai| yadyapi vAdameM ATha nigrahasthAnoMkA sadbhAva hai, to bhI dUsarekA nigraha karanekI buddhi karake nigrahasthAnoMkA uThAnA nahIM honese vahAM parasparameM jItanekI icchA nahIM hai / vahI hamAre granthoMmeM kahA gayA hai ki tarka zabda karake bhUtapUrvakA jJAna honA isa nyAyake dvArA vAdameM vItarAgakathApanakA jJApaka ho rahA hai| ataH nigrahasthAnoMke udbhAvakA niyama prApta ho jAtA hai / tisa kAraNa isa prakAra " pramANatarkasAdhanopAlambha " ke uttarameM paDe huye " siddhAntAviruddha " aura " paMcAvayavopapana" ina do padoMke dvArA sampUrNa nigrahasthAna, chaka jAti, AdikA upalakSaNarUpa prayojanasahitapanA hai| ataH vAdameM apramANapanekI buddhi karake dUsaroM ke prati chaLa, jAti, nigrahasthAnoMkA prayoga kiyA hai| dUsarekA nigraha karanekI buddhise chala Adika nahIM uThAye gaye haiN| kintu doSoMke nivAraNakI sadvicArabuddhise chala Adika uThAye gaye haiM / hama donoM vAdI prativAdiyoMkI pravRtti tattvajJAna karaneke liye hai| dUsareke hetuko hetvAbhAsa banA denA athavA apane hetumeM dUSaNa nahIM Ane denA hamArA lakSya nahIM hai / hevAmAsa kara denA yA dUSaNa nahIM Ane denA koI tattvajJAnakA kAraNa nahIM hai| isa kAraNa una chaLa bhAdikakA prayoga karanA yukta nahIM hai / bhAvArtha-nyAya bhASyameM likhA hai ki avayavoMmeM pramANa aura tarkakA antarbhAva ho jAnepara punaH pRthakarUpase pramANa aura tarkakA grahaNa karanA sAdhana aura upAlambhake vyatiSaMgakA jJApaka hai / solaha padArthoMmeM vAdake pahile tarka aura nirNaya padArtha haiM / vItarAga kathAmeM yahA~ yaha honA cAhiye, yaha nahIM honA cAhiye, isa prakAra tattvajJAna ke liye kiyA gayA vicAra tarka hai / vimarSaNa kara pakSa pratipakSoMkarake artha avadhAraNa karanA nirNaya hai| tarka aura nirNayake samaya kiyA gayA vicAra jaise vItarAgatAkA kAraNa hai, vaise hI vAdameM bhI vItarAgoMkA vicAra hotA hai| usame hAra jItake liye nigrahasthAna AdikA prayoga nahIM hai| aise jaghanya kAryoMmeM tatvanirNaya nahIM ho pAtA hai / yahAMtaka naiyAyika vAdako vItarAga kathApana sAdhaneke liye anunaya kara cuke / aba AcArya kahate haiM ki yaha saba unakA kahanA pUrva apara saMgatise rahita hai| kyoMki yoM to jalpa aura vitaMDAmeM bhI nigrahasthAna mAdikA tisa prakAra yAnI nigraha buddhiMse nahIM, kintu nivAraNa buddhise uThAne ke niyamakA prasaMga ho jAyagA / una jalpa vitaMDA donoMko naiyAyikoMne svayaM tattvanirNayakI saMrakSA karaneke lie svIkAra kiyA hai / chala, jAti, nigraha sthAnoMkarake vaha tattvanirNaya nahIM kiyA jA sakatA hai| parasya tUSNIbhAvArtha jalpavitaMDayozchalAyudbhAvanamiti cena,tathA parasya tUSNIbhAvAsaMbhavAdasaduttarANAmAnaMtyAnyAyavalAdeva paranirAkaraNasaMbhavAt / soyaM paranirAkaraNA 40
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 tasvArthazlokavArtike yAnyayogavyavacchedemAvyavasitAdyanujJAnaM tattvaviSayaprajJApAripAkAdi ca phalamabhipretya vAdaM kurvan paraM nigrahasthAnanirAkarotIti kathamaviruddhavAk nyAyena prativAdinaH svAbhimAyAbhivartanasyaiva nigrahatvAdalAme vA tato nigrahatvAyogAt / taduktaM / " AstAM tAvadalAmAdirayameva hi nigrahaH / nyAyena vijigISUNAM svAbhiprAyanivartanam // " iti siddhametat jigISatorvAdo nigrahasthAnavattvAnyathAnupapatteriti / dUsaroMko cupa karaneke liye jalpa aura vitaMDAmeM chala Adika uThAye jAte haiM, yaha to nahIM kahanA / kyoMki tisa prakAra chaLa Adikake uThAnese to dUsarekA cupa rahanA asambhava hai| kyoMki asamIcIna uttara ananta paDe huye haiN| ataH dUsarA aneka jAtiyoMdvArA pratyavasthAna karatA jAyagA, koI roka nahIM sakatA hai / vastutaH dekhA jAya to samIcIna nyAyakI sAmarthya se hI dUsarekA nirAkaraNa karanA sambhavatA hai / anyathA nahIM, so yaha prasiddha naiyAyika aniNIta, saMdigdha, viparyasta, AdikA jJAna ho jAnA aura jAne huye tAttvika viSayoMmeM prajJAkA paripAka dRDhatA Adi ho jAnA rUpa phaLakA abhiprAya kara dUsaroMke nirAkaraNake liye anyake yogakA vyavaccheda karake vAdako kaha rahA saMtA nigrahasthAnoM karake dUsarekA nirAkaraNa kara rahA hai / aisA kahanevAlA naiyAyika pUrvApara aviruddha bolanavAlA kaise samajhA jA sakatA hai ! arthAt-uddezya to itanA pavitra hai| kintu jaghanyamArga pakaDa rakhA hai| saca pUcho to prativAdIkA nyAya mArga karake svakIya abhiprAyase nivRti karA denA hI nigraha hai| apane AgrahIta abhiprAyoMse nivRtta karA kara yadi vAdIne prativAdIko apane samIcIna siddhAntoMkA lAma nahIM karA liyA hai to ina chaLa AdikoMse usa prativAdIkA nigraha kathamapi nahIM ho sakatA hai| vahI granthoM meM kahA hai ki nAma nahIM honA, prasiddhi nahIM honA, satkAra nahIM honA, Adika to dUra hI raho, ye to saba pIchekI bAte haiM / hama to kahate haiM ki jItanekI icchA rakhanevAloMmeMse kisI ekakA kisI ekake dvArA nyAyapaddhati karake niyamapUrvaka svakIya abhiprAyoMse nivRta karA denA yahI nigraha hai / isa kAraNa yaha rAddhAnta siddha ho jAtA hai ki vAda (pakSa ) jItanekI icchA kara rahe vidvAnoMmeM pravartatA hai ( sAdhya ) / anyathA nigrahasthAna sahitapanA asiddha ho jaavegaa| yahAMtaka chavvIsavIM kArikAke vyAkhyAnakA upasaMhAra kara diyA gayA hai| sa ca caturaMgA svAbhipretasvavyavasthAnaphaLatvAllokamakhyAtavAdavat / tathAhi / aura aTThAIsavIM vArtikake parAmarza anusAra vaha vAda ( pakSa ) sabhya, sabhApati, vAdI, prativAdI, ina cAra aMgoMke honepara pravartatA hai ( sAdhya ) / apane apane abhiprAya anusAra iSTa ho rahe apane hI pakSakI vyavasthA karA denA rUpa phalase sahita honese ( hetu ) jaise ki kokame vijigISumoke bhake prakAra prasiddha ho rahe vAda apanI apanI pakSakI puSTi ho jAnA uddezya kara kiye gaye
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 315 cAra aMgavAle haiM / nyAyAdhIza sAkSI yA darzaka 2 vAdI 2 aura prativAdI 4 ina cAra aMgoM ke honepara laukika vAda ( mukaddamA ) pravartatA hai / isI bAtako granthakAra zrI vidyAnanda svAmI vArtikoM dvArA spaSTa kahate haiM / maryAdAtikramaM loke yathA haMti mahIpatiH / tathA zAstrepyahaMkAragrastayorvAdinoH kvacit // 30 // jisa prakAra loka meM maryAdAkA atikramaNa karanevAle yA maryAdAke atikramako rAjA naSTa kara detA hai / usI prakAra kahIM kahIM zAstra meM bhI garvase prase gaye vAdI prativAdiyoMke huye maryAdA atikramako sabhApati yA rAjA nAza kara detA hai / arthAt-bAMdhI huI maryAdAko toDanevAle abhimAnI vAdI prativAdiyoMko rAjA niyata maryAdA meM hI apanI zakti dvArA rakSita rakhatA hai / anyathA pravartanepara daNDita kara detA hai / vAdinorvAdanaM vAdaH samarthe hi sabhApatau / samarthayoH samartheSu prAznikeSu pravartate // 31 // apanI apanI yogya sAmarthyase yukta ho rahe vAdI prativAdiyoMkA vAda to sAmarthya yukta sabhApati honepara aura samartha prAzinakoM ke honepara pravartatA hai / arthAt-vAdI, prativAdI, samma, aura sabhApatike, apanI apanI samucita sAmarthya se sahita honepara vAda pravartatA hai / 1 sAmarthyaM punarIzasya zaktitrayamudAhRtam / yena svamaMDalasyAjJA vidheyatvaM prasiddhyati // 32 // maMtrazaktyA prabhustAvatsvalokAn samayAnapi / dharmanyAyena saMrakSedviplavAtsAdhusAt sudhIH // 33 // prabhusAmarthyato vApi durladhyAtmabalairapi / svotsAhazaktito vApi daMDanItividAMvaraH // 34 // sampUrNa sabhA adhipatikI sAmarthya to phira maMtrazakti, prabhuzakti, utsAhazakti, ye tIna zaktiyAM kahIM gayIM haiM / jisa zaktitrapase usa sabhApatikA apane sampUrNa adhIna maNDalako apanI AjJA ke anusAra vidhAna karane yogyapanA guNa prasiddha ho jAtA hai| tIna tIna zaktiyoM meM se sabase pahilI maMtra zakti ke dvArA to vaha dUradarzI prabhu apane janoMko aura apane siddhAntoM ko bhI dhArmika nyAya karake upa
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 tatvArtha zlokavArtike sase sAdhuoM ke adhIna acchI rakSA kara levegA / yA sAdhvasaH yAnI bhayase svakIya vargako rakSita rakhegA aura vaha sabhApati apanI dUsarI prabhutA sAmarthya se to alaMghanIya yA duHsAdhyapUrvaka laMghanIya AtmIya aai karake bhI svarga aura svasiddhAntoM kI rakSA kara letA hai / athavA daMDanIti zAstroMko jAnane vALe vidvAna meM zreSTha ho rahA vaha sabhApati apanI tIsarI utsAha zaktidvArA bhI zAsita prajAkI upasargause saMrakSA kara sakegA / rAgadveSavihInatvaM vAdini prativAdini / nyAye'nyAye ca tadvattvaM sAmarthyaM prAznikeSvadaH || 35 // siddhAMtadvayaveditvaM proktArthagrahaNatvatA / pratibhAdiguNattvaM ca tattvanirNayakAritA // 36 // jayetaravyavasthAyAmanyathAnadhikAratA / sabhyAnAmAtmanaH patyuryazo dharma ca vAMchatAM // 37 // madhyastha yA prAnikoMmeM vaha sAmarthya honA cAhiye ki vAdI aura prativAdI meM rAgadveSase vihInapanA tathA nyAya aura anyAya ke honepara nyAyasahitapanA aura anyAyasahitapanA bakhAnanA tathA vAdI prativAdI donoMke siddhAntoM kA jJAtApana evaM vAdI aura prativAdIdvArA bhaLe prakAra kahe gaye arthakA grAhakapanA tathA nava nava unmeSazAlinI buddhi, nipuNatA, lokacAturya Adi guNoMse yuktapanA evaM tavoMke nirNayakA karttApana isa prakArakI zaktiyAM prAnikoM meM honI cAhiye / arthAt sabhyajana kisI vAdI yA prativAdI meM pakSapAta nahIM rakheM, rAgadveSarahita hoya, nyAyakI pravRtti honepara nyAya kaheM aura anyAya vartanepara anyAya kaheM, donoMke siddhAntoMko jAne, tathA kaheM huye arthako samajha ke, pratimA Adi guNoMse yukta hoya, tattvakA nirNaya karA sake, taba to vAdI, prativAdIyoMke jaya yA parAjayakI vyavasthA karanemeM ve niyAmaka samajheM jAyaMge / anyathA jaya parAjaya karane meM una sAmarthyarahita prAznikako koI adhikAra prApta nahIM hai / apane yaza aura dharmakI vAMchA karanevAle tathA sabhApatike yaza aura dharmako cAhanevAle sabhyapuruSoMkI ukta prakAra sAmarthya honA atyAvazyaka hai / kumAranaMdinazcAhurvAdanyAyavicakSaNAH / rAjaprAznika sAmarthyamevaMbhUtama saMzayam // 38 // vAda karanemeM aura pramANoM karake artha parIkSaNA karanesvarUpa nyAyameM atyanta prakANDa vidvAn zrI kumAranandI bhaTTAraka to rAjA aura prAznikoM kI isa ukta prakAra huI sAmarthyako saMzayarahita kaha rahe haiN|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH ekataH kArayetsabhyAna vAdinAmekataH prabhuH / pazcAdabhyarNakAna vIkSyaM pramANaM guNadoSayoH // 39 // aba inake baiThanekA krama batalAte haiM ki sabhApati mahodaya ina vAdI prativAdiyoMke eka borase sabhya prAnikoM kI sthitiko karA deveM aura eka orase una prAznikoMke pIche samIpavartI darzakoMko karA deveM / taba vAdI prativAdiyoMke guNa doSoMmeM pramANako DhUMDhanA cAhiye / laukikArthavicAreSu na tathA prAznikA yathA / zAstrIyArthavicAreSu vA tajjJAH prAznikA yathA // 40 // lokasambandhI arthoke vicAroM ( mukadamA ) meM jisa prakAra prAnika hote haiN| usa prakAra zAstrasambandhI aryake vicAroM meM vaise prAznika nahIM hote haiM / kintu zAstrArthake vicAra karanemeM usa viSaya ko yathAyogya paripUrNa jAnanevAle puruSa madhyastha hote haiM / satyasAdhanasAmarthyasaMprakAzanapATavaH / / vAdyajeyo vijetA no sadonmAdena kevalam // 41 // samarthasAdhanAkhyAnaM sAmarthya vAdino mataM / sA vavazyaM ca sAmarthyAMdanyathAnupapannatA // 41 // samIcIna hetukI sAmarthyakA acchA prakAza karanemeM dakSatAyukta vAdI vidvAn dUsaroMke dvArA jItane yogya nahIM hai / kintu dUsaroMko vizeSarUpase jItanevAlA hai| kevala cittavibhramase sadA vAdI vijetA nahIM hotA hai| sAdhyako sAdhanemeM samartha ho rahe hetukA kathana karanA hI vAdIkI sAmarthya mAnI gayI hai, aura vaha hetukI sAmarthya to sAdhyake sAtha anyathA anupapatti honA hai| jo ki vAdIkI zaktirUpase ati bhAvazyaka mAnI gayI hai| yAnI sAdhyake vinA hetukA nahIM ThaharanA hetukI sAmarthya hai / isa prakAra vAdIkI sAmarthya kaha dI hai| sadoSodbhAvanaM cApi sAmarthya prativAdinaH / dUSaNasya ca sAmarthya pratipakSavighAtitA // 43 // pravivAdIkI sAmarthya mI samIcIna doSoMkA utthAna karanA hai| aura dUSaNakI zakti to pratipakSa yAnI vAdIke pakSakA vizeSa rUpase ghAta kara denA hai| arthAt-jaise ki dhanurdhArIkI sAmarthya uttama bANakA honA hai| aura bANakI zakti to zatrupakSakA vighAta karanA hai|
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacokavArtike nanu yathA sabhApateH pAznikAnAM ca sAmarthyamaviruddhamuktaM vAdinoH sAdhanaSadaNayozca parasparavyAghAtAt / tathAhi-yadi vAdinaH samyaksAdhanavacanaM sAmadhye sAdhanasya cAnyathAnupapannatvaM tadA kathaM tatra prativAdinaH sadoSodbhAvanaM sAmarthya saMsAdhyaM dRSaNasya ca pakSavighAtitAvatkathamitaraditi parasparavyAhataM pazyAmaH / tadanyatamAsamarthatve vA yathA samarthe sabhApatau prAznikeSu vacanaM vAdastathA samarthayorvAdipativAdinoH sAdhanadUSaNayozceti vyAkhyAnamanupamannamAyAtamiti kazcit / tadasat / vAdipativAdino sAdhanadUSaNavacane kramataH pravRttau virodhAbhAvAt / pUrva tAvadvAdI svadarzanAnusAritayA samarthaH sAdhanaM samarthamupanyasyati pazcAtpativAdI svadarzanAlaMbanena doSodbhAvanasamartha saddaSaNaM tatsAmarthya pratipakSavighAtitA na virudhyate / yahAM kisIkI eka bar3I acchI zaMkA hai ki jisa prakAra sabhApati aura prAzmikoMkI sAmarthya eka dUsareke aviruddha kahI gayI hai, vaisI vAdI prativAdiyoMkI zaktiyAM aviruddha nahIM hai / kyoMki vAdIkI sAmarthya samIcIna sAdhana karake sAdhyako sAdhanA hai / aura prativAdIkI sAmarthya usameM samIcIna dUSaNa denA hai / kintu ina donoM sAmokA parasparameM vyAghAta ho jAvegA / usIko hama spaSTa kara dikhalAye dete haiM ki yadi vAdIne samIcIna hetu kahA hai, hetukI sAmarthya to Apane anyathAnupapatti batAyI thI taba bhalA vahAM aisI dazAmeM prativAdIke dvArA samIcIna doSakA utthAna karAnA rUpa sAmarthya samIcIna kaise sAdhI jA sakatI hai| aura dUsarI dUSaNakI sAmarthyameM pratipakSakA vighAtakapanA kaise sAdhA jAvegA ! jaise yaha nahIM usI prakAra vaha nahIM isako hama parasparameM nyAghAtako prApta ho rahA dekha rahe haiM / arthAt-vAdI yadi samIcIna hetuko bola rahA hai, to prativAdI usameM samIcIna doSa nahIM uThA sakatA hai / aura yadi prativAdI apanI zakti anusAra samIcIna doSako uThA rahA hai to siddha hai ki vAdIne apanI niyata zakti anusAra samIcIna hetu nahIM bolA thaa| aisI avasthAmeM donoMkI sAmarthya kathamapi ThIka ThIka nahIM sagha sakI / vyAghAta doSakA yaha acchA udAharaNa hai / tathA una vAdI prativAdI sabhya sabhApatiyoMmeMse yadi eka bhI asamartha hogA to jisa prakAra samartha sabhApati athavA samartha prAnikoM ke honepara tatva nirNayArthakatA karanA vAda hai, tisa prakAra samartha ho rahe vAdI aura prativAdI tathA vAdIkI zakti samartha sAdhana aura prativAdIkI zakti samarthadUSagake hote saMte zAstrArya vyAkhyAna honA asiddha ApaDA / yAnI samartha sabhApati aura sabhyoM ke honepara zAstrArtha ho sakatA hai| kintu yathokta samartha vAdI prativAdIyoMke honepara bAda tIna kAla meM bhI nahIM ho sakatA hai| isa prakAra koI paNDita zaMkAkAra kaha rahA hai| aba AcArya kahate haiM ki isakA vaha kahanA abhyarha nahIM hai / kyoMki vAdIkI sAdhanake kathana karane meM aura prativAdIkI dUSaNake kathana karanemeM pravRtti honepara koI virodha
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 319 nahIM AtA hai| dekhiye, sabase pahile vAdI to apane dArzanika siddhAntake anusArIpanekarake samartha hotA huA anyathAnuepattisvarUpa sAmarthyase yukta ho rahe hetukA nirUpaNa karatA hai / usake pIche apane darzanakA avalamba karake doSoMkA uThAnArUpa sAmarthyase yukta ho rahA prativAdI samIcIna dUSaNakA prarUpaNa karatA hai / usa dUSaNakI pratipakSakA vighAtakapanArUpa sAmarthya aisI dazAmeM viruddha nahIM paDa rahI hai / mAvArtha-jaise ki sarvathA kSaNikapameko siddha karaneke liye bauddhane " sarva kSaNikaM. sattvAt " sabhI padArtha kSaNika haiM, sat honese, yaha anumAna prayoga kiyA, bauddha darzanake anusAra vAdI samartha hai| kyoMki kSaNikapana sAdhyako sAdhane meM samartha ho rahe sattva hetukA prakathana kara rahA hai| aura bauddhamata anusAra sattva hetumeM kSaNikapanake sAtha adhinAbhAva rakhanA rUpa sAmarthya vidyamAna hai| dUsarI ora mImAMsaka mata anuyAyI prativAdI apane siddhAntakA avalamba karake samIcIna doSako uThAnesvarUpa sAmarthyase yukta hokara yoM kaha rahA hai ki bauddhoMkA hetu viruddhahetvAbhAsa hai / pratyabhijJAyamAnapana honese yA vAcaka zabdakA parArthapanA honese sabhI zabda nitya haiN| kisI bhI zabdakA samUlacULa nAza nahIM ho pAtA hai / sarvathA kSaNika zadbameM arthakriyA bhI nahIM ho sakatI hai| ityAdi prakArase pratipakSakA vighAtakapanA-rUpa sAmarthya prativAdIke dUSaNameM vidyamAna hai| punaH bauddha apane siddhAntako puSTa karaneke liye hetu prayoga karatA hai| pIche prativAdI bhI usameM samIcIna doSoMko uThA detA hai / i / prakAra apane apane siddhAntoMke anusAra samIcIna hetu aura samIcIna dUSaNoMkA prayoga karanA akSuNNa sadha jAtA hai| yukti, sadAgama aura anubhava inase jo siddhAnta antameM nirNIta hotA hai, vaha siddhAnta yadi vAdIke vicAra anusAra hai, taba to prativAdIke dUSaNa asamIcIna dUSaNa samajhe jAyage aura vaha antima siddhAnta yadi prativAdIke anukUla hai, to vAdIke hetu hetvAmAsa jJAta kara liye jAyage / hAM, yadi bIcameM vAdI yA prativAdIne apanA pakSa nirdoSa hote huye bhI vyartha kathana upakathana, kiyA hai, vaha prazasta dUSaNa yA samIcIna hetuoMke sAtha nahIM ginA jaavegaa| kabhI kabhI aisA bhI ho jAtA hai ki vAdIkA siddhAnta nirdoSa hai| kintu prativAdI apanI akATya tarko dvArA vAdIke hetuoMko dUSita kara detA hai| athavA kadAcit asamIcIna siddhAntako bhI sudakSa vAdI hetuoMse siddha kara detA hai / kintu nirbaLa vAdI apane satpakSakI rakSA karatA huA usa vAdIke hetuoMmeM doSa nahIM uThA sakatA hai| aisI dazAmeM jayaparAjayakI vyavasthA bhale hI cAhe jaisI ho jAya, kintu sarvamAnya siddhAntakA nirNaya yoM nahIM ho pAtA hai / mAMsabhakSaNako puSTa karanevAlA kutI puruSa zuddha anna, phala, bhojana kA pakSa le rahe moThe prativAdIko harA detA hai| etAvatA siddhAnta vyavasthA nahIM nirNIta kara dI jAtI hai| prakaraNameM yaha kahanA hai ki antima niNIti yA sarvamAnya siddhAnta anusAra nahIM, kintu apane apane darzana anusAra bAdI prativAdiyoMkA samIcIna hetu aura samIcIna doSa uThAnA ye donoM kArya aviruddha bana jAte haiN| kA punariyaM pratipakSaviSAtitetyAha /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zloka vArtike Apa jainoMne prativAdIke dUSaNakI sAmarthya pratipakSakA vighAtakapanA kahA thA, aba Apa phira yaha batA dIjiye ki yaha pratipakSakA vighAtakapanA kyA hai ? kyA kisIko mArA yA pITA jAtA hai ? yA kisIkA aMgaccheda kiyA jAtA hai ! yA kisIke paMkha uDA diye jAte haiM ? vizeSarUpa ghAtakapane kA artha yahAM kyA liyA jAya ? vinIta tarkI ziSyakI aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttara kahate haiM / 320 sA pakSAMtarasiddhirvA sAdhanAzaktatApi vA / torviruddhatA yadvadabhAsAMtaratApi ca // 44 // gRhIta kiye gaye pakSase dUsare pakSakI siddhi ho jAnA athavA prakRta sAdhyako sAdhanevAle tukA azaktapanA mI pratipakSa vighAtakapana hai / tathA vAdIke hetukA viruddhapanA jisa prakAra pratiprakSakA vighAtakapana hai, usI prakAra vAdIke hetukA anya hetvAbhAsoM dvArA dUSita kara denA bhI pratipakSa vighAtakatva hai / bhAvArtha - bAdameM kisIkA ghAta yA tADana, pIDana nahIM kiyA jAtA hai / kintu vAdI ke pakSa se dUsare pakSakI siddhi ho jAnA athavA vAdIke hetuko apane sAdhyako sAdhane meM azakta kara denA, yA usake hetuko viruddha kara denA athavA vAdIke hetumeM anya vyabhicAra, asiddha, Adi hetvAbhAsoM kA uThA denA yahI prativAdIke dvArA uThAye gaye zreSThadUSaNa meM pratipakSakA vighAtakana hai / paNDitoM ke bAda meM grAmINa yA hiMsakoM kIsI pravRtti nahIM ho pAtI hai| ataH koI abhya aniSTako cintA karanekA avasara nahIM hai / sAdhanasya svapakSaghAtitA pakSAMtarasAdhanatvaM yathA viruddhatvaM svapakSasAdhanAzaktatvamAtraM vA yathAnaikAMtikatvAdi sAdhanAbhAsatvaM dudbhavane svapakSasiddherapekSaNIyatvAt / taduktaM / " viruddhaM hetumadbhavyavAdinaM jayatItaraH / AbhAsAMtaramudbhAvya pakSasiddhimapekSate / " iti / vAdIkA grahaNa kiyA huA pakSa prativAdIkA pratipakSa hai / prativAdI zreSTha dUSaNake uThAne dvArA vAdIke sAdhanakA vidhAta kara detA hai / ataH vAdIke hetukA apane nija pakSakA vidhAta kyA hai ? isakA uttara yahI hai ki apane abhISTa pakSase nyAre ho rahe dUsare pakSakA prativAdI dvArA sAdhana kiyA jAnA hai / jisa prakAra ki vAdIke hetumeM viruddhapanA uThAnA athavA vAdIke hetuko apane pakSa sAdhanameM kevala apanA uThA denA bhI hai / athavA jaise anaikAntikapana, satpratipakSapana Adika anya hetvAbhAsa kA prativAdI dvArA uThAyA jAnA bhI pratipakSakA vighAtakatva hai / kintu usake udbhAvana karanemeM prativAdIko apane pakSa kI siddhi apekSaNIya hai / arthAt -- prativAdI apane svapakSako siddha karatA huA hI vAdIko vAmAmoMke uThAne dvArA jIta sakatA hai / anyathA nahIM / aft pranthoMmeM isa prakAra kahA gayA hai ki vAdIse itara prativAdI vidvAn viruddha hetukA udbhAva kara
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ takhAryacintAmaNiH 321 yA anya hetvAbhAsoMkA utthAna kara vAdIko jIta letA hai / kintu isameM prativAdIke nijapakSakI siddhikI apekSA Avazyaka hai / arthAt-kevala samIcIna doSa uThA denese prativAdI jItako nahIM lUTa sakatA hai / uttama bane huye modakoMmeM bhI truTi batAyI jA sakatI hai| kintu modaka banAne bAleko vahI jIta sakegA, jo unase bhI parama uttama modaka banA skegaa| ataH prativAdIko ucita hai ki vaha zreSTha dUSaNoMko uThAte huye apane pakSakI puSTi bhI kre| anyathA vaha jaya prApta karanekA adhikArI nahIM hai| na caivamaSTAMgo vAdaH syAttatsAdhanatadvacanayorvAdisAmarthyarUpatvAt sahaSaNatadvacanayozca prativAdisAmarthyarUpatvAdigaMtaratvAyogAta naivaM prabhuH sabhyo vA vAdiprativAdino sAmarthya tayoH svataMtratvAt / tato nAbhimAnikopi vAdo yaMga eva vItarAgavAdavaditi zakyaM vaktuM, caturNAmaMgAnAmanyatamasyApyapAye arthAparisamApterityuktamAyaM / yadi yahAM koI yoM kahe ki isa prakAra siddhAnta karanepara to vAda aSTa aMgavAlA ho jaavegaa| arthAt-1 sabhApati 2 sabhya 3 vAdI 4 vAdIkA samartha sAdhana 5 vAdI dvArA avinAbhAvI hetukA kahA jAnA 6 prativAdI 7 prativAdI dvArA samIcIna doSakA uThAnA 8 pratipakSa vighAtaka dUSaNakA kahanA, isa prakAra pahile cAra aMga aura " samartha " Adi ekatAlIsavIM biyAsaLIsavIM vArtikoM dvArA kahe gaye cAra aMga yoM vAdake ATha aMga huye Ate haiN| bAMTha aMgavAlA vAda to kisIne svIkAra nahIM kiyA hai| yoM kahanepara AcArya samajhAte haiM ki yaha nahIM kahanA / kyoMki usa vAdIke samarthasAdhanakA AkhyAna aura anyathAnupapanahetukA kathana, ye donoM bAdIkI sAmarthya svarUpa padArtha haiN| ataH SAdI nAmaka baMgameM ye donoM garmita ho jAte haiN| tathA samIcIna doSakA uThAnA aura usa pratipakSavighAtaka dUSaNakA kathana karanA ye donoM prativAdIkI sAmarthya svarUpa haiM / ataH prativAdI nAmaka aMgameM ye donoM garmita ho jAte haiM / ataH vAdake cAra hI aMga haiM / ina cArake atirikta anya aMgoMke upadeza dene yA saMketa pharanekA abhAva hai / yadi koI yoM kaTAkSa kara de ki isa prakAra to sabhApati athavA sabhya bhI vAdI . prativAdiyoMkI sAmarthya ho jAyaMge / arthAt-naiyAyika zaktiko svataMtra padArtha nahIM mAnate haiN| kintu pRthvIkI nijazakti pRthvItva hai / aura kAraNoMkI zakti anya sahakArI kAraNoMkA prApta ho jAnA hai / vanameM yA zUnyagRhameM akele manuSyako bhaya lagatA hai / parantu apane pAsa zastra honepara yA kaI anya manuSyoMkA sAtha honepara bhaya nyUna lagatA hai / ve manuSya parasparameM eka dUsarekI zakti ho jAte haiN| aisI dazAmeM manuSyakI zaktiyAM Ayudha yA anya sahakArI kAraNa haiM / lokameM bhI dhana yA kuTumba athavA rAjA yA pratiSThita puruSoMkI orase prApta huA adhikAra ye manuSyakI balavatI zaktiyAM mAnI jAtI haiM / zAstroMkA saMcaya paNDita kI zakti hai / zAstroMkA saMvidhAna yoddhA kI zakti hai| 41
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike 1 ataH bahirbhUta padArtha zakti ho sakatA hai / isI prakAra vAdI aura prativAdIke sahakArI kAraNa ho rahe sabhya aura sabhApati bhI unakI zaktiyAM ho jAyeMgI, taba to saMkSepa karanepara yA antarbhAva kara ne mArgakA saharA lenepara vAdake do hI aMga Thaharate haiM / isa kaTAkSake uttara meM AcArya kahate haiM ki isa prakAra nahIM samajhanA / kyoMki sabhya aura sabhApati donoM svataMtra zaktizAlI padArtha haiM / ve vAdI prativAdiyoMke adhIna nahIM / ataH abhimAnakI preraNAse pravarta ho rahA bhI vAda vAdI aura prativAdI yoM do aMgavAlA hI nahIM hai / jaise ki vItarAga puruSoMmeM ho rahA vAda ( saMvAda ) do aMgavAlA hI hai / yaha vItarAga vAda yahAM vyatireka dRSTAMta hai / isa prakAra vAdako hama cAra hI aMgavAlA kaha sakate haiM / vAdI, prativAdI, sabhya, sabhApati ina cAra aMgoM meM se kisI bhI eka aMgakA abhAva ho jAnepara prayojana siddhikI paripUrNatA nahIM ho sakatI hai / isa bAtako hama prAyaH kaI bAra kaha cuke haiM / 1 322 evamayamAbhimAniko vAdo jigISatordvividha ityAha / isa prakAra yaha vijigISuoM kA abhimAnase prayukta kiyA gayA vAda do prakArakA hai / isa bAtako zrI vidyAnanda AcArya kaha rahe haiN| ityAbhimAnikaH proktastAttvikaH prAtibhopi vA / samarthavacanaM vAdazcaturaMgo jigISatoH // 45 // isa prakAra jItane kI icchA rakhanevAle vidvAnoMkA samarthahetu yA samarthadUSaNakA kathana karanA da bahuta acchA kaha diyA hai ! vaha cAra aMgavAlA hai aura abhimAna se prayukta kiyA gayA hai / usa vAda do bheda haiM / eka vAdakA prayojana tatvoMkA nirNaya karanA hai / ataH vaha tAttvika hai aura dUsarA vAda apanI apanI pratibhA buddhiko baDhAnekA prayojana rakhakara athavA kisI bhI iSTa, aniSTa, upekSita bAtako pakaDa kara pratibhA dvArA usako bhI siddha kara denA hai| aisA vAda prAtibha hai / arthAt - tAtvika aura prAtibha do prakArake vAda hote haiM / pUrvAcAryoMpi bhagavAnamumeva dvividhaM jalpamAveditavAnityAha / zrImAn paramamahAtmA bhagavAn pahile AcArya bhI usa hI jalpa nAmaka vAdako do prakAkA nivedana kara cuke haiN| isa bAtako zrI vidyAnanda AcArya vArtikadvArA kahate haiM / dviprakAraM jaga jalpaM tattvaprAtibhagocaram / triSaSTervAdinAM jetA zrIdatto jalpanirNaye // 46 //
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ talAryacintAmaNiH 321 tresaTha vAdiyoMko jItanevAle zrIdatta AcArya svakRta " jalpanirNaya " nAmaka pranthameM alpako do prakAra svarUpa kaha cuke haiM / eka tattvoMko viSaya karanevAlA jalpa hai| dUsarA navIna navIna arthokI yuktiyoMke undodhako karanevAlI pratimA buddhise honevAlA jalpa prAtima arthoko viSaya kara rahA prAtima hai| kA punrjyotretyaah| he bhagavan ! phira yaha batalAiye ki yahAM vAdameM jaya kyA padArtha hai ! aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya karate haiN| tatreha tAttvike vAde'kalaMkaiH kathito jyH| svapakSasiddhirekasya nigrahonyasya vAdinaH // 47 // una do prakArake vAdoM se isa tAtvika vAdameM zrI akalaMkadeva mahArAjoMkarake jaya vyavasthA yoM kahI gaI hai ki vAdI aura prativAdI se kisI ekake nija pakSakI siddhi ho jAnA hI anya dUsare vAdIkA nigraha hai| arthAt-aSTazatI granthameM dharmakIrti bauddhake mantavyakA nirAkaraNa karate huye zrI akalaMkadevane dUsareke nigraha karane aura apanI jaya karanemeM strapakSa siddhiko pradhAnakAraNa mAnA hai| vAdIke Upara kevala doSa uThA denese prativAdI nahIM jIta sakatA hai / prativAdIko apane pakSa kI siddhi karanA Avazyaka hai / tabhI prativAdIko jaya prApta hogA anyathA nhiiN| kathaM ? yahAM koI pUchatA hai ki zrI akalaMkadeva dvArA kahA gayA siddhAnta yukta kaise hai ! isa prazna kA uttara isa prakAra hai, so suno| svapakSasiddhiparyaMtA zAstrIyArthavicAraNA / vastvAzrayatvato yadvalaukikArthe vicAraNA // 48 // jaise ki laukika arthoMmeM vicAra karanA vastuke Azrayapanese hotA hai, usI prakAra zAstra sambandhI arthokI vicAraNA apane pakSakI siddhiparyaMta hotI hai, pIche nahIM / arthAta-laukika jana parasparameM tabhItaka vivAda karate haiM, jabataka ki abhISTa vastukI prApti nahIM ho cukI hai| iSTa ho rahe bhUmi, dhana, yaza, mAna, pratirodha Adi vastuoMkI prApti ho cukanepara TaMTA uThA liyA jAtA hai| yA jhagaDA miTa jAtA hai| vaise hI vAdI yA prativAdI donoMmeMse koI yadi apane pakSako siddha nahIM kara sakegA, tabataka to vAda pravRtta rhegaa| svapakSakI siddhi ho cukanepara kathAkA avasAna ho jaaygaa|
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 tasvArthakokavArtike kA punaH svasya pakSo yatsiddhirjayaH syAditi vicArayitumupakramate / / yahAM koI punaH prazna karatA hai ki batAo ! apanA pakSa kyA hai ? jisa svapakSakI siddhi ho jAnA jaya ho sake / isa tattvakA vicAra karaneke liye zrI vidyAnaMda AcArya prathama ArammarUpa prakramako bhaviSya andhadvArA calAte haiN| jijJAsitavizeSotra dharmI pakSo na yujyate / tasyAsaMbhavadoSeNa bAdhitatvAtkhapuSpavat // 49 // kacitsAdhyavizeSaM hi na vAdI pratipitsate / svayaM vinizcitArthasya parabodhAya vRttitaH // 50 // prativAdI ca tasyaiva pratikSepAya vartanAt / jijJAsito na sabhyAzca siddhAMtadvayavedinaH // 51 // yahA~ prakaraNameM jisakI jijJAsA ho rahI hai, aisA koI dharmAvizeSa pakSa ho jAya yaha yukta nahIM hai / kyoMki usa jijJAsita vizeSadharmIkI asambhava doSa karake bAdhA prApta ho jAtI hai, jaise ki AkAzake puSpakA asambhava hai / arthAt-zabdake nityatva athavA anityatva yA AtmAke vyApakapana athavA avyApakapana tathA bedake puruSakRtatva athavA apauruSeyapana AdikA jaba vicAra calAyA jA rahA hai, usa samaya vAdI, prativAdI, yA sabhyajanoM se kisIko kisI bAtake jAnanekI icchA nahIM hai| ataH jisa zabdake nityatva yA anityatva kI jijJAsA ho rahI hai, vaha pakSa hai| yaha pakSakA lakSaNa asambhava doSase yukta hai / dekhiye, vAdI to apane iSTa pakSako siddha kara rahA hai| vaha kisI bhI dhImeM kisI sAdhya vizeSakI pratipatti karanA nahIM cAhatA hai| kyoMki jisa vAdIne pahile vizeSarUpase arthakA nizcaya kara liyA hai, usa vAdIkI dUsaroMke samajhAne ke liye pravRtti huSA karatI hai / ataH vAdIkarake jijJAsita nahIM hone ke kAraNa pakSakA lakSaNa nijJAsitapanA asambhavI humA / tathA sanmukha baiThe huye prativAdIkI bhI pravRtti usa vAdIke pratikSepa (khaNDana ) karaneke liye ho rahI hai / ataH prativAdIkI apekSAse bhI jijJAsitapanA pakSakA lakSaNa asambhava doSa prasta hai| sabhyoMkI apekSAse bhI pakSa vicArA jijJAsA prApta nahIM hai| kyoMki sabhAmeM baiThe huye prAznika to vAdI, prativAdI donoMke siddhAntoMkA parijJAna rakhanevAle haiM / ataH vaizeSikoMne pakSakA lakSaNa " siSApayiSAvirahaviziSTasiddherabhAvaH pakSatA " sAdhanekI icchAke virahase viziSTa ho rahI siddhikA abhAva pakSatA mAnA hai / isako vyatireka mukhase nahIM kahakara yadi anvaya mukhase kahA Aya to kucha nyUna hotA huA jijJAsita vizeSa hI pakSa paDatA hai| jAnane kI icchA nahIM honepara bhI
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH bAdaloMkA viziSTa garjana honese meghavRSTikA anumAna kara kiyA jAtA hai / ataH vyatireka mukhase pakSakA lakSaNa unhoMne kiyA hai / kintu yaha lakSaNa asambhava doSa prasta hai 1 svArthAnumAne vAdye ca jijJAsiteti cenmataM / vAde tasyAdhikAraH syAt parapratyayanAdRte // 52 // yadi vaizeSika yoM kaheM ki parArthAnumAnameM aura vijigISuoMke vAdameM bhale hI jijJAsita vizeSa dharmI pakSa nahIM bane, kintu svArthAnumAnameM athavA AdimeM kahe gaye vItarAga puruSoMke bAda meM to nijJAsitapanA pakSa ho jAyagA / isa prakAra vaizeSikoMkA mantavya honepara acArya kahate haiM ki dUsare prativAdiyoMko yuktiyoM dvArA pratyaya jahAM karAyA jAtA hai, usake atirikta anya vAda meM usa pakSakA adhikAra ho sakegA / arthAt - vijigISuoM meM pravarta rahe tAttvika vAda meM pakSakA lakSaNa jijJAsitapanA nahIM bana pAtA hai / jijJApayiSitAtmeha dharmI pakSo yadISyate / lakSaNadvayamAyAtaM pakSasya graMthaghAtite // 53 // 325 yadi vaizeSika yoM iSTa kareM ki vijigISuoMke vAda meM jisa sAdhyavAn dharmIkI jJApita karAne kI icchA utpanna ho cukI hai, tatsvarUpa dharmI ( Nyantapreraka ) yahAM pakSa ho jAyagA / isa para AcArya kahate haiM ki yoM to tuma vaizeSikoMke yahAM pakSake do lakSaNa prApta huye, jo ki tumhAre pakSa ke kSaNako kahanevAle granthakA ghAta kara dete haiM / arthAt - jijJAsita vizeSadharmako pakSa kahanA aura jijJApayiSita dharmIko pakSa kahanA, yaha do lakSaNa to pakSake eka hI lakSaNako kahanevAle prathakA vighAta kara dete haiM, jisase ki tumako apasiddhAnta doSa lagegA / tathAnuSNobhirityAdiH pratyakSAdinirAkRtaH / svapakSaM syAdativyApi nedaM pakSasya lakSaNaM // 54 // vaizeSikoM dvArA mAne gaye pakSake lakSaNa meM asambhava doSako dikhA karake AcArya aba ativyAptiko dikhalAte haiM ki pakSakA lakSaNa yadi jijJAsitapanA mAnA jAyagA to kisIko anike anuSNapako jAnane kI icchA upaja sakatI hai / dharma sevanase duHkha prApti ho jAne kI jijJAsA ho sakatI hai / aisI dazA meM pratyakSapramANa, anumAnapramANa, AgamapramANa, Adise nirAkaraNa kiye gaye ani anuSNa hai, jambUdvapikA sUrya sthira hai, dharmasevana karanA duHkha denevAlA hai, ityAdika mI strapakSa ho jAveMge / ataH ativyApti doSa huA / isa kAraNa vaizeSika yA naiyAyikoM dvArA mAnA gayA yaha pakSakA lakSaNa nirdoSa nahIM hai /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacokavArtike liMgAtsAdhayituM zakyo vizeSo yasya dharmiNaH / sa eva pakSa iti cet vRthA dharmavizeSavAk // 55 // jisa dharmIke sAdhyarUpa vizeSadharmakA yadi jJApaka hetukara ke sAdhana kiyA jA sake vahI pakSa hai / isa prakAra kisIke kahanepara to AcArya kahate haiM ki yoM to sAdhyarUpa vizeSadharmakA kathana karanA vyartha paDegA / kyoMki pakSa ke zarIrameM hI sAdhya A cukA hai| ataH kevala dharmIko kaha denI cAhiye / sAdhyavAn dharmIko pakSa kahane kI AvazyakatA nahIM rahI / 326 liMga yenAvinAbhAvi sorthaH sAdhyovadhAryate / na ca dharmI tathAbhUtaH sarvatrAnanvayAtmakaH // 56 // na dharmI kevalaH sAdhyo na dharmaH siddhaghasaMbhavAt / samudAyastu sAdhyeta yadi saMvyavahAribhiH // 57 // tadA tatsamudAyasya svAzrayeNa vinA sadA / saMbhavAbhAvataH sopi tadviziSTaH prasAdhyatAm // 58 // tadvizeSapi sonyena svAzrayeNeti na kacit / sAdhyavyavasthitirmUDhacetasAmAtmavidviSAm // 59 // jJApaka hetu jisa sAdhyarUpa dharmake sAtha avinAbhAva rakhatA hai, vaha padArtha sAdhya hai, yaha nirNaya kiyA jAtA hai / tisa prakAra avinAbhAvako prApta ho rahA dharmI to sAdhya nahIM hai| kyoMki dharmase viziSTa ho rahA dharmI sabhI sthAnoMpara ananyaya svarUpa hai / arthAt-jahAM jahAM dhUma hai, vahAM vahAM agni hai | yaha anvaya to ThIka bana jAtA hai / kintu jahAM jahAM dhUmavAn (parvata) hai, vahAM vahAM agnimAn ( parvata ) hai / aisA anvaya ThIka nahIM banatA hai| hetukI to sAdhya ke sAtha vyApti haiM, hetumAnkA sAdhyamAn ke sAtha avinAbhAva nahIM haiM / hetuke sAtha adhikaraNako lagAkara punaH vyApti banAnese anvayadRSTAnta nahIM milatA hai / parIkSAmukhameM likhA hai ki " vyAptau tu sAdhyaM dharma eva anyathA tadaghaTanAt ataH kevaLa dharmI hI sAdhane yogya pakSa nahIM hai / kyoMki akele dharmI yA dharmakI siddhi honekA asambhava hai / dekhe jA rahe parvatakI siddhi karanA Avazyaka nahIM hai / aura smaraNa kiye jA rahe yA vyAptijJAna dvArA jAne jA rahe agniko mI sAdhanekI AvazyakatA nahIM hai| yahAM samIcIna vyavahArako karanevAle puruSoM karake dharmI aura dharmakA samudAya yadi sAdhA jAvegA, taba to sarvadA usa samudAyakA apane "" "" ""
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAyacintAmaNiH 320 Azrayake binA sambhava nahIM hai / ataH vaha samudAya bhI apane usa Azrayase viziSTa ho rahA prakarSa rUpase sAdhane yogya karanA cAhiye aura usakA vizeSa vaha viziSTa samudAya bhI apane anya pAzraya karake viziSTa ho rahA sAdhA jAvegA / isa prakAra karate karate anavasthA ho jaaygii| AtmAke sAtha vidveSa karanevAle mUDhacitta vaizeSikoMke yahAM yoM kahIM bhI sAdhyakI vyavasthA ( avasthiti ) nahIM ho sakatI hai| bhAvArtha-vaizeSika jana AtmAko svayaM jJa nahIM mAnate haiM / kintu sarvathA bhinna jJAnakA samavAya ho jAnese AtmAko jJAnavAn mAna lete haiM / aisI dazAmeM unakA AtmA svayaM apanI gAMThase jaDa banA rahA / manako bhI vaizeSika sarvathA jaDa mAnate haiM / bhAvamanakA caitanya unheM amISTa nahIM hai| zrI samantamadrAcAryane "kuzalAkuzalaM karma paralokazca na kacita,ekAntamaharakteSu nAtha svaparavairiSu" isa AptamImAMsA kArikA dvArA ekAntavAdiyoMko svayaM nijakA vairI kahA hai| prakaraNameM dharma aura dharmAke samudAyako sAdhya banAnepara phira aise sAdhyake sAtha hetukA kisI anvaya dRSTAntameM avinAbhAva sAdhanepara anya AzrayoMkI kalpanA karate karate anavasthA doSa ho jAtA hai, yoM kahA hai| vinApi tena liMgasya bhAvAttasya na sAdhyatA / tato na pakSatetyetadanukUlaM samAcaret // 60 // dharmiNApi vinA bhAvAtvacilliMgasya pksstaa| tasya mAbhUttataH siddhaH pakSaH sAdhanagocaraH // 61 // yadi koI vaizeSikoMke virodhameM yoM kaheM ki usa dharmaviziSTa dharmArUpa pakSake vinA bhI zApaka hetu varta jAtA hai, isa kAraNa usa samudAyako pratijJA banAte huye sAdhyapanA nahIM hai| tisa kAraNa usa samudAyako pakSapanA nahIM hai, isapara AcArya kahate haiM ki isa prakAra yaha kathana karanA to hamAre anukUla mArgakA male prakAra AcaraNa kregaa| dUsarI bAta yaha hai ki kahIM kahIM dharmAke vinA bhI jJApakahetukA sadbhAva pAyA jAtA hai / ataH usa dharmIko pakSapanA nahIM ho sakatA hai / tisa kAraNase siddha hotA hai ki svArthAnumAnake samAna vAdameM bhI zakya, abhipreta, aprasiddha mAne gaye sAdhyako sAdhanevAle hetukA viSaya ho rahA dharmI hI pakSa mAnanA cAhiye / yAdRgeva hi svArthAnumAne pakSA zakyatvAdivizeSaNaH sAdhanaviSayastAhageva parArthAnumAne yuktaH svanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanAya prekSAvatAM parArthAnumAnaprayogAt, anyathA tallakSaNasyAsaMbhavAdidoSAnuSaMgAt / kAraNa ki svayaM jJapti karaneke liye huye svArthAnumAnameM jisa prakArakA hI zakyatva Adi vizeSaNoMse yukta ho rahA aura jJApaka hetukA viSaya ho rahA pratijJArUpa pakSa hai, usa hI prakArakA
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike pakSa parArthAnumAnameM bhI svIkAra karanA yukta hai / apaneko huye nizcayake samAna anya puruSoMko nizcayakI utpatti karane ke liye vicArazALI tArkika puruSoMke dvArA parArthAnumAnakA prayoga kiyA jAtA hai | ataH yahI pakSakA lakSaNa ThIka hai / anya prakAroMse usa pakSake lakSaNake karane meM asambhava ativyApti Adi doSoMkI prApti ho jAnekA prasaMga hogA / 328 kA punaH pakSasya siddhirityAha / pakSakA kSaNa hama samajhe, phira aba yaha batAo ki pakSakI siddhi kyA padArtha hai ? isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya zloka vArttikadvArA uttara kahate haiM / sabhyapratyAyanaM tasya siddhiH syAdvAdinothavA / prativAdina ityeSa nigraho nyatarasya tu // 62 // samAmeM sthita ho rahe prAznikajanoMke pratijJAna karAte huye vAdIke usa uparyukta pakSakI jo siddhi hogI donoMmeMse eka ho rahe prativAdIkA yahI to nigraha hogA athavA prativAdIke usa pratijJA rUpa pakSakI sabhyoMke sanmukha siddhi ho jAnA hI vAdIkA nigraha ho jAnA hai / vAdinaH svapakSapratyAyanaM sabhAyAM svapakSasiddhi, prativAdinaH sa eva nigrahaH, prativAdinothavA tatsvapakSasiddhirvAdino nigraha ityetatpratyeyam / tathoktaM / 46 'svapakSasiddhirekasya nigrahanyasya vAdinaH / nAsAdhanAMgavacanaM nAdoSodbhAvanaM dvayoH / / " iti / 1 vidvAn puruSoMse bharI huI sabhA meM apane nijapakSakA jJApana karAnA hI vAdIke svapakSakI siddhi hai / vahI prativAdIkA nigraha hai / athavA prativAdIke usa apane pakSakI siddhi ho jAnA hI vAdIkA nigraha hai yoM vaha vizvAsa karane yogya mArga hai / usI prakAra pranthoMmeM kahA gayA hai ki vAdI prativAdiyoM meM se eka ke svapakSakI siddhi ho jAnA hI usase bhinna dUsare vAdIkA nigraha yAnI parAjaya hai / vAdI ke liye Avazyaka ho rahe sAdhanake aMgoM kA kathana karanA yadi kathamapi nahIM ho sake to etAvatA hI vAdIkA nigraha nahIM ho jAtA hai / jabataka ki donoMmeMse eka ho rahe prativAdI pakSakI siddhi nahIM ho jAya athavA prativAdIke liye Avazyaka batA diyA gayA doSoMkA uThAnA yadi kadAcit nahIM bhI ho sake to itanese hI prativAdIkA parAjaya tabataka nahIM ho sakegA, jabataka ki vAdI apane pakSakI siddhiko sabhyoMke samakSa nahIM kara sake / isa prakAra donoMke jaya parAjayakI vyavasthA nirNIta kara dI gayI hai / atra paramatamanUdya vicArayati / isa prakaraNa meM dUsare bauddhoMke matakA anuvAda kara zrI vidyAnanda AcArya vicAra karate haiM /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH asAdhanAMgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH / nigrahasthAnamanyattanna yuktamiti kecana // 63 // svapakSaM sAdhayan tatra tayoreko jayedyadi / tUSNIbhUtaM bruvANaM vA yatkiMcittatsamaMjasam // 64 // 329 bauddhoMkA mantavya hai ki vAdIko apane pakSake sAdhana karanevAle aMgoMkA kathana karanA cAhiye / vAdI yadi sveSTasiddhike kAraNa pratijJA Adi aMgoMkA kathana nahIM karegA to vAdIkA parAjaya ho jAyagA / tathA prativAdIkA karttavya to vAdIke sAdhanoMmeM doSa uThAnA hai / prativAdI yadi samIcIna doSoMko nahIM uThAvegA yA anTa sanTa adoSoMko uThAvegA to prativAdIkA parAjaya ho jAyegA / isa prakAra vAdI yA prativAdI donoMke nigrahasthAna prApta karanekI vyavasthA kara dI gayI hai| isase minna anya koI nigrahasthAna mAnA jAvegA, vaha to yuktipUrNa nahIM hogA / isa prakAra koI bauddha mata anuyAyI kathana kara rahe haiM / usapara aba AcArya kahate haiM ki una vAdI, prativAdI, donoM meM se koI bhI eka apane pakSakI siddhi karatA huA yadi cupa ho rahe yA jo kucha mI manamAnI baka rahe dUsareko jItegA kahoge taba to una bauddhoMkA kathana nyAyapUrNa hai / arthAt - kevala sAdhanAma vacana hI vAdIkA nigrahasthAna nahIM / hAM, prativAdI pakSakI siddhi ho cukanepara vAdIkA asAdhanAMga vacana karanA vAdIkA parAjaya karA detA hai / yoM vAdaka pakSakI siddhi ho cukamevara prativAdIkA doSa nahIM uThAnA usa prativAdIke nigrahakA prayojaka hai, anyathA nahIM / sasyametat, svapakSaM sAdhayannevAsAdhanAMgavacanAdadoSodbhAvanAdvA vAdI prativAdI vA tUSNIbhUtaM yatkicitruvANaM vA paraM jayati nAnyathA kevaLaM pakSo vAdiprativAdinoH samyak sAdhanaduSaNavacanameveti parAkUtamanUdya pratikSipati / 1 bauddha kahate haiM ki yaha syAdvAdiyoMkA kahanA ThIka hai ki apane pakSakI siddhi karAtA huA hI vAdI athavA prativAdI una asAdhanAMga vacanase athavA doSotthAna nahIM karanese sarvathA cupacApa ho rahe athavA jo bhI kucha bhASaNa kara raheM dUsaroMko jIta letA hai / anyathA nahIM jIta pAnA hai / kevala bAta yaha hai ki vAdIkA pakSa samIcIna sAdhanakA kathana karanA hI mAnA jAya aura prativAdakA pakSa samIcIna dUSaNakA kathana karanA hI mAnA jAya / isa prakAra dUsaroMkI kuceSTAkA anuvAda kara zrI vidyAnanda AcArya AkSepakA pratyAkhyAna karate haiN| yahAM AcAryoMne sarvathA cupa ho rahe yA kucha bhI aMDa baMDa baka rahe vAdI yA prativAdIkA bhI parAjaya honA tabhI mAnA hai, jaba ki jItanevAlA apane pakSakI siddhi kara cukA hoya / anyathA kisIke bhI pakSakI siddhi nahIM hone se koI bhI jayakA adhikArI nahIM hai / 42
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 tatvArthacokavArtike satsAdhanavacaH pakSo mataH sAdhanavAdinaH / saddaSaNAbhidhAnaM tu svapakSaH prativAdinaH // 65 // ityayuktaM dvayorekaviSayatvAnavasthiteH / svapakSapratipakSatvAsaMbhavAdbhinnapakSavat // 66 // sAdhanavAdIkA pakSa zreSTha sAdhanakA kathana karanA mAnA gayA hai| aura prativAdIkA nijapakSa to samIcIna dUSaNakA kathana karanA iSTa kiyA gayA hai / isa prakAra kisIkA kathana karanA nyAyya nahIM hai / kyoMki donoMke eka viSayapanekI vyavasthA nahIM hai / ataH strapakSapana pratipakSapanakA asambhava hai / jaise ki sarvathA bhinna ho rahe pakSoM meM strapakSapanakI vyavasthA nahIM hai / arthAt siddhi kisIkI kI jA rahI hai aura dUSaNa kahIM kA bhI uThAyA jA rahA hai| aisI dazA meM svapakSapanekA pratipakSapanekA nirNaya karanA kaThina hai / jaise ki naiyAyikoMkA prativAda karanepara AtmAke vyApakapanakA jaina khaNDana kara dete haiM / kintu titane se unakA pakSa yaha nahIM pratIta ho pAtA hai ki jaina AtmAko aNuparimANavAlA mAnate haiM, yA madhyamaparimANavAlA svIkAra karate haiM, athavA AtmA upAtta zarIra ke barobara hai, aMguSThamAtra hai / yA samudghAta avasthA meM aura bhI lambA cauDA ho jAtA hai, kucha nirNaya nahIM / tathA mImAMsakoM dvArA zabda ke anityatvakA khaNDana karaneke avasarapara vAdI naiyAyikoM ke anitya zabdakA yaha patA nahIM ga pAtA hai ki naiyAyika zabdako kAlAntarasthAyI anitya mAnate haiM ? yA do kSaNataka ThaharanevAlA svIkAra karate haiM ? yA bauddhoMke samAna eka kSaNataka hI zabdakA ThaharanA batAte haiM ? kucha patA nahIM calatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki bauddhoMke mata anusAra pakSa ke lakSaNakA nirNaya nahIM ho sakA hai / isa kAraNa se bhI pakSa pratipakSakA asambhava hai / vastunyekatra vartete tayoH sAdhanadUSaNe / tena tadvacasoryuktA svapakSetaratA yadi // 67 // tadA vAstavapakSaH syAtsAdhyamAnaM kathaMcana / dRSyamANaM ca niHzaMkaM tadvAdiprativAdinoH // 68 // rahe haiM / tisa eka vastu donoM vAdI, prativAdiyoMke sAdhana karanA aura dUSaNa denA pravarta kAraNase unake vacanoM meM svapakSapanA aura pratipakSapanA yukta ho jAyagA / yadi bauddha yoM kaheMge taba to vAdIke dvArA kaise na kaise hI sAdhA jA rahA aura prativAdIke dvArA zaMkA rahita hokara dUSita kiyA jA rahA vastu hI vAstavika pakSa una vAdI prativAdiyoMkA siddha ho jAtA hai /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH yadvastu zabdAnityatvavAdinAM sAdhyamAnaM vAdinA, dRSyamANaM va prativAdinA tadeva vAdinaH pakSaH zakyatvAdivizeSaNasya sAdhanaviSayasya pakSadhvavyavasthApanAt / tathA yahUSaNavAdinA zadbAdi vastu anityatvAdinA sAdhyamAnaM vAdinA dRSyamANaMta deva prativAdinaH pakSa iti vyavatiSThate na punaH sAdhanavacanaM vAdinaH, duSaNavacanaM ca prativAdinaH, pakSa iti vivAdAbhAvAttayostatra vivAde vA yathoktalakSaNa eva pakSa iti tasya siddherekasya jayo'parasya parAjayo vyavatiSThate, na punarasAdhanAMgavacanamAtramadoSodbhavAnamAtraM vA / pakSasidhyavinAbhAvi - nastu sAdhanAMgasyAvacanaM vAdino nigrahasthAnaM pratipakSasiddhau satyAM prativAdina iti na nivAryata eva / tathAhi / 331 zadvake nityapanako kahanevAle mImAMsaka vAdiyoM ke yahAM jo vastu mImAMsaka vAdI karake sAdhI jA rahI hai aura naiyAyika yA bauddha prativAdI karake vaha zadbakA vastubhUta nityapanA yadi dUSita kiyA jA rahA hai to vahIM vAdIkA pakSa hai| kyoMki sAThavIM vArtikake pIche TIkAmeM zakyapana, aprasiddhapana Adi vizeSaNase yukta ho rahe aura jJApaka hetuke viSaya ho rahe ko pakSapanakI vyavasthA kI jA cukI hai| tathA jo zadva Adika vastu isa dUSaNavAdI naiyAyika prativAdI karake anityapana avyApakapana Adika dharmose yukta sAthI jA rahI hai aura vAdI mImAMsakakarake dUSita kI jA rahI hai vahI to prativAdIkA pakSa hai, yaha vyavasthA ho rahI hai / kintu phira vAdIkA sAdhana vazvana karanA pakSa hai, aura prativAdIkA dUSaNa uThAnekA vacana karanA pakSa hai, yaha vyavasthA kara denA ThIka nahIM hai| kyoMki una donoM vAdI prativAdiyoMkA usa sAdhanakathana yA dUSaNakathanameM koI vivAda nahIM hai / isa bAtako bAlaka bhI jAnatA hai ki vAdI apane pakSakI puSTi karegA, pratibAdI usameM dUSaNa lagAyegA / parantu ye pakSa yA pratipakSa kathamapi nahIM ho sakate haiM / yadi una bAdI prativAdiyoMkA usameM vivAda hone lage taba to yathAyogya kahe gaye lakSaNase yukta ho rahA hI pakSa siddha huA / isa kAraNa aise usa pakSakI siddhi ho jAnese hI ekakA jaya aura donoMmeMse dUsare ekakA parAjaya honA vyavasthita ho jAtA hai / kintu phira kevala asAdhanAMgakA kathana karadenA vAdIkA nigraha aura prativAdIkA vijaya nahIM hai / athavA kevaLa doSoMkA utthAna nahIM karanA hI prativAdIkA nigraha aura vAdIkA jaya nahIM hai / hAM, pakSasiddhi ke avinAbhAvI ho rahe sAdhanAMgakA to avacana karanA vAdIkA nigrahasthAna hai / yaha prativAdIke dvArA apane nija pratipakSakI siddhi honepara hI hogA / ataH isa tatvakA nivAraNa hamAre dvArA nahIM kiyA jArahA hI hai / usI bAtako zrI vidyAnanda svAmI spaSTa kara dikhalAyeM dete haiM / 1 pakSasidhyavinAbhAvi sAdhanAvacanaM tataH / nigraho vAdinaH siddhaH svapakSe prativAdini // 69 //
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha zlokavArtike tisa kAraNase siddha ho jAtA hai ki prativAdIke svapakSakI siddhi ho cukane para yadi pakSasiddhike avinAbhAvI sAdhanoMkA akathana vAdI dvArA kiyA jAyagA to vAdIkA nigraha banA banAyA hai| koI DhIla nahIM hai / 332 sAmarthyAt prativAdinaH saddRSaNAnudbhAvanaM nigrahAdhikaraNaM vAdinaH pakSasiddhau satyAmityavagaMtavyaM / vinA kahe hI isa vArtikakI sAmarthya se yaha tattva bhI samajha lenA cAhiye ki zreSTha dUSaNa nahIM uThAnA, prativAdIkA nigrahasthAna hai / kintu vAdIke pakSakI siddhi ho cukanepara yaha niyama lAgU hogA anyathA nahIM / yaha bhalI bhAMti samajha lenA cAhiye / tathA vAdinaM sAdhanamAtraM bruvANamapi prativAdI kathaM jayatItyAha / kevala sAdhanako hI kaha rahe vAdIko bhI malA prativAdI kaise jIta letA hai ? isa prakAra jijJAsA honepara AcArya mahArAja samAdhAna kahate haiM / viruddhasAdhanodbhAvI prativAdItaraM jayet / tathA svapakSasaMsiddhervidhAnaM tena tattvataH // 70 // hetuoM dvArA apane pakSakI siddhiko kaha rahe vAdIke hetumeM viruddhahetvAbhAsa doSako uThAneCar prativAdI nIce ho rahe dUsare vAdIko tisa prakAra svapakSakI maLe prakAra siddhi karanese jIta DhegA / tisa kAraNa vAstavika rUpase svapakSa siddhikA vidhAna karanA atyAvazyaka hai / dUSaNAMtaramudbhAvya svapakSaM sAdhayan svayaM / jayatyevAnyathA tasya na jayo na parAjayaH // 71 // anya dUSaNoMko uThAkara prativAdI apane pakSakI siddhiko svayaM karatA huA hI vAdIko jItatA hai / anyathA yAnI svapakSakI siddhi nahIM karanepara to usa prativAdIkI na jIta hogI aura na parAjaya hogA yaha niyama samajho / yaca dharmakIrtinAbhyadhAyi sAdhanaM siddhistadaMgaM trirUpaM liMgaM tasyAvacanaM vAdino nigrahasthAnaM / tathA sAdhanasya trirUpaliMgasyAGgaM samarthanaM vyatirekanizcayanirUpaNAt, tasya vipakSe vAdhakapramANavacanasya hetoH samarthanatvAt tasyAvacanaM vAdino nigrahasthAnamiti ca naiyAyikasyApi samAnamityAha /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH aura bhI bauddhamata anuyAyI dharmakIrtine jo yoM kahA thA ki asAdhanAGga vacanakA artha yaha hai ki sAdhana yAnI siddhi usakA aGga yAnI kAraNa tIna rUpavAlA jJApaka hetu hai| usa trirUpaliMgakA kathana nahIM karanA vAdIkA nigrahasthAna hai / arthAt-pakSamasva, sapakSa sattva aura vipakSavyAvRtti ye tIna svarUpa hetuke mAne gaye haiN| anumAnake pratijJA, hetu, udAharaNa, ye tIna aMga haiN| vAdI yadi svapakSasiddhike liye tIna rUpabALe hetukA kathana nahIM karegA to usakA niprahasthAna ho jaaygaa| tathA "asAdhanAMga vacanakA" dUsarA artha yaha hai ki sAdhana yAnI tIna rUpabAlA liMga usakA aMga samarthana hai| vyatirekanizcayakA nirUpaNa karanA honese usa hetukA vipakSameM vAdhaka pramANake vacanako samarthana kahate haiN| usa samarthanakA kathana nahIM karanA vAdIkA nigrahasthAna hai| bhAvArtha-"hetoH sAdhyena vyAptiM prasAdhya pakSe sattvapradarzanaM samarthanaM " sAdhyake abhAva honepara hetukA amAva dikhalAyA jAnA vyatireka hai / hetukI sAdhyake sAtha vyAptiko sAdhakara dhImeM usa hetukA astitva sAdha denA samarthana hai / yaha anvaya mukhase samarthana huA aura vyatirekake nizcayakA nirUpaNa karanese vipakSameM bAdhaka pramANakA kathana karanA bhI vyatireka mukhase samarthana hai / yadi vAdI isa vyatireka mukhase kiye gaye samarthanakA nirUpaNa nahIM karegA to vAdIkA nigrahasthAna ho jAyagA / isa prakAra bauddha AcArya dharmakIrtike kaha cukanepara zrI vidyAnanda AcArya kahate haiM ki vaha kathana to naiyAyikako bhI samAnarUpase lAgU hogA / isI bAtako vArtika dvArA zrI vidyAnanda bAcArya spaSTa kahate haiN| sveSTArthasiddharaMgasya tryaMzahetorabhASaNaM / tasyAsamarthanaM cApi vAdino nigraho yathA // 72 // paMcAvayavaliMgasyAbhASaNaM na tathaiva kim / tasyAsamarthanaM cApi srvthaapyvishesstH||73|| apane iSTa arthakI siddhike aMga ho rahe tIna aMzavAle hetukA akathana karanA tathA usa tIna aMzavALe hetukA samarthana nahIM karanA jisa prakAra vAdIkA nigrahasthAna (parAjaya ) hai, usI prakAra hama naiyAyikoMke mAne huye pAMca avayavavALe hetukA abhASaNa aura usa pAMca avayavavAle hetukA samarthana nahIM karanA bhI kyoM nahIM vAdIkA nigrahasthAna hogA / sabhI prakAroMse bauddhoMkI yojanA se naiyAyikoMke yojanAmeM koI vizeSatA nahIM hai / bhAvArtha-bauddha yadi tIna aMgavALe hetukA kathana nahIM karanA vAdIkA nigrahasthAna batAyeMge to naiyAyika pakSasattva, sapakSasattva, vipakSavyAvRtti, babAdhita viSayatva, asatpratipakSatva ina pAMca avayavoMse sahita ho rahe hetukA nahIM kathana karanA yA samarthana nahIM karanA nigrahasthAna batAdeMge / asiddha, viruddha, vyabhicArI, bAdhita, satpratipakSa, ina pAMca
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 tatvArtha lokavArtike hetvAbhAsoM ke nivAraNa artha hetuke pAMca avayavoMkA svIkAra karanA atyAvazyaka hai aura anumAna ke pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya, nigamana, ina pAMca avayavoMkA mAnanA anivArya hai / aisI dazA meM hetuke tIna hI rUpoMkA kathana yA samarthana karanevAle bauddhoMkA naiyAyikoM ke mata anusAra sarvadA nigraha hotA rahegA / isI prakAra koI anya paNDita yadi bhAgAsiddha, AzrayAsiddha, pratijJArthaikadezAsiddha, azakyatva, anabhipretatva Adi doSoMke dUra karaneke liye hetuke rUpa pAMcase bhI adhika ATha, nau kara deM, taba to bauddha aura naiyAyika, donoM sadA nigRhIta hote raheMge / apane manamAnI hetuke aMgoM kI saMkhyAko gaDhakara yadi dUsaroMkA nigraha karAyA jAya, taba to baDI avyavasthA phaila jAvegI / yahAM AcAryoMne bauddhoMke anudAtta vicAroMkA naiyAyikoMke mAntavya anusAra nivAraNa kara diyA hai / dUsaroMke matake khaNDanakA yaha upAya acchA hai / nanu ca na saugatasya paMcAvayavasAdhanasya tatsamarthanasya vADavacanaM tatra nigamanAMtasya sAmarthyAdgamyamAnatvAt tadvacanasya punaruktatvenA phalatvAdityapi na saMgatamityAha / bauddha apane matakA avadhAraNa karate haiM ki pAMca avayavavAle hetukA athavA usake samarthanakA kathana nahIM karanA koI bauddhakA nigrahasthAna nahIM hai| kyoMki vahAM nigamanaparyanta avayavoMkA vinA kahe tukI sAmarthya se hI arthApattidvArA jJAna kara liyA jAtA hai / usa gamyamAnakA bhI yadi kathana kiyA jAyagA to punarukta ho jAneke kAraNa vaha niSphaLa ( vyartha ) paDegA / ataH bauddhoMke Upara naiyAyikoM kA kaTAkSa cala nahIM sakatA hai / atra AcArya kahate haiM ki yaha bauddhoM kA kahanA bhI pUrvApara saMgatiko liye huye nahIM hai / isa bAtakA granthakAra vArttikadvArA kathana karate haiM / sAmarthyAdgamyamAnasya nigamasya vaco yathA / pakSadharmopasaMhAravacanaM ca tathA'phalam // 74 // jisa prakAra ki samarthita hetukI sAmarthya se binA kahe huye hI jAne jA rahe nigamana avayava kA kathana karanA niSphaLa hai, usI prakAra pakSameM varta rahe hetuke upasaMhArarUpa upanayakA kathana karanA bhI aphala paDegA / arthAt - bauddhoMne upanayakA vacana sthAna sthAnapara kiyA hai| yadi gamyamAnakA kathana karanA naiyAyikoMkA vyartha hai, to bauddhoMke upanayakA kathana bhI nirarthaka paDegA / aisI dazAmeM bauddhoM ke Upara punarukta yA nirarthaka nigrahasthAna uThAyA jA sakatA hai| nanu ca pakSadharmopasaMhArasya sAmarthyAdgamyamAnasyApi hetorapakSadharmatvenAsiddhatvasya vyavacchedaH phalamastIti yuktaM tadvacanamanumanyate yatsattatsarva kSaNikaM yathA ghaTaH saMca zabda iti / tarhi nigamanasyApi pratijJAhetUdAharaNopanayAnAmekArthatvopadarzanaM phalamasti tadvacanamapi yuktimadevetyAha /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAyacintAmaNiH bauddha punaH apane usI siddhAntako jamAneke liye avadhAraNa karate haiM ki pakSa dharmopasaMhArarUpa upanayakA kahe vinA yadyapi sAmarthya se jJAna kara liyA jAtA hai| phira bhI kisIko pakSameM vRttipanA nahIM honeke kAraNa yadi hetuke svarUpAsiddha hetvAbhAsapanekI zaMkA ho jAya to usa masiddhapamakA vyavaccheda karanA upanaya kathanakA phaLa vidyamAna hai / isa kAraNa usa pakSadharmopasaMhArakA kathana karanA yukta mAnA jA rahA hai| dekhiye " sarva kSaNika satvAta " sabhI padArtha kSaNika haiM, satpanA honese, isa anumAnameM jo jo sat haiM, ve sabhI kSaNika haiM jaise ki ghaDA, dIpakalikA, bijalI, Adika / yoM anvaya dRSTAnta dikhAte huye zabda bhI sattva hetuvAlA hai| yaha upanaya vAkya kahA hai| upanaya kathana karanese hetukA pakSameM Thahara jAnA honeke kAraNa svarUpasiddhikA vyavaccheda ho jAtA hai / yoM bauddhoMke kahanepara to naiyAyikako sahArA dete huye AcArya kahate haiM ki taba to bhaLe hI nigamana nAmaka pAMcaveM avayavakA yoM hI vinA kahe jJAna ho jAya, phira bhI pratitrA, hetu, udAharaNa, upanaya ina cAra avayavoMkA eka hI sAdhya viSayakI sAdhanA rUpa prayojanako dikhalAnA nigamanakA phala hai| yAnI pahile cAroM hI avayava antameM saba nigamanameM girate haiN| jaise ki pAnI nipAnameM jamA ho jAtA hai / yA sUne khalihAnameM bAra, yuvA, vRddha kabUtara eka sAtha girate haiN| "vRddhA yuvAnaH, zizavaH, kapotAH, khale yathAmI yugapatpataMti, tathaiva sarve yugapatpadArthAH, paraspareNAnvayino bhavanti " / usI prakAra sabakA dhyeya nigamanasiddhi hai / ataH usa nigamanakA kathana karanA bhI yukti sahita hI hai / isa bAtako zrI vidyAnanda AcArya vArtika dvArA kahate haiM / usako avadhAna lagAkara suniye / tasyAsiddhatvavicchiciH phalaM hetoryathA tathA / nigamasya pratijJAnAghekArthatvopadarzanam // 75 // jisa prakAra usa upanayakA phala hetuke asiddha hetvAbhAsapanakA viccheda karanA hai, usI prakAra nigamanakA phala pratijJA, hetu Adi cAra avayavoMkA eka prayojanasahitapanA dikhalAnA hai| arthAt-vyartha paDate huye bhI upanayako bauddhoMne yadi sArthaka banAyA hai to cAroM avayavoMkA eka usI sAdhyakA nirNaya karanA prayojana nigamanakA hai / ataH pAMcoM avayavoMkA kathama bAvazyaka hai, anyathA nigraha hogaa| na hi pratijJAdInAmekArthatvopadarzanamaMtareNa saMgatatvamupapadyate bhinnaviSayapratijJAdivat / - dekho,pratijJA, hetu, udAharaNa AdikoMkA eka hI arthapanako dikhalAye binA unakI parasparameM saMgati nahIM banatI hai / jaise ki mina mina sAdhyako viSaya karanevAle pratijJA, hetu, bhAdikI saMgati nahIM bana pAtI hai / bhAvArtha-" zaro'nityaH " zabda anitya hai, yaha pratijJA kI jAya
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 tatvAryazlokavArtike "" "" " vanhimAn dhUmAtakA dhUma hetu " pakaDa kiyAjAya " jo jo rasavAm haiM ve ve rUpavAn haiM jaise ki Amraphala, yaha udAharaNa kahIMkA uThA liyA jAya aura " chAyAse vyApya ho rahe chatra hetuse yukta yaha sthAna hai, yaha kahIMkA upanaya joDa diyA jAya, tisa kAraNa AtmA avyApaka hai, yaha kahIM kA nigamana uThA liyA jAya, aise bhinna bhinna pratijJA AdikI jaisI eka hI arthako sAdhane meM saMgati nahIM baiThatI hai, usI prakAra nigamanako kahe vinA samIcIna anumAnake cAroM avayavoMkI bhI eka arthako sAdhane ke liye saMgati nahIM milegI / cAroM avayava idhara udhara mAre mAre phireMge, ataH upanayase bhI acchA prayojana nigamanakA sabako eka meM anvita karadenA hai / tathA pratijJAtaH sAdhyasiddhau hetvAdivacanamanarthakaM syAdanyathA tasyA na sAdhanAMgateti yaduktaM tadapi svamataghAtidharmakIrterityAha / tathA bauddhoMne eka sthAnapara yaha bhI Agraha kiyA hai ki pratipAdya ziSyake anurodhase pratijJA, hetu, Adika jitanA bhI kucha kahA jAyagA vaha sAdhanAMgakA kathana hai / usase nigraha nahIM ho pAtA hai / hAM, yadi usase bhI atirikta bhASaNa kiyA jAyagA to asAdhanAGgakA kathana ho jAnese vAdIkA nigrahasthAna ho jAyagA / jaba ki pratijJAvAkyase hI sAdhyakI siddhi hone lagajAya to hetu dRSTAnta, AdikA, kathana karanA vyartha paDegA / anyathA yAnI pratijJAse sAdhya siddhi ho jAneko nahIM mAnoge to usa pratijJAko sAdhyasiddhikA sAdhaka aMgapanA nahIM bana pAyegA / isa kAraNa hetu, dRSTAnta, Adike kathana bhI kacit vAdake lie nigrahasthAna meM girAnevAle ho jaayeNge| yaha jo bauddhoMne kahA thA vaha bhI dharmakIrti bauddha vidvAn ke nijamatakA ghAta karanevAlA hai, isI bAtako zrI vidyAnanda vArtika dvArA kahate haiM / bAta yaha hai ki vAdIko prativAdI yA ziSyake anurodhase kathana karanekA niyama karanA azakya hai / jItane kI icchA ko liye huye baiThA huA prativAdI cAhe jaise kahanevAle vAdIkI bhartsanA kara sakatA hai ki tumane thoDe aMga kahe haiN| maiM itane svalpa sAdhanAMgoM se sAdhyanirNaya nahIM kara sakatA hUM athavA tumane bahuta sAdhanAMgoM kA nirUpaNa kiyA hai / maiM thoDe hI meM samajhA sakatA thA / kyA maiM nirA mUrkha hUM ! dUsarI bAta yoM hai ki yoM to svArthika pratyayakA kathana yA kahIM kahIM " saMzva zada isa prakAra upanaya vacana bhI atirikta vacana honese parAjaya karAneke liye samartha ho jaaveNge| tabhI to zrI akalaMka devane aSTazatI meM "trilakSaNavacanasamarthanaM ca asAdhanAMgavacanamapajayaprAptiriti vyAhRtaM " hetuke trikakSaNavacanakA samarthana karanA aura asAdhanAMgavacanase parAjaya prApti batalAnA yaha bauddhoMkA nirUpaNa vyAghAta doSase yukta kahA hai / isakA spaSTI karaNa aSTasahasrI meM kiyA hai / " pratijJAtorthasiddhau syAddhetvAdivacanaM vRthA / nAnyathA sAdhanAgatvaM tasyA iti yathaiva tat // 76 //
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 330 tattvArthanizcaye hetodRSTAnto'narthako na kim / sadRSTAntaprayogeSu pravibhAgamudAhRtAH // 77 // pratijJAvAkyase hI arthakI siddhi ho cukanepara punaH hetu AdikakA vacana karanA vRthA paDegA anyathA usa pratijJAko sAdhyasiddhikA aMgapanA nahIM ghaTita hotA hai| jisa hI prakAra bauddha yoM kahate haiM, usa hI prakAra hama kaTAkSa kara sakate haiM ki hetuse hI tattvArthokA nizcaya ho jAnepara punaH dRSTAntakA kathana karanA vyartha kyoM nahIM paDegA ! kintu samIcIna dRSTAntoMse sahita ho rahe prayogoMmeM vibhAga sahita sAdharmya, vaidharmya, dRSTAntoMko kahA gayA hai| satoStiviparItavyatirekatvaM pradarzitavyatirekatvamiti / na ca vaidharmyadRSTAMtadoSAH kvacinnyAyavinizcayAdau pratipAdyAnurodhataH sadRSTAMteSu satpayogeSu savibhAgamudAhRtAna punaH sAdhanAMgatvAniyamAt / tadanudbhAvanaM prativAdino nigrahAdhikaraNaM vAdinA svapakSasyAsAdhanepIti bruvANaH saugato jaDatvena jaDAnapi chalAdinA vyavahArato naiyAyikAn jayet / kiM ca / - vaidharmya dRSTAntakA nirUpaNa karaneke liye vyatireka dikhalAnA paDatA hai| usa sAdhyarUpa arthase atirikta ho rahe viparItake sAtha vyatirekapanA batalA denA hI vyatirekapanakA dikhalA denA hai| isa prakAra diye gaye vaidharmya dRSTAntake doSa kinhIM " nyAyavinizciya, jalpanirNaya " Adi granthoM meM pratipAdyoMke anurodhase dRSTAntasahita samIcIna prayogoMmeM vibhAgasahita bhaheM hI nahIM kahe gaye hoya, kintu phira sAdhanAMgapaneke aniyamase una doSoMkA nirUpaNa nahIM kiyA gayA hai| arthAt-koI prAmANika granthoMmeM zrI akalaMkadevane vaidharmya dRSTAnta yA sAdharmya dRSTAntakA kathana . karanA batAyA hai / tathA unake doSoMkA bhI nirUpaNa kiyA hai| yaha sAdhanAMgapameke aniyamase vyavasthA nahIM kI gayI hai / pratipAyoMke anurodhase cAhe kitane bhI aMgoMko kahA jA sakatA hai| vAdIke dvArA svapakSakI siddhi nahIM kiye jAnepara mI yadi una doSoMkA nahIM uThAnA prativAdIkA nigrahasthAna ho jAtA hai, isa prakAra kaha rahA bauddha to apane jaDapanese una jaDa naiyAyikoMko jIta rahA hai / jo ki chaLa, jAti, Adi karake vidvAnoMmeM vacana vyavahAra kiyA karate haiN| arthAt-vAnavAn AtmAko nahIM mAnanevAle bauddha jaDa haiM / aura jJAnase sarvathA bhinna mAmAko mAnaneke kAraNa naiyAyika jaDa haiM / naiyAyika to chala Adi karake jItanekA abhiprAya rakhatA hai| kintu bauddha to yoM hI parizrama kiye binA vAdIko jitanA cAhatA hai / malA svapakSa siddhike vinA jIta kese ho sakatI hai ! vicAro to shii| yahAMkI paMktiyoMkA vizeSajJa vidvAn gaveSaNApUrvaka vicAra kara leveN| maiMne svakIya alpa kSayopazama anusAra likha diyA hai| zrI vidyAnanda AcArya yahAM dUsarI bAta yaha bhI kahate haiM ki 43
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 tatvArthazvokavArtike satye ca sAdhane prokte vAdinA prativAdinaH / doSAnudbhAvane ca syAnnyakAro vitathepi vA // 78 // prAcye pakSe'kalaMkoktirdvitIye lokabAdhitA / dvayorhi pakSasaMsiddhayabhAve kasya vinigrahaH // 79 // - vAdI vidvAna karake samIcIna nirdoSahetuke bhale prakAra kaha cukanepara aura prativAdIdvArA doSoMkA utthApana nahIM karanepara kyA prativAdIkA tiraskAra hogA ? athavA kyA vAdIke dvArA asatya, sadoSa, hetuke kathana karanepara aura prativAdIkI borase doSoMke nahIM uThAnepara prativAdIkA parAjaya hogA ! btaao| ina do pakSoM se pUrvakA pakSagrahaNa karanepara to zrI akaMlaka devakA niSkalaMka siddhAnta hI kaha diyA jAtA hai| arthAt-vAdIke dvArA samIcIna hetuke prayukta karamepara aura prativAdIke dvArA doSa nahIM uThAye jAnepara niyamase prativAdIkA parAjaya aura vAdIkA jaya ho jaaygaa| yahI syAdvAdiyoMkA niravadha siddhAnta hai / hAM, dUsare pakSakA avalamba lenepara to lokameM jana samudAya karake bAdhA upasthita kara dI jAvegI / kAraNa ki vAdI aura prativAdI donoMke pakSakI bhaLe prakAra siddhi huye vinA bhalA kisakA vizeSa rUpase nigraha kara diyA gayA samajhA jAya ? arthAt-vAdIne jhUThA hetu kahA aura prativAdIne koI doSa nahIM uThAyA aisI dazAmeM donoMke pakSakI siddhi nahIM huI hai| ataH na to prativAdI karake vAdIkA nigraha huA aura na vAdIkarake prativAdI nigraha sthAnako prApta kiyA gayA / phira bhI sadoSa hetuko kahanevAle vAdIkA jaya mAnA jAyagA to aisA nirNaya denA lokameM bAdhita pddegaa| isa kAraNa svapakSakI siddhi karate huye vAdI karake doSoMko nahIM uThAnevALe prativAdIkA tiraskAra prApta hojAnA mAnanA cAhiye aisA jaina siddhAnta hai| atrAnye pAhuriSTaM nastathA nigrahaNaM dvyoH| tattvajJAnoktisAmarthyazUnyatvasyAvizeSataH // 8 // yathopAttAparijJAnaM sAdhanAbhAsavAdinaH / tathA saddaSaNAjJAnaM doSAnudbhAvinaH samaM // 81 // isa dvitIya pakSake viSayameM anya koI vidvAn apane matako acchA samajhate huye yoM kaha rahe haiM ki tisa prakAra vAdIke dvArA jhUThA hetu prayukta kiye jAnepara aura prativAdI dvArA doSa nahIM uThAnepara donoM vAdI prativAdiyoMkA nigraha ho jAnA hamAre yahAM iSTa kiyA gayA hai| kyoMki tattvajJAnapUrvaka kathana karanekI sAmarthyase rahitapanA donoM vAdI prativAdiyoM ke vidyamAna hai|
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH ....................... koI vizeSatA nahIM hai / jisa prakAra hetvAbhAsa yAnI jhUThe hetukA prayoga karanevAle vAdIko grahaNa kiye gaye svakIya pakSakA parijJAna nahIM hai / tabhI to vaha asatya hetukA prayoga kara gayA hai / tisI prakAra doSako nahIM uThAnevAle prativAdIko samIcIna dUSaNakA jJAna nahIM hai / isa prakAra apane apane kartavya ho rahe tattvajJAnapUrvaka kathana karanekI sAmarthyase rahitapanA donoMke samAna hai| jAnatopi sabhAbhIteranyato vA kutazcana / doSAnuddhAvanaM yadvatsAdhanAbhAsavAk tathA // 81 // yadi koI prativAdIkA pakSapAta karatA huA yoM kaheM ki aneka vidvAnoMkI sabhAkA Dara laga jAnese athavA anya kisI bhI kAraNase prativAdI doSoMko jAmatA huA bhI vAdIke hetumeM doSa nahIM uThA rahA hai / isa kaTAkSakA anya vidvAn TakAsA uttara dete huye yoM nivAraNa kara dete haiM ki jisa prakAra prativAdIke liye yaha pakSapAta kiyA jAtA hai, usI prakAra vAdIke liye bhI pakSapAta ho sakatA hai ki vAdI vidvAn samIcIna hetukA prayoga kara sakatA thaa| kintu sabhAke Darase athavA upasthita vidvAnoMkI parIkSaNA karaneke abhiprAyase yA sadoSa hetuse bhI nirbala pakSakI siddhi kara denekA pANDitya pradarzana karaneke Adi kisI bhI kAraNase vaha vAdI hetvAbhAsakA nirUpaNa kara rahA hai| isa prakAra to donoMke tatvajJAnapUrvaka kathana karanekI sAmarthyakA nirvAha kiyA jA sakatA hai| doSAnudbhAvane tu syAdvAdinA prativAdine / parasya nigrahastena nirAkaraNataH sphuTam // 82 // anyonyazaktinirghAtApekSayA hi jyetr-| vyavasthA vAdinoH siddhA nAnyathAtiprasaMgataH // 83 // vAdI karake prativAdIke liye doSoMkA utthApana nahIM karanepara usa karake dUsarekA nigraha to spaSTarUpase parapakSakA nirAkaraNa kara denese hogA, anyathA nahIM / ataH parasparameM eka dUsarekI zaktikA vighAta karanekI apekSAse hI vAdI prativAdiyoMke jaya aura parAjayakI vyavasthA siddha ho rahI hai| anya prakAroMse jaya yA parAjayakI vyavasthA nahIM samajhanA / kyoMki atiprasaMga doSa ho jAvegA / bhAvArtha"atrAnye " yahAMse lekara pAMca kAskiAoMmeM anya vidvAnoMkA mantabya yaha dhvanita hotA hai ki jita kisI bhI prakArase vAdI yA prativAdIkI zaktikA vizeSaghAta ho jAnese prativAdI yA vAdIkA jaya mAna lenA caahiye| ityetaddarvidagdhatve ceSTitaM prakaTaM na tu / vAdinaH kIrtikAri syAdevaM mAdhyasthahAnitaH // 84 //
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 tatvAryakokavArtika mmmmmmmmmmmmmmm aba AcArya mahArAja ukta anya vidvAnoMke prati kahate haiM ki isa prakAra yaha andha vidvAnoMkA kathana karanA to apane durvidagdhapaneke nimitta hI prakaTarUpase ceSTA karanA hai| maLe prakAra samajhAnepara bhI mithyA Agrahavaza apane jhUThe pakSakA korA abhimAna kara satyapakSakA grahaNa nahIM karanA durvidagdhapanA hai| kisI bhI anTasanTa upAyase prativAdIkI zaktikA vighAta karanA yaha prayatna to bAdIkI kIrtiko karanevAlA nahIM hai / isa prakAra nidha prayatna karanese anya taTastha baiThe huye sabhya puruSoM ke madhyasthapanekI bhI hAni ho jAtI hai / arthAt-AMkhameM aMgulI karanA, marmasthaloMmeM bAghAta pahuMcA denA, Adi anucita upAyoMse yuddha ( kustI ) karanevAle malla yA pratimallako jaise madhyastha puruSa niSiddha kara dete haiM, isI prakAra ayukta upAyose jaya lUTanevALe vAdIkA madhyasthoM dvArA nikRSTa mArga chur3A denA cAhiye thA / yadi madhyastha jana vAdIke anucita abhinaya (tamAzA) ko cupa hokara dekha rahe haiM, aisI dazAmeM una pakSapAtiyoMke madhyasthapanakI hatyA ho jAtI hai| doSAnudbhAvanAkhyAnAdyathA prniraakRtiH| tathaiva vAdinA svasya dRSTA kA na tiraskRtiH // 85 // prativAdI dvArA doSoMke nahIM uThAye jAnekA kathana kara denese jisa prakAra dUsare prativAdIkA nirAkaraNa ( parAjaya ) honA mAna liyA gayA hai, usa hI prakAra apane mAna liye gaye vAdIkA bhI tiraskAra ho rahA kyA nahIM dekhA gayA hai ? kyoMki vAdIne samIcIna hetu nahIM kahA thaa| yaha vAdIkA tiraskAra karaneke liye paryApta hai| doSAnudbhAvanAdekaM nyakkurvati sabhAsadaH / sAdhanAnuktito nAnyamityaho tetisajanAH // 86 // prAcArya kahate haiM ki sabhAmeM baiThe huye madhyastha puruSa donoM vAdI prativAdiyoMmeMse eka pratibAdIkA to nyakAra ( tiraskAra ) kara dete haiM, kintu samIcIna sAdhanakA nahIM kathana karanese dUsare vAdIkA tiraskAra nahIM karate haiM, aisI buddhapane kI kriyA karanepara hameM unake Upara Acarya AtA hai| upahAsase kahanA paDatA hai ki ve sabhya puruSa AvazyakatAse adhika sajjana hai| yAnI parama mUrkha haiN| jo ki pakSapAtavaza vAdIke prayukta kiye gaye hetvAbhAsakA lakSya nahIM rakhakara prativAdIkA doSa nahIM uThAne ke kAraNa vAdI dvArA parAjaya karAye dete haiN| aise sabhAsadoMse nyAyakI prApti honA basambhava hai / sajjanatAkA atikramaNa karanevAloMse niSpakSa nyAya nahIM ho pAtA hai| atra pareSAmAkUtamupadarya vicArayati / isa prakaraNameM zrI vidyAnanda AcArya dUsare vidvAnoMkI svamantavyapuSTikI ceSTAko dikhalAkara vicAra karate haiN| so suniye /
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH pakSasiddhivihInatvAdekasyAtra parAjaye / parasyApi na kiM nu syAjjayopyanyatarasya nu // 87 // tathA caikasya yugapatsyAtAM jayaparAjayau / pakSasiddhItarAtmatvAttayoH sarvatra lokavat // 88 // chaha kArikAoM dvArA apara vidvAn apane mantavyako dikhalAte haiM ki yahAM apane pakSakI siddhise rahita ho jAne ke kAraNa yadi eka ( prativAdI ) kA parAjaya ho jAnA iSTa kara liyA jAyagA to dUsare (vAdI) kA bhI parAjaya kyoM nahIM ho jaavegaa| kyoMki sAdhanAbhAsako kahane vAlA vAdI aura doSoMko nahIM uThAnevAlA pratibAdI donoM hI apane apane pakSakI siddhise rahita hote huye bhI eka ( vAdI ) kA jaya honA mAnoge to donoMmeMse bace huye anya eka ( prativAdI ) kA bhI jaya kyoM nahIM mAna liyA jAve ? aura tisa prakAra honepara eka hI vAdI yA pratikAdI eka samaya meM eka sAtha jaya parAjaya donoM ho jAveMge / kyoMki lokameM jaise jaya parAjayakI vyavasthA prasiddha hai, usI prakAra sabhI zAstrIya sthAnoM meM bhI svapakSakI siddhi kara denese jaya ho jAnA aura pakSasiddhi nahIM ho jAnese parAjaya prApti ho jAnA vyavasthita hai / ve jaya aura parAjaya pakSasiddhi aura pakSakI asiddhisvarUpa hI to haiM / tadekasya pareNeha nirAkaraNameva naH / parAjayo vicAreSu pakSAsiddhistu sA ka nuH // 89 // parAjayapratiSThAnamapekSya pratiyoginAM / loke hi dRzyate yAka siddhaM zAstrepi tAdRzam // 90 // 341 tisa kAraNa dUsare vidvAn karake eka vAdI yA prativAdIkA nirAkaraNa ho jAnA hI hamAre yahAM ekakA vicAroMmeM parAjaya mAnA gayA hai| aisI dazA meM kisI eka manuSyake pakSakI vaha asiddhi to kaha rahI ? apane pratikUla ho rahe pratiyogI puruSoMkI apekSA kara jisa prakAra kokameM parAjaya prAptikI pratiSThA dekhI jA rahI hai| usI prakAra zAstra meM bhI parAjaya pratiSThA siddha hai / isa viSaya meM laukika mArga aura zAstrIya mArga donoM ekase haiM / siddhyabhAvaH punardRSTaH satyapi pratiyogini / sAdhanAbhAvataH zUnye satyapi ca sa jAtucit // 91 //
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacokavArtike tannirAkRtisAmarthyazUnye vAdamakurvati / parAjayastatastasya prApta ityapare viduH // 92 // pratikUla kahanevAle pratiyogI manuSya ke honepara bhI punaH samIcIna hetukA abhAva ho jAnese siddhikA abhAva dekhA gayA hai / aura kabhI kabhI pratiyogIkA sarvathA abhAva ho jAnepara bhI vaha siddhikA abhAva dekhA gayA hai / tisa kAraNa yaha siddha hojAtA hai ki usa pratiyogI ke nirAkaraNa karane kI sAmarthya se zUnya honepara vAdako nahIM karanevAle manuSya ke honepara usase usakA parAjaya prApta ho jAtA hai / bhAvArtha - dUsareko anyake nirAkaraNakI sAmarthya se rahita kara diyA jAya, vaha manuSya vAda karane yogya nahIM rahe, taba usakA parAjaya mAnA jAvegA / isa prakAra koI dUsare vidvAn apane manameM samajha baiThe haiM / aba AcArya mahArAja inakA samAdhAna karate haiM / 342 tatredaM ciMtyate tAvattannirAkaraNaM kimu / nirmukhIkaraNaM kiM vA vAgmistattattvadUSaNam // 93 // nAtrAdikalpanA yuktA parAnugrAhiNAM satAM / nirmukhIkaraNAvRtte bodhisattvAdivatkacit // 94 // una para vidvAnoMke ukta abhimatapara aba yaha vicAra calAyA jAtA hai ki unhoMne jo pahile yaha kahA thA ki dUsare karake ekakA nirAkaraNa ho jAnA hI hamAre yahAM parAjaya mAnA gayA hai / isameM hamArA yaha prazna hai ki usake nirAkaraNakA artha kyA, usako bolanevAle mukhase rahita ( cupa ) kara denA hai ? athavA kyA sayukta vacanoMdvArA usake abhISTa tattvameM dUSaNa pradAna karanA hai ! batAo / ina donoM pakSoMmeMse Adike pakSa kI kalpanA karanA to yuktipUrNa nahIM hai| kyoMki zAntipremI vidvAn mAne gaye bodhisatva Adika vidvAnoMke samAna dUsaroMke Upara anugraha karanevAle sajjana puruSoMkI kahIM bhI kisIko cupa karaneke liye pravRtti nahIM hotI hai / arthAt - bauddhoM ke yahAM bodhisattva Adika puruSoMkI pravRtti sarva prANiyoMke sAtha vAtsalyabhAva rakhanevAlI svIkAra kI hai| usI prakAra sarva kRpAlu tattva nirNAyakoMkI pravRtti prANiyoM ke jJAna sampAdanArtha hai / jaise taise kisI bhI upAyase dUsaroMkA mukha rokane ( banda ) ke liye nahIM hotI hai| dvitIya kalpanAyAM tu pakSasiddheH parAjayaH / sarvasya vacanaistattvadUSaNe pratiyoginAm / / 95 / /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAyacintAmaNiH siddhayabhAvastu yoginAmasati pratiyogini / sAdhanAbhAvatastatra kathaM vAde parAjayaH // 96 // yadi yuktipUrNa vacanoMkarake usake mAne huye tattvoMmeM dUSaNa denA isa prakAra dUsare pakSakI kalpanA karanepara to yaha jenasiddhAnta hI prApta ho jAtA hai ki svakIya pakSakI siddhi karanese aura samIcIna vacanoM karake dUsare pratikUla vAdiyoM ke mAne huye tattvoMmeM dUSaNa denepara hI anya sabakA parAjaya ho sakatA hai / arthAt-apane pakSakI siddhi aura dUsareke tattvoMmeM doSa denepara hI apanA jaya aura dUsarekA parAjaya honA vyavasthita hai / yahI akalaMkasiddhAnta hai / Apane jo " siddhayamAva punadRSTaH satyapi pratiyogini " isa kArikAdvArA kahA thA, usameM hamArA yaha kahanA hai ki pratiyogI prativAdIke nahIM honepara yoga rakhanevAle vAdiyoMke pAsa samIcIna sAdhanakA abhAva hojAnese to vAdIke pakSakI siddhikA abhAva hai| usa dazAmeM vAdIke dvArA prativAdIkA bAdameM bhalA parAjaya kaise ho sakatA hai ? arthAt-nahIM / yadaiva vAdinoH pakSapratipakSaparigrahaH / rAjanvati sadekasya pakSAsiddhistathaiva hi // 97 // sA tatra vAdinA samyak sAdhanoktervibhAvyate / tUSNIbhAvAca nAnyatra nAnyadetyakalaMkavAk // 98 // jisa hI kALameM samucita rAjAke sabhApati honepara samIcIna rAjA, prajAse, yukta ho rahe dezameM vAdI aura prativAdIke pakSa aura pratipakSakA parigraha ho rahA hai| vahAM eka vAdIke samIcIna pakSakI siddhi ho jAnepara usI samaya dUsare prativAdIkA tisa hI prakAra pakSaM asiddha ho jAtA hai, aisA niyama hai / usa avasarapara vAdIke dvArA samIcIna sAdhanakA kathana karanese aura prativAdIke cupa ho jAnese vaha prativAdIke pakSakI asiddhi vicAra lI jAtI hai| anya sthaloMmeM aura anya kAloMmeM pakSakI basiddhi nahIM, isa prakAra zrI akalaMkadeva svAmIkA nirdoSa siddhAnta vAkya hai| tUSNIMbhAvothavA doSAnAsaktiH satyasAdhane / vAdinokte parasyeSTA pakSasiddhirna cAnyathA // 99 // ___vAdIke dvArA kahe gaye satya hetumeM prativAdIkA cupa raha jAnA athavA satya hetumeM doSoMkA prasaMga nahIM uThAnA hI dUsare vAdIkI pakSa siddhi iSTa kI gayI hai / anya prakAroMse koI pakSasiddhikI vyavasthA nahIM mAnI gayI hai|
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315 tattvAryazokavArtike kasya cittattvasaMsidhyapratikSepo nirAkRteH / kIrtiH parAjayovazyamakIrtiditi sthitam // 10 // yoM mAnanepara kisI bhI vAdI yA prativAdIke abhISTa tattvoMkI bhaLe prakAra siddhi karanemeM koI AkSepa nahIM pAtA hai| dUsareke pakSakA nirAkaraNa karanese ekakI yazaskIrti hotI hai, aura dUsarekA parAjaya hotA hai, jo ki avazya hI apakIrtiko karanevAlA hai| ataH svapakSakI siddhi karanA aura parapakSa kA nirAkaraNa karanA hI jayakA kAraNa hai / isa karttavyako nahIM karane mALe vAdI yA prativAdIkA nigrahasthAna ho jAtA hai / yaha siddhAnta vyavasthita huaa| asAdhanAMgavacanamadoSodbhAvanaM dvyoH| na yuktaM nigrahasthAnaM saMdhAhAnyAdivattataH // 101 // tisa kAraNase yaha bAta AI ki bauddhoMke dvArA mAnA gayA asAdhanAMgavacana aura badoSodbhAvana donoMkA nigrahasthAna yaha unakA kathana yukta nahIM hai| jaise ki naiyAyikoM dvArA mAne gaye pratijJAhAni, pratijJAntara Adika nigraha sthAnoMkA uThAyA jAnA samucita nahIM hai / bhAvArtha-vAdIko apane pakSasiddhike aMgoMkA kathana karanA Avazyaka hai / yadi vAdI sAdhanake aMgoMko nahIM kaha rahA hai, athavA asAdhanake aMgoMko kaha rahA hai, to vaha vAdIkA nigrahasthAna hai tathA prativAdIkA kArya vAdIke hetuoMmeM doSa utthApana karanA hai / yadi prativAdI apane karttavyase vimukha hokara doSoMko nahIM uThA rahA hai, yA nahIM lAgU honevAle kudoSoMko uThA rahA hai, to yaha prativAdIkA nigraha sthAna hai / aba AcArya kahate haiM ki yaha bauddhoM dvArA mAnI gavI nigrahasthAnakI vyavasthA kisI prakAra prazasta nahIM hai| jaise ki naiyAthikoMke nibRhasthAnoMkI vyavasthA ThIka nahIM hai| ke punaste pratijJAhAnyAdaya ime kathyaMte ? pratijJAhAniH, pratijJAMtaraM, pratijJAviroSaH, pratijJAsaMnyAsaH, hetvaMtaraM,adhotaraM, nirarthaka, avijJAtAthai, apArthakaM, aprAptakAlaM, punaruktaM, ananubhASaNaM, ajJAnaM, apratibhA, paryanuyogyAnupekSaNaM, niranuyojyAnuyogaH, vikSepA, matAnujJA, nyUnaM, adhikaM, apasiddhAntA, hetvAbhAsaH, chalaM, jAtiriti / tatra pratijJAhAninigrahasthAnaM kathamayuktamityAha / kisI vinita ziSyakA prazna hai ki ve punaH naiyAyikoM dvArA kalpita kiye gaye pratijJAhAni Adika nigrahasthAna kaunase hai ! isake uttarameM AcArya mahArAja kahate haiM ki ve nigrahasthAna hamAre dvArA anuvAda rUpase ve kahe jA rahe haiM / so suno, pratijJAhAni 1 pratijJAntara 2 pratizAvirodha 3 pratijJAsanyAsa 4 hetvantara 5 arthAntara 6 nirarthakaM 7 avijJAtArtha 8 apArthaka 9
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH Hinment .................................................. .................................. nomenam aprAptakAla 10 punarukta 11 ananubhASaNa 12 ajJAna 13 apratimA 14 paryanuyogyAnupekSaNaM 15 niranuyojyAmuyoga 16 vikSepa 17 matAnujJA 18 nyUna 19 adhika 20 apasiddhAnta 21 hetvAbhAsa 22 chaLa 23 jAti 24 isa prakAra haiM / naiyAyikoMne pramANa, prameya, Adi solaha mUla padArtha mAne haiN| unameM hetvAbhAsa, chala, aura jAti padArtha bhI parigaNita haiM / chala aura jAtikA pRthak vyAkhyAna kara tathA hetvAbhAsako nigrahasthAnoMke pratipAdaka sUtrameM gimA denese nigrahasthAna bAIsa samajhe jAte haiN| inake lakSaNoMkA nirUpaNa svayaM granthakAra agrima pranthameM kreNge| una nigrahasthAnoMmeM pahile naiyAyikoM dvArA kahA gayA pratijJAhAni nAmaka nigrahasthAna kisa prakAra ayukta hai ! aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI isa prakAra samAdhAna kahate haiM / pratidRSTAMtadharmasya yAnujJA nyAyadarzane / svadRSTAMte matA saiva pratijJAhAniraizvaraiH // 102 // sRSTike kartA IzvarakI upAsanA karanevAle naiyAyikoMne apane gautamIya nyAyadarzanameM pratijJAhAnikA lakSaNa yoM mAnA hai ki apane dRSTAntameM pratikUla pakSa sambandhI dRSTAntake dharmakI jo svIkAratA kara lenA hai vahI pratijJAhAni hai / isakA vyAkhyAna svayaM granthakAra kreNge| pratidRSTAMtadharmAnujJA svadRSTAnte pratijJAhAnirityakSapAdavacanAt / evaM sUtramanUya parIkSaNArthe bhASyamanuSadati / gautama RSike banAye huye nyAyadarzanake pAMcave adhyAyakA dUsarA sUtra akSapAdane yoM kahA hai ki " pratidRSTAntadharmAnujJA svadRSTAnte pratijJAhAniH " isa prakAra gautamake sUtrakA anuvAda kara gautamasUtrapara vAtsyAyanaRSi dvArA kiye gaye bhASyakI parIkSA karaneke liye zrI vidyAnanda svAmI anuvAda karate haiN| gautama RSikA hI dUsarA nAma akSapAda hai| nyAyakoSameM akSapAdakI kathAmeM yoM likhI huI hai ki gautamane apane dvaita pratipAdaka matakA khaNDana karanevAle vedavyAsake AMkhoMse nahIM darzana karane (dekhane) kI pratijJA lelI thI / kintu kucha dina pazcAta advaitavAdakA AdaraNIya rahasya gautamako pratIta huA to ve vedavyAsakA darzana karaneke liye Akulita huye| kintu pratijJA anusArase vadanasthita cakSuSoMse vyAsajIkA darzana nahIM kara sakate the| ataH unhoMne tapasyAke baLase pAMvoMmeM cakSu bnaaii| ina cakSuoMse vyAsakA darzana kiyA "akSiNI athavA akSe pAdayoH yasya sa bakSapAda:" isa prakAra akSapAda zaddhakA vyadhikaraNa bahuvrIhi samAsa kiyA hai / yaha kevaLa kimbadantI hai / jaina siddhAnta anusAra vicArA jAya to pAMvoMme AMkhe nahIM bana sakatI haiN| AMkhoMkI nirvRtti aura upakaraNa vadanapradezameM hI sambhavate haiM / yoM dezAvadhi ( vimaGga ) se bhale hI koI atIndriya pratyakSa kara le, yaha bAta dUsarI hai| 44
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazokavArtike sAdhyadharmaviruddhena dharmeNa pratyavasthite / anyadRSTAMtadharma svadRSTAnte'bhyanujAnataH // 103 // pratijJAhAnirityeva bhASyakArAgraho na vA / prakArAMtaropyasyAH saMbhavAcittavibhramAt // 104 // " nyAyabhASya " meM likhA hai ki " sAdhyadharma pratyanIkena dharmeNa pratyavasthite pratidRSTAnta dharmasvadRSTAnte'bhyanujAnan pratijJAM jahAtIti pratijJAhAniH " apane amISTa sAdhyasvarUpa dharmase viruddha ho rahe dharmakarake pratyavasthAna ( dUSaNa ) uThAnepara anya pratikUla dRSTAntake dharmako apane iSTa dRSTAntameM svIkAra kara lenevAle vAdIkA pratijJAhAni nAmaka nigrahasthAna ho jAtA hai / yaha kathaMcit ucita hai / kintu isa hI prakAra pratijJAhAni ho sakatI hai / anya koI upAya nahIM, aisA bhASyakAra vAtsyAyanakA Agraha karanA ThIka nahIM hai / kyoMki vaktAke cittameM vibhrama ho jAnese yA anya prakAroM karake bhI isa pratijJAhAnike ho jAnekI sambhAvanA hai / saca pUcho to yaha dRSTAntahAni hai| bahutase manuSya apane pakSakI to akSuNNarakSA karate haiN| kintu yahAM vahAMke prakaraNoMkI mastiSkako pacAnevAle vAvadUkoMke sanmukha upekSApUrvaka svIkAratA dedete haiM / tabhI unase piMDa chUTatA hai| vinazvarasvabhAvoyaM zabda aindriyktvtH| yathA ghaTa iti prokte paraH pratyavatiSThate // 105 // dRSTamaMdriyakaM nityaM sAmAnyaM tadvadastu nH| . zaropIti svaliMgasya jJAnAttenApi saMmataM // 106 // kAmaM ghaTopi nityostu sAmAnyaM yadi zAzvataM / ityevaM bhASyamANena pratijJotpAdyate katham // 107 // pratijJAhAni nigrahasthAnakA udAharaNa yoM hai ki yaha zabda ( pakSa ) vinAza ho jAne svabhAvavAlA hai ( sAdhya ) indriyajanya pratyakSa jJAnakA viSaya honese (hetu ) jaise ki ghaDA ( dRSTAnta ) / isa prakAra vAdIke dvArA maLe prakAra kaha cukanepara dUsarA prativAdI pratyavasthAna karatA hai ki indriya janya jJAnakA viSaya sAmAnya to nitya dekhA jA rahA hai / usIke samAna zabda bhI hamAre yahAM nitya ho jAyo, pazcAt isa prakAra apane kahe aindriyikatva liMgake hetvAbhAsapanekA jJAna ho jAmese usa vAdIne bhI vAdakA anta nahIM kara yo sammata kara liyA ki acchI bAta hai| yadi sAmAnya (jAti) nitya hai to yatheSTa rUpase ghaTa bhI nitya ho jAlo / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra kahane
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH vAlA bAdI apane dRSTAnta ghaTakA nityapana svIkAra karatA huA nigamana paryanta pakSako choDa de rahA pratijJAkI hAmi kara detA hai / isa DhaMgase sUtrakA bhASya kaha rahe vAtsyAyanake dvArA bhalA pratijJAhAni kaise upajAI jAtI hai ! " pratijJA hApyate kathaM " pATha acchA dIkhatA hai| bhAvArtha-AcArya kahate haiM ki vAdIne pratidRSTAntake dharmako svadRSTAntameM svIkAra kara liyA hai| pratijJAko to nahIM choDA hai aisI dazAmeM yaha pratijJAhAni bhalA kahAM rahI ? naiyArikoMne aindriyaka padArthoMmeM rahanevAle jAtikA bhI indriyoM ke dvArA pratyakSa honA amISTa kiyA hai| dRSTAMtasya parityAgAtsvahetoH prakRtakSateH / nigamAMtasya pakSasya tyAgAditi mataM yadi // 108 // tathA dRSTAMtahAniH syaatsaakssaadiymnaakulaa| . sAdhyadharmaparityAgAd dRSTAMte sveSTasAdhane // 109 // yadi bhASyakAra vAtsyAyamakA mantavya yoM hoya ki " na khalvayaM sasAdhanasya dRSTAntasya nityatvaM prasajjayanigamanAntameva pakSaM jahAti pakSaM mahat pratijJAM jahAtItyucyate pratijJAzrayatvAt pakSaspeti " yaha sAdhana bAdI hetuse sahita ho rahe ghaTa dRSTAntake nityapaneke prasaMgako svIkAra karatA huA nigamanaparyanta hI pakSako choDa detA hai / yahI nahIM samajhanA, kintu pakSakA parityAga karatA huSA pratijJAkI hAni kara detA hai| kyoMki pakSake Azrayapara pratijJA uThI rahatI hai| pakSake chUTa jAnepara pratijJA chUTa jAtI hai| bhASyakAra mAnate haiM ki dRSTAntakA parityAga hojAnese apane hetuse prakaraNaprApta sAdhyako kSati ho jAtI hai| ataH nigamanaparyanta pakSakA tyAga ho jAnese yaha pratijJAhAni hai / arthAt-dRSTAntakI hAni ho jAnese pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya, nigamana, pAMcoMkI hAni ho jAtI hai / aba AcArya kahate haiM ki taba to sAkSAt AkulatA rahita hotI huI yaha dRSTAntakI hAni hogii| kyoMki apane iSTa sAdhanadvArA sAdha liye gaye ghaTarUpI dRSTAntameM hI anityatvarUpa sAdhya dharmakA parityAga kara diyA gayA hai| pratijJAkA to tyAga nahIM kiyA hai| arthAt-isako pratijJAhAni nahIM kahakara dRSTAntahAni kahanA cAhiye thaa| pAraMparyeNa tu tyAgo hetUpanayayorapi / ra udAharaNahAnI hi nAnayorasti sAdhutA // 11 // nigamasya parityAgaH pakSabAdhepi vA svayaM / tathA ca na pratijJAtahAnireveti saMgatat // 111 //
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike yadi bhASyakArakA yaha abhiprAya hoya ki sAkSAt rUpase bhale hI yaha dRSTAntahAni hoya kintu paramparAse pratijJAkA bhI tyAga ho cukA hai / ataH yaha pratijJAhAni kahI jA sakatI hai / isa prakAra kahane para AcArya kahate haiM ki yoM to hetu aura upanayakI hAni bhI kahI jAnI cAhiye kyoMki udAharaNa ( dRSTAnta ) kI hAni ho jAnepara niyamase ina hetu aura upanayakI samIcInatA sthira nahIM rahapAtI hai / pratijJAsvarUpa pakSakA bAdhA ho jAnepara svayaM nigamanakA parityAga bhI ho 1 jAtA hai / ataH nigamana hAni bhI huI aura tisa prakAra ho jAnepara pratijJA kiye gaye kI hI hAni hai / isa prakAra bhASyakArakA ekAnta Agraha karanA saMgata nahIM hai / 348 pakSatyAgAtpratijJAyAstyAgastasya tadAzriteH / pakSatyAgopi dRSTAntatyAgAditi yadISyate // 112 // hetvAdityAgatopi syAt pratijJAtyajanaM tadA / tataH pakSaparityAgAvizeSAniyamaH kutaH // 113 // yadi bhASyakAra vAtsyAyana yoM iSTa kareM ki pakSakA tyAga ho jAnese pratijJAkA bhI tyAga ho jAtA hai| kyoMki vaha usake Azrita hai, dRSTAntakA tyAga ho jAnese pakSakA tyAga bhI ho gayA hai / isapara AcArya kahate haiM ki taba to hetu, upanaya Adike tyAgase bhI pratijJAkA tyAga ho jAvegA / kyoMki usa hetu Adikake tyAgase pakSakA parityAga kara denA yahAM vahA~ vizeSatAoMse rahita haiN| aisI dazA ho jAnese bhASyakAra dvArA kiyA gayA niyama kaise rakSita raha sakatA hai ? arthAt --jaba hetu Adikake tyAgase bhI pratijJA kI hAni sambhavatI hai to pakSake tyAgase hI pratijJAhAni nAmaka nigrahasthAna ho jAtA hai / yaha niyama to nahIM rahA / sAdhyadharma pratyanIkadharmeNa pratyavasthitaH pratidRSTAMtadharma svadRSTAMtenujAnan pratijJAM jahAtIti pratijJAhAniH / yathA anityaH zabdaH aidiyakatvAt ghaTavaditi bruvan pareNa dRSTadriyakaM sAmAnyaM nityaM kasmAnna tathA zaddha ityevaM pratyavasthitaH / prayuktasya hetorAbhAsatAmavasyannapi kathAvasAnamakurvannizcayamatilaMdhya pratijJAtyAgaM karoti, yadyadriyakaM sAmAnyaM nityaM kAmaM ghaTopi nityostu iti / sa khalvayaM sasAdhanasya dRSTAMtasya nityatvaM prasajjannigamAMtameva pakSaM ca parityajan pratijJAM jahAtItyucyate pratijJAzrayatvAtpakSasyeti bhASyakAramatamAlUnavistIrNamAdarzitam / nyAyabhASyakA dekha bhI hai ki sAdhyasvarUpa dharmake pratikUla ( ulTA ) dharma karake pratyavasthAnako prApta huA vAdI yadi pratikUla dRSTAntake dharmako apane iSTa dRSTAnta meM svIkAra karanekI
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH anumati de detA hai to vaha apanI pUrvameM kI gayI pratijJAko choDa detA hai| isa kAraNa yaha vAdIkA pratijJAhAni nAmaka nigrahasthAna hai| jaise ki zabda anitya hai (pratijJA) indriya janya jJAna karake grahaNa karane yogya honese ( hetu ) ghaTake samAna ( anvayadRSTAnta ), isa prakAra vAdI kaha rahA hai| aisI dazAmeM dUsare prativAdI karake yoM pratyavasthAna diyA gayA yAnI vAdIko pratikUla pakSa para avasthita karaneke liye doSa uThAyA gayA ki nitya hokara anekoMmeM samavAya sambandhase varta rahA sAmAnya padArtha dekho / indriyananya jJAna dvArA dekhA jA rahA hai| jaba yaha sAmAnya nitya hai to tisa hI prakAra zabda bhI nitya kyoM nahIM ho jAve ! isa prakAra kaTAkSa yukta kara diyA gayA vAdI apane dvArA prayukta kiye gaye aindriyakatva hetuke vyabhicArI hetvAbhAsapaneko jAnatA huA bhI vAda kathAke antako nahIM karatA huA svakIya nizcayakA ullaMghana kara yo pratijJAkA tyAga kara detA hai ki indriyajanya jJAnase jAnA jA rahA sAmAnya yadi nitya hai to ghaTa bhI bhale hI nitya ho jaao| hamArA kyA bigaDatA hai ? nizcayase isa prakAra kaha rahA so yaha vAdI hetuse sahita ho rahe dRSTAntake nisyapanakA prasaMga karAtA huA aura nigamana paryanta hI pakSako choDa rahA saMtA pratijJAkA tyAga kara rahA hai, yaha kahA jAtA hai, kyoMki pakSake Azraya pratijJA hai| isa prakAra bhASyakAra vAtsyAyanakA lambA cauDA mantavya ukta grantha dvArA cAroM orase china minna kara vakhera diyA gayA AcArya mahArAjane dikhalA diyA hai| pratijJAhAnisUtrasya vyAkhyAM vArtikakRtpunaH / karotyevaM virodhena nyAyabhASyakRtaH sphuTam // 114 // dRSTazcAMte sthitazcAyamiti dRSTAMta ucyate / khadRSTAMtaH svapakSaH syAt pratipakSaH punarmataH // 115 // pratidRSTAMta eveti taddharmamanujAnataH / vapakSe syAtpratijJAnamiti nyAyAvirodhataH // 116 // sAmAnyamaiMdriyaM nityaM yadi zadopi tAdRzaH / nityostviti buvANasyAnityatvatyAganizcayAt // 117 // nyAyavArtika pranthako karanevALe " udyotakara " paNDitajI pratijJAhAnike pratipAdaka lakSaNasUtrakI vyAkhyAko nyAyabhASyakAra vAtsyAyanakA virovakarake yoM spaSTarUpase karate haiM / arthAt"pratidRSTAntadharmAbhyanujJA svadRSTAnte pratijJAhAniH" isa sUtrakA artha jo nyAyabhASyakArane kiyA hai, vaha ThIka nahIM / kintu usake viruddha isa prakAra usakA tAtparya hai ki dekhA huA hotA saMtA jo
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacokavAtake vicArake antameM sthita ho rahA hai, isa prakAra yaha dRSTAnta kahA jAtA hai| ataH dRSTAntakA artha pakSa huaa| svadRSTAntakA artha svapakSa hogA aura phira isI prakAra pratidRSTAntakA artha pratipakSa hI mAnA gyaa| isa prakAra usa pratipakSake dharmako svapakSameM svIkAra karanevAle puruSake nyAyake virodhase jo isa prakAra pratijJA kara lenA hai ki indriyagrAhya sAmAnya yadi nitya hai to taisA indriyaprAhya hotA huA zabda bhI nitya ho jAo, isa prakAra kaha rahe vAdIke zabdake nityasvakI pratijJAkA tyAga ho gayA hai, aisA nizcaya hai / arthAt-zabdake anityapanakI pratijJAko choDa denevALe vAdIke pratijJAhAni nigrahasthAna mAnanA caahiye| bhASyakArane jo ghaTa bhI nitya ho jAo, isa prakAra dRSTAntake choDa demese pratijJAhAni batalAyI hai / vaha nyAyasiddhAntase viruddha paDatI hai / ityetaca na yuktaM syAdudyotakarajADyakRt / pratijJAhAniritthaM tu yatastenAvadhAryate // 118 // sA hetvAdiparityAgAt pratipakSaprasAdhanA / prAyaH pratIyate vAde maMdabodhasya vAdinaH // 119 // kutacidAkulIbhAvAdanyato vA nimicataH / tathA tadvAci sUtrArtho niyamAna vyavasthitaH // 120 // aba AcArya mahArAja kahate haiM ki cintAmaNike Upara udyota nAmaka TIkAko karanevAle udyotakara kA isa prakAra yaha kahanA yukta nahIM hai| vicArA jAya to aisA kahanA udyotakarakI jaDatAko vyakta karanevAlA hai / udyota karanevAlA candramA zItala jalamaya svabhAvavAga hai, kavijana "ralayorDalayozcaiva zaSayorvabayostathA " isa niyamake anusAra la aura Da kA ekatvAropa kara lete haiM ataH udyotakarameM jaDatA svabhAvase prApta ho jAtI hai| jisa kAraNase ki usa udyotakara karake isa hI prakArase pratibAhAnikA honA jo niyamita kiyA jAtA hai, so ThIka hai| kyoMki hetu, dRSTAnta Adike parityAgase bhI vaha pratijJAhAni ho sakatI hai / jabataka ki prativAdIdvArA apane pratipakSa kI bhaLe prakAra siddhi nahIM kI jAyagI, tabataka vAdIkA nigrahasthAna nahIM ho sakatA hai| prAyaH aneka sthaloMpara vAdameM pratIta ho rahI hai ki mandajJAnavAle vAdIkI kisI bhI kAraNase AkulatA ho jAneke karaNa athavA anya kisI bhaya bAdika nimittakAraNoMse tisa prakAra vaha vAdI bhAtura hokara jhaTa apanI pratijJAko choDakara viparIta pratijJAko kara baiThatA hai| aisI dazAmeM niyamase unake kahe gaye vacanoMmeM sUtrakA artha yathArtha vyavasthita nahIM ho sakA / Aptake hI vacana yathArtha vyavasthita ho sakate haiM, abAniyoMke nhiiN|
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 351 manumannamasuminatantnanatantananandamannmenian ___ yathAha udyotakaraH dRSTAzcAsAvaMte ca vyavasthita iti dRSTAMtaH svapakSA, pratidRSTAMta: pratipakSa pratipakSasya dharma svapakSabhyanujAnan pratijJA jahAti / yadi sAmAnyamaiMdriyakaM nityaM zabdopyevamastviti tadetadapi tasya jADyakAri saMlakSyate / itthameva pratijJAhAneravadhArayitumazakteH / pratipakSaprasAdhanAdi pratijJAyAH kila hAniH saMpadyate sA tu hetvAdipariH tyAgAdapi kasyacinmaMdabuddharvAdino vAde pAyeNa pratIyate na punaH pratipakSasya dharma svapakSebhyunujAnata eva yenAyamekaprakAraH pratijJAhAnau syAt / tathA vikSepAdibhirAkulIbhAvAt prakRtyA sabhAbhIrutvAdanyamanaskatvAdervA nimittAt / kiMcitsAdhyatvena pratijJAya tadviparItaM pratijanirupalabhyata eva purussbhraaNternekkaarnntvopptteH| tato nAptopajJamevedaM sUtraM bhASyakArasya vArtikakArasya ca vyavasthApayitumazakyatvAt yuktyAgamavirodhAt / udyotakara jo sUtrakA artha isa prakAra kaha rahe haiM ki iSTa hotA huA jo vaha vicAra dharma koTimeM vyavasthita ho rahA hai, isa prakAra nirukti karanese dRSTAntakA artha svakIya pakSa hai| aura sUtrameM kahe gaye pratidRSTAnta zabdakA artha pratipakSake dharmakI svapakSameM acchI anumati karatA huA vAdI pratijJAkA hAna kara detA hai ki aindriyika jAti yadi nitya hai to isa prakAra zabda bhI nitya ho jAo / yahAMtaka udyotakara vidvAnke kaha cukanepara, aba AcArya kahate haiM ki udyotakarakA yaha prasiddha kahanA bhI usake jaDapaneko karanevAlA bhaLe prakAra dIkha rahA hai| kyoMki isa hI prakArase yAnI pratipakSake dharmakA svapakSameM svIkAra kara lenese hI pratijJAhAni ho jAnekA niyama nahIM kiyA jA sakatA hai / kAraNa ki pratipakSakI acchI siddhi kara denese hI pratijJAkI hAnikA saMpAdana honA sambhavatA hai / yaha hAni to hetu Adike parityAgase bhI kisI kisI manda buddhivAle vAdIke prAyaH karake ho rahI vAdameM pratIta ho jAtI hai| kintu phira pratipakSake dharmako svapakSameM svIkAra kara lenese hI pratijJAhAni nahIM hai, jisase ki pratijJahAni nigrahasthAnameM pratipakSake dharmako svapakSameM svIkAra kara lenA yaha eka hI prakAra hoya / arthAta-pratijJAhAni aneka prakArase ho sakatI hai / tisa prakAra tiraskAra, phaTakAra, gaurava dikhA denA, ghaTATopa karanA, vikSepa, Adi karake vAdoMke Akulita . pariNAma ho jAnese athavA svabhAvase hI sabhAmeM bhayabhItapanekI prakRti honese yA vAdIkA citta idhara idhara anya prakaraNoMmeM laga jAne Adi nimittoMse kisI dharmako sAdhyapane rUpase pratijJA kara usa sAdhyase viparIta dharmako kucha derake liye svIkAra karanekI pratijJA kara lenA dekhA hI jAtA hai| kyoMki puruSako bhrAntajJAna honeke aneka kAraNa bana jAte haiM / tisa kAraNase siddha hotA hai ki yaha gautama RSikA kahA gayA sUtra yathArtha vaktA Aptake dvArA kahA gayA nahIM hai| kyoMki bhASyakAra aura vArtikakArako abhISTa ho rahe sUtrArthakI vyavasthA nahIM kI jA sakatI hai| yukti aura bhAgamase virodha pAtA hai| bAgha jJAnako upanA kahate haiM, jo trikAlatrilokadarzI sarvajJa devakI gAmnA
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 tatvArthazloka vArtike yase cale A rahe sUtra haiN| ve hI yukti aura Agamase virodha nahIM paDane ke kAraNa Aptopa haiN| ataH pratijJAhAni nigrahasthAnakA pratipAdaka sUtra aura usakA vArttika yA bhASyameM kiyA gayA vyAkhyAna nirdoSa nahIM hai / atra dharmakIrterdUSaNamupadarzya pariharannAha / aba yahAM bauddhaguru dharmakIrtike dvArA diye gaye dUSaNako dikhalAkara zrI vidyAnanda AcArya usa doSakA parihAra karate huye spaSTa vyAkhyAna karate haiM, so suniye / yastvAdriyakatvasya vyabhicArAdvinazvare / zabde sAdhye na hetutvaM sAmAnyeneti sopyadhIH // 121 // siddhasAdhanatasteSAM saMdhAhAnezca bhedataH / sAdhanaM vyabhicAritvAttadanaMtarataH kutaH // 122 // sAstyeva hi pratijJAnahAnirdoSaH kutazcana / kasyacinnigrahasthAnaM tanmAtrAttu na yujyate // 123 // yahAM jo dharmakIrti bauddha yoM kaha rahA hai ki zabdako (meM) vinazvarapanA sAdhya karanepara aindrikatva hetukA sAmAnya padArthakarake vyabhicAra ho jAne se vaha aindriyakatva hetu samIcIna nahI hai / vyabhicArI hetvAbhAsa hai / isa prakAra kaha rahA vaha dharmakIrti bhI buddhimAna nahIM hai / kyoMkiyoM kahanepara to una maiyAyika vidvAnoMke yahAM siddhasAdhana ho jAvegA / arthAt - dharmakIrti ke Upara naiyAyika siddhasAdhana doSa uThA sakate haiM / pratijJAhAni nAmaka doSase bheda honeke kAraNa vAdIkA hetu kisI bhI kAraNa se usake avyavahita kAlameM vyabhicArI bhI ho jAya to isameM naiyAyikoM kI koI kSati nahIM hai / etAvatA vaha pratijJAhAni doSa to kisI na kisI kAraNase hai hI / kintu kara denA to yukti * bAta yaha hai ki kevala usa pratijJAhAnise hI kisI bhI vAdIkA nigrahasthAna pUrNa nahIM hai / yeSAM prayogayogyAsti pratijJAnumitIraNe / teSAM tadvAnirapyastu nigraho vA prasAdhane // 124 // pareNa sAdhite svArthe nAnyatheti hi nizcitaM / svapakSasiddhirevAtra jaya ityAbhidhAnataH // 125 //
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH khara bauddha jana jaba pratijJAvAkyakA anumAnameM prayoga karanA yogya nahIM mAnate haiM, unake yahAM pratijJAhAni doSa nahIM sambhavatA hai| hAM, jinake yahAM anumitike kathana karanemeM pratijJA vAkya prayoga karane yogya mAnA gayA hai, unake yahAM usa pratijJAkI hAni bhI nigrahasthAna ho jAo / kintu prativAdI apane pakSakI siddhi karadenA rUpa prayojanako prakRSTa rUpase sAdhanepara vAdIkA nigraha kara sakatA hai / jaba ki dUsare prativAdIne svakIya siddhAnta arthakI samIcIna hetuoM dvArA sAdhanA kara dI hai, tabhI prativAdI karake vAdIkA nigraha saMbhava hai / anyathA nahIM / arthAt - prativAdI apane pakSako to nahIM sAdhe aura vAdIke Upara kevala pratijJAhAni uThAde, itanese hI vAdIkA nigraha nahIM ho sakatA hai / yaha siddhAnta niyamase nizcita karalenA cAhiye / kyoMki svakIya pakSakI siddhi kara denese hI yahAM jayavyavasthA mAnI gayI hai / vastutaH svapakSakI siddhi kara denA hI jaya hai / yaha zrI akaLaMka deva Adi maharSiyoMne kathana kiyA hai| 1 gamyamAnA pratijJA na yeSAM teSAM ca tatkSatiH / gamyamAnaiva doSaH syAditi sarvaM samaMjasam // 126 // aura jina vidvAnoMke yahAM pratijJA gamyamAna mAnI gayI hai, arthAt-zadvoM dvArA nahIM kahI jAkara sAmarthya se yA abhiprAyase pratijJA samajhalI jAtI hai, una paNDitoMke yahAM to usa pratijJAkI koI kSati ( hAni ) nahIM / jaba pratijJA gamyamAna hai to usa pratijJAkI hAni bhI arthApatti se gamyamAna hotI huI hI doSa hovegA / isa prakAra ukta akalaMka siddhAnta svIkAra karanepara to sampUrNa vyavasthAnIti yukta bana jAtI hai / hAM, naiyAyika aura bauddhoMke vicArAnusAra vyavasthA to nItimArga se bahirbhUta hai / na hi vayaM pratijJAhAnirdoSa eva na bhavatIti saMgirAmahe anaikAMtikatvAt sAdhanadoSAt pazcAt tadbhAvAt tato bhedena prasiddheH / pratijJAM prayojyAM sAmarthyagamyAM vA vadatastaddhAnestathaivAbhyupagamanIyatvAt sarvathA tAmanicchato vAdina evAsaMbhavAt kevalametasmAdeva nimittAt pratijJAhAnirbhavati pratipakSasiddhimaMtareNa ca kasyacinnigrahAdhikaraNamityetanna kSamyate tavavyavasthApayitumazakteH / AcArya kahate haiM ki pratijJAhAni nAmakA koI doSa hI nahIM hai, isa prakAra hama pratijJApUrvaka aMgIkAra nahIM karate haiM / yadi vAdI apanI aMgIkRta pratijJAkI hAniko kara detA hai, yaha usakI baDI truTI hai| vAdI tukA doSa anaikAntika ho jAnese pIche usa pratijJAhAnikA sadbhAva ho rahA hai / ataH usa pratijJAhAnikI usa vyabhicAra doSase bhinnapanakara ke prasiddha hai / jo vidvAn zadvoM dvArA prayoga karane yogya ucyamAna athavA zadvoMse nahIM kahakara arthApatti dvArA sAmarthya se gamya 45
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazokavArtike mAna kathana kara rahe haiM, unake yahAM usa pratijJAkI hAni bhI tipta hI prakAra ucyamAna yA gamyamAna svIkAra kara lenI cAhiye / sabhI prakAroMse usa pratijJAko nahIM cAhanevAle vAdIkA to jagatmeM asambhava hI hai| aba hamako yahAM kevala itanA hI kahanA hai ki kevala itane choTe nimittase hI pratibAhAni hotI hai, aura prativAdI dvArA pratipakSakI siddhi kiye vinA hI cAhe jisa kisI bhI vAdIko nigrahasthAna prApta ho jAya, isa vyavasthAko hama jaina nahIM saha sakate haiN| aisA andhera nagarIkA nyAya hamako abhISTa nahIM hai / kyoMki aise pole yA pakSapAtagrasta niyamoMse tatvoMkI vyavasthA nahIM karAyI jA sakatI hai / yaha pakkI bAta hai, usako gAThameM bAMdha lo| pratijJAMtaramidAnImanuvadati / naiyAyikoM dvArA mAne gaye dUsare pratijJAntara nigrahasthAnakA zrI vidyAnanda AcArya isa samaya anuvAda karate haiN| pratiSedhe pratijJAtArthasya dharmavikalpataH / yosau tadarthanirdezastatpratijJAMtaraM kila // 127 // gautama sUtrake anusAra dUsare nigrahasthAnakA lakSaNa yoM hai ki pratijJA kiye jA cuke arthakA niSedha karanepara dharmake vikalpase jo vaha sAdhyasiddhi ke liye usake arthakA nirdeza karanA hai, vaha pratijJAntara nAmaka nigrahasthAna sambhavatA hai| pratijJAtArthapratiSedhe dharmavikalpAttadarthanirdezaH pratijJAMtaraM tallakSaNasUtramanenoktamidaM vyAcaSTe / vAdI dvArA pratijJAta ho cuke arthakA prativAdI dvArA pratiSedha karanepara vAdI usa dUSaNakI uddhAra karamekI icchAse dharmakA yAnI dharmAntarakA viziSTa kalpa karake usa pratijJAta arthakA anya vizeSaNase viziSTapane karake kathana kara detA hai, yaha pratijJAntara hai / isa kathana karake gautama RSi dvArA kiye gaye usa pratijJAntarake lakSaNasUtrakA kathana ho cukA hai| isIkA zrI vidyAnanda AcArya vyAkhyAna karate haiN| ghaTo'sarvagato yadvattathA zadvopyasarvagaH / tadvadevAstu nityoyamiti dharmavikalpanAt // 128 // sAmAnyeneMdriyatvasya sarvagatvopadarzitaM / vyabhicArepi pUrvasyAH pratijJAyAH prasiddhaye // 129 //
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 355 zabdo'sarvagatastAvaditi sandhAMtaraM kRtam / taca tatsAdhanAzaktamiti bhASye na nigrahaH // 130 // zabda anitya hai aindriyika homese paTake samAna, isa prakAra vAdIke kahanepara prativAdIdvArA anityapanekA niSedha kiyA gayA / aisI dazAmeM vAdI kahatA hai ki jisa prakAra ghaTa asarvagata hai, usI prakAra zabda bhI avyApaka ho jAo aura usa aindriyaka sAmAnyake samAna yaha zabda bhI nitpa ho jAlo / isa prakAra dharmakI vikalpanA karanese aindriyikatva hetukA sAmAnya nAmako dhAranevAlI jAti karake vyabhicAra ho jAnepara mI vAdIdvArA apanI pUrvakI pratijJAkI prasiddhike liye zabdake sarvavyApakapanA vikalpa dikhalAyA gayA ki taba to zabda asarvagata ho jAo / isa prakAra vAdIne dUsarI pratijJA kI / kintu vaha dUsarI pratijJA to usa apane prakRta pakSako sAdhanemeM samartha nahIM hai| isa prakAra bhASyapranthameM vAdIkA nigraha honA mAnA jAtA hai / kintu yaha prazasta mArga nahIM hai| bhAvArtha-dRSTAnta-ghaTa aura pratidRSTAnta sAmAnyake sadharmApanakA yoga honepara dharmamedase yoM vikalpa uThAyA jAtA hai ki indriyoMse grAhya sAmAnya sarvavyApaka hai, aura indriyoM se grAhya ghaTa alpadezI hai| aise dharmavikalpase apanI sAdhyakI siddhi ke liye vAdI dUsarI pratijJA kara baiThatA hai ki yadi ghaTa asarvagata hai, to zabda bhI ghaTake samAna avyApaka ho jAo / isa prakAra vAdIkA nindha prayatna usakA nigrahasthAna karA detA hai / AcArya mahArAja Age calakara isakA niSedha dUsare DhaMgase kareMge / anityaH zabdaH aiMdriyakatvAdghaTavadityeka: sAmAnyamaiMdriyakaM nityaM kasmAna tathA zabda iti dvitIyaH / sAdhanasthAnakAMvikatvaM sAmAnyenodbhAvayati tena pratijJAtArthasya pratiSedhe sati taM doSamanudaran dharmavikalpaM karoti, soyaM zabdo'sarvagato ghaTavadAhosvitsarvagataH sAmAnyavaditi ? yadyasarvagato paTavattadA tadvadevAnityostviti brUte / soyaM sarvagatatvAsarvagatatvadharmavikalpAtadarthanirdezaH pratijJAMtaraM anityaH zabda iti pratijJAto'sarvagato anityaH zabda iti pratijJAyA anyatvAt / tadidaM nigrahasthAnaM sAdhanasAmarthyAparijJAnAdvAdinaH / na cocarapatijJApUrvapratijJAM sAdhayatyatiprasaMgAt iti parasyAkRtaM / __ zabda ( pakSa ) anitya hai ( sAdhya ) bahiraMga indriyoMdvArA grAhya honese ( hetu ) ghaTake samAna ( anvaya dRSTAnta ) isa prakAra koI eka vAdI kaha rahA hai / tathA indriyajanya jJAnoMse grahaNa karane yogya sAmAnya yadi nitya hai to kyoM nahIM zabda bhI tisa hI prakAra nitya ho jAve, isa prakAra dUsarA prativAdI kaha rahA hai / vaha vAdIke aindriyikatva hetukA sAmAnya karake vyabhicAra doSa ho jAneko uThA rahA hai| aisI dazAmeM vAdIke pratijJAta arthakA usa prativAdIdvArA niSedha ho jAne para vAdI usa vyabhicAra doSakA to uddhAra nahIM karatA hai| kintu eka nyAre dharmake vikalpako kara
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 tatvAryakokavArtika detA hai ki jo yaha prasiddha zabda kyA ghaTake samAna avyApaka hai ? athavA kyA sAmAnya padArthake samAna sarvavyApaka hai ! isakA tuma prativAdI uttara do / yadi ghaTake samAna zabda asarvagata hai, taba to usa ghaTake samAna hI vaha zabda anitya ho jAo, isa prakAra vAdI kaha rahA hai / AcArya kahate haiM athavA bhAgyakAra kahate haiM ki so yaha vAdI zabdake vyApakapana aura avyApakapana dharmoke vikalpase usa prativAta arthakA kathana karatA hai / yaha kathana vAdIkA dUsarI pratijJA karanA huSA / kyoMki zabda anitya hai, isa pratijJAse avyApaka anitya zabda hai, isa pratijJAkA bheda hai / tisa kAraNa yaha vAdIkA nigrahasthAna hai| kyoMki vAdIko apane prayukta hetukI sAmarthyakA parijJAna nahIM hai| uttarakAlameM kI gayI dUsarI pratijJA to pahilI pratijJAko nahIM sAdha detI hai| yadi aisA hone lage to atiprasaMga ho jAyagA / arthAt-cAhe jo bhinna pratijJA cAhe jisa sAdhyako sAdha devegI aura yo zabdake anityapanakI pratijJA parvatameM agniko bhI sAdha deve| ataH siddha hotA hai ki pratijJAntara karanA vAdIkA nigrahasthAna hai| isa prakAra dUsare naiyAyika vidvAnoMkI apane siddhAnta anusAra ceSTA ho rahI hai| atra dharmakIH SaNamupadarzayati / yahA~ pratijJAntarameM dharmakIrtike dvArA diye gaye dUSaNako zrI vidyAnanda AcArya nimnalikhita bArtikoM dvArA dikhAte haiN| nAtredaM yujyate pUrvapratijJAyAH prasAdhane / prayuktAyAH parasyAstadbhAvahAnena hetuvat // 131 // tadasarvagatatvena prayuktAdeMdriyatvataH / zadvAnityatvamAhAyamiti hetvaMtaraM bhavet // 132 // na pratijJAMtaraM tasya kcidpypryogtH| prajJAvatAM jaDAnAM tu nAdhikAro vicAraNe // 133 // viruddhAdiprayogastu prAjJAnAmapi saMbhavAt / kutazcidvibhramAttatretyAhuranye tadapyasat // 134 // dharmakIrti bauddha kahate haiM ki yahAM pratijJAntara nigrahasthAnameM yaha naiyAyikoMkA kathana karanA yukta nahIM par3atA hai| kyoMki pahilI pratijJAke dvArA acchA sAdhya sAdhana karanepara punaH prayukta kI gayI uttaravartinI dUsarI pratijJAko usa pratijJApanekI hAni ho jAtI hai, jaise ki viruddha
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAcintAmaNiH 357 dUsare hetuke prayukta kiye jAnepara pUrvake hetuko hetupanekI hAni ho jAtI hai| hAM, bauddha anumAna meM pratijJAkA prayoga karanA Avazyaka nahIM mAnate haiM / yaha vAdI apane prayukta kiye gaye indriyajJAnaprAhmatva hetuse usa asarvagatapane karake zadvake anityatvapaneko kahatA hai / isa prakAra kahane se to hetvantara yAnI dUsarA hetu ho jAyagA, pratijJAntara to nahIM huaa| kyoMki vicArazAlinI prajJAko dhAranevAke vidvAnoM ke yahAM pratijJA yA pratijJAntarakA kahIM bhI prayoga karanA nahIM dekhA jAtA hai / jo arthApatti yA sAmarthya pratijJAvAkyako nahIM samajha sakate haiM, una jaDa buddhiyoMkA to tatvoMke vicAra karane meM adhikAra nahIM hai| hAM, viruddha, vyabhicAra, Adi hetvAbhAsoM kA prayoga karanA to viziSTa vidvAnoMke yahAM bhI kisI eka vibhramake ho jAnese vahAM sambhava jAtA hai / isa prakAra koI anya bauddha kaha rahe haiM / aba AcArya kahate haiM ki una bauddhoMkA vaha kahanA bhI prazaMsanIya nahIM hai kAraNa ki: pratijJAtArthasiddhayarthaM pratijJAyAH samIkSaNAt / bhrAMtaiH prayujyamAnAyAH vicAre siddhahetuvat // 135 // prAjJeopi vibhramAdbrUyAdvAde'siddhAdisAdhanam / svapakSasiddhiryena syAtsattvamityatidurghaTam // 136 // bhrAnta puruSakarake pratijJA kiye gaye padArtha kI siddhike liye vicArakoTimeM mukha dvArA prayukta kI gayI anya pratijJA bhI bolI jA rahI dekhI jAtI hai / jaise ki pUrvahetukI siddhike liye dUsarA siddhahetu kaha diyA jAtA hai / buddhimAn puruSa bhI kadAcit vibhrama ho jAnese vAdameM asiddha, viruddha, Adi hetuko kaha baiThegA / kintu jisa hetu karake svapakSakI siddhi hogI, usa hetukA 1 prazastapanA nirNIta kiyA jAvegA / isa kAraNa bauddhoMkA kahanA kathamapi ghaTita nahIM ho pAtA atyanta durghaTa hai / tato pratipattivatpratijJAMtaraM kasyacitsAdhanasAmarthyAparijJAnAt pratijJAhAnivat / tisa kAraNa kisI eka vAdIko sAdhanakI sAmarthyakA parijJAna nahIM honese pratijJAhAni ke samAna pratijJAntara nAmaka nigrahasthAnakI pratipatti nahIM ho pAtI hai / apratipattikA artha Arambha karane yogya kAryako ajJAnaprayukta nahIM karanA yA pakSako svIkAra kara usakI sthApanA nahIM karanA athavA dUsare sanmukhasthita vidvAn ke dvArA sthApita kiye gaye pakSakA pratiSedha nahIM karanA aura pratiSedha kiye jA cuke svapakSakA punaH uddhAra nahIM karanA, itanA hai / " avijJAtArtha " yA ajJAnaniprahasthAnasvarUpa aprattipattikA artha kara punaH upamAnameM vati pratyaya karanA to kliSTa kalpanA hai /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 tatvArthakokavArtike Age pratijJAhAnivat paDA hI huA hai / bAta yaha hai ki bauddhoMke anusAra pratijJAntarake niSedhakI vyavasthA yukta nahIM hai| tarhi kathamidamayuktamityAha / kisIkA prazna hai ki to Apa AcArya mahArAja hI batAo, yaha pratijJAntara kisa prakAra ayukta hai ! aisI vinIta ziSyakI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttara kahate haiM / tatonenaiva mArgeNa pratijJAMtarasaMbhavaH / ityetadeva niyuktistaddhi nAnAnimittakaM // 137 // pratijJAhAnitazcAsya bhedaH kathamupeyate / pakSatyAgavizeSepi yogairiti ca vismayaH // 138 // tisa kAraNase naiyAyikoMne jo mArga batAyA hai, usa hI mArga karake pratijJAntara nAmakA ninahasthAna sambhavatA hai, isa prakAra hI yaha Agraha karanA to yuktirahita hai| kyoMki vaha pratibAntara anya aneka nimittoMse bhI sambhava jAtA hai / hama jaina naiyAyikoMse pUchate haiM ki Apa isa pratibAntara kA pratibAhAni nigrahasthAnase milapanA kaise svIkAra karate haiM ! batAo / jaba ki pakSasvarUpa pratijJAkA tyAga pratijJAhAnimeM hai aura pratijJAntarameM bhI koI antara nahIM hai, to phira naiyAyikoMkarake pratijJAntara nyArA nigrahasthAna mAna liyA gayA hai / isa bAtapara hamako baDA Azcarya AtA hai| pratidRSTAMtadharmasya svadRSTAMtebhyanujJayA / yathA pakSaparityAgastathA saMdhAMtarAdapi // 139 // svapakSasiddhaye yadvatsaMdhAMtaramudAhRtaM / bhrAMtyA tadvacca zaropi nityostviti na kiM punaH // 140 // zadvAnityatvasiddhayarthaM nityaH zabda itIraNaM / svasthasya vyAhataM yadvattathA'sarvagazadvavAk // 141 // naiyAyikoMke yahAM jisa prakAra pratikUla dRSTAntake dharmakI svakIya dRSTAntameM anumati dedenese vAdIke pakSakA parityAga ( pratijJAhAni ) ho jAtA hai, usI prakAra pratijJAntarase bhI vAdIke pakSakA parityAga ho jAtA hai / tathA jisa hI prakAra vAdIne apane pakSakI siddhike liye bhramake
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAyacintAmaNiH 359 vaza hokara pratijJAntarakA kathana kara diyA hai, usa hI ke samAna vAdIne pratijJAhAnike avasara para zava bhI nitya ho jAo aisA kaha diyA hai / ataH pratijJAntarako pratijJAhAni hI phira kyoM nahIM mAnaliyA jAya ! tisarI bAta yaha hai ki zarke anityapanakI siddhi ke liye svastha ( vicArazIla apane hozameM virAja rahe ) vAdIkA jisa prakAra zabda nitya ho jAo, yaha pratijJAhAnike avasara para kathana karanA vyAghAta yukta hai, usI prakAra pratijJAntarake samaya svasthavAdIkA zabdake asarvagatapanekI dUsarI pratijJAkA kathana karanA mI vyAghAtadoSase yukta hai / arthAt-vicArazIla vidvAn vAdI na pratijJAhAni karatA hai, aura na pratijJAntara karatA hai| sthUlabuddhivAle asvastha vAdiyoM kI bAta nyArI hai / saGgatipUrvaka kahanevAlA paNDita pUrvApara viruddha yA asaMgata bAtoMko kaha kara badatovyAghAta doSase yukta ho jAya yaha alIka hai| tataH pratijJAhAnireva pratijJAMtaraM nimittabhedAttadbhede nigrahasthAnAMtarANAM prasaMgAt / teSAM tatrAMtarbhAve pratijJAMtarasyeti pratijJAhAnAvantarbhAvasya nivaaryitumshkteH| AcArya kahate haiM ki tisa kAraNase siddha huA ki thoDese nimittake bhedase pratijJAhAni hI to pratijJAntara nigrahasthAna huA / pratijJAntarako nyArA nigrahasthAna nahIM mAnanA cAhiye / yadi una nimittoMkA svalpabheda ho jAnepara nyAre nyAre nigrahasthAna mAne jAveMge, taba to bAIsa yA caubIsa nigrahasthAnoMse nyAre aneka aniSTa nigrahasthAnoMke ho jAnekA prasaMga ho jAvegA / una atirikta nigrahasthAnoMkA yadi una parisaMkhyAta nigrahasthAnoMmeM hI antarbhAva kiyA jAyagA, taba to prativAntara nigrahasthAnakA isa prakAra pratijJAhAnimeM antarbhAva ho jAnekA nivAraNa nahIM kiyA jA sakatA hai| ataH naiyAyikoMkarake pratijJAntara nigrahasthAnakA svIkAra karanA hama samucita nahIM samajhate haiN| pratijJAvirodhamandya vicArayannAha / aba zrI vidyAnanda AcArya pratijJAvirodha nAmaka tIsare nigrahasthAnakA anuvAda kara vicAra calAte huye kahate haiN| pratijJAyA virodho yo hetunA saMpratIyate / sa pratijJAvirodhaH syAdityetaca na yuktimat // 142 // prayukta kiye gaye hetuke sAtha pratijJAvAkyakA jo virodha acchA pratIta ho rahA hai, vaha pratijJAvirodha nAmakA tIsarA nigrahasthAna hogA / kintu yaha naiyAyikoMkA kathana yuktisahita nahIM hai| " pratijJAhetvorvirodhaH pratijJAvirodha" iti sUtraM / yatra pratijJA hetunA virudhyate hetuzca pratijJAyAH sa pratijJAvirodho nAma nigrahasthAnaM, yathA guNavyatiriktaM dravyaM bhedenAgrahaNAditi nyAyavArtikaM / taccana yuktimat /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike pratijJAvAkya aura vAkyakA virodha ho jAnA pratijJAvirodha hai / isa prakAra gautama RSikA banAyA huA nyAyadarzanakA sUtra hai| jahAM hetukarake pratijJAkA virodha ho jAya aura pratijJAse hetu viruddha paDa jAya vaha pratijJAvirodha nAmakA nigrahasthAna hai| jaise ki dravya pakSa ) guNoMse minna hai ( sAdhya ), kyoMki bhinnapanese grahaNa nahIM hotA hai ( hetu ) / arthAt - dravya se guNabhinna pa karake nahIM dIkhatA hai / isa prakAra nyAyavArttika grantha hai / yahAM dravyase guNa bhinna hai, isa pratijJAkA guNa aura dravyakA bhinna bhinna grahaNa nahIM honA isa hetuke sAtha paraspara meM virodha hai / ataH vAdIko " pratijJAvirodha " nigrahasthAna prApta huA / kintu yaha nyAyavArttikakA kathana yuktiyoM sahita nahIM hai / 360 pratijJAyAH pratijJAtve hetunA hi nirAkRte / pratijJAhAnireveyaM prakArAMtarato bhavet // 143 // AcArya kahate haiM ki jaba viruddha hetukarake pratijJAkA pratijJApana nirAkRta ho cukA hai, to yaha eka dUsare prakArase pratijJAhAni hI ho jAvegI / nyArA nigrahasthAna nahIM ThaharA / dravyaM bhinnaM guNAtsvasmAditi pakSebhibhASite / rUpAdyarthAMtaratvenAnupalabdheritIryate // 144 // na hetutastenAsaMdehaM bhedasaMgaraH / tadabhedasya nirNItestatra teneti budhyatAm // 145 // bhAkara kahate haiM ki yadi guNavyatiriktaM dravyaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhirnopapadyate, atha rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH / guNavyatiriktaM dravyamiti nopapadyate, guNavyatiriktaJca dravyaM rUpAdibhyazvArthAntarasyAnupalabdhiriti virudhyate vyAhanyate na sambhavatIti " | dravya ( pakSa ) apane guNoMse minna hai ( sAdhya ), kyoMki rUpa, rasa, Adi guNoMse bhinna arthapane karake dravyakI upalabdhi nahIM ho rahI hai / isa prakAra vAdIdvArA pakSakA kathana kara cukanepara yoM kahA jAtA hai ki yadi hetukI rakSA karate ho to guNabhedasvarUpa sAdhyakI rakSA nahIM bana sakatI hai / aura yadi sAdhyakI rakSA karate ho to rUpAdikase minnakI anupalabdhi honA yaha hetu naSTa huA jAtA hai| jisa kAraNa se ki hetu vyavasthita hai, usase bheda siddha karane kI pratijJA nissandeha naSTa ho jAtI hai| kyoMki vahAM usa hetukarake dravya ke sAtha una guNoMke abhedakA nirNaya ho rahA hai, yaha samajha lenA cAhiye / 1 torviruddhatA vA syAddoSoyaM sarvasaMmataH / pratijJAdoSatA tvasya nAnyathA vyavatiSThate // 146 //
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH ............R eenner athavA yaha hetukA viruddhatA nAmaka doSa hai, jo ki sabhI vAdiyoMke yahAM male prakAra mAna liyA gayA hai| Apa naiyAyikoMke yahAM bhI viruddhahetvAbhAsa mAnA gayA hai| isa pratijJAvirodhako anya prakAroM se pratijJAsambandhI doSapanA to nahIM vyavasthita hotA hai| arthAt-yaha hetukA viruddha nAmaka doSa hai / pratijJAkA doSa nahIM hai / hetvAbhAsoMkI nigrahasthAnoMmeM gaNanA karanA klupta hai| phira " pratijJAvirodha" nAmakA tIsarA nigrahasthAna vyartha kyoM mAnA jA rahA hai! yadapi udyotakareNAbhyadhAyi etenaiva pratijJAvirodhopyuktaH, yatra pratijJA svavacanena virudhyate yathA " zramaNA garbhiNI" nAstyAtmeti vAkyAMtaropaplavAditi, tadapi na yuktamityAha / __jo bhI vahAM udyotakara paNDitane yaha kahA thA ki isa ukta kathana karake hI prativAvirodha nAmaka nigrahasthAna bhI kahA jA cukA hai| jahAM apane vacana karake hI apanI pratijJA viruddha ho jAtI hai| jaise ki " tapasvinI yA dIkSitA strI garbhavatI hai " " apanA AtmA nahIM hai|" "maiM cillAkara kaha rahA hUM ki maiM cupa hUM" ityAdika prayoga svakIya vacanoMse hI viruddha paDa jAte haiN| jo tapasvinI hai, vaha puruSa saMyoga kara garbha dhAraNa nahIM kara sakatI hai aura jo garbhadhAraNA kara rahI hai, vaha tapasvinI nahIM hai / garbhadhAraNake pazcAt vairAgya ho jAya to bhI usa strIko bAlaka prasava aura zuddhi honeke pIche hI dIkSA dI jA sakatI hai / tapasyA karatI huyI bhraSTa hokara yadi garbhiNI ho jAyagI taba to usakI tapasyA avasthA hI naSTa hogaI samajhI jaaygii| yo pratijJAvirodhake lakSaNameM jahAM pratijJA svavacanase viruddha ho jAya vahAM itanA anya vAkyakA upaskAra karanA cAhiye / yahAMtaka udyotakara kaha cuke / aba prAcArya kahate haiM ki vaha kahanA bhI uyotakarakA yuktisahita nahIM hai / isa bAtako zrI vidyAnanda AcArya vArtika dvArA spaSTa kahate haiN| pratijJA ca svayaM yatra virodhamadhigacchati / nAstyAtmetyAdivattatra pratijJAvidhireva na // 147 // jisa prakaraNameM apane vacanakarake hI dharma aura dharmIkA samudAya vacanasvarUpa pratijJA svayaM virodhako prApta ho jAtI hai jaise ki koI jIva yoM kaha rahA hai ki AtmA nahIM hai, athavA eka puruSa yoM kahatA hai ki merI mAtA bandhyA hai, yA koI putra yoM kahe ki maiM kisI bhI mAM, bApakA apatya nahIM hUM ityAdika pratijJAyeM svayaM virodhako prApta ho rahI haiN| una prakaraNoMmeM saca pUcho to pratibAkI vidhi hI nahIM huI hai / arthAt-svavacanoMse bAdhita ho rahe pratijJA vAkyake sthaLapara bAdI svayaM apanI pratibAkI hAni kara baiThatA hai| 46
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 tatvAryazokavArtike tadviroSodbhAvanena tyAgasyAvazyaMbhAvitvAt / svayamatyAgAneyaM pratijJAhAniriti cet na, tadviruddhatvapratipasereva nyAyabalAtyAgarUpatvAt / yatkicidavadatopi pratijJAkRttisiddhevadatopi doSatvenaiva tattyAgasya vyvsthiteH| kAraNa ki prativAdIke dvArA usa vAdIkI pratijJAmeM virodha doSa uThAdenese vAdIko pratijJAkA tyAga avazya hI ho jaavegaa| ataH pratijJAvirodha nAmaka nigrahasthAna to pratijJAhAni nigrahasthAna hI ThaharA / yadi yahAM koI yoM kahe ki prativAdIke dvArA virodha doSa uThA denepara vAdIne svayaM kaMThokta to apanI pratijJAkI hAni nahIM kI hai| hAM, vAdI khayaM pratijJAkA tyAga kara detA taba to pratijJAhAnimeM pratijJAvirodhakA antarbhAva ho jAtA, anyathA nhiiN| ataH yaha pratijJAhAni nahIM hai / aba AcArya mahArAja kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki prativAdI karake virodha doSa uThAnepara vAdIko usa svakIya pratijJA vAkyake viruddhapanekA manameM nirNaya ho jAnA hI to nyAyamArgakI sAmarthya se pratijJAkA tyAga karadenA svarUpa hai / svavacanaviruddha vAkyako vAdIne kahA, prativAdIne virodha uThAyA, aisI dazAmeM vAdI yadi kucha bhI nahIM kahakara cupa baiTha gayA hai, apanI pratijJAkA virodha svamukhase svIkAra nahIM karatA hai to bhI usa vAdIkI pratijJAkA cheda ho jAnA siddha ho jAtA hai (kRtI chedane ) / hA, yadi vAdI jo kucha bhI aNTa saNTa punaH baka rahA hai to bhI vAdIke kathanakA doSasahitapanA ho jAne karake hI usa pratijJAke tyAgakI vyavasthA karadI jAtI hai / ataH kathaMcit alpIyAn antarake honepara bhI pratijJAhAnise pratijJAvirodhako nyArA nigrahasthAna mAnanA samucita pratIta nahIM hotA hai| ___ yadapi tenoktaM hetuvirodhopi pratijJAvirodha eva etenokto yatra hetuH patijJayA bAdhyate yathA sarva pRthak samUhe bhAvazadaprayogAditi, tadapi na sAdhIya ityAha / tathA usa udyotakara paNDitajIne yaha bhI kahA thA ki isa pUrvokta kathana karake hetukA virodha honA bhI pratijJAvirodha nAmaka nigrahasthAna hI kaha diyA gayA samajha lenA, arthAt-hetuvirodhako nyArA nigrahasthAna nahIM mAnakara pratijJAvirodhameM hI usakA antarmAva kara lenA cAhiye / jisa prakaraNameM pratijJA vAkya karake hetuvAkya bAdhita ho jAtA hai, jaise ki sampUrNa padArtha (pakSa) pRthak pRthak haiM (sAdhya), samudAyameM mAva yA padArthazadvakA prayoga honese ( hetu ) isa anumAnameM pRthagmAvako sAdha rahI pratijJAkarake bhAva zabda dvArA samudAyakA kathana karanArUpa hetu viruddha paDatA hai| arthAt-padArthAkA amizraNa sAdhalenepara punaH unakA mizraNa kathana karanA viruddha hai / yaha bhI eka DhaMgase vAdIkA pratijJAvirodha nAmaka nigrahasthAna huA ThaharA / mAtA, pitAke, pApa jaise kucha santAnako bhugatane paDate haiM, vaise hetuke doSa bhI pratijJApara A girate haiM / aba zrI viSAnanda AcArya kahate haiM ki udyotakarakA vaha kahAnA bhI bahuta acchA nahIM hai| isa bAtakA pranyakAra vArtika dvArA spaSTa nirUpaNa karate haiM so suniye /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 363 hetuH pratijJayA yatra bAdhyate hetudusstttaa| tatra siddhAnyathA saMdhAvirodhotiprasajyate // 148 // .. hetu jahA~ pratijJA karake bAdhita kara diyA jAtA hai, vahAM hetukA duSTapanA siddha hai / bhalA pratijJA to dUSita nahIM ho sakatI hai / nirdoSako vyarthameM doSa lagAnA sarvathA banyAya hai / anyathA cAhe nisake doSako cAhe jisa kisIke mAthe yadi maDha diyA jAyagA to pratijJAvirodhakA bhI atiprasaMga ho jAyagA / arthAt- pratijJAvirodhako bhI hetuvirodhameM garbhita kara sakate haiM / yA dRSTAnta, upanaya, nigamanake, virodhadoSa bhI nirdoSa pratijJApara caDha baittheNge| yoM to pratijJAvirodhakA kSetra bahuta baDha jAyagA / kaI nigrahasthAna isImeM samA jaayege| sarva pRthaksamudAye bhAvazadvaprayogataH / ityatra siddhayA bhedasaMdhayA yadi bAdhyate // 149 // hetustatra prasiddhena hetunA sApi bAdhyatA / pratijJAvatparasyApi hetusiddherabhedataH // 150 // bhAvazadaH samUhaM hi yasyaikaM vakti vAstavaM / tasya sarvaM pRthaktattvamiti saMdhAbhihanyate // 151 // sampUrNa padArtha nyAre nyAre haiM, ( prtijnyaa)| kyoMki samudAyameM bhAva zadbakA prayoga hotA hai| isa prakAra isa anumAnameM prasiddha ho rahI bhedasiddhikI prativAkarake yadi samudAyameM mAva zadbakA bolA jAnA yaha hetu bAdhita kara diyA jAtA hai, to pramANoMse siddha ho rahe hetukarake vaha pratijJA bhI bAdhita kara dI jAo / kyoMki padArthoko minna minna sAdha rahI pratijJAkI siddhi jaise naiyAyikoMke yahAM pramANase ho rahI hai, usIke samAna dUsare advaitavAdiyoMke yahAM athavA parasaMgrahanayakI apekSA jainoMke yahAM mI padArthoke samudAyarUpa hetukI pramANoMse siddhi ho rahI hai / koI bheda (vizeSatA ) nahIM hai / athavA samudAyako sAdhanepara padArthoke pRthagbhAva isa hetukarake samudAyako sAdhanevAlI pratijJAkA virodha ho jAtA hai| eka bAta yaha bhI hai, jaineMdrI nItike anusAra kathaMcit zanda lagA denese pRthagbhAva karake samudAyakA koI virodha nahIM paDatA hai / yaha atiprasaMga huA / ataH udyotakarakA kahanA prazasta nahIM hai / jisa advaitavAdIke yahAM mAvazabda yA sat zabda vastubhUta eka samudAyako kaha rahA hai, usake yahAM sampUrNa tatva pRthak pRthak haiM / isa prakArakI pratijJA cAroM orase naSTa ho jAtI hai| ataH prasiddha hetukarake pratijJAkA bAdhA prApta ho jAnA bhI pratItisiddha hai|
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 tatvArtha lokavArtike viruddhasAdhanAdvAyaM viruddha heturAgataH / samUhAvAstave hetudoSo naikopi pUrvakaH // 152 // sarvathA bhedino nAnArtheSu zabdaprayogataH / prakalpitasamUheSvityevaM hetvarthanizvayAt // 153 // tathA sati virodhoyaM taddhetoH saMdhyA sthitaH / saMdhAhAnistu siddheyaM hetunA tatprabAdhanAt // 154 // 1 athavA yaha vAdI dvArA kahA gayA hetu pratijJAse viruddha sAdhyako sAdhanevAlA honese viruddha svAbhAsa hai, yaha bAta AyI / ataH prativAdI karake vAdIke Upara viruddha hetvAbhAsa uThAnA cAhiye / bauddhajana samudAyako vAstavika nahIM mAnate haiM / unake yahAM saMtAna, samudAya, avayavI ye saba kalpita mAne gaye haiM / naiyAyika, jaina, mImAMsaka, vidvAn samudAyako vastubhUta mAnate haiM / aisI dazA meM hamArA prazna hai ki vAdIkara ke kahe gaye hetumeM paDA huA samudAya kyA vAstavika hai ? athavA kalpita hai ! batAo / yadi samudAyako avAstavika kalpita mAnA jAyagA, taba to pUrvavarttI eka bhI hetukA doSa vAdIke Upara lAgU nahIM hotA hai / kyoMki sautrAntika bauddhoM ke yahAM sampUrNa padArtha sarvathA bhedase sahita ho rahe haiM / unake yahAM mithyAvAsanAoM dvArA acche DhaMgase kalpanA kara liye gaye samUhasvarUpa vAstavika bhinna mina aneka arthoM meM bhAvazabdakA prayoga ho rahA hai / isa prakAra hetuke arthakA nizcaya ho jAnese koI doSa nahIM jAtA hai| hAM, yadi samudAya vAstavika padArtha hai, taisA honepara yaha usa hetukA pratijJAvAkya karake virodha ho jAnA sthita hogyaa| hAM, yaha pratijJAhAni to siddha hai / kyoMki hetukarake usa pratijJAvAkyakI acche DhaMgase bAdhA ho cukI hai / ataH hetuvirodhako hI pratijJAvirodha kahanA ThIka nahIM hai / yadapyabhihitaM tena, etena pratijJayA dRSTAMtavirodho vaktavyo hetozca dRSTAMtAdibhirvirodhaH pramANavirodhazca pratijJAhetvoryathA vaktavya iti, tadapi na parIkSAkSamamityAha / aura bhI jo una udyotakara paNDitajIne kahA thA ki isa pUrvokta vicArake dvArA pratijJA karake dRSTAntakA virodha bhI kahanA cAhiye / aura hetukA dRSTAnta, upanaya, ityAdi karake virodha bhI kaha denA cAhiye / tathA anya pramANoMse bAdhA prApta ho jAnA bhI vaktavya hai / jaise ki pratijJA aura hetukA virodha kathana karane yogya hai, usI prakAra anya virodha bhI vaktavya haiM / sUtrokta prameya se jahAM adhika bAta kahanI hotI hai, vahAM vaktavyaM, vAdhyaM, iSyate, yA upasaMkhyAnaM, aise prayoga 1
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH chAye jAte haiN| AcArya kahate haiM ki vaha udyotakarakA kahanA bhI parIkSA bhArako sahana karane meM samartha nahIM hai / isIko granthakAra vArtika dvArA spaSTa kahate haiM / dRSTAntasya ca yo nAma virodhaH saMghayoditaH / sAdhanasya ca dRSTAntapramukhairmAnavAdhanam // 155 // pratijJAdiSu tasyApi na pratijJAvirodhatA / sUtrArUDhatayoktasya bhAMDAlekhyanayoktivat // 156 // 365 dRSTAntakA pratijJA karake aura bhI jo koI virodha kahA gayA hai tathA dRSTAnta prabhRtikara ke hetukA virodha kahA gayA hai, evaM pratijJA AdikoMmeM pramANoMke dvArA bAdhA yA virodha A jAnA nirUpaNa kiyA hai, usako bhI " pratijJAvirodha - nigrahasthAnapanA " nahIM hai / kyoMki gautama sUtrameM pratijJA aura hetuke virodhako pratijJAvirodha nigrahasthAna rUpase ArUDhapane karake kahA gayA hai / jaise ki miTTI pASaNa yA dhAtuke bane huye bartana bhANDoM meM jo prathamase ukera diyA jAtA hai, vaha cirakAla taka sthira rahatA hai, isa nItike kathana samAna sUtrameM ArUDhapane karake kahe gaye tatvako hI pratijJAvirodha meM lenA cAhiye, adhikako nahIM / pratijJAnena dRSTAMtabAdhane sati gamyate / tatpratijJAvirodhaH syAd dviSThatvAditi cenmam // 157 // haMta hetuvirodhopi kiM naiSobhISTa eva te / dRSTAMtAdivirodhopi hetoretena varNitaH // 158 // ,, yadi udyotakarakA yaha mantavya hoya ki pratijJA karake dRSTAntakI bAdhA ho jAnepara svayaM arthApatti se yaha jAna liyA jAtA hai ki vaha pratijJAvirodha hai / tisa kAraNa dRSTAntavirodha, pramAvirodhako pratijJAvirodhameM hI vaktavya kahA gayA hai / kyoMki virodha padArtha domeM ThaharatA hai / dRSTAnta aura pratijJAkA virodha to dRSTAnta aura pratijJA donoM meM samAjAtA hai / ataH dRSTAntavirodhako " pratijJAvirodha kaha sakate haiM / sAjhekI dUkAnakA Adhipatya eka vyaktike liye bhI vyavahRta ho jAtA hai / isa prakAra udyotakarakA mantavya honepara to AcArya mahArAja kahate haiM ki hamako khedake sAtha kahanA paDatA hai ki yaha hetuvirodha bhI tumhAre yahAM kyoM abhISTa kara liyA gayA hai / tathA hetukA dRSTAnta Adike sAtha virodha bhI svataMtra rUpa se nyArA nigrahasthAna kyoM nahIM mAna kiyA gayA hai / isa kathanase yaha bhI varNanAyukta ( kathita ) kara diyA gayA hai / jaba ki pratijJA-
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazokavAtike hAni, pratijJAvirodha, pratijJAntara inako yoDAptA antara ho jAnese hI nyArA nigrahasthAna mAna liyA gayA hai, to pratijJAvirodhake samAna hetuvirodha, dRSTAntavirodhako, svataMtra nigrahasthAna mAna lenA cAhiye / nigrahasthAnasaMkhyAnavighAtakRdayaM ttH| yathoktanigrahasthAneSvaMtarbhAvavirodhataH // 159 / / aura taisA hone se yaha kaI nigrasthAnoMkA bar3ha jAnA tumhAre abhISTa ho rahe nigrahasthAnoMkI niyata saMkhyAkA vidhAta karanevAlA hogaa| kyoMki naiyAyikoMkI AmnAya anusAra kahe gaye nigrahasthAnoMmeM antarbhAva ho jAnekA to virodha hai / athavA hetuvirodha, dRSTAntavirodha, AdikA yadi pratijJAvirodhameM garma kiyA jAyagA to pratijJAvirodha, pratijJAntara, pratijJAsaMnyAsa, inakA bhI pratijJAhAnimeM antarbhAva kara lenese koI virodha nahIM par3atA hai| pratyakSAdipramANena pratijJAbAdhanaM punH| pratijJAhAnirAyAtA prakArAMtarataH sphuTam // 160 // nidarzanAdibAdhA ca nigrahAMtarameva te / pratijJAnazrutestatrAbhAvAttadvAdhanAtyayAt // 161 // yadi phira pratyakSa, anumAna Adi pramANoMkarake pratijJAkI bAdhAko pratijJAvirodha kahA jAyagA, taba to yaha sarvathA spaSTarUpeNa eka dUsare prakArase pratijJAhAni hI kahI gayI AyI / pratijJA virodhako nyArA dUsare nigrahasthAna mAnanepara to dRSTAnta virodha, hetuvirodha, upanayavirodha, nigamana virodha, pratyakSavirodha, anumAnavirodha, Adika bhI tumhAre yahAM nyAre nyAre hI nigrahasthAna mAnane paDeMge / pratikUla jJAnake zravaNakA vahAM abhAva hai / ataH una dRSTAntavirodha Adi nigrahasthAnoMke avasarapara unake bAdhA prApta honeke abhAva hai| padapyavAdi tena parapakSasiddhena gotvAdinAnaikAMtikacodanAviruddhati yaH parapakSasidena gotvAdinA vyabhicArayati tadviruddhamutraM veditavyam / anityaH zaddhaH aiMdriyakatvAt ghaTavaditi kenacidrauddhaM prayuktaM, naiyAyikasiddhana gotvAdinA sAmAnyana hetoranaikAMtikatvacodanA hi viruddhamutsaraM saugatasyAniSTasiddheriti / tadapi na vicArAImityAha / aura bhI usa udyotakarane jo yaha kahA thA ki dUsare naiyAyika yA vaizeSikoMke pakSameM prasiddha ho rahe gotva, ghaTAva, azvatva, Adi nitya jAtiyoM karake vyabhicArI hetvAbhAsapanekA kucodya uThAnA
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 367 to viruddha hai / isakA artha yo hai ki jo dUsaroMke pakSapAtase AkrAnta darzana meM prasiddha ho rahe gova, mahiSatva Adi nitya sAmAnyoM karake hetukA vyabhicAra uThA rahA hai, vaha usakA uttara viruddha samajha lenA cAhiye | kisI maLe mamuSyane bauddhoMke prati yoM kahA ki zabda ( pakSa ) anitya hai ( sAdhya ), aindriyakapanA honese ( hetu ) ghaTake samAna ( dRSTAnta ) yoM kaha cukanepara naiyAyikoM ke yahAM prasiddha ho rahe gotva Adi sAmAnya karake aindriyakatva hetuke vyabhicArIpanakI kutarkaNA uThAnA to niyamase bauddhoMkA viruddha uttara hai / kyoMki bauddhoMko isase aniSTakI siddhi ho jAvegI / bauddhajana ghaTake samAna sAmAnyako mI anitya mAnaneke liye saMnaddha haiM / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra udyotakarakA vaha kahanA bhI vicAra karanemeM yogya nahIM ThaharatA hai / isa bAtako granthakAra spaSTa kara kahate haiM / 1 gotvAdinA svasiddhena yAnaikAMtikacodanA / parapakSaviruddhaM syAducaraM tadihetyapi // 162 // na pratijJAvirodheMtarbhAvameti kathaMcana / svayaM tu sAdhite samyaggotvAdo doSa eva saH // 163 // nirAkRtau pareNAsyAnaikAMtikasamAnatA / hetoreva bhavecAvat saMdhAdoSastu neSyate // 164 // bailapanA, siMhatva, Adika jAtiyAM svakIya pakSake anusAra bauddhoMke yahAM anityaM mAnI jA rahI haiM / ataH apane yahAM siddha ho rahe gotva Adika karake jo vyabhicArIpanakA coca uThAyA jAyagA vaha uttara bhI to yahAM dUsaroMke pakSase viruddha paDegA, ataH vaha vyabhicAra doSa kisI bhI prakArase pratijJA birodhanAmaka nigrahasthAna meM antarbhAvako prApta nahIM ho sakatA hai| hAM, svayaM apane yahAM male prakAra gotva, aztratva, Adike sAdha cukanepara to vaha doSa hI hai / kintu dUsare prativAdI karake isa vAdIke pakSakA nirAkaraNa kara denepara vaha hetukA hI anaikAntika hetvAbhAsapanA doSa hogA / phira pratijJAkA to doSa vaha kathamapi nahIM mAnA jA sakatA hai / yadapyabhANi tena, svapakSAnapekSaM ca tathA yaH svasvapakSAMnapekSaM hetuM prayuMkte anityaH zadra aiMdriyakatvAditi sa svasiddhasya gotvAderanityatvavirodhAdviruddha iti / tadapyapezatamityAha / aura bhI jo usa udyotakara mahAzayane kahA thA ki " svapakSAnapekSaM hai ki thA jo naiyAyika apane nijapakSakI nahIM apekSA rakhanevAle hetukA 1 ca " isakA artha yaha prayoga karatA hai, jaise
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 tatvAryazloka vArtike ki indriyajanya jJAna dvArA grAhya honese zabda anitya hai / isa prakAra apane naiyAyika yA vaizeSika ke mata meM prasiddha ho rahe gotva, azvatva, Adi jAtiyoMke anityapanakA virodha ho jAnese vaha hetu viruddha hai / bhAvArtha - koI naiyAyika vyabhicArasthala meM paDe huye apane abhISTa nitya sAmAnyakI apekSA nahIM kara yoM samajhatA huA ki bauddhake yahAM to sAmAnyako avastu yA anitya mAnA gayA hai / yadi bauddhake prati aindriyakatva hetuse zadvakA anityapanA siddha karane lage to bhI naiyAyikakA hetu viruddha paDa jAyagA | kyoMki naiyAyika yA vaizeSikoM ke yahAM jAtiyoMke anityapanakA virodha hai / isa prakAra udyotakarakA abhiprAya hai| AcArya kahate haiM ki unakA vaha kahanA mI cAturyapUrNa nahIM hai / isako vArttikakAra svayaM spaSTa kara kaha dete haiM / tAvaindriyakatve tu nijapakSAnapekSiNi / sa prasiddhasya gotvAderiti tattvavirodhataH / / 965 / / syAdvirodha itIdaM ca tadvadeva na bhidyate / anaikAMtikatAdoSAttadabhAvAvizeSataH // 166 // apane pakSakI nahIM apekSA rakhanevAle aindriyakatva detuke honepara to naiyAyikako virodha doSa lAgU hogaa| kyoMki usake yahAM prasiddha ho rahe gotva Adi sAmAnyako usa anityapanakA virodha hai / ataH vaha hetu pratijJAvirodha nigrahasthAnakA prayojaka hogA, isa prakAra udyotakarakA abhiprAya hamako prazasta nahIM jacatA hai / ghUma, vyApakapana Adiko sAdhane ke liye diye gaye agni, prameyasva, Adi prasiddha vyabhicArI hetvAbhAsoM ke samAna yaha aindriyakatva hetuke Upara uThAyA gayA viruddha doSa to anaikAntika doSase bhinna nahIM mAnA jAtA hai / kyoMki hetuke Thahara jAnepara usa sAdhyake nahIM ThaharanekI apekSA yahAM koI vizeSatA nahIM hai| ataH isako pratijJAvirodha nigrahasthAna nahIM mAnakara klRpta Avazyaka doSa rUpa se mAne gaye ) anaikAntika doSameM antarbhAva karalenA cAhiye / vAdItarapratAnena gotvena vyabhicAritA / hetoryathA caikatarasiddhenAsAdhanena kim // 167 // pramANenAprasiddhau tu doSAbhAvastadA bhavet / sarveSAmapi nAyaM vibhAgo jaDakalpitaH // 168 // jisa prakAra ki bAdI aura prativAdI donoMke yahAM prasiddha ho rahe gotva, sAmAnya karake hetukA vyabhicAra doSa hai, usI prakAra vAdI yA prativAdI donoMmeMse kisI mI ekake yahAM prasiddha ho rahI gola jAti karake bhI vyabhicAra ho sakatA hai / arthAt udyotakarakA yaha abhiprAya pratIta
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 369 hotA hai ki vAdI, prativAdI, donoMke yahAM pramANoMse siddha kiye padArtha karake to vyabhicAra doSa vAdIke Upara uThAyA jAyagA aura kisI ekake yahAM hI prasiddha ho rahe padArthakarake to vAdIke Upara pratijJAvirodha nigrahasthAna uThAyA jAyagA / isapara bAcAryokA yaha kahanA hai ki eka hIke yahAM prasiddha ho rahe nitya gotvakarake bhI vAdIke Upara vyabhicAra doSa hI uThAnA cAhiye / sAdhyako nahIM sAdhanevAle aise khoTe hetuse kyA kArya hogA ? yAnI kucha nahIM / hAM, donoMke yahAM jo padArtha pramANoMse siddha nahIM hai, usa padArthakarake usa vyabhicAra doSa uThAnekI preraNA karanA to doSa nahIM hai, kintu samIke yahAM doSAbhAva hI usa samaya mAnA gayA hai| tisa kAraNase yaha vibhAga karanA jaDapuruSoM ke dvArA kalpita kiyA gayA hI samajhA jAtA hai / udyotakara (caMdravimAna) svayaM jaDa hai / usake dvArA vAdI aura prativAdI donoMke yahAM prasiddha ho rahe padArthakarake to vyamicAra doSakA uThAyA jAnA aura ekake yahAM prasiddha ho rahe padArthakarake pratijJAvirodha nigrahasthAna kA uThAyA jAnA, isa prakAra jo vibhAga kiyA hai, vaha jaDakI kalpanA kahanI paDatI hai| naiyAyikoMne jJAnase sarvathA mina kaha kara AtmAko ajJa mAna liyA hai| ataH naiyAyika jIva jaDa huye| soyamudyotakara svayamubhayapakSasaMpatipatrastvanaikAMtika iti pratipacamAno vAdinaH prativAdina eva pramANataH siddhana gotvAdinAnaikAMtikacodanena hetovirukhamuttaraM bruvANamatikrameta kathaM nyAyavAdI ? apramANasiddhena tu sarveSAM taccodanaM doSAbhAsa eveti tadvibhAgaM kurvan jaDatvamAtmano nivedayati / vAcArya kahate haiM ki yaha prasiddha ho rahA udyotakara vidvAm svayaM isa tatvako samajha rahA hai ki vAdI, prativAdI, donoMke pakSoMmeM jo bhaLe prakAra vyabhicArIpanese nirNIta kara liyA gayA hai, vaha anekAntika hetvAbhAsa hai| kintu yahAM kevaLa vAdIke hI pakSameM athavA prativAdIke hI darzanameM pramANase siddha ho rahe gotva Adi sAmAnpakarake hetuke vyabhicAra doSako tarkaNA karanese viruddha uttarako kahanevAlekA atikramaNa kregaa| bhalA aisI dazAmeM vaha nyAyapUrvaka kahanevAlA kaise ho sakatA hai ! arthAt-donoM yA ekake bhI yahAM prasiddha ho rahe nitya gotva karake aindriyikatva hetukA vyabhicArIpanA nahIM mAnakara doSa uThAnevAle ke uttarako viruddha kaha denA yaha jyotakarakA nyAya karanA ucita nahIM hai / hA~, jo padArtha donoM vAdI prativAdiyoMke yahAM athavA ekake bhI yahAM pramANoMse siddha nahIM, usa padArtha karake anekAMtikapanekA kucodha uThAnA to saba dArzanikoMke yA doSAmAsa hI mAnA gayA hai / isa kAraNa usa viruddha uttararUpa prativAvirodha nigrahasthAna aura anaikAntikapanake vibhAgako kaha rahA udyotakara paNDita apane Apa apanA jaDapanA vyakta karanekA . vijJApana de rahA hai| yAnI jaDapanekA isase adhika aura nivedana kyA ho sakatA hai! 47
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 tatvArthacokavArtike atra pratijJAvacanAdevA sAdhanAMgavacanena vAdinigRhIte pratijJAviruddhasthAnigrahatva meM - veti dharmakIrtinoktaM dUSaNamasaMgataM gamyamAnaH prAha / yahAM dharmakIrti nAmaka bauddhaguru kahate haiM ki pratijJAkA kathana kara denese hI asAdhanAMgakA vAdIdvArA kathana ho jAne karake vAdIke nigraha prApta ho jAnepara punaH usake Upara pratijJAviruddha doSa uThAnA to ucita nahIM hai / ataH pratijJAvirodhako nigrahasthAna nahIM mAnanA cAhiye / AcArya kahate haiM ki pratijJAvirodhake Upara dharmakIrti dvArA kahA gayA yaha dUSaNa asaMgata hai / isa bAtako samajhAte huye granthakAra svayaM bhale prakAra spaSTa kahate hai / pratijJAvacanenaiva nigRhItasya vAdinaH / na pratijJAvirodhasya nigrahatvamitItare // 169 // teSAmanekadoSasya sAdhanasyAbhibhASaNe / pareNaikasya doSasya kathanaM nigraho yathA // 170 // tathAnyasyAtra tenaiva kathanaM tasya nigrahaH / kiM neSTo vAdinorevaM yugapannagrahastava // 171 // ataH bAdI jaba cukA to punaH pratijJA ke bacana karake hI nigrahasthAnako prApta ho cuke vAdIke Upara punaH pratijJAvirodhakA nigrahasthAnapanA ThIka nahIM hai / arthAt-ima bauddhoM ke yahAM sAdhyako nahIM sAdhanevAle aMgoMkA vAdIdvArA kathana karanA bAdIkA asAdhanAMga vacana nAmaka niprahasthAna ho jAtA mAnA gayA hai / hamAre yahAM samarthana yukta hetukA nirUpaNa kara denA hI sAdhyakA sAdhaka aMga mAnA gayA hai| pratijJAkA kathana karanA, dRSTAntakA nirUpaNa karanA ye saba asAdhana aMgoMkA kathana hai / zabda anitya hai, aisI pratijJA bola rahA hai, etAvatA hI vAdIkA nigraha ho usake Upara dUsarA nigrahasthAna uThAnA mare huye ko punaH mAraneke samAna ThIka nahIM hai / ataH pratijJAvirodha nAmakA koI nigrahasthAna nahIM hai / isa prakAra koI dUsare dharmakIrti Adi bauddha vidvAn kaha rahe haiM / aba AcArya kahate haiM ki una bauddhoMke yahAM aneka doSabAle sAdhanakA kathana karanepara vAdIkA dUsare prativAdIkara ke jaise eka doSakA kathana kara denA hI nigrahasthAna hai, tisa hI prakAra yahAM bhI usa hI vAdIkara ke sAdhana ke aMgoM se bhinna aMgakA kathana karanA usa vAdIkA nigraha kyoM nahIM iSTa kara liyA jAya ! | bhAvArtha - vAdake Upara prativAdI dvArA doSoMkA nahIM uThAyA jAnA prativAdIkA adoSodbhAvana nigrahasthAna hai / vAdIne yadi vyabhicAra, asiddha, bAdhita, satpratipakSa ina kaI doSoMse yukta anumAnakA prayoga kiyA ki AkAza gandhavAn hai ( pratijJA ), snehaguNa
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH honese (hetu ) yahA~ prativAdI yadi eka hI bAdhita yA asiddha kisI doSako uma detA hai, to prativAdIkA nigraha hai| arthAt prativAdIko sabhI doSa uThAne cAhiye / usI prakAra vAdIke Upara ekake sivAya anya nigrahasthAnoMkA utthApana karanA samucita hai| dUsarI bAta yaha hai ki isa prakAra honepara tumhAre yahAM vAdI yA prativAdI donoMkA eka hI samayameM nigraha ho jaavegaa| kyoMki vAdI to asAdhanake aMgoMkA kathana kara rahA hai| aura prativAdI apane kartanyarUpase mAne gaye sampUrNa doSa utthApanake karanemeM pramAdI ho rahA hai| ataH dharmakIrti mahAzayakA vicAra dharmapUrvaka yazako baDhAnevAlA nahIM hai| sAdhanAvayavasyApi kasyacidvacane sakRt / jayostu vAdinonyasyAvacane ca parAjayaH // 172 // , kisI bhI eka sAdhanake avayavakA kathana karanepara eka hI samayameM vAdIkA jaya aura anya (dUsare ) sAdhana avayavakA nahIM kathana karanepara vAdIkA parAjaya ho jAnA cAhiye / arthAtkisI sthaLameM sAdhana ke avayava yadi kaI haiM, aura vAdIne yadi eka hI sAdhanAMgakA nirUpaNa kiyA hai, aura dUsare sAdhanAMgoMkA kathana nahIM kiyA hai| aisI dazAmeM sAdhanAzake kahane aura sAdhanAGgake nahIM kahanese vAdIkA eka sAtha jaya aura parAjaya prApta ho jAnekA prasaMga aajaavegaa| pratipakSAvinAbhAvidoSasyodbhAvane yadi / vAdini nyakkRtenyasya kathaM nAsya vinigrahaH // 173 // tadA sAdhyAvinAbhAvi sAdhanAvayaveraNe / tasyaiva zaktyubhayAkArenyasyavAk ca parAjayaH // 174 // yadi bauddha yoM kaheM ki pratikUla pakSake avinAbhAvI doSakA prativAdI dvArA utthApana ho jAnepara vAdIkA tiraskAra ho jAtA hai, taba to hama kahate haiM ki sAdhyake sAtha avinAmAva rakhanevAle sAdhanarUpa avayavakA kathana karanepara vAdI dvArA isa anya prativAdIkA vizeSa rUpase nigraha kyoM nahIM ho jAvegA ? jaba ki usa sAdhyAvinAmAvI hetuke kathana karanese hI dUsare prativAdIkA parAjaya ho jAtA hai| isa kArikAkA uttarArdha kucha azuddha pratIta hotA hai / vidvAn jana samajhakara vyAkhyAna krleveN| viruddhodbhAvanaM hetoH pratipakSaprasAdhanaM / yathA tathAvinAbhAvihetUktiH svArthasAdhanA // 175 //
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike sAdhanAvayabonekaH prayoktavyo ythaaprH| tathA doSopi kiM na syAdudbhAvyastatra tattvataH // 176 // tasmAtprayujyamAnasya gamyamAnasya vA svayaM / saMgarasyAvyavasthAnaM kathAvicchedamAtrakRt // 177 // jisa prakAra ki vAdIke hetukA viruddha doSa uThA denA prativAdIke pakSakI acchI siddhi ho jAnA hai, usI prakAra vAdI dvArA avinAbhAvI hetukA kathana karadenA vAdIke svArthakI siddhi ho jAnA hai| jisa prakAra ki vAdIdvArA sAdhanake aneka dUsare avayavoMkA prayoga karanA ucita hai, usI prakAra prativAdI dvArA vAstavika rUpase aneka doSoMkA utthApana karanA bhI samucita kyoM nahIM hogA ! tisa kAraNase siddha ho jAtA hai ki cAhe pratijJA svayaM kaMThokta prayukta kI jA rahI hoya athavA bauddhoMke yahAM vinA kahe yoM hI ( arthApatti dvArA ) jAna lI gayI hoya, usa pratijJAkI jo ukta tIna nigrahasthAnoMdvArA vyavasthA nahIM hone denA hai / vaha kevala nigrahasthAna dekara vAdameM vighna DAla denA mAtra hai| yoM kevala kathAkA viccheda kara denese prativAdIdvArA vAdIkA parAjaya honA sambhava nahIM hai| ___ saMgaraH pratijJA tasya vAdinA prayujyamAnasya pakSadharmopasaMhAravacanasAmarthyAdgamyamAnaspa vA yadavyavasthAnaM svadRSTAMte pratidRSTAMtadharmAnujJAnAt pratijJAtArthapratiSedhena dharmavikalpAta tadaryanirdezAdA pratijJAhetvovirodhAt pratijJAvirodhAdvA prativAdinApadyata tatkathAvicchedamA karoti na punaH parAjayaM vAdinaH svapakSasya prativAdinAvazyaM sAghanIyatvAditi nyAyaM budhyAmahe / koSake anusAra saMgarakA artha pratijJA hai / usa pratijJA vacana nAmaka saMgarakA vAdIkarake kaMThokta prayoga kiyA jA rahA hoya, athavA pakSameM heturUpa dharmake upasaMhAra (dhera denA jaise vADemeM pazuoMko ghera diyA jAtA hai ) karaneke kathanakI sAmarthyase arthApattidvArA yoM vinA kahe usako jAna liyA gayA hoya, aisI pratibAkI jo ThIka ThIka vyavasthA nahIM hone denA hai, vaha. kevaLa cheDI huI vAda kathAkA avasAna kara denA hai| isameM rahasya kucha nahIM hai / maLe hI svakIya dRSTAnta meM vAdIdvArA prativAdIke pratikULa dRSTAntake dharmakI svIkAratA karanArUpa pratijJAhAnise pratijJAkI avyavasthA kara lo aura cAhe pratijJAta arthakA niSedha kara dharmAntarake vikalpase usa pratijJAtArthakA nirdeza karanA svarUpa dUsare pratijJAntara nigrahasthAnase vAdIkI pratijJAkA avyavasthAna kara lo athavA pratijJA aura hetuke virodhasvarUpa tIsare pratijJAvirodha nAmaka nigrahasthAnase prativAdI dvArA vAdIke
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 173 pratijJAvAkyakI avyavasthA kara dI jAya / vaha tInoM prakArase ApAdana karanA kevaLa kathAke vicchedako karatA hai / etAvatA punaH vAdIkA parAjaya nahIM ho jAtA hai| kyoMki prativAdIko jaya prApta karane ke kiye apane pakSakA sAdhana karanA atyAvazyaka hai / ima to isI siddhAntako nyAyasvarUpa samajha rahe haiM / mAvArtha-cAturya, chala, pratibhA, Adika durguNa, sadguNoMse paripUrNa ho rahe jagat meM anekAntoMko dhAranevAlI vastukI sAmarthya se cAhe jo koI cAhe jisa kisI pratijJAkA khaNDana kara sakatA hai / koI hitopadezI yadi ziSya ke prati jJAna sampAdana karaneko sAdha rahA hai to " mUrkhaH sukhI jIvati " isa siddhAntakI puSTi kara pUrva pratijJAkI hAni karAyI jA sakatI hai / dhana upArjana karanA cAhiye isa pratijJAkA " naMgA sove cauDemeM, dhanake saikaDoM zutru haiM " Adi vAkyoM dvArA birodha kiyA jA sakatA hai / " dharmaH sevyaH " isa pakSakA Aja kala jo adhika dharma sevana karatA hai, vaha duHkhI rahatA hai, Adi kuyuktipUrNa vAkyoM dvArA pratyAkhyAna kiyA jA sakatA hai / vivAhita puruSoMkI apekSA kAre puruSa nizcinta hokara AnandameM rahate haiM, kAroMkI apekSA vivAhita puruSa bhoga upabhogameM chIna rahate haiM / abhimAnase bharapUra ho rahI sAsu vAra vAra jalakA Adara kara rahI putravadhU para kruddha bhI ho sakatI hai, cAhe to prema bhI kara sakatI hai / ityAdika aneka laukika viSaya bhI apekSAoM se siddha ho sakate haiM / phira bhI pratispardhA rakhanevAle vAdI prativAdI, eka dUsarekI pratijJAkA khaNDana kara dete haiM / tathA ApekSika pratikUla siddhAntako pUrvapakSamAlA kadAcit svIkAra bhI karatA hai | kintu itanese hI bhaLe mAnuSa vAdIkA parAjaya nahIM ho jAtA hai / tathA kevala codha uThA kara kucha bAtako svIkAra karA lenese hI prativAdI hai / hAM, prativAdI yadi apane pakSako paripUrNa rUpa se siddha kara de to yahI nyAyamArga hai / I 1 jItako nahIM lUTa sakatA jayI ho sakatA hai / pratijJAvacanaM tu kathAvicchedamAtramapi na prayojayati tasyAsAdhanAMgatvAnyavasthiteH pakSadharmopasaMhAravacanAdityuktaM prAk / kevalaM svadarzanAnurAgamAtreNa pratijJAvacanasya nigraha - tvenodbhAvanepi saugataiH pratijJAvirodhAdidoSodbhAvanaM nAnavasaramanumaMtavyaM, anekasAdhanavacanavadanekadUSaNavacanasyApi virodhAbhAvAt sarvathA vizeSAbhAvAditi vicAritamasmAbhiH / 1 bauddhoMne jo yaha kahA thA ki artha yA prakaraNase hI jo pratijJA jAnI jA sakatI thI, usa pratijJAko kaMThokta vyartha kahanA vAdIkA nigrahasthAna hai / isapara hamArA yaha kahanA hai ki pratijJAkA vacana to kathAke vicchedamAtrakA bhI prayojaka nahIM hai / arthAt - prativAdI to aisI ceSTA kara rahA hai ki jisase kathAkA viccheda hokara vAdakA anta ho jAya aura maiM setametameM jayako lUTatA huA phUlakara kuppA hoke labdhapratiSTha ho jAUM / kintu vAdI kaMThokta pratijJA vAkyako bolatA huA kathAkA viccheda nahIM kara rahA hai / kyoMki vaha pratijJAkA vacana sAdhyasiddhikA aMga nahIM / yaha
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 tatvArthakokavArtike bauddhoMkA mantavya pramANoMse vyavasthita nahIM ho sakA hai / svayaM bauddhoMne tattva hetuse zadrakA kSaNikapanA siddha karate samaya " saMzva zaGkaH " aisA pakSameM hetudharmakA upasaMhAra kahA hai / jo ki upanaya vAkya vinA kahe bhI prakaraNa dvArA jAmA jA sakatA thA / kahIM nigamana bhI kahA hai| jo ki pratijJAvAkya kI upayogitAko sAtha detA hai, isa bAtako hama vizadarUpase pUrva granthameM kaha cuke haiN| yahAM hamako kevala itanA hI nirNaya karanA hai ki apane bauddhadarzanakI korI zraddhAmAtrase bauddhoM karake vAdIke upara pratijJAkathanakA nigrahasthAnapane karake utthApana karanepara bhI punaH pratijJAvirodha, vyabhicAra, viruddha, Adi doSoMkA uThAyA jAnA asamaya ( bemauke ) kA nahIM mAnanA cAhiye / vicArane para yahI pratIta hotA hai kiM aneka sAdhanoMke vacana samAna ameka bUSaNoMke kathana karane kA bhI koI vizeSa nahIM hai / arthAt-jaise pratipAnako samajhAne ke aneka hetuoM dvArA sAthyako sAdhA jAtA hai, usI prakAra dUsare ke pakSako adhika nirbala banAneke liye aneka doSoMkA prayoga bhI kiyA jA sakatA hai| yahAM sAdhana aura dUSaNa denemeM aneka sahAroMke lenekI apekSA sabhI prakAroMse koI vizeSatA nahIM hai / isa bAtakA hamane pahile anyatra grantha meM bahuta vistRta vicAra kara diyA hai / saMprati pratijJA saMnyAsaM vicArayitumupakramamAha / aba naiyAnikoM ke cauthe pratijJAsannyAsa nAmaka nigrahasthAnakA vicAra karaneke liye zrI vidyAnanda AcArya upAyapUrvaka prakramako vArtikadvArA kahate haiM / pratijJArthApanayanaM pakSasya pratiSedhane / na pratijJAnasaMnyAsaH pratijJAhAnitaH pRthak // 178 // arth pakSakA dUsare prativAdIdvArA pratiSedha kiye jAnepara yadi vAdI usake parihArakI icchA se apane pratijJA kiye gaye arthakA ninhava ( chipAnA ) karatA hai, vaha vAdIkA " pratijJAsaMnyAsa " nAmaka nigrahasthAna hai / AcArya kahate haiM ki yaha cauthA pratijJAsanyAsa to pahile "pratijJAhAni" nigrahasthAnane pRthak nahIM mAnanA cAhiye / yoM nigrahasthAnoM kI saMkhyA baDhAkara vyarthameM naiyAyikoM kA ghaTATopa bAMdhanA bhedakatAvacchedakAvacchinna aura prabhedakatAvacchedakAvacchinna viSayameM svakIya ajJAnatA ko dikhalAnA hai / nanu " pakSapratiSedhe pratijJAnArthApanayanaM pratijJAsaMnyAsaH " iti sUtrakAravacanAt yaH pratijJAtamarthe pakSapratiSedhe kRte parityajyati sa pratijJAsaMnyAso veditavyaH udAharaNaM pUrvavat / sAmAnyenaikAMvikatvAdetoH kRte brUyAdeka eva mahAnnitya zabda iti / etatsAdhanasya sAmaparicchedAdvipratipattito nigrahasthAnamityudyotakaravacanAzca pratijJAsaMnyAsastasya pratijJAhArbheda eveti manyamAnaM pratyAha /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH naiyAyika apane pakSakA avadhAraNa karate haiM ki pakSakA pratiSedha karanepara pratijJAta arthakA vAdI dvArA haTAyA jAnA bAdIkA pratijJAsaMnyAsa nAmaka nigrahasthAna hai| isa prakAra nyAyadarzanake sUtroMko banAnevAle gautamaRSine " nyAyadarzana " ke pAMcave adhyAyake pAMcave sUtra dvArA kahA hai / isakA artha yoM hai ki jo prativAdI dvArA pakSakA niSedha karanepara usa pakSako parityAga kara detA hai, vaha pratijJAsaMnyAsa nAmaka nigrahasthAnase sahita samajhalemA cAhiye / isakA udAharaNa pUrvake samAna hI hai / jaise ki zabda anitya hai, aiMdriyika honese ghaTake samAna, yoM vAdIke kaha cukane pazcAt prativAdI dvArA nitya sAmAnya karake vAdIke aindriyikatva hetukA vyabhicArIpanA kara denepara punaH vAdI apane pakSakA parityAga kara yoM kaha devegA ki acchI bAta hai ki mImAMsakoMke mantavya samAna eka hI mahAn, vyApaka, zabda nitya ho jaao| yahAM hetukI sAmArthyakA jJAna nahIM honese aura nigrahasthAnako prayojaka vividhapratipatti yA viruddhapratipatti ho jAnese yaha cauthA nigrahasthAna pratijJAsaMnyAsa hai| udyotakara paNDitakA vacana bhI isI prakAra hai| usa cauthe nigrahasthAnakA pratijJAhAni nigrahasthAnase bheda hI hai| isa prakAra mAna rahe naiyAyikake prati bAcArya mahArAja samAdhAna karate huye kahate haiN| eka eva mahAnnityaH zaddha ityapanIyate / pratijJArthaH kilAnena pUrvavatpakSadUSaNe // 179 // hetoreMdriyakatvasya vyabhicArapradarzanAt / tathA cApanayo hAniH saMdhAyA iti nArthabhit // 180 // pUrva udAharaNake samAna vAdIke aindriyikatva hetukA prativAdI dvArA vyabhicAra pradarzana kasanese vAdIke pakSakA dUSaNa ho jAnepara isa bAdI karake eka hI mahAn zabda nitva ho jAo, isa prakAra apanA pUrva pratijJAta artha dUra kara diyA gayA hai| yaha sambhAvya hai aura tisa prakAra honepara pratijJAta arthakA apanaya yAnI hAni hI huI isa kAraNa pratijJAkI hAni aura pratijJAke saMnyAsa inameM koI arthakA bheda nahIM hai| amiprAya eka hI hai| pratijJAhAnirevetaiH prakArairyadi kathyate / prakArAMtaratopIyaM tadA kiM na prakathyate // 181 // tanimittaprakArANAM niyamAbhAvataH ka nu / yathoktA niyatisteSA nAptopajhaM vacastataH // 182 //
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravAryazlokavArtike Apa naiyAyika yadi pratijJAntara pratijJAvirodha, pratijJAsaMnyAsa, ina bhinna bhinna prakAroM karake pratijJAhAniko kaha rahe haiM, jo ki prakAra tumhAre yahAM bhinna bhinna nigrahasthAnoMke prayojaka haiM, taba to hama tumase pUMchate haiM ki yaha prani jJAhAni anya dUsare prakAroM se bhI kyoM nahIM bhaLe prakAra kaha dI jAtI hai / kyoMki usa pratijJApAnike nimitta ho rahe prakAroMkA koI niyama nahIM hai / dRSTAntakI hAnise, upanayakI hAnise, mUrkhatAse, vikSiptatAse, rAjanItikI cAlAkIse Adi prakAroMse bhI pratijJAkI dAni kAyI jA sakatI hai| una prakAroMkI iyattA niyata nahIM hai| aisI dazAmeM una nigrasthAnoMkI Apake dvArA kahI gayI bAIsa yA cauvIsa saMkhyAkA niyata parimANa kahAM rahA ? yoM choTe choTe aneka prakAroMke bhedase to pacAsoM nigrahasthAna mAnakara bhI saMkhyAkI pUrNatA nahIM ho sakatI hai / tisa kAraNase una naiyAyikoMke vacana AptadvArA jJAta hokara kahe gaye nahIM haiM / jisa darzanakA sarvajJakarake AdyajJAna hokara upadeza diyA jAtA hai, ve vacana Aptopatra haiM, anya nahIM / pakSasya pratiSedhe hi tUSNIMbhAvo tharekSaNaM / vyomekSaNaM digAlokaH khAtkRtaM capalAyitam // 183 // hastAsphAlanamAkaMpaH prasvedAdyapyanekadhA / nigrahAMtaramasyAstu tatpratijJAMtarAdivat // 184 // dekhiye pratijJAphI hAni karaneke ye anya bhI aneka prakAra haiM / prativAdI dvArA vAdIke pakSakA niyamase pratiSedha kara denepara vAdIkA cupa raha jAnA yA pRthvIko dekhane laga jAnA, Upara AkAza ko dekhate rahanA, idhara udhara pUrva Adi dizAoMkA avalokana karanA, khakAranA, bhAgane dauDane Laga jAnA athavA bakavAda karanA, kaSAyapUrvaka udvegameM Akara hAthoMko phaTakAranA, zarIrakA cAroM orase kampa honA, pasInA AjAnA, vyartha gAne laga jAnA, caMcala ceSTA karane laga jAnA, baccoMko khilAne laga jAnA, anya kAryoM meM vyagra ho jAnA Adika aneka prakArake anya nigrahasthAna isa naiyAyikake yahAM bana baiTheMge / jaise ki svalpabhedake hI kAraNa una pratijJAhAnise nyAre pratikSAntara, pratijJAsaMnyAsa Adiko mAna liyA gayA hai / yadi bhUmike dekhane Adi prakAroMko niyata nigrahasthAnoMmeM garmita karoge to pratijJAsaMnyAsako bhI pratijJAhAnimeM garmita kara lenA caahiye| atirikta nigrahasthAnoMkA vyarthameM bojha baDhAnA anucita hai / hetvaMtaraM vicaarynnaah| pAMcame hetvantara nAmake nigrahasthAnakA vicAra karate huye zrI vidyAnanda AcArya agrima vArtikoMkA pratipAdana karate haiN|
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH . BREADImmung e . .................... Me avizeSodite hetau pratiSiddhe pravAdinA / vizeSamicchataH proktaM hetvaMtaramapIha yat // 185 // tadevameva saMbhAvyaM nAnyatheti na nizcayaH / parasminnapi hetau syAdukte hetvaMtaraM ythaa||186|| yathA ca prakRte hetau doSavatyapi darzite / parasya vacanaM hetorhetvaMtaramudAhRtam // 187 // tathA nidarzanAdau ca dRSTAMtAdyaMtaraM na kim / nigrahasthAnamAstheyaM vyavasthApyAtinizcitam // 188 // nyAya darzanake anusAra isa prakaraNameM hetvantarakA lakSaNa yoM baDhiyA kahA gayA hai ki vAdIke dvArA vizeSoMkI apekSA nahIM kara sAmAnyarUpase hetukA kathana karadene para punaH prativAdI karake vAdIke hetukA pratiSedha ho cukanepara vizeSa vaMza yA hetumeM kucha vizeSaNa lagA denekI icchA rakhanevALe vAdIkA hesvantara nigrahasthAna huA batAyA gayA hai| isapara AcArya mahArAjakA yaha kahanA hai ki yahAM naiyAyikoMne jo hetvantara nigrahasthAna mAnA hai, vaha isa hI prakArase sambhavatA hai| sUtrokta lakSaNase anya prakAroM karake hetvantara nahIM sammavatA hai, aisA nizcaya karanA ThIka nahIM hai| kyoMki jisa prakAra naiyAyikoMke yahAM vizeSaNasahita dUsare bhI hetuke kaha denepara hetvantara nigrahasthAna ho jAnA kA gayA hai, aura jisa prakAra vAdIke prakaraNaprApta hetuko doSayukta bhI prativAdI dvArA dikhalA denepara dUsare navIna hetukA kathana karanA vAdIkA hetvantara nigrahasthAna kahA gayA hai, usI prakAra vAdI karake prakRta sAdhyako sAdhaneke liye dRSTAnta, upanaya, nigamana kahe gaye punaH prativAdIne una dRSTAnta Adiko doSayukta kara diyA, vAdIne pazcAt adhika niSita kiye gaye dRSTAnta AdikoMko vyavasthApita kara kaha diyA, aisI dazAmeM hetvantarake samAna dRSTAntAntara, nigamanAntara Adiko nyArA nigrahasthAna kyoM nahIM zraddhAna kara liyA jAve ? bAta yaha hai ki kamI koI bAta sAmAnya rUpase bhI kahI jAtI hai| vahAM sunanevAloM se koI laghupuruSa kucodha uThA detA hai| aura dUsare gaMbhIra puruSa vizeSa aMzoMkI kalpanA karate huye baktAke yathArtha abhiprAyako samajha lete haiM / gRha adhipatime mRtyako AjJA dI ki amuka atithiko bhojana karA do, catura sevaka to atithike snAna, dantadhAvana, mojana, dugdhapAna, zayana Adi sabakA prabandha kara detA hai| kintu ajJa naukara to atithiko kevala bhojana karA degaa| jalapAna, dugdhapAna bhI nahIM karAyegA / vaktAke abhiprAyakA zrotAko sarvathA lakSya rakhanA cAhiye, tabhI to atyalpa saMkhyAta zabda hI asaMkhyAta, 48
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthakokavArtike ananta prameyakA kSayopazama anusAra prabodha karA dete haiN| naiyAyikone hetvantarakA udAhAraNa yoM diyA hai ki yaha sampUrNa jagat ( pakSa ) mUlameM eka triguNAtmaka prakRtiko kAraNa mAnakara prakaTa huA hai (sAdhya ) kyoMki ghaTa, paTa, Adi vikAroMkA pariNAma dekhA jAtA hai ( hetu ) / isa prakAra kapila matAnusAra vAdI ke kahane para prativAdI dvArA nAnA prakRtivAle vivatase vyabhicAra dikhAkara pratyavasthAna diyA gyaa| isa dazA meM vAdIdvArA eka prakRti ke sAtha samanvaya rakhate huye yadi itanA hetukA vizeSaNa de diyA jAya to vAdIkA hetvantara nigrahasthAna hai / athavA prakRta udAharaNameM zada anitya hai, ( pratijJA ) bAhya indriyoMse janya pratyakSajJAnakA viSaya honese ( hetu ), yahAM kisI prativAdIne sAmAnyakara ke vyamicAra diyaa| kyoMki bahirindriya grAhya padArthoM meM ThaharanevAlI, nitya, vyApaka, jAti bhI unhIM bahiraMga indriyoMse jAna kI jAtI hai, aisA prativAdIne mAna rakkhA hai / aisI dazAmeM vAdI hetukA sAmAnyase sahita hote huye itanA vizeSaNa lagA deveM / kyoMki sAmAnyameM puna: dUsarA sAmAnya rahatA nahIM hai | ataH sAmAnyavAn sAmAnya nahIM, yoM sAmAnyakara ke huA vyabhicAra Tala jAtA hai, vAdIkA vantara nimaisthAna mAna liyA jAtA hai / isameM AcAryoMkA yaha kahanA hai ki hetukI truTi honepara jaise vizeSaNa lagAkara yA anya hetukA prayoga kara denepara hetvantara ho jAtA hai, usI prakAra jo jo bAhya indriya janya pratyakSakA viSaya hai, vaha vaha anitya hai| vAdIke isa prakAra udAharaNameM bhI nyUnatA dikhalAyI jA sakatI hai / bAhya indriyajanya pratyakSakA viSaya zadba hai | usa upanaya meM bhI prativAdI dvArA truTi kahI jA sakatI hai / ataH ye bhI nyAre nyAre nigrahasthAna yA hetvantarake prakAra mAnane paDeMge / 378 yadi hetvaMtareNaiva nigRhItasya vAdinaH / dRSTAMtAdyaMtaraM tatsyAtkathAyAM vinivartanAt // 189 // tadAnaikAMtikatvAdihetudoSeNa nirjite / mA bhUtvaMtaraM tasya tata evAvizeSataH // 180 // yathA coddhAvite doSe hetoryadvA vizeSaNaM / brUyAtkazcittathA dRSTAMtAderapi jigISayA // 199 // yadi Apa naiyAyika yoM kaheM ki akele hetvantarakarake hI nigrahako prApta ho cuke vAdIke Upara punaH dRSTAntAMtara AdikA uThAnA to utanese hI ho jAyagA / tisa kAraNa vAda kathA meM Baat vizeSarUpa se nivRtti kara dI gayI hai / taba to hama jaina kahate haiM ki tisa hI kAraNa prativAdIdvArA anaikAntikapana, virodha, asiddhi, Adika hetuke doSoMke uThA denese hI vAdIke
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 379 parAjita ho jAnepara punaH hetvantara bhI nahIM uThAyA jAo / kyoMki usa hetvantarakA una dRSTAntAntara AdikoMse koI vizeSa nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki doSake utthAna kara cukane para koI koI vAdI hetuke vizeSaNako vyakta kaha devegA, usI prakAra dRSTAnta Adike doSa uThAne kI icchAse dRSTAMta Adike vizeSaNoMko bhI prakaTa kaha degA / ataH dRSTAntAntara Adi bhI tumako nyAre nigrahasthAna mAnane paDeMge / avizeSokto hetau pratiSiddhe vizeSamicchato hetvaMtaramiti sUtrakAravacanAt dvitvavanigrahasthAnaM sAdhanAMtaropAdAne pUrvasyAsAmarthyakhyApanAt / sAmarthya vA pUrvasya hetvaMtaraM vyarthamityudyotakaro vyAcakSANo gatAnugatikatAmAtmasAtkurute prakArAMtareNApi hetvaMtaravacanadarzanAt / tathA avizeSokte dRSTAMtopanayanigamane pratiSiddhe vizeSamicchato dRSTAMtAcaMtaropAdAne pUrvasyAsAmarthyakhyApanAt / sAmarthya vA pUrvasya pratidRSTAMtAyaMtaraM vyarthamiti vaktuM zakyatvAt / atrAkSepasamAdhAnAnAM samAnatvAt / (( "" vizeSakA lakSya nahIM rakha sAmAnya rUpase hetuke kaha cukanepara punaH prativAdI dvArA hetuke pratiSiddha ho jAnepara vizeSa aMzako vivakSita kara rahe vAdIkA hetvantara nigrahasthAna jAtA hai / isa prakAra nyAyasUtra kAra gautama RSikA vacana hai| yahAM usI hetumeM anya vizeSaNakA prakSepa kara dene se athavA anya navIna hetukA prayoga karadenese donoM bhI hetvaMtara nigrahasthAna kakSe jAte haiM / udyotakara paNDitakA yaha abhiprAya hai ki anya sAdhanakA grahaNa karanepara vAdIke pUrva hetukI asAmarthya prakaTa ho jAtI hai / ataH vAdIkA nigraha ho jAtA hai / yadi vAdIkA pUrvakathita hetu samartha hotA to vAdIkA amya jJApaka hetu uThAnA vyartha hai / AcArya kahate haiM ki vAdIkA yadi pahalA hetu apane sAdhyako sAdhane meM samartha thA to vAdIne dUsarA hetu vyarthameM kyoM pakaDA ? isa prakAra vyAkhyAna kara rahA udyotakara to gatAnugatikapaneko apane adhIna kara rahA hai / arthAtbApakA kuAM samajhakara dina rAta usI kuekA khArA pAnI pIte rahanA athavA choTA DubakAneke liye eka retakI DherI banAnepara saikaDoM mUDha gaMgA yAtriyoM dvArA dharmAndha hokara aneka DherI banA denA jaise vicAra nahIM kara korA gamana karanevAle ke pIche gamana karanA hai, usI prakAra akSapAdake kahe anusAra bhASyakArane vaisAkA vaisA kaha diyA aura udyotakarane bhI vaisA hI AlApa gA diyA, parIkSA pradhAniyoMko yuktiyoMke vinA yoM hI andhazraddhA karate huye tattvanirUpaNa karanA anucita hai / kyoMki anya prakAroMkarake mI hetvantarakA vacana dekhA jAtA hai / tisI prakAra ( hetvantara ke samAna ) vAdI dvArA avizeSarUpa se dRSTAnta, upanaya aura nigamanake kathana karanepara prativAdI dvArA unakA pratiSedha kiyA jA cukA / punaH dRSTAnta AdimeM vizeSaNoMkI icchA rakhanevAle vAdIke dvArA anya dRSTAnta, dUsare upanaya AdikA praNa karanepara pUrvake dRSTAnta AdikoMkI asAmarthyako prakaTa karadene se
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike vAdIkA nigrahasthAna ho jAvegA / athavA pUrvakathita dRSTAnta AdikI yogya sAmarthya honepara punaH vAdI dvArA pratidRSTAnta, pratyupanaya Adika uccAraNa karanA vyartha hai, yaha bhI kahA jA sakatA hai| isameM naiyAyika yadi AkSepa kareMge to hama bhI unake hetvAntarapara AkSepa uThA deMge tathA devantara nigrahasthAnakI rakSA karaneke liye naiyAyika jo samAdhAna kareMge to dRSTAntAntara, upanayAntara, bAdi nyAre nigrahasthAnoMkA ApAdana karaneke liye hama bhI vahI samAdhAna kara deveMge / unake aura hamAre AkSepa samAdhAnoMkI samAnatA hai| ___ yadapyupAdezi prakRtAdAdapatisaMbaddhArthamarthAtaramabhyupagamArthAsaMgatatvAnnigrahasthAnamiti tadapi vicArayati / aura bhI jo nyAyadarzanameM gautama RSine chaTe " arthAntara " nigrahasthAnakA lakSaNa karate huye upadeza diyA thA ki prakaraNa upayogI arthase asambaddha arthakA kathana karanA arthAntara nAmakA nigrahasthAna hai / arthAta-" prAsAdAt prekSate " ke samAna lyap pratyayakA lopa honepara yahAM prakRtAt yaha paMcamI vibhaktivAlA pada hai / ataH prakaraNaprApta arthakI upekSA kara prakRtameM nahIM bAkAMkSA kiye gaye artha kathana karanA arthAntara hai / yaha svIkAra kiye gaye arthakI asaMgati ho jAnese nigrahasthAna mAnA gayA hai / isa prakAra nyAyadarzanakartAkA upadeza hai| aba zrI vidyAnanda AcArya usakA bhI vArtikoM dvArA vicAra karate haiN| pratisaMbaMdhazUnyAnAmarthAnAmabhibhASaNam / yatpunaH prakRtAdAdAtarasamAzritam // 192 // kacikiMcidapi nyasya hetuM tacchaddhasAdhane / padAdivyAkRtiM kuryAdyathAnekaprakArataH // 193 // jo phira prakaraNaprApta arthase pratikUla anupayogI anya arthakA Azraya rakhatA huA nirUpaNa karanA hai, jo ki sanmukha sthita vidvAnoMke prati sambandhase zUnya ho rahe arthAkA prarUpaNa hai, vaha arthAntara hai / jaise ki kahIM bhI pakSameM kisI bhI sAdhyako sthApita kara vAdI dvArA vivakSita hetuko kahA gayA, aisI dazAmeM vAdI usa hetu zabdake siddha karanemeM pada, kAraka, dhAtvartha, ityAdikakA aneka prakAroMse vyutpAdana karane laga jAya ki svAdi gaNakI " hi gatau budvau ca " dhAtuse tun pratyaya karanepara kRdanta hetu zabda niSpanna hotA hai| subanta, tiGanta, yoM dvividha pada hote haiN| upasarga to kriyAke arthake dyotaka hote haiM / akarmaka, sakarmaka yoM do prakArakI dhAtuaiM hai, ityAdi kaI prakAgese aprakRta bAtoMke nirUpaNa karanevAle vAdIkA nirarthaka nigrahasthAna ho AtA hai| kyoMki
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 381 vAdI prativAdiyoM ko nyAyapUrvaka sArthaka prakRtopayogI vAkya kahane cAhiye / isa prakAra sAmAnya viSayake hote huye pakSa aura pratipakSake parigraha karanemeM hetu dvArA sAdhyakI siddhi karanA prakaraNa prApta ho rahA hai| aisI dazAmeM koI vAdI yA prativAdI prakRta hetukA pramANakI sAmarthyase samarthana karaneke liye maiM asamartha hUM, aisA nizcaya rakhatA huA vAdako nahIM choDatA huvA prakRta arthako choDakara arthAtara kA kathana kara detA hai ki zabdako nityatva sAdhanemeM asparzavatva hetu prayukta kiyA hai| hetu zabda hinoti dhAtuse tu pratyaya karanepara banatA hai| svAdigaNakI sAdhU dhAtuse sAdhya zabda banatA hai| ityAdika vyAkhyAna karanA arthAntara nigrahasthAna prApta karAdenekA prayojaka hai| tatrApi sAdhanezakte proktAMtaravAk katham / nigraho dUSaNe vApi lokavadviniyamyate // 194 // asamarthe tu tanna syAtkasyacitpakSasAdhane / nigrahotiraM vAde nAnyatheti vinizcayaH // 195 // usa arthAntaranAmaka nigrahasthAnake prakaraNameM bhI hamako naiyAyikoMke prati yaha kahanA hai ki vAdIke dvArA sAdhyako sAdhanemeM samartha ho rahe acche prakAra sAdhanake kaha cukanepara punaH vAdI karake aprakRta bAtoMkA kahanA vAdIko arthAntara nigrahasthAnameM girAneke liye upayogI hogaa| athavA kyA vAdIke dvArA sAdhya siddhi ke liye asamartha hetukA kathana kara cukanepara punaH asambaddha arthavAle vAkyoMke kahanepara prativAdIkarake vAdIkA arthAntara nigrahasthAna nirUpaNa kiyA jAyagA ! btaao| sAyameM dUsarA vikalpa yoM bhI hai ki vAdIne pakSakA parigraha kiyA aura prativAdAne dUSaNa dekara asambandha vAkyoMko kahA, aisI dazAmeM vAdIdvArA prativAdIke Upara arthAntara nigrahasthAna uThAyA jAtA hai / yaha prazna hai ki vAdIke pakSakA khaNDana karamemeM samartha ho rahe dUSaNake kaha cukanepara prativAdIke Upara vAdI arthAntara uThAvegA ? athavA kyA vAdIke pakSakA khaNDana karanemeM asamartha ho rahe dUSaNake denepara punaH prativAdI yadi asaMgata arthavAle vAkyoMko bola rahA hai| usa dazAmeM vAdIkarake prativAdIkA nigrahakara diyA gayA mAnA jAvegA ! batAo ! pUrvokta vAdIdvArA samarthasAdhana kahanepara yA prativAdIdvArA samarSadUSaNa dedenepara to nigrahasthAna nahIM milanA cAhiye / kyoMki apane kartavya sAdhyako maLe prakAra sAdhakara aprakRta vacana to kyA yadi koI nAce to mI kucha doSa nahIM hai| jaise ki lokameM apane apane kartavyako sAdhakara cAhe kucha bhI kArya kiyA jA sakatA hai| isameM koI doSa nahIM detA hai / ataH laukika vyavasthAke anusAra vizeSarUpase niyama kiyA jAtA hai, taba to arthAntara nigrahasthAna nahIM hai / hAM, vAdI yA prativAdI dvArA asamartha sAdhana yA dUSaNake kahanepara to kisIkA mI vaha nigrahasthAna nahIM hogaa| vAdameM kisI bhI ekake pakSakI
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 tattvArthakokavAtika siddhi ho jAnepara dUsare asambaddhabhASIkA arthAntara nigrahasthAna hogA / anya prakAroMse nigrahasthAna ho jAnekI vyavasthA nahIM hai / pahile prakaraNoM meM isakA vizeSarUpase nizcaya kara diyA gayA hai| nirarthakaM vicArayitumArabhate / aba sAtaveM " niraryaka" nAmaka nigrahasthAnakA vicAra karaneke riye zrI vidyAnanda AcArya mahArAja prArambha karate haiN| varNakramasya nirdezo yathA tadvanirarthakaM / yathA jabajhabhetyAdeH pratyAhArasya kutracit // 196 // ka, kha, ga, gha Adi varNamAlAke akSaroMke kramakA nirdeza karanA jisa prakAra nirarthaka hai, usI prakAra nirarthaka akSaroM kA prayoga karanese pratipAdakakA nirarthaka nigrahasthAna ho jAtA hai| jaise ki kisI eka sthalapara zabdakI nityatA siddha karane ke avasarameM vyAkaraNake " ja ba ga Da da za, cha bha gha Dha dha S, yo al, hal, jaz Adi pratyAhAroMkA nirUpaNa karanevAlA puruSa nigRhIta ho jAtA hai| yaduktaM varNakramanirdezavanirarthakaM / tadyathA-nityaH zaddho jbgdddshstvaabhghddhdhvditi| ___jo hI nyAyadarzanameM gautamaRSi dvArA kahA gayA hai| vargoM ke kramakA nAmamAtra kathana karaneke samAna nirarthaka nigrahasthAna hotA hai / usako udAharaNa dvArA yoM dikhalAyA gayA hai ki zabda ( pakSa ) nitya hai ( sAdhya ) ja ba ga Da da zpanA honese ( hetu ) za ma dha Dha dhaSke samAna ( dRSTAnta ) / isa prakAra vAcyavAcaka bhAvake nahIM bananepara arthakA jJAna nahIM honese varNa hI kramase kisI poMgA paNDitane kaha diye haiM / ataH vaha nigRhIta ho jAtA hai / tatsarvathArthazUnyatvAt kiM saadhyaanupyogtH| dvayorAdivikalpotrAsaMbhavAdeva taadRshH|| 197 // varNakramAdizadvasyApyarthavattvAtkathaMcana / tadvicAre vacidanukAryeNArthena yogataH // 198 // isAra AcArya mahArAja vicAra karate haiM ki vaha nirarthaka nigrahasthAna kyA sabhI prakAroM karake arthase zUnyapanA honese vaktAkA nigraha karaneke liye samartha ho jAyagA ! athavA kyA prakRta sAdhyake sAdhanemeM upayogI nahIM honese nirarthaka vacana vaktAkA nigraha karA deveMge ! batAo / una do
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH vikalpoM meM AdikA vikalpa to yahAM asambhava ho jAnese hI yogya nahIM hai / ataH tisa sarIkhA yAmI nirarthaka sadRza hai| kyoMki jagat meM sabhI prakAra arthoMse zUnya hoya aise zabdoMkA asambhava hai / varNakrama, rudana karanA, kITa bhASA, aTTahAsa, Adi zabdoMko bhI kisI apekSAse artha sahitapanA hai / sUkSma dRSTise usakA vicAra karanepara kahIM kahIM anukaraNa karAnA rUpa arthakarake ve zadva arthavAn haiN| kisI na kisI rUpameM sabhI zadvoMkA arthake sAtha yoga ho rahA hai / choTe bAlakoM ko paDhAte samaya varNamAlA ke akSaroMkA vaisAkA baisA hI uccAraNa karA kara anukaraNa ( nakala ) karAyA jAtA hai / azuddha yA avAcya zabda bolanevAle ajha jIvake uccAraNakA punaH AvazyakatA anusAra anuvAda karate samaya zreSThavaktAko bhI nikRSTa zabda bolane paDate haiM / kAka, pika Adike zabda to anya mI arthoko dhAraNa karate haiM / vyAkaraNameM to prAyaH zabdoMke anukaraNa kahane paDate haiM / agni zabdakI susaMjJA hai / vaizvAnara, AnupUrvIkI nahIM / ataH sarvathA arthoMse zUnya to koI zabda hI ' nahIM hai, pahilA bikalpa gayA / . dvitIya kalpanAyAM tu sarvameva nirarthakam / nigrahasthAnamuktaM syAtsiddhavannopayogavat // 199 // tasmAnnedaM pRthagyuktaM kakSApihitakAdivat / kathAvicchedamAtraM tu bhavetpakSAMtaroktivat // 200 // hAM, dUsare pakSakI kalpanA karanepara pUrvameM kahe jA cuke sabhI nigrahasthAna nirarthaka nigrahasthAna hI ho jAveMge, yoM kaha diyA gayA samajho / prasiddha ho rahe nirarthaka nigrahasthAna ke samAna ve pratihAni Adika bhI koI sAdhyako sAdhanemeM upayogavALe nahIM hai ? athavA sAdhyasiddhi meM anupayogI honese sabhI teIsoM nigrahasthAnoMkA nirarthakameM antarbhAva kara denA cAhiye / tisa kAraNase siddha ho jAtA hai ki yaha nigrahasthAna pRthak mAnanA yukta nahIM hai| jaise ki khAMsanA, kAMpanA, hAtha phaTakA - ranA Adika koI mI vaktAkI kriyAyeM sAdhya upayogI nahIM hai, nirarthaka haiM, phira bhI ve nyArI nigrahasthAna nahIM mAnI gayI hai / thoDIsI vizeSatAoMse yadi bhinna bhinna nigrahasthAna mAne jAveMge to kAMkha khujAnA yA dhotIkI kAMcha DhaMkanA, thUkanA, zirahilAmA Adikako bhI nyArA nigrahasthAna mAnanA paDegA / varNakrama ke samAna ye bhI sAdhyasiddhi ke upayogI nahIM hai / hAM, isa prakAra nirarthaka bAtoMke bakate rahane se vAdakathAkA kevala viccheda to avazya ho jAyagA / jaise ki pratijJAntara, yA zabda mitya hai, isa pakSako choDakara AtmA vyApaka hai, isa anya pakSakA kathana karanA, are vAdako bigADanevAlA hai| itanese hI kisIkA jaya, parAjaya, nahIM ho sakatA hai 1 383 tathAhi - bruvanna sAdhyaM na sAghanaM jAnIti asAdhyasAdhanaM copAdatte iti nigRhyate svapakSaM sAdhayatAnyena nAnyathA, nyAyavirodhAt /
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zlokavArtike 284 isI bAta ko spaSTakara kahate haiM ki nirarthaka zabdoMko kahanevAlA manuSya sAdhya aura sAdhanako nahIM jAnatA hai / jo sAdhyake sAdhaka nahIM hai, una vyartha zabdoM ko pakaDa baiThA hai / isa kAraNa vaha nigRhIta ho jAtA hai / kintu bAta yaha hai ki apane pakSako acche prakAra sAdha rahe dUsare vidvAn karake usakA nigraha kiyA jAvegA / nirarthaka zadvavAdIkA nigraha nahIM ho skegaa| kyoMki nyAya karanese nIti mArga yahI batAtA hai ki apane pakSako sAdhakara dUsarekA jaya kara sakate ho / nirdoSa do AMkhoMvAlA puruSa bhale hI doSa dRSTise kAneko kANA kaha de, kintu kANA puruSa to dUsare ekAkSako nindApUrvaka kANA nahIM kaha sakatA hai / anya prakAroMse usa virodha paDatA hai / , yadapyuktaM, " pariSatprativAdibhyAM trirabhihitamapyavijJAtamavijJAtArtha bhASye codAhRtamasAmarthye sambaraNAnnigrahasthAnaM sasAmarthya cAjJAnamiti, tadiha vicAryate / "" ra zrI vidyAnanda svAmI " avijJAtArtha " nigrahasthAnakA vicAra karate haiM / mI avijJAtArthakA lakSaNa nyAyadarzanameM gautamaRSine yoM kaha diyA hai ki vAdI dvArA tIna vAra kahe huye ko bhI yadi sabhAjana aura prativAdI karake nahIM vijJAta kiyA jAya to vAdIkA avijJAtArtha nigrahasthAna ho jAtA hai / bhAvArtha - trAdIne eka bAra pUrva pakSa kahA, kintu pariSadke manuSya aura prativAdIne usako samajhA nahIM, punaH vAdIne dubArA kahA, phira bhI donoMne nahIM samajhA, punarapi vAdI tivArA kahA, to bhI sabhyajana aura prativAdIne usako nahIM samajha pAyA, to vAdIkA "avijJAtArtha " nigrahasthAna ho jaaygaa| kyoMki vAdI dhokA de rahA hai ki sabhya aura prativAdIko ajJAna karA denese merA jaya ho jAyegA / nyAyabhASya meM yoM hI udAharaNa dekara kahA hai / " yadvAkyaM pariSadA prativAdinA ca triramihitamapi na vijJAyate zliSTazadvamapratItaprayogamatidrutoccAritamityevamAdinA kAraNena tadavijJAtamavijJAtArthamasAmarthyasaMvaraNAya prayuktamiti nigrahasthAnam jo vAdIkA vAkya tIna bAra kahA jA cukA bhI yadi prativAdI aura sabhya puruSoM karake nahIM jAnA jA rahA hai, vahAM bAdIdvArA zleSayukta zadrakA prayoga kiyA gayA dIkhatA hai, yA jinakI pratIti nahIM ho sake, aise vAkyoMkA uccAraNa ho rahA hai, jaise ki zabda ke nityatvakI siddhikA prakaraNa hai vahAM " talakInamadhugavimalaM dhUmasaLAgA vicorabhayameru, taTaharakhajhasA hoMti hu mANusapajjatasaMkhaMkA // suhamaNivAteAbhU vAte ANi padiTThidaM idaraM / viticapamAdilANaM eyArANaM tiseTIya | isu hINaM vikkhamaM caDa guNidisuNAidedujIvakadI, bANakadiM chahiM guNide tacchajude kI hodi athavA atyanta zIghra zIghra uccAraNa karanA, jaya lUTaneke liye gUDha arthavAle padoM kA prayoga karanA, ityAdi kAraNoMkarake apanI asAmarthyako chipA denekA kutsita prayatna karanese vAdIkA avijJAtArtha nigrahasthAna ho jAtA hai / aura yadi vAdI sAdhyako sAdhane meM " samartha hai to
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryAcantAmaNiH 385 bhI gUDha padaprayoga karanese, yA zIghra bolanese, usakA ajJAna samajhA jAtA hai / isa prakaraNameM usa avijJAtArthakA zrI vidyAnanda svAmI vicAra calAte haiM / pariSatpativAdibhyAM triruktamapi vAdinA / avijJAtamavijJAtAthaM taduktaM jaDAtmabhiH // 201 // yadA maMdamatI tAvatpariSatpativAdinau / / tadA satyagiropete nigrahasthAnamApayet // 202 // jJAnase sarvathA bhinna ataeva jaDa ho rahI AtmAko mAnanevAle naiyAyikone jo avijJAlArtha kA lakSaNa vaha kahA thA ki vAdIke dvArA tIna vAra kahe huye ko bhI yadi sabhAjana aura prativAdiyoMne nahIM samajhA hai to isase vAdIkA "avijJAtArtha" nigrahasthAna hai / isI prakAra prativAdIke tIna vAra kahe huye ko bhI yadi vAdI aura sabhya janoMne nahIM jAna pAyA to prativAdIkA bhI avijJAyAta ( ajJAna ) nigrahasthAna hai| yahAM sabase pahile hamako yaha kahanA hai ki jaba prativAdI aura samAjana mandabuddhivAle haiM, taba to samIcIna vANIse sahita ho rahe vAdImeM bhI nigrahasthAna karA deveNge| yAnI prakANDa vidvAnko poMgA loga nigrahasthAnameM girA deveMge / yoM to grAmINa ThAkura yA gaMvAroM meM cAra veda aura cAra vedinI isa prakAra ATha vedoMko vakhAnanevAlA prAmINa dhUrta paNDita bhI vedoMko cAra kahanevAle udbhaTa vidvAnko jItakara usakI pustake aura yaza letA huA kRtI ho jAyagA / vIsa varSataka aneka granthoMko paDha cukA, mahA vidvAna nigRhIta kara diyA jaavegaa| yadA tu to mahAprAjJau tadA guuddhaabhidhaantH| drutocArAdito vA syAttayoranavabodhanam // 203 // prAgvikalpe kathaM yuktaM tasya nigrahaNaM satAm / patravAkyaprayogepi vaktustadanuSaMgataH // 204 // aura jaba ve pariSad aura prativAdI baDe bhArI vicArazIla vidvAn haiM, taba to hama paMchate haiM ki una vicakSaNoM ko vAdIke tIna vAra kaheM huye kA bhI avijJAna kyoM hoyagA ! kyA bAdIne gUDhapadoMkA prayoga kiyA thA ! athavA kyA vAdI zIghra baDa baDa kaha jAtA hai, khAMsate huye alatA hai, ityAdi kAraNoMse ve nahIM samajha pAye ? batAo ! pUrvakA vikalpa svIkAra karanepara to sajjana puruSoM ke sanmukha usa vAdIkA nigrahasthAna kara denA bhalA kaise yukta ho sakatA hai ! arthaat-nhiiN| kyoMki yoM nigrahasthAma kara denepara to patravAkyake prayogameM bhI vaktAko usa avijJAtArtha nigrahasthAna 49
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazokavArtike kI prAptikA prasaMga ho jAvegA / "prasiddhAvayavavAkyaM sveSTArthasya hi sAdhakaM, sAdhugUDhapadaprAyaM patramAhuranAkulaM " / jahAM gUDha padoMko patrameM likhakara zAstrArtha kiyA jAtA hai, vahAM gUDha kathana karanese prakRSTa vidvAnkA nigraha to nahIM ho jAtA hai| patravAkyaM svayaM vAdI vyAcaSTenyairanizcitam / yathA tathaiva vyAcaSTAM gUDhopanyAsamAtmanaH // 205 // avyAkhyAne tu tasyAstu jayAbhAvo na nigrahaH / parasya pakSasaMsiddhayabhAvAdetAvatA dhruvam // 206 // yadi koI nyAyavAdI yoM kahe ki anya vidvAnoM karake nahIM nizcita kiye gaye patravAkyakA jisa prakAra vAdI svayaM vyAkhyAna karatA hai| jaise ki " ubhAntavAk " kA artha vizva kiyA jAtA hai| sarva, vizva, uma, ubhaya Adi sarvAdi gaNameM vizvake antameM ubha zabdakA nirdeza hai / evaM sainyalaDabhAk ityAdika gUDhapadoMkA vyAkhyAna vAdI kara detA hai / ataH sabhAjana aura prativAdIko arthakA vijJAna ho jAtA hai / isa para AcArya kahate haiM ki acchI bAta hai ki vaha vAdI tisa hI prakAra apane uccAraNa kiye gaye gUDhakathanakA bhI vyAkhyAna kara deve / hAM, yadi vAdI kaSAya vaza apane gUDha zadroMkA vyAkhyAna nahIM karatA hai, to usako jaya prApta karane kA abhAva ho jaaygaa| kintu itanese hI kaThina saMskRta vANIko bolanevALe vAdIkA kadacid bhI avijJAnI puruSoM karake nigrahasthAna to nahIM ho sakatA hai / kyoMki dUsare prativAdIke pakSakI samIcIna rUpase siddhi honekA abhAva hai / yaha nizcita mArga hai|| drutocArAditastvetau kathaMcidavagacchatau / siddhAMtadvayatattvajJaistato nAjJAnasaMbhavaH / / 207 // . vaktuH pralApamAtre tu tayoranavabodhanam / nAvijJAtArthametatsyAdvarNAnukramavAdavat // 208 // dvitIya vikalpa anusAra vAdIke zIghra zIghra uccAraNa karanA, athavA za Sa sa evaM Da ka yA ta Ta AdikA viveka nahIM kara avyakta kahanA, khAMsI zvAsa calanA, dAMtoMmeM truTi honA, aise rogoMke ghaza hokara aprakaTa bolA jAnA Adi kAraNoMse to ye prativAdI aura sabhAjana kucha na kucha thoDA bahuta to avazya samajha nAveMge / kyoMki madhyastha yA samAjana to vAdI aura prativAdI donoMke siddhAnta kiye gaye tattvoMko samajhanevAle haiM / tisa kAraNa vAdIke abhipreta arthakA inako bAna
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacentAmaNiH 280 honA sambhava nahIM hai / hAM, yadi vaktA vAdI sAdhyake anupayogI zahnoMkA yoM hI kevala anarthaka bacana kara rahA hai, aisI dazAmeM una donoM samAjana prativAdiyoMko vAdIke kathita arthakA jJAna nahIM honA to yaha avijJAtArtha nahIM hai / yAnI pariSad aura prativAdIke nahIM samajhanepara vyartha vacana bolanevAle 1 vAdI ke Upara to avijJAtArtha nigrahasthAna nahIM uThAnA caahiye| jaise ki jaba ga Da da za Adi varNoMke anukramakA nirdeza kara vyartha kathana karanevAle vAdIke Upara avijJAtArtha nigraha nahIM uThAyA jAtA hai / hAM, sabhyajanoM ke sanmukha prativAdI dvArA svapakSakI siddhi ho jAnepara to yoM hI asaMgata pralApa karane vALe vAdI Upara bhale hI nirarthaka nigrahasthAnakA Aropa kara do, avijJAtArthako nyArA nigrahasthAna mAnane kI AvazyakatA nahIM / tato nedamavijJAtArthaM nikAdbhidyate / tisa kAraNa se yaha avijJAtArtha nigrahasthAna pUrvameM mAna liye gaye nirarthaka nigrahasthAna se bhinna hotA huA nahIM siddha hopAtA hai / nApArthakamityAha / tathA nauvAM nigrahasthAna " apArthaka " bhI nirarthakase bhinna nahIM siddha ho sakatA hai / isa bAtako svayaM granthakAra spaSTa kahate haiM / pratisaMbaMdhahInAnAM zadvAnAmabhibhASaNaM / paurvAparyeNa yogasya tatrAbhAvAdapArthakam // 209 // dADimAni dazetyAdizadvavatparikIrtanam / te nirarthakato bhinnaM na yuktyA vyavatiSThate // 290 // " paurvAparyyAyogAdapratisambaddhArthamapArthakam " zabdoM ke pUrva aparapane karake saMgatirUpa yogakA vahAM abhAva ho jAnese zAdvabodhake janaka Asakti, yogyatA, AkAMkSA jJAna Adike abhAva ho jAneke kAraNa sambandhahIna zabdoMkA lambA cauDA kathana karanA apArthaka nigrahasthAna hai / jaise ki daza anAra haiM, chaha pUA hai, bakarIkA camaDA hai, bambaI nagara bahuta baDA hai, mASa vAtula hotA hai, ityAdika zadva bolane ke samAna asaMgata zabdoMkA uccAraNa vAdIkA apArthaka nigrahasthAna ho jAnA tuma naiyAyikoM ke yahAM kahA gayA hai / yuktidvArA vicAra karanepara vaha apArthaka to nirarthaka nipraisthAna se pRthakbhUta vyavasthita nahIM ho pAtA hai / kyoMki nirarthaka meM bhI varNarUpI zabda nirarthaka haiM / aura yahAM bhI asaMgatapada nirarthaka haiM /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha chAMka vArtike nairarthakyaM hi varNAnAM yathA tadvatpadAdiSu / nAbhiyetAnyathA vAkyanairarthakyaM tatoparam // 211 // 388 jisa hI prakAra nirarthaka nigrahasthAnameM ja ba ga Da Adi varNoMkA nirarthakapanA hai, usIke samAna yahAM pada AdimeM bhI varNoMke samudAya padoMkA sAdhya upayogI arthase rahitapanA hai / ataH nirarthaka nigrahasthAnase apArthaka nigrahasthAna bhinna nahIM mAnA jAvegA / anyathA yAnI varNoMkI nirarthakatA se padoMkI nirarthakatAko yadi nyArA nigrahasthAna mAnA jAyegA taba to unase nyArA vAkyoMkA nirarthakapanA svarUpa vAkyanairarthakya nAmaka nigrahasthAna bhI pRthakU mAnanA paDegA / jo ki tuma naiyAyikoMne nyArA mAnA nahIM hai / " na hi parasparamasaMgatAni padAnyeva na punarvAkyAnIti zakyaM vaktuM teSAmapi paurvAparyeNa prayujyamAnAnAM bahulamupalambhAt / " zaMkhaH kadalyAM kadalI ca bheryo tasyAM ca bheryA sumahadvimAnaM / tacchaMkhabherI kadalI vimAnamunmattagaMgapratimaM babhUva // ityAdivat / yadi punaH padanairarthakyameva vAkyanairarthakyaM padasamudAyatvAdvAkyasyeti matistadA varNanairarthakyameva padanairarthakyamastu varNasamudAyatvAtpadasyeti manyatAM / " paraspara meM saMgatiko nahIM rakhanevAle pada hI hote haiM / kintu phira paraspara meM asambaddha ho rahe koI vAkya to nahIM haiM / tuma naiyAyika yoM niyama nahIM kara sakate ho| kyoMki pUrva apara sambandha karake nahIM prayoga kiye jArahe una vAkyoMkA bhI bahuta sthAnoMpara upalambha ho rahA hai| dekhiye, zaMkha harmeM hai aura nagADe kelA hai / usa nagADemeM acchA lambA cauDA vimAna hai / ve zaMkha, nagADe, chA, aura vimAna jisa dezameM gaMgA unmatta hai, usake samAna ho gaye / tathA jaradgavaH kambalapANipAdaH, dvAri sthito gAyati maMgalAni taM brAhmaNI pRcchati putrakAmA rAjannukhAyAM lazunasya ko'rthaH " hAtha peroMmeM kambalako bAMdhe huye buDDhA baila dvArapara khaDA hai / maMgala gItoMko gA rahA hai / putraprAptikI icchA rakhanevAlI brAhmaNI usase pUMchatI hai ki he rAjan ! kaseMDImeM lahasanakA kyA prayojana ! ityAdika nirarthaka vAkyoMkA aneka prakAroMse zravaNa ho rahA hai / yadi phira Apa naiyAyika yoM kahe ki padoM kA nirarthakapanA hI to vAkyoMkA nirarthakapanA hai / kyoMki padoMkA samudAya hI to vAkya hai / ataH apArthakase bhinna " vAkyanirarthaka " nAmakA nigrahasthAnako nyArA mAnanekI hameM AvazyakatA nahIM / isa prakAra naiyAyikoMkA mantavya honepara to hama kaheMge ki varNoMkA nirarthakapanA hI padakA kapanA ho jaao| kyoMki varNAkA samudAya hI to pada hai / ataH apArthakako bhI nirarthakase mitra nyArA nigrahasthAna nahIM mAnanA cAhiye |
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH varNAnAM sarvatra nirarthakatvAtpadasya nirarthakatvamasaMga iti cet, padasthApi nirarthakatvAttatsamadAyAtmano vAkyasyApi nirarthakatvAnuSaMgaH padArthApekSapA sArthakaM padamiti cet varNApekSapA varNa: sAryakostu / prakRtipratyayAdivarNavat na prakRtiH kevalA padaM pratyayo vA, nApi tayoranarthakatvamamivyaktArthAbhAvAdanarthakatve padasyApyanarthakatvaM / yayaiva hi prakRtyarthaH pratyayenAbhivyajyate pratyayArthaH svaprakRtyA tayoH kevalayoraprayogAItvAt / tathA devadattastiSThatItyAdiprayogeSu suvaMtapadArthasya tiGantapadenAbhivyakteH tiGantapadArthasya ca subaMtapadenAbhivyakteH kevalasyAprayogArhatvAdabhivyaktArthAbhAvo vimAnyata eva / padAMtarApekSatve sArthakatvameveti tatmakRtyapekSasya pratyayasya tadapekSasya ca prakRtyAdivatsvasya sArthakatvaM sAdhayatyeva sarvathA vizeSAbhAvAt / tato varNAnAM padAnAM vA saMgatArthAnAM nirarthakatvamicchatA vAkyAnAmapyasaMgatArthAnAM nirarthakatvameSitavyaM / tasya tataH pRthaktvena nigrahasthAnatvAniSTo varNapadanirarthakatvayorapi tathA nigrahAdhikaraNatvaM mA bhUt / / yadi naiyAyika yoM kaheM ki varNa to sarvatra hI nirarthaka hote haiM / ka, kha, Adi akele akele varNokA kahIM bhI koI artha nahIM mAnA gayA hai| ataH nirarthaka varNo ke samudAyarUpa padako bhI yoM nirarthakapanekA prasaMga ho jAyagA, taba to hama kaheMge ki akele akele ghaTaM yA Anaya Adi padakA bhI nirarthakapanA ho jAnese, una padoMke samudAyarUpa vAkyako bhI nirarthakapanakA prasaMga bana baiThegA / yadi isakA uttara Apa naiyAyika yoM deveM ki pratyeka padake kevala zuddha padake arthakI apekSAse pada bhI sArthaka hai / ataH isa apArthaka nigrahasthAnameM hI vAkyanirarthakapanakA antarbhAva ho jaaygaa| yoM kahanepara to hama jaina bhI kaha deMge ki pratyeka varNake svakIya kevala arthakI apekSAse varNa bhI sArthaka banA raho / ekAkSarI koSa anusAra varNIkA artha prasiddha hI hai / ataH nirarthaka nigrahasthAnameM apArthaka nigrahasthAna antarbhUta ho jAvegA / jaise ki prakRti, pratyaya Adika varNakA nijI gAMThakA artha nyArA hai / ghaTa prakRtikA artha kambu grIvAdimAn vyakti hai / aura su vibhaktikA artha ekatva saMkhyA hai| pac prakRtikA artha pAka hai / tipakA artha ekatva svataMtrakartA Adika haiM / puSpebhyaH yahAM arthavAn zabdasvarUpa prAtipadikakA artha phUla hai| aura bhyas pratyayakA artha bahutva tAdarthya haiM / ataH varNa mI apanA svataMtra nyArA artha rakhate haiM / kevala prakRti hI pratyayayogake vinA nahIM bolI jAtI hai / tathA kevaLa pada athavA pratyaya bhI kevala nahIM kahA jA sakatA hai| baccoMko samajhAnake liye bhale hI vyAkaraNameM yoM kaha do ki ghaTa zabda hai| su vibhakti kAye, ukAra isaMbaka hai, sa kA visarga ho gyaa| ghaTaH bana gyaa| yaha prayogoMko kevala sAdhu batAnekI prakriyA mAtra hai| na kucha jAtA hai, aura na kahIMse kucha AtA hai / vastutaH dekhA jAya to kevaLa ghaTa yA su pratyaya uccAraNa
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 tavAyaM ko kavArtike " karane yogya nahIM hai / pahile se hI 66 ," ghaTa aisA banA banAyA subanta pada hai / etAvatA una prakRti yA pratyayako anarthakapanA nahIM hai| yadi Apa naiyAyika yoM kaheM ki adhika prakaTa ho rahe artha nahIM hone se kevala prakRti yA kevaLa pratyaya to arthazUnya hai, taba to hama kaheMge ki isa prakAra kevaLa padako bhI anarthakapanA hai / aisI dazAmeM akele nirarthaka nigrahasthAna se hI kArya cala jAyagA / apArthakakA kyoM vyartha meM bojha baDhAyA jAtA hai / jisa hI prakAra pratyayakara ke prakRtikA artha prakaTa kara diyA jAtA hai aura svakIya prakRtise pratyayakA artha vyakta ho jAtA hai, tip pratyayase bhU dhAtukA artha sadbhAva prakaTa ho jAtA hai aura bhU dhAtuse tipkA artha karttA, ekatva, vartamAna kAlameM ye prakaTa ho jAte haiM, kevaLa prakRti yA kevala pratyayakA to prayoga karanA yukta nahIM hai / na kevalA prakRtiH prayoktavyA na kevalaH pratyayaH | tisa hI prakAra yAnI pratyayakI apekSA rakhanevAlI prakRti aura prakRtikI apekSA rakhanevALe pratyaya ke samAna hI devadatta baiThA huA hai / jinadatta jAga rahA hai, modaka khAyA jAtA hai, ityAdika prayogoM meM su aura jas Adika pratyayoMko antameM dhAraNa kara rahe devadatta, jinadatta, modaka Adi padoMke arthakI tip tas jhi, ta, AtAm, jha, Adika tiG, pratyayoM ko antameM dhAraNa karanevAle tiSThati, jAgarti, mujyate Adika tiGata padoMkarake abhivyakti ho jAtI hai / tathA tiGanta padoM ke arthakI subanta padakarake prakaTatA ho jAtI hai / kevala tiGanta yA subanta padaka 1 prayoga karanA ucita nahIM hai / kevaLa subanta yA tiGanta padakA artha prakaTa nahIM hai / yaha yahAM bhI vicAra liyA hI jAtA hai / yadi naiyAyika yoM kaheM ki anya padakI apekSA rakhate huye to prakRta padako sArthakapanA hI hai, isa prakAra kainepara to hama kaheMge ki vaha sArthakapanA to prakRtikI apekSA rakhate huye pratyayako aura pratyayakI apekSA rakhate huye prakRti Adike samAna svake sArthakapana ko sAdha hI detA hai / sabhI prakAroMse koI vizeSatA nahIM hai / bhAvArtha- paraspara meM apekSA rakhanevAle pratyaya aura prakRtike samAna eka padako bhI dUsare padakI apekSA rakhanA anivArya hai / tabhI to " varNAnAM parasparApekSANAM nirapekSaH samudAyaH padaM " paraspara meM sApekSa ho rahe varNoMkA punaH anyakI nahIM apekSA rakhanevAlA samudAya pada hai aura " padAnAM parasparApekSaNAM nirapekSasamudAyo vAkya " paraspara meM eka dUsare kI apekSA rakhanevAle padoMkA nirapekSa samudAya vAkya hai / tisa kAraNase kahanA paDatA hai ki saMgatisahita arthoMko nahIM dhAranevAle asaMgata varNoM yA padoMkA nirarthakapanA cAinevAle naiyAyika karake asaMgata arthavAle vAkyoMkA bhI nirarthakapamA iScha lenA cAhiye / yadi naiyAyika usa asaMgata arthavALe vAkyoMke nirarthakapanako usa apArthaka nigrahasthAnase pRthakpane karake dUsarA nigrahasthAnapanA iSTa nahIM kareMge taba to hama kahate haiM ki varNoMkA nirarthakapana aura padoM kA nirarthakapana ke anusAra huye / nirarthaka aura apArthakako bhI tisa hI prakAra nyAre nyAre nigrahasthAna kI pAtratA nahIM hoo| ataH siddha hotA hai ki apArthakako nyArA nigrahasthAna nahIM mAnA jAve /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 391 yadapyuktaM avayavaviparyAsavacanamaprAptakAlaM avayavAnAM pratijJAdInAM viparyayeNAbhighAnaM nigrahasthAnamiti / tadapi na sughaTamityAha / aura jo bhI naiyAyikoMne dazameM nigrahasthAna aprAptakAlakA yaha lakSaNa kahA thA ki pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya, nigamana inake kramakA ullaMghana kara viparyAsarUpase kathana karanA atrAptakAla nigrahasthAna hai / arthAt-vAdI dvArA anumAnake avayava pratijJA, hetu, AdikA viparyaya karake kathana kiyA jAnA vAdIkA aprAptakAla nigrahasthAna hai / samAko dekhakara kSobha ho jAnese yA ajJAnatA chAjAnese vAdI avayavoMko ulTA kara baiThatA hai / vAdI prativAdiyoM ke vaktavyakA krama yoM hai ki pahile hI vAdI karake sAdhanako kaha kara svakIya kathanameM sAmAnyarUpase hetvAbhAsoMkA nirAkaraNa karanA cAhiye, yaha eka pAda hai / prativAdIko vAdIke kathanameM ulAhanA denA cAhiye, yaha dUsarA pAda hai / prativAdIko apane pakSakI siddhi karanA aura usameM hetvAbhAsokA nirAkaraNa karanA yaha tRtIya pAda hai / jaya parAjayakI vyavasthA kara denA cauthA pAda hai| yaha vAdakA krama hai / isakA viparyAsa karanese yA pratijJA, hetu, Adikake kramase vacana karanekI vyavasthA ho cukanepara Age pIche kaha dene se nigraha ho jAvegA, isa prakAra vaha naiyAyikoM kA kahanA bhI bhale prakAra ghaTita nahIM hotA hai / isa bAtako granthakAra vArtikoM dvArA spaSTa kahate haiM / 1 saMdhAdyavayavAnnyAyAdviSaryAsena bhASaNam / aprAptakAlamAkhyAtaM taccAyuktaM manISiNAm // 212 // padAnAM kramaniyamaM vinArthAdhyavasAyataH / devadattAdivAkyeSu zAstreSvevaM vinirNayAt / / 213 // / pratijJA, hetu, Adi avayavoMke kathana karaneke nyAyamArgase viparItapane karake bhASaNa karanA vaktAkA aprAptakALa nigrahasthAna ho cukA bakhAnA gayA hai / kintu vaha nyAyabuddhiko rakhanevAle gautama RSikA kathana buddhimAnoMke sanmukha samucita nahIM paDatA hai / kyoMki padoMke kramakI niyatike vinA bhI arthakA nirNaya ho jAtA hai / devadatta ( karttA ) laDDuko ( karma ) khAtA hai (kriyA) / laDDUko devadatta khAtA hai yA khAtA hai (kriyA) devadatta ( karttA ) laDDuko ( karma ), athavA chaDDUko khAtA hai devadatta, ityAdika laukika vAkyoMmeM padoMkA vyutkrama ho jAnese bhI arthakI pratipatti ho jAtI hai| isI prakAra zAstroMmeM bhI karttA, karma, kriyA yA pratijJA, hetu, udAharaNa AdikA kramabhaMga ho jAnepara bhI arthakA vizeSarUpase nirNaya ho jAtA hai / padya Atmaka chandoMmeM Age pIche kahe gaye padoMko sunakara bhI saMgata arthakI jhaTiti yathArtha pratipatti ho jAtI hai / prauDha vidvAn zlokoMkoM paDhate jAte haiM, Ta arthako sAtha sAtha samajhate jAte haiN| ataH aprAptakAla nigrahasthAna nahIM mAnanA cAhiye /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 tatvArthazlokavArtike yathApazadvataH zadvapratyayAdarthanizcayaH / zAdeva tathAzvAdivyutkramAcca kramasya vit // 294 // tato vAkyArthanirNItiH pAraMparyeNa jAyate / viparyAsAttu naiveti kecidAhustadapyasat // 215 // yahAM koI naiyAyika yoM kaha rahe haiM ki jisa prakAra azuddha yA apabhraSTa zabdoMse samIcIna zabdoM kA jJAna hokara punaH zuddha zabdoMse jo arthakA nirNaya huA hai, vaha zuddha zabdoMse hI vAkyArtha jJAna huA mAnanA caahiye| gAya, gaiyA, kAU, ( Cow ) Adi apabhraMza zabdoM ko suna kara go zabdakI pratipatti ho jAtI hai / pazcAt zuddha gozabdase hI sIMga aura sAsnAvALI vyakti kA pratibhAsa hotA hai / tisa hI prakAra azva, devadatta Adi padoMke akramase uccAraNa karanepara prathama padoMke kramakA jJAna hotA hai aura usake pIche vAkyake arthakA nirNaya paramparAse utpanna kiyA jAtA hai / padoMke viparyayate to kaise bhI vAkya arthakI pratipatti nahIM ho pAtI hai| anuSTubh Adika zabdoMmeM yA laDDuko devadatta khAtA hai, Adika kramarahita vAkyoM meM pahile una padoMko sunakara karttA, karma, kriyArUpa krama banA liyA jAtA hai / pazcAt vAkyArtha nirNaya kiyA jAtA hai / 66 dhUmavattvAt vanhimAn parvataH " isa prakAra avayavoMke kramase rahita dUSita vAkyako sunakara pahile " parvato himAn dhUmAt " yaha zuddhavAkya jAna liyA jAtA hai / pazcAt avayavoMke kramase sahita usa satyavAkyase artha kI pratipatti paramparAse upajatI hai / azuddha vAkyoMse sAkSAt arthajJapti nahIM ho sakatI hai / isa prakAra koI naiyAyika kaha rahe haiM / AcArya kahate haiM ki unakA vaha kahanA bhI prazasta nahIM hai / vyutkramAdarthanirNItirapazabdAdivetyapi / vaktuM zaktestathA dRSTeH sarvathApyavizeSataH // 216 // AcArya kahate haiM ki isa prakAra kramayojanAkI pratIti nahIM hotI hai, jaise apabhraMza yA azuddha zabdoM se kama nahIM hote huye bhI zizu gaMvAra yA asabhya puruSoM athavA dvibhASiyoMko arthakA nirNaya ho jAtA hai, usI prakAra karttA, karma yA pratijJA hetu AdikA kramarahitapana ho jAne se bhI arthapratipatti ho jAtI hai, yaha bhI hama kaha sakate haiN| kyoMki uccArita kiye jisa zabda se jisa artha meM pratIti ho rahI dekhI jAtI hai, vahI zabda usakA bAcaka hai, anya nahIM / anyathA hama yoM bhI kaha sakate haiM ki saMskRta zabdase apazabda yA vyutkramameM smaraNa kiyA jAkara usase artha pratIti hotI hai / timrI prakAra kramabhinna padoMse bhI zAbdabodha ho rahA dekhA jAtA hai /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH isa viSayameM laukika mArga aura zAstrIya mArgameM sabhI prakAroM se koI vizeSatA nahIM hai| chorAko dUdha piAde, meMTo jAmana maraNakU, tannamAmi paraMjyotiH, dhUmAta vanhimAn parvataH " zriya kriyAyastha, surAgame naTatsurendranetrapratibimbalAMchitA, sabhA babhau ratnamayI mahotpalaiH kRtopahAreva sa bo'granojinaH " ityAdi vAkyoMmeM padoMkA ThIka ThIka vinyAsa nahIM hote huye bhI zrotAko arthakA nizcaya abyavahita unase ho jAtA hai| zadvAnvAkhyAnavaiyarthyamevaM cettattvavAdinAm / nApazadveSvapi prAyo vyAkhyAnasyopalakSaNAt // 217 / / yadi naiyAyika yoM kaheM ki zabda Adise apa zabda AdikA smaraNa kara artha jJAna kara lenA isa prakAra to tatvoMke pratipAdana karanevAle vidvAnoMkA punaH suzadvoM dvArA vyAkhyAna karanA athavA punaH punaH kathanasvarUpa anvAkhyAna karanA vyartha paDegA / zlokAkA anvaya kiyA jAtA hai| krama bhaMgase kahe gaye zadvoMko punaH kramayukta kara vakhAnA khAtA hai| ataH kramase yA.. zadboMse hI artha pratipatti huI, isa prakAra kahanepara to hama kahate haiM ki yoM to nahIM kahanA / kyoMki azuddha zadboMmeM bhI bAhulya karake vyAkhyAnakA honA dekhA jAtA hai / arthAt tvam kiM paThasi ! tU kyA paDhatA hai ! isakI iMgrejI banAnepara kriyA pahile A jAtI hai| agni, vidhi, paridhi, Adi pulliMga zabdoMkA vakhAna deza bhASAmeM strIliMga rUpase karanA paDatA hai / grAmINoMko samajhAne ke liye saMskRta zabdoMkA zadroMkA gaMvArU bhASAmeM paNDitoM dvArA vyAkhyAna karanA paDatA hai / taba kahIM ve samajha pAte haiM / apazadvoMmeM bhI anvAkhyAna ho rahA dekhA jAtA hai| yathA ca sNskRtaacchdvaatstyaaddhrmstthaanytH| syAdasatyAdadharmaH ka niyamaH puNyapApayoH // 218 // aura jisa prakAra vyAkaraNameM prakRti pratyayoM dvArA banAye gaye saMskArayukta pratya zaboMse dharma utpanna hotA hai, usI prakAra anya grAmINa zadboM yA deza bhASAke azuddha kintu satya zabdoMmeM bhI dharma ( puNya ) hotA hai / tathA asatya saMskRta zabdoMse jaise adharma (pApa) upajatA hai, vaise jhUThe apabhraSTa zaboMse bhI pApa upajatA hai| aisI dazAmeM bhalA puNya, pApakA, niyama kahAM rahA ! ki saMskRta zabda cAhe sacce yA jhUThe hoM unase puNya hI milegA aura asaMskRta zabda cAhe sacce hI kyoM nahIM hoya, kintu unase pApakI hI prApti hogii| ukta niyama mAnanepara deza mASAoMke zAstra, vinatI pada, saba vyartha ho jAyaMge / itanA hI nahIM kintu pApabandhake kAraNa bhI hoyeMge / zavoMse hI puNya pApakI vyavasthA mAnanepara anya upAyoMkA anuSThAna vyarya pddegaa| urdase bhusI nyArI hai / " kaMDasipuNuNaM svevasireMgadahA / javaM patyesi khAdituM " " aNattha kiM phalo vahA tumhI itya budhiyA chiMde, 50
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 391 tasvArtha zokavArtike aMkeccheda ikomiyA " " ahyA doNaM dibhavaM dihAdodi sarAmayaM tuhya " Adi asaMskRta zabdoMse bhI tatvajJAna ho gayA mAnA jAtA hai / ataH zadboMse puNya pApakI utpattikA niyama nahIM hai / adhA. mika puruSa bhI saMskRta zabdoMko bolate haiN| dharmAtmA bhI apabhraMza yA vyutkrama kathana karate haiN| vRddhaprasiddhitastveSa vyavahAraH pravartate / saMskRtairiti sarvApazabdairbhASAsvanairiva // 219 // vRddha puruSAoMkI paramparA prasiddhise yaha vyavahAra pravarta rahA hai ki dezabhASAke zabdoMkarake jaise artha nirNaya ho jAtA hai, usI prakAra saMskRta zabda aura sampUrNa apabhraMSTa zabdoMkarake mI artha pratipatti ho jAtI hai / vizeSa yaha hai ki hA, anabhyAsa dazAmeM bhale hI kisIko zabdayojanAke kramase vAcya arthakI jJapti hoya, kintu atyadhika abhyAsa ho jAnepara krama aura akrama donoM prakArase artha nirNaya ho jAtA hai / baDI kaThinatAse samajhe jAya, aise vAkyoMmeM zabdoMke kramako yojanA karanI paDatI hai / kintu sarala vAkyoMko vyutkramase bhI samajha liyA jAtA hai / tatonizcayo yena padena kramazaH sthitH| tadyatikramaNAdoSo nairarthakyaM na cAparam // 220 // tisa kAraNase siddha ho jAtA hai ki pratijJA Adi avayavoMkA kramase prayoga kiyA gayA hoya yA akrama nirUpaNa kiyA gayA hoya, zrotAke kSayopazamake anusAra donoM DhaMgase artha nirNaya ho sakatA hai / hAM, kacit jina padoMke kramase hI uccAraNa karanepara arthakA nizcaya honA vyavasthita ho rahA hai, una padoMkA vyatikramaNa ho jAnese zrotAko arthakA nizcaya nahIM ho pAtA hai| yaha avazya doSa hai, etAvatA vaha nirarthaka doSa hI samajhA jAyagA / usase bhinna aprAptakAla nAmaka nigrahasthAna mAnane kI AvazyakatA nahIM / etenaitadapi pratyAkhyAtaM / yadAhodyotakaraH " yathA gaurityasya padasyArthe gauNIti prayujyamAnaM padaM na vatkrAdimatamartha pratipAdayatIti na zabdAdyAkhyAnaM vyartha anenApazabde nAsau gozabdameva pratipadyate gozabdAdvaktrAdimaMtamartha tathA pratijJAdyavayavaviparyayeNAnupUrvI pratipadyate tayAnupUrvyArthamiti / pUrva hi tAvatkarmopAdIyate loke tatodhikaraNAdi mRtpiracakrAdivat / tathA naivAyaM samayopi tvarthasyAnupUrvI / " soyamAnupUrvImanyAcakSANo nAma vyAkhyeyAt kasyAyaM samaya iti / tathA zAstre vAkyArthasaMgrahArthamupAdIyate saMgRhItaM tvartha vAkyena pratipAdayitA prayogakAle pratijJAdikayAnupUrvyA pratipAdayatIti sarvathAnupUrvI pratipAdanAbhAvAdevAprAptakArasya nigrahasthAnatvasamarthanAdanyathA paracodyasyaivamapi siddhaH /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 395 samayAnabhyupagamAdbahuprayogAcca naivAvayavaviparyAsavacanaM nigrahasthAnamityetasya prihrtumshkteH| sAryAnupUrvI pratipAdanAbhAvo'vayavaviparyAsavacanasya nirarthakatvAnnyAyyaH / tato nedaM nigrhsthaanaaNtrN| - pAcArya kahate haiM ki isa kathanase yaha kathana bhI khaNDita kara diyA gayA samajho jo ki udyotakara paNDita yoM kaha rahe haiM ki jisa prakAra gau isa saMskRta padake arthameM yadi gauNI, gAya, gayA aise padoMkA prayoga kara diyA jAya to vaha mukha zrRMga sAnA, Adise sahita ho rahe arthakA pratipAdana nahIM kara sakatA hai| isa kAraNa azuddha zadbakA saMskRta zabdase vyAkhyAna karanA vyartha nahIM haiM / ina azuddha zabdoMko sunakara vaha zrotA pahile satya go zabdako ho samajhatA hai / pazcAt go zabdase vadana, catuSpAda, sIMga Adise samaveta ho rahe arthako jAna 'letA hai| isI prakAra pratijJA, hetu, avayavoMke viparyAsa karake jahAM akrama zabdoMkA uccAraNa kiyA gayA hai, vahAM zrotA prathama hI to padoMkA anukrama banAkara zabdoMkI AnupUrvIko anvita karatA huA jAna letA hai / pIche saralatApUrvaka zAbdabodhako karAnevAlI usa bhAnupUrvIse prakRta vAdhya artha ko jAna letA hai / ataH akramase nahIM hokara padoMke ThIka kramase hI arthanirNaya huaa| lokameM bhI yahI dekhA jAtA hai ki sabase pahile karmako kahanevAle zabdakA grahaNa kiyA jAtA hai| usake pIche adhikaraNa sampradAna AdikA prayoga hotA hai / jaise ki ghaTako bamAneke liye pahile miTTIkI chaMDi kI jAtI hai / punaH cakra, daNDa, DorA AdikA upAdAna kiyA jAtA hai| kAryoMke anusAra hI unakI vAcaka yojanAoM kA krama hai / arthake anusAra hI zabda calatA hai| miTTIko cAkapara rakhakara zItala jalako liye ghaTa AkArako banAo tathA yaha zabdasaMketa bhI akramase nahIM hai| kintu vAdhya arthakI AnupUrvI ke anusAra vAcaka zabdoMkA krama avazya honA cAhiye / bAlya arthokI pratipattike krama anusAra pUrvavartI zabdoMke pIche anukUla zabdoMkA anugamana karamA zabdakI mAnupUrvI hai, jo ki pariNamana kara rahe vAstavika arthakI AnupUrvIkI sahelI hai / isa udyotakarake kathanapara bhAcArya mahArAna kahate haiM ki arthakI AnupUrvIkA zabdoMdvArA pIche pIche vyAkhyAna kara rahA udyotakara usa dArzanikakA mAma vakhAne ki yaha kisakA zAstra hai, jo ki arthakI AnupUrvIke sAtha hI zabdayojanAko svIkAra karatA hai| jaba ki sAhityajJa vidvAna anvayarahita zlokoMko bhI paDhakara zIghra artha lagAte jAte haiM / lokameM bhI bhASA chandoM yA grAmINa zabdoMmeM anvaya yojanAke vinA bhI jhaTa arthakI jJapti ho jAtI hai / tisI prakAra zAstrameM vAkya arthAkA saMgraha karane ke liye zadvoMkA upAdAna kiyA jAtA hai / aura saMgraha kiye gaye arthako to vAkyoMke dvArA vaktA prayoga karaneke avasarapara pratijJA, hetu, Adika, rUpa AnupUrvIse kaha kara samajhA detA hai / isa prakAra sabhI prakAroMse AnupUrvIkA pratipAdana nahIM honese hI aprAptakAla ke nigrahasthAnapanakA samarthana kiyA gayA hai / anyathA dUsaroMkI praznamAlAkI usa prakAra prayatna karanepara bhI
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthazlokavArtike prasiddhi banI rahegI, jaba ki kisI zAstrameM aisA saMketa nahIM hai ki kramase hI vAkyoMko bolanA cAhiye tathA kramase bolanemeM bahuta zoMkA prayoga karanA paDatA hai| isa kAraNase bhI avayavoMkA viparyAsa rUpase kathana karanA nigrahasthAna nahIM hai| isa kathanakA tuma naiyAyika parihAra nahIM kara sakate ho / vizeSa yaha kahanA hai ki hAM " parvato bhuktaM vanhimAn devadattena " yA roTIko pahino aMgarakhAko khAo ityAdi sthaloMmeM zadvoMkI ThIka ThIka AnupUrvI parvato vanhimAna, devadattena muktaM, aMgarakhAko pahino, roTIko khAo, " karanese hI arthakA pratipAdana hotA hai| vahAM yadi sabhI prakAroMse arthakI AnupUrvIke pratipAdanakA abhAva hai, aisI dazAmeM avayavoMke viparyAsa kathanako klupta ho rahe nirarthakapanase hI vAdIkA nigrahasthAna kahanA nyAyase anapeta hai| usa nirarthakase isa aprAptakAlako nyArA nigrahasthAna mAnanA nyAya anumodita nahIM hai| Apako nItipUrNa bAteM kahanI cAhiye, kaccI samajhakI bAteM nhiiN| yaJcoktaM hInamanyatamenApyavayavena nyUnaM / yasmin vAkye pratijJAdInAmanyatamAvayano na bhavati tadvAkyaM hInaM veditavyaM / tacca nigrahasthAnasAdhanAbhAve sAdhyasiddherabhAvAt patijJAdInAM paMcAnAmapi sAdhanatvAt / aura jo naiyAyikoMne hInanigrahasthAnakA lakSaNa yoM kahA thA ki anumAnake niyata kiye gaye avayavoM se eka bhI avayavase jo nyUna kahA jAyagA, vaha "hAna " nAmaka nigrahasthAna hogaa| isakA artha yoM hai ki jisa anumAna vAkyameM pratijJA AdikoMmeMse koI bhI eka avayava nahIM kahA gayA hotA hai, vaha vAkya hIna samajhanA cAhiye aura aise vAkyakA uccAraNa karanevAlA paNDita hIna nigrahasthAnako prApta hotA huA parAjita ho jAyagA / vaha hIna to nigrahasthAna yoM mAnA gayA hai ki sAdhanoM ke abhAva honepara sAdhyakI siddhi kA abhAva ho jAtA hai| jaba ki pratijJA mAdika pAMcoM bhI avayavoMko anumAnakA sAdhakapanA hai, to eka avayavake bhI kamatI bolanepara nyUnatA AjAtI hai| pratijJAnyUnaM nAstItyeke / tatra paryanuyojyAH pratijJAnyUnaM vAkyaM yo brUte sa kiM nigRhyate ? athavA neti, yadi nigRhyate kathamanigrahasthAnaM ? na hi tatra hetvAdayo na saMti na ca hetvAdidoSAH saMtIti nigrahaM cAbhyupaiti / tasmAtpratijJAnyUnameveti / atha na nigrahaH nyUnaM vAkyamartha sAdhayatIti sAdhanAbhAve siddhirabhyupagatA bhavati / yacca bravISi siddhAMtaparigraha eva pratijJeti, tadapi na budhdyAmahe / karmaNa upAdAnaM hi pratijJAsAmAnya vizeSato. vadhAritasya vastunaH parigrahaH siddhAMta iti kathamanayoraikyaM, yataH pratijJAsAdhanaviSayatayA sAdhanAMga na syAdityudyotakarasyAkUtaM, tadetadapi na samIcInamiti darzayati / abhI naiyAyika hI kahe jA rahe haiM ki hetu, udAharaNa, Adise nyUna ho rahe vAkyako bhale hI hIna kaha diyA jAya, kintu pratijJAse nyUna ho rahe vAkyako hIna nahIM kahanA cAhiye /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH kyoMki pratijJA to kahe vinA yoM hI prakaraNa dvArA gamyamAna ho jAtI hai / gamyamAnakA punaH zadvoM dvArA uccAraNa nahIM karanA cAhiye / isa prakAra koI eka vidvAn hama naiyAyikoM ke Upara kaTAkSa kara rahe haiN| unake Upara hamako yahAM yaha prazna uThAnA paDatA hai ki jo vidvAn pratijJAse nyUna ho rahe vAkyako kaha rahA hai, vaha kyA nigrahasthAnako prApta hotA hai ? athavA nahIM prApta hotA hai ! isakA uttara do / yadi prathamapakSa ke anusAra vaha nigrahako prApta ho jAtA hai to vaha pratijJAnyUna kisa prakAra nigrahasthAna nahIM hai ? yAnI pratijJAse nyUna kahanA avazya vAdIkA nigrahasthAna hai / pratijJAse nyUna ho rahe usa vAkyameM hetu, udAharaNa Adika nahIM hai, ataH vaha nigRhIta ho jAtA hai, yaha to nahIM kaha sakate ho| kyoMki usa vAkyameM hetu Adika pratIta ho rahe haiN| tathA tuma yoM kaha do ki usa pratijJAnyUna vAkyameM hetu udAharaNa Adike doSa pAye jAte haiN| isa kAraNa ko prApta ho jAtA hai / pratijJAkI nyUnatA koI doSa nahIM, so bhI tuma nahIM svIkAra kara sakate ho | kyoMki vahAM nirdoSa hetu Adika dekhe jA rahe haiM / tisa kAraNa se vahAM pratijJAnyUna hI nigrahasthAna mAnanA Avazyaka hai / anya koI truTi nahIM hai / dvitIya pakSa anusAra pratijJAnyUna vAkyako kaha rahe vAdIkA yadi nigraha nahIM mAnA jAyagA taba to tumhAre yahAM nyUna ho rahA vAkya ant siddhi karA detA hai / isa kAraNa sAdhanake nahIM honepara sAdhyakI siddhi svIkAra kara lI gayI samajhI jAtI hai, jo ki nyAyaniyamase viruddha hai / vAcaka zadvoMke vinA vAcya arthakI aura sAdhana vAkyoMke vinA sAdhya arthakI siddhi kathamapi nahIM ho sakatI hai / aura jo tuma eka vidvAn yoM kahate ho ki svakIya siddhAnta kahanekA parigraha karanA hI to pratijJA hai / isa kAraNa usako punaH punaH kahane kI kyA AvazyakatA hai ? vidvAnoMko gambhIra vAkyoMkA prayoga karanA cAhiye / isa prakAra tumhArI usa bAta ko bhI hama nahIM kucha samajha pAte haiN| malA vicAro to sahI siddhAntakA parigraha karanA kaise pratijJA ho sakatI hai ! sAdhane yogya karmakA grahaNa karanA to niyamase pratijJA sAmAnya hai / aura vizeSarUpase nirNaya kI jA cukI vastukA parigraha karanA siddhAnta hai / isa prakAra bhalA inakA ekapanA kaise samajhA jA sakatA hai, jisase ki sAdhyasiddhikA upayogI viSaya honese pratijJAvAkya sAdhyako sAdhanekA aMgabhUta nahIM hotI, arthAt pratijJA sAdhyasiddhikA aMga hai / usako nahIM kahanevAlA vAdI avazya nigRhIta ho jAvegA / isa prakAra udyotakara paNDitakI nyUnako nigrahasthAna siddha karane kI ceSTA ho rahI hai| aba AcArya mahArAja kahate haiM ki yaha unakA akANDa tANDavake samAna ceSTA karanA bhI acchA nahIM hai / isa bAtako granthakAra svayaM vArtika dvArA dikhAte haiM / hInamanyatamenApi vAkyaM svAvayavena yat / tannyunamityasatsvArthe pratItestAdRzAdapi // 229 // 397
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavAtike " naiyAyikoMne gautama sUtra anusAra yoM kahA hai ki jo vAkya pratijJA Adika avayavoMmeMse eka bhI apane avayava karake hIna hotA hai, vaha nyUna nihaprasthAna hai / isa prakAra naiyAyikoMkA kahanA mAnanIya nahIM hai / kyoMki tisa prakArake nyUna ho rahe vAkyase bhI paripUrNa svakIya artha meM pratIti ho rahI dekhI jAtI hai / " puSpebhyaH " itanA mAtra kaha dene se hI " spRhayati kA upaskAra phUloM ke liye abhilASA karatA hai, yaha artha nikala paDatA I " jImo " kaha dene se hI rasavatIkA adhyAhAra hokara pUre svArthakI pratipatti ho jAtI hai / ataH pANDityapUrNa svalpa, gambhIra, nirUpaNa karanevAloM ke yahAM nyUma koI nigrahasthAna nahIM mAnanA cAhiye / 398 yAvadavayavaM vAkyaM sAdhyaM sAdhayati tAvadvayavameva sAdhanaM na ca paMcAvayavameva sAdhyaM sAdhayati kvacitpratijJAmaMbareNApi sAdhanavAkyasyotpattergamyamAnasya karmaNaH sAdhamAt / tathodAharaNahInamapi sAdhanavAkyamupapannaM sAdharmyavaidhamryodAharaNavirahepi hetorgamakatvasamartha - nAt / tata evopanayanigamanahInamapi vAkyaM va sAdhanaM pratijJAhInavat viduSaH prati hetoreva kevalasya prayogAbhyupagamAt / dhUmotra dRzyate ityuktepi kasyacidagnipratipatteH pravRcidarzanAt / upayogI ho rahe jitane avayavoMse sahita ho rahA vAkya prakRta sAdhyako sAtha detA hai, utane hI avayavoMse yukta ho rahe vAkyako sAdhyakA sAdhaka mAnA jAtA hai| pAMco hI avayava kaheM jAya tabhI sAdhyako sAdhate haiM, aisA to niyama nahIM hai| dekhiye, kahIM kahIM pratijJA vAkya ke vinA bhI hetu Adika cAra avayavoM ke vAkyako anumAna vAkyapanekI upapatti hai, yA pratijJAke vinA bhI cAra avayavoMdvArA sAdhanavAkyakI upapatti ho jAtI hai / kyoMki vinA kahe yoM hI jAna liye gaye sAdhyasvarUpa karma kI siddhi kara dI jAtI hai / pratijJA vAkyake kahane kI koI AvazyakatA nahIM hai / tisI prakAra udAharaNase hIna ho rahe bhI anumiti sAdhanavAkyakI upapatti ho cukI samajhanI cAhiye / hetu aura sAdhya ke dharmApanako dhAra rahe anvayadRSTAnta evaM hetu aura sAdhyake vidharmApanako dhAra rahe vyatireka dRSTAntake binA bhI hetu ke gamakapanakA samarthana kara diyA gayA hai| kahIM to samarthana kara diyA gayA hetu hI akelA sAdhyako sAdhane meM paryApta ho jAtA hai| tisa hI kAraNa se upamaya aura nigamanase hIna ho rahA vAkya bhI parArtha anumAnakA sAdhana ho jAtA hai, jaise ki pratijJAhIna vAkyase sAdhyakI siddhi ho jAtI hai| kyoMki vidvAnoMke prati kevala hetukA hI prayoga karanA svIkAra kiyA gayA hai / yahAM dhuAM dIkha rahA hai| itanA kahe jA cukanepara bhI kisI kisI udAsa vidvAnko nikI pratipatti ho jAtI hai / aura usase yathArtha agniko pakaDane ke liye usakI pravRtti ho rahI dekhI jAtI hai /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 399 sAmarthyAdgamyamAnAstatra pratijJAdayopi saMtIti cet, tarhi prayujyamAnA na saMtIti tairvinApi sAdhyasiddheH na teSAM vacanaM sAdhanaM sAdhyAvinAbhAvi sAdhanamaMtareNa sAdhyasiddherasaMbhavAt / tadvacanameva sAdhanamatastannyUna na nigrahasthAnaM parasya svapakSasiddhau satyAmityetadeva zreyaH pratipadyAmahe / yadi tuma naiyAyika yoM kaho ki pratijJAse nyUna udAharaNase nyUna upamayase nyUna aura nigamanase nyUna ho rahe una vAkyoMmeM pratijJA Adika bhI gamyamAna ho rahe vidyamAna haiM / ataH pAMcoM avayavoMse sAdhyakA sAdhana huA, nyUnase nahIM / yoM kahanepara to hama jaina kahate haiM ki ve pratijJA Adika vahAM kaMTho prayoga kiye jA rahe to nahIM haiM / isa kAraNa unake vinA bhI sAdhyakI siddhi hogaI, yaha hamako kahanA hai / dUsarI bAta yaha bhI hai ki unakA kathana karanA Avazyaka rUpa se sAdhya siddhimeM prayojaka nahIM hai / kevala hetukA vacana anivArya hai / kyoMki sAdhya ke sAtha avinAbhAva rakhanevAle sAdhana ke vinA sAdhyasiddhikA asambhava hai / ataH usa jJApaka hetukA kathana karanA hI anumAnakA pradhAna sAdhana hai / isa kAraNa usa hetuse nyUna ho rahe vAkyako bhale hI vAdIkI nyUnatA kaha do, kintu vaha nyUna nAmaka truTi vAdIkA nigrahasthAna nahIM karA sakatI hai| hAM, dUsare vidvAn ke nijapakSakI siddhi honepara to " nyUna " vAdIkA nigrahasthAna kahA jA sakatA hai / pahilele hama isI siddhAntako zreSTha samajhate cale A rahe haiN| athavA na zabdako nikAla denepara yoM artha kiyA jAtA hai ki pakSa aura hetukA kathana kiye vinA sAdhyakI siddhi nahIM ho pAtI hai / ataH una dose nyUna rahe vAkyako hI nyUna nigrahasthAna mAno / kintu dUsare agale vidvAnko svapakSakI siddhi karanA Avazyaka hai / anyathA vAdIkA nigrahasthAna nahIM, jayAbhAva maMDe hI kahalo / pratijJAdivacanaM tu pratipAdyAzayAnurodhena prayujyamAnaM na nivAryate tata evAsiddho heturityAdipratijJAvacanaM hetudUSaNodbhAvanakAle kasyacinna virudhyate tadavacananiyamAnabhyupagamAt / samajhAne yogya ziSyake abhiprAyakI anukUlatA karake kaNThoka zabdoMdvArA prayukta kiye jA rahe pratijJA hetu Adike kathana karanekA to nivAraNa hama nahIM karate haiM / tisa hI kAraNase to hetuke dUSaNa uThAne ke avasarapara kisI eka vidvAnkA yaha hetu asiddha hai, yaha hetu viruddha hai, isa anumAnameM upanaya vAkya mahIM bolA gayA hai, ityAdika pratijJAvAkyakA kathana karanA viruddha nahIM paDatA hai / heturUpa pakSameM viruddhapanako sAdhya karanerUpa yaha hetu viruddha hai / yaha dharma aura dharmIkA samudAyarUpa pratijJAvAkya bana jAtA hai / pratijJA ke uccAraNa binA mI ( sAdhya ), sAdhyasiddhi ho sakatI hai, ( hetu ) ataH pratijJA ( pakSa ) nahIM kahanI cAhiye yaha bhI pratijJA hai / ataH pratijJAvAkyake vinA jo ziSya nahIM samajha sakatA hai, usako samajhAneke lie pratijJA kahanA yogya hai / jo dRSTAntake binA nahIM samajha sakatA hai, usake prati ( sanmukha ) dRSTAntakA kahanA bhI
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zloka vArtike Avazyaka hai / kintu sabhI vidvAnoMke prati una pAMcoM avayavoMkA prayoga karanA yaha niyama nahIM svIkAra kiyA jAtA hai / " saba dhAna pAMca paserI " nahIM karo / 400 tarhi yathAvidhAnnyUnAdarthasya siddhistathAvidhaM tannigrasthAnamityapi na ghaTata ityAha / taba to naiyAyika kahate haiM ki acchA, nahIM sahI, kintu jisa prakArake nyUna kathanase abhipreta arthakI bhaLe prakAra siddhi nahIM ho sakatI hai / usa prakAra vaha nyUna kathana to vaktAkA nigrahasthAna ho jAyagA / AcArya kahate haiM ki yaha bhI naiyAyikoMkA mantavya yuktiyoMse ghaTita nahIM hotA hai / isa bAtako granthakAra vArttikadvArA kahate haiM / yathA cArthApratItiH syAttannirarthakameva te / nigrahAMtara toktistu tatra zraddhAnusAriNAm || 222 // hAM, jisa prakArake nyUna kathanase arthakI pratIti nahIM ho sakegI, vaha to tumhAre yahAM nirarthaka nigrahasthAna hI ho jAyagA / punaH usa nyUnameM nyArA nigrahasthAnapanakA kathana karanA to apane darzanako andhazraddhA ke anusAra calanevAle naiyAyikoM ko hI zobhA detA hai / zadva svalpa aura arthakA gAmbhIrya rakhanevAle vicArazAlI vidvAnoMke yahAM choTe choTe antaroMse nyAre nyAre nigrahasthAna nahIM gaDhe jAte haiM / yaJcoktaM, hetUdAharaNAdikamadhikaM yasmin vAkye dvau hetU dvau vA dRSTAntau tadvAkyamadhikaM nigrahasthAnaM AdhikyAditi tadapi nyUnena vyAkhyAtamityAha / jo bhI naiyAyikoMne bArahaveM " adhika " nAmaka nigrahasthAnakA lakSaNa yoM kahA thA ki vAdI dvArA hetu, udAharaNa, Adi aura prativAdI dvArA dUSaNa nigraha Adika adhika kahe jAyeMge vaha " adhika " nAmakA nigrahasthAna hai / isakA artha yoM hai ki jisa vAkyameM do hetu athavA do dRSTAnta kaha diye jAyeMge vaha vAkya adhika nigrahasthAna hai / jaise ki parvata agnimAn hai / dhUma honese aura Aga kI jhalakA ujItA honese ( hetu 2 ) rasoI ghara ke samAna, adhiyAne ke samAna anvaya dRSTAnta 2 ) yahAM do hetu yA do udAharaNa diye gaye / ataH Adhikya kathana honese vaktA kA nigrahasthAna hai, yaha naiyAyikoMkA mantavya hai / aba AcArya kahate haiM ki vaha bhI nyUna nigraha - sthAnakA vicAra kara dene se vyAkhyAna kara diyA gayA hai / bhAvArtha - pratipAthake anusAra kahIM kahIM hetu Adika adhika bhI kaha diye jAte haiM / vinA prayojana hI adhikokA kathana karanA hai, vaha nirayeka nigrahasthAna hI mAna liyA jaay| hAM, dUsare vidvAnako apane pakSakI siddhi karanA anivArya hogA / vyarthameM adhikako nigrahasthAna mAnanekI AvazyakatA nahIM, isa bAtako granthakAra vArtikoM dvArA kahate haiM /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH tUdAharaNAbhyAM yadvAkyaM syAdadhikaM paraiH / proktaM tadadhikaM nAma taca nyUnena varNitam // 223 // tatvaparyavasAnAyAM kathAyAM tattvanirNayaH / 401 yadA syAdadhikAdeva tadA kA nAma duSTatA // 224 // jo dUsare vidvAn naiyAyikoM dvArA apane vicAra anusAra yaha bahuta acchA kahA gayA hai, ki jo vAkya hetu aura udAharaNoM karake adhika hai vaha adhika nAmakA nigrahasthAna hai, upalakSase upanaya, nigamana, bhI pakaDa sakate haiM / aba AcArya kahate haiM ki vaha to nyUna nAmaka nigrahasthAnakI varNanAse hI varNita ho cukA hai| adhikake liye usase adhika vicAranekI AvazyakatA nahIM / eka bAta yaha hai ki vAdakathAmeM antima rUpase tatvoMkA nirNaya nahIM honepara jaba adhika kathana se hI tatvoMkA nirNaya hogA to aisI dazA meM adhika kathanako bhalA kyA nigrahasthAna rUpase dUSitapanA ho sakatA hai ? arthAt-thoDe kathanase jaba tatvoMkA nirNaya nahIM ho pAtA hai, to adhika aura atyadhika kahakara samajhAyA jAtA hai / aneka sthaloMpara adhika kathanase sAdhAraNa jana saralatApUrvaka samajha jAte haiM / ataH adhikakA nirUpaNa karanA guNa hI hai / doSa nahIM / svArthike kedhike sarvaM nAsti vAkyAbhibhASaNe / tatprasaMgAttatorthasyAnizcayAttannirarthakam // 225 // " sampUrNa padArtha nitya nahIM hai / kRtaka honese yahAM, kRta eva kRtakaH isa prakAra kRta zadvake svakIya artha ho " ka 'pratyaya ho gayA hai / ka pratyayakA koI adhika artha nahIM hai / svArtha meM kiye gaye pratyayoMkA artha prakRtise atirikta kucha nahIM hotA hai / ataH kRtaka, devatA, zailI, bhaiSajya ityAdi svArthika pratyayavAle padoMse samuddhita ho rahe vAkyoMke kathana karanepara vaktAko usa adhika nigrahasthAnakI prAptikA prasaMga ho jaaygaa| hAM, jahAM kahIM usa adhika vyartha bakavAda se arthakA nizcaya nahIM ho pAtA hai, sarvathA vyartha jAtA hai, isase to vaha adhika kathana nirarthaka nigrahasthAna ho jAyagA / vyartha meM adhikako nyArA adhika nigrahasthAna mAnanekI AvazyakatA nahIM / soyamudyotakaraH, sAdhyasyaikena jJApitatvAdvyarthamabhidhAnaM dvitIyasya, prakAzite pradIpAMtaropAdAnavadanavasthAnaM vA, prakAzitepi sAdhanAMtaropAdAne parAparasAdhanAMta ropAdAnaprasaMgAditi bruvANaH pramANasaM plavaM samarthayata iti kathaM svasthaH 1 so yaha udyotakara paNDita adhikako nigrahasthAnakA samarthana karaneke liye isa prakAra kaha rahA hai ki do hetuoM ko kahanevAlA vAdI adhika kathana karanese nigRhIta hai / kAraNa ki jaba 51
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthakokavArtike eka hI hetukarake sAdhyakA jJApana kiyA jA cukA hai, to dUsare hetukA kathana karanA vyartha hai| jaise ki eka dIpakake dvArA male prakAra prakAza kiyA jA cukanepara punaH anya dIpakoMkA upAdAna karanA niSprayojana hai / yadi kRtakRtya ho cukanepara bhI punaH kAraka, jJApaka, vyaMjaka, tuoMkA grahaNa kiyA jAyagA to kRtakA karaNa, carvitakA carvaNa, inake samAna banavasthA bhI ho jaaygii| kyoMki hetu dvArA yA pradIpa dvArA padArthoke prakAza yukta ho cukanepara bhI yadi anya sAdhanoMkA upAdAna kiyA jAyagA to uttarottara anya sAdhanoMke grahaNa karanekA prasaMga ho jAnese kahIM dUra calakara bhI avasthiti nahIM ho paavegii| isa prakAra udyotakara pramANa saMplabakA samarthana kara rahA hai / aisI dazAmeM vaha svastha ( hozameM ) kaise kahA jA sakatA hai ? arthAt-eka hI arthameM bahutase pramANoMkI pravRtti honeko pramANasaMplava kahate haiM / naiyAyika, jaina, mImAMsaka, ye sabhI vidvAn pramANa saMplavako svIkAra karate haiM / kintu hamako Azcarya hai ki adhika nAmakA nigraha ho jAne ke bhayase udyotakara naiyAyika prakAzita kara punaH prakAzana nahIM karanA cAhate haiN| ve udyotakara eka pramANase jAna liye gaye arthakA punaH dvitIya pramANa dvArA udyota karanA to svIkAra nahIM kareMge / eka ora udyotakara paMDita prakAzitakA punaH prakAza nahIM mAnate huye dUsarI ora pramANasaMhavako mAna baiThe haiN| aise pUrvAparaviruddha vacanako kahanevAlA manuSya mUrchAgrasita hai / svastha ( hoza ) avasthAmeM nahIM hai| kasyacidarthasyaikena pramANena nizcayepi pramANAMtaraviSayatvepi na doSo dAAditi ceta kimidaM dAyaM nAma ? sutarAM pratipattiriti cet kimuktaM bhavati, sutarAmiti siddheH| pratipattibhyAM pramANAbhyAmiti cet, tAyena pramANena nizciterthe dvitIyaM pramANaM prakAzitaprakAzanabadyarthamanavasthAnaM vA nizcitepi parAparapramANAnveSaNAt / iti kayaM pramANasaMpAvaH ? yadi udyotakara yoM kaheM ki eka pramANa karake kisI arthakA nizcaya ho jAnepara bhI anya pramANa dvArA usako viSaya karane meM bhI koI doSa nahIM hai / kyoMki pahile pramANase jAne huye arthakI punaH dUsare pramANa dvArA dRDhatAse pratipatti ho jAtI hai| isa prakAra udyotakarake kahanepara to hama pUMchate haiM ki tumhArI mAnI huyI yaha dRDhatA bhalA kyA padArtha hai ! batAo / svayaM apane Apa vinA parizramake pratipatti ho jAneko yadi jJAnakI dRDhatA mAnoge taba to hama kaheMge ki dUsare pramANa dvArA bhalA kyA kahA jAtA hai ! padArthako pratipatti to svayaM ukta prakArase siddha ho cukI hai| ataH dUsare pramANakA utthApana vyartha paDatA hai| yadi do pramANoMse pakkI pratipatti ho jAnA dRDhatA hai, taba to hama kaheMge ki Adike pramANa karake hI jaba arthakA nizciya ho cukA thA to dUsarA pramANa uThAnA prakAzitakA prakAzaka karane ke samAna vyartha ho jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 102 samAna pramANa saMpala adhika nigrahasthAnakA samarthana karate samaya tumhAre dvArA uThAyI gayI anavasthA ke meM bhI anavasthA doSa hogA / kyoMki nizcita kiye jA cuke padArthake punaH punaH nirNaya karane ke Dhiye uttarottara aneka pramANoMkA DhUMDhanA baDhatA hI calA jAyagA / aisI dazAmeM tuma naiyAyika bhalA " pramANa saMplabako " kaise svIkAra kara sakate ho ! yadi punarbahUpAyapratipattiH dArvyamekatra bhUyasA pramANAnAM pravRttau saMvAdasiddhizceti matistadA hetunA dRSTAMtana vA kenacidajJApiterthe dvitIyasya hetorDaSTAMtasya vA vacanaM kathamanarthakaM tasya tathAvidhadAtvAt / na caivamanavasthA, kasyacitkvacinnirAkAMkSatopapatteH pramANAMtaravat / 1 yadi phira tumhArA yaha mantavya hove ki iptike bahutase upAyoMkI pratipatti ho jAnA dRDhapanA hai / tathAM eka viSayameM bahuta adhika pramANoMkI pravRtti ho jAnepara pUrvajJAna meM samvAdakI siddhi ho jAtI hai / sambAdI jJAna pramANa mAnA gayA hai / ataH hamAre yahAM pramANasaMplava sArthaka hai / taba to hama jaina kaheMge ki prakaraNameM eka hetu athavA kisI eka dRSTAntakarake arthakI jJapti karA cukane para punaH dUsare hetu athavA dUsare dRSTAntakA kathana karanA bhalA kyoM vyartha hogA ! kyoMki usa dUsarI, tIsarI bAra kahe gaye hetu yA dRSTAntoMko bhI tisa prakAra dRDhatApUrvaka pratipatti karA denA ghaTa jAtA hai / bahutase upAyoMse arthakI pratipatti pakkI ho jAtI hai aura aneka hetu aura dRSTAMtoMke pravartanepara pUrvajJAnoMko samvAdakI siddhi ho jAnese pramANatA A jAtI hai| yahAM koI naiyAyika yoM kaTAkSa kare ki uttara uttara aneka hetu yA bahutase dRSTAntoMko uThAte uThAte anavasthA ho jAyagI, AcArya kahate haiM ki so to nahIM khnaa| kyoMki kisI na kisI ko kahIM na kahIM AkAMkSA rahitapanA siddha ho jAtA hai| cauthI, pAMcavI, koTipara prAyaH sabakI jijJAsA zAnta ho jAtI hai / pramANasaM pravavAdiyoMko yA samvAdakA utthAna karanevAloM ko bhI anya pramANoMkA utthApana karate karate kahIM chaThavIM, sAtavIM, koTipara nirAkAMkSa honA hI paDatA hai / usIke samAna yahAM bhI adhika 1 hetu yA dRSTAntoM meM anavasthA nahIM AtI hai| ataH adhikako nigrahasthAna mAnanA sumucita pratIta nahIM hotA hai / kathaM kRtakatvAditi hetuM kvacidvadataH svArthikasya kapratyayasya vacanaM yatkRtakaM tadanityaM dRSTamiti vyAptiM pradarzayato yattadvacanamadhikaM nAma nigrahasthAnaM na syAt, tena vinApi tadaryapratipatteH / "" adhika kathana karaneko yadi vaktAkA nigrahasthAna mAnA jAyagA to kisI sthaLapara " zadbo'nityaH kRtakatvAt isa anumAnameM kRtatvAt ke sthAna meM svArthavAcaka pratyayako baDhAkara kRtakatvAt " isa prakAra hetuko kaha rahe vAdIke dvArA kRtake nija arthako hAM kahanevAlI 66
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.4 tasvArtha lokavArtike svArthika ka pratyayakA kathana karanA vAdIkA " adhika " nigrahasthAna kyoM nahIM ho jAvegA ! tathA ukta anumAnameM jo jo kRtaka hotA hai, vaha vaha padArtha anitya dekhA gayA hai, isa prakAra vyApti kA pradarzana karA rahe vAdIke dvArA yat aura tat yAnI jo jo vaha vaha zabdakA vacana karanA bhalA usa vAdIkA adhika nAmaka nigrahasthAna kyoM nahIM ho jAvegA ! kyoMki una yat tat zavoMke kathana binA bhI usa vyAptipradarzanarUpa arthakI pratipatti ho jAtI hai| yAnI kRtaka padArtha anitya huA karatA hai / itanA kahanA hI vyAptipradarzana ke liye paryApta hai| ___sarvatra vRttipadapayogAdeva cArthapratipattau saMbhAvyamAnAyAM vAkyasya vacanaM kamartha puSNAti ? yenAdhikaM na syAt / ___ sabhI sthAnoMpara kRdanta, taddhita, samAsa, Adi vRttiyoMse yukta ho rahe padoMke prayogase hI aryakI pratipatti honA sambhava ho rahA hai to khaNDakara vAkyakA vacana karanA bhalA kisa navIna arthako puSTa kara rahA hai ! jisase ki adhika nigrahasthAna nahIM hove / arthAt-" itvarI" isa prakAra kRdanta ghupadase jaba kArya nikala sakatA hai, to parapuruSagamanakA svabhAva rakhanevAlI puMzcalI strI yaha lambA vAkya kyoM kahA jAtA hai ? " sthASNu" se kArya nikala sakatA hai to sthiti zIla kyoM kahA jAtA hai / yA " dAkSi" isa laghupadake sthAnapara dakSakA apatya nahIM kahanA cAhiye / " dharmya" ke sthAnapara dharmase anapeta ho rahA hai, yaha vAkya nahIM bolanA cAhiye / kyoMki adhika paDatA hai / tathA " unmattagaMgaM" ke sthAnapara jisa dezameM gaMgA unmatta ho rahI hai, yaha vAkya kucha bhI vizeSatA nahIM rakhatA / " zAkapriya " ke badale jisa manuSyako zAka pyArA hai, isa vAkyakA koI nayA artha nahIM dIkhatA hai / pitarau isa zabdakI apekSA " mAtA pitA haiM" isa vAkyakA artha atirikta nahIM hai / kintu zabdoMkI bharamAra adhika hai / ataH vaktAko adhika nigrahasthAna milanA caahiye| tathAvidhavacanasyApi pratipattyupAyatvAnna nigrahasthAnamiti cet, kathamanekasya heto. dRSTAMtasya vA pratipattyupAyabhUtasya vacanaM nigrahAdhikaraNaM ? nirarthakasya tu vacanaM nirarthakameva nigrahasthAnaM nyUnavana punastatonyat / ___ yadi Apa naiyAyika yoM kaheM ki tisa prakAra svArthika pratyayoM yA padoMkA khaNDa khaNDa karate huye vAkya banAkara kathana karanA bhI pratipattikA upAya hai| apanI utpattimeM anya kAraNoMkI apekSA rakhanevALe bhAvako kRtaka kahate haiM / jisa puruSane kRtaka hI zabdakA ukta arthake sAtha saMketa grahaNa kiyA hai, usa puruSake liye kRta zadvakA uccAraNa nahIM kara kRtaka zabdakA prayoga karanA cAhiye, jo sthULa buddhi zrotA kaThinavRtti padoMdvArA arthapratipatti nahIM kara sakate haiM, unake prati khaNDa vAkyoM kA prayoga karanA upAdeya hai / ataH ve adhika kathana to nigrahasthAna nahIM hai|
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArSacintAmaNiH 1.5 yoM kahanepara to hama jaina kaha degeM ki pratipattike upAyamUta ho rahe aneka hetu athavA aneka dRSTAntoMkA kathana karanA bhI vaktAkA nigrahasthAna bhalA kyoM hogA ! arthAt-nahIM, hAM, kAlayApana karaneke liye nirarthaka hetu AdikoMkA adhika kathana karanA to nirarthaka nigrahasthAna hI hai / adhika nAmaka nyArA nigrahasthAna nahIM hai / jaise ki jisa prakArake nyUna kathana karanese arthako pratIti mahIM ho pAtI hai| vaha nyUna koI nyArA nigrahasthAna nahIM hokara nirarthaka hI hai usIke samAna phira yaha adhika bhI usa klupta nirarthakase bhinna koI nyArA migrahasthAna nahIM hai, yaha samajhe rho| punaruktaM nigrahasthAnaM vicArayitukAma Aha / naiyAyikoM dvArA svIkAra kiye gaye terahaveM punarukta nigrahasthAnakA vicAra karanekI icchA rakhanevAle zrI vidyAnanda AcArya vArtikoMko kahate haiM / punarvacanamarthasya zadvasya ca niveditam / punaruktaM vicArenyatrAnuvAdAtparIkSakaiH // 226 // gautama sUtra anusAra parIkSakoM karake punaruktakA lakSaNa yaha nivedana kiyA gayA hai ki vicAra karate samaya jo usI zabda aura arthakA punaH kathana karanA hai, vaha punarukta nigrahasthAna hai, hAM, anuvAdake sthalako choDa denA cAhiye / arthAt-anuvAda karane ke sivAya artha-punarukta aura zabda-punarukta do nigrahasthAna haiM / samAna arthavAle pUrva pUrva uccArita zadvoMkA pIche bhI niSprayojana prayoga karanA zabapunarukta hai / aura samAna arthavAle minna bhinna anupUrvIko dhAra rahe anya zaddhoMkA nirarthaka kathana karanA arthapunarukka hai / jaise ki ghaTaH ghaTaH yaha pahilA zabda punarukta hai| ghaTa zaddha dvArA ghaTa arthako kaha kara punaH kalaza zabda dvArA usI arthako kahanA arthapunarukta hai / hama tumhAre kathanako samajha gaye haiM, isa bAtakA pratipAdana karaneke liye anuvAdameM jo saprayojana vyAkhyAna kiyA jAtA hai, vaha punarukta kathana doSa nahIM samajhA jAtA hai| tatrAdyameva manyate punaruktaM vcorthtH| zadvasAmyepi bhede'syAsaMbhavAdityudAhRtam // 227 // hasati hasati svAminyucairudatyatiroditi / kRtaparikaraM svedodgAri pradhAvati dhAvati // guNasamuditaM doSApetaM praNiMdati niMdati / dhanalavaparikrIta yaMtraM pranRtyati nRtyati // 228 // ( hariNI chanda )
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthakokavArtike AcArya mahArAja kahate haiM ki usa punaruktake prakaraNa meM Adyake hI arthapunaruktako vidvAn loka doSa mAna rahe haiM / jo vacana arthakI apekSA punarukta hai vaha punarukta nigrahasthAna kahA gayA h| kyoMki zaGkhoMkI samAnatA honepara bhI arthakA bheda ho jAnepara isa punarukta nigrahasthAnakA asa mbhava hai / isakA udAharaNa hariNIchanda dvArA yoM diyA gayA hai ki eka anukUla nAyikA hai / vaha svAmI ke haMsanepara ucca svarase haMsatI hai, aura svAmI ke ronepara adhika rotI hai / yA khATakA grahaNa kara ( khaTapATI lekara ) atyanta rone laga jAtI hai / tathA svAmIke pasInAko bAhAnevAle bhaLe prakAra dauDane para vaha strI bhI dauDane laga jAtI hai / isa vAkyameM kRtaparikara aura svedodgAra ye donoM kriyAvizeSaNa haiM, tathA svAmIke dvArA guNoMke samudAya se yukta aura doSoMse sarvathA rahita aise bhI puruSakI bhaLe prakAra nindA karate sante vaha strI bhI aise sajjanapuruSakI nindA karane laga jAtI hai / evaM thoDe dhana ( kucha paisoM ) se mola kiye gaye yaMtra ( khilaunA ) kA svAmIke dvArA acchA nRtya karAne para vaha bhI khiauneko nacAne laga jAtI hai / athavA yaMtra ke sAtha svAmIke nAcanepara vaha bhI nAcane laga jAtI hai / tathA cATukAratA ( khuzAmada ) dvArA hI prasanna honevAle svAmI ke anusAra pravRtti karanevAle avicArI svArthI sevakakA bhI ukta udAharaNa sambhava jAtA hai| yahAM pahile kahe ga sati, rudati, pradhAvati, ityAdika zadba to zatR pratyayAnta hote huye sati arthameM saptamI vibhaktivAle haiM / dUsare hasati, roditi, dhAvati ityAdika tiGanta zabda laT lakArake kriyArUpa haiM / * "" " kAminIrahitAyate kAminIrahitAyate / kAminI rahitAyate kAminI rahitAyate, evaM " mahAbhAratIte mahAbhAratItetyapi dyotate'cchamahAbhAratIte rambhArAmA kuravaka kamalAraM bhArAmA kuravaka kamalA, rammArAma kuravakakamalA rambhA rAmA kuravaka mALA " ityAdika zlokoMmeM zadvoMke samAna honepara bhI arthabheda honeke kAraNa punarukta doSa nahIM hai / ataH zadvoMke vibhinna honepara yA samAna honepara yadi punaH dUsare bAra arthakA bhed pratIta nahIM hoya to " artha punarukta hI svIkAra karanA caahiye| jahAM zadba bhI sadRza haiM, aura artha bhI vahI eka hai, vahAM to arthapunaruktadoSa samajho hI / "" 406 sabhyapratyAyanaM yAvattAvadvAcyamato budhaiH / sveSTArthavAcibhiH zadvaistaizcAnyairvA nirAkulam // 229 // tadapratyAzadvasya vacanaM tu nirarthakam / sakRduktaM punarveti tAtvikAH saMpracakSate // 230 // jitanebhara bhI zadvoMke dvArA sabhAsada puruSoMkA vyutpAdana ho sake utane bharapUra zadva vidvAnoM karake kahane cAhiye / ataH apane abhISTa arthakA kathana karanevAle unhIM zadvoMkarake athavA anya bhI vahAM yahAM ke dUsare dUsare zadvoM karake AkuLatArahita ho kara bhASaNa karanA upayogI hai| 1
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH arthAt lAghava ke lobha meM paDakara zadvoMkA saMkoca karanese bhArI arthakI hAni uThAnI paDatI hai / sabhA mandabuddhi, madhyabuddhi, tIvrakSayopazama, prakRSTa pratibhA, Adiko dhAranevAle sabhI prakAra ke jIva haiM / samajhAne samajhane meM AkulatA nahIM ho, isa DhaMgase zreSTha vaktAko vyAkhyAna karanA cAhiye / kisI prakRSTa buddhivAle pratipAdya kI apekSA vaktAkA punarvacana itanA bhayAvaha nahIM hai, jitanA ki bahuta se mandabuddhivAloMkA ajJAni banA rahanA hAnikara hai| maiMne ( mANikacanda ) bhASA TIkA likhate samaya aneka sthaloMpara do do bAra tIna tIna bAra kaThina prameya ko samajhAnekA prayAsa kiyA hai kyoMki prakRSTabuddhizAlI vidvAnoMke liye to mUDhagrantha hI upAdeya hai / ho, jo sAdhAraNa buddhivAke puruSa zrI vidyAnanda svAmIkI paMktiyoM ko samajhane ke liye asamartha haiM, yA arddhasamartha haiM, unake liye deza bhASA likhI gayI hai / yAnI, arthAt, bhAvArtha, jaise, Adi pratIkoM karake aneka sthaloMpara punarukti ho gaI hai, kintu ve saba paribhASaNa mandakSayopazamavAle ziSyoMko samajhAne ke liye haiM / usa punarukta kathana dvArA viziSTa kSayopazamako uThA kara vidvAn bhI sambhavataH kucha lAbha uThA sake, jaise ki kaThina zloka yA paMktiko kaI bAra usI zadva AnupUrvIse bAMcanepara pratibhAzAlI vicakSaNa dhImAn camatkAraka arthako nikAla lete haiM / do tIna bAra pAnI, pAnI, pAnI, kaha dene se zrotA atizIghra jalako ke AtA hai| kaI bAra sAMpa, sAMpa, kaha denese pathika satarka ho kara sarpale apanI jhaTiti saMrakSA kara letA hai / marA marA marA, picA picA picA, adhika pIDA hai, bahuta pIDA hai, pakaDo pakaDo pakaDo ityAdika zabda bhI aneka avasaroMpara vizeSa prayojanako sAdha dete haiN| ataH kacit punarukta bhI doSa nahIM hai / maharSiyoMke vyartha dIkha rahe vacana to ma jAne kitanA aparimita artha nikAla kara dhara dete haiM / " gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH " sukhaduHkhajIvitamaraNopamahAzca " parasparopagraho jIvAnAM " ina sUtroMmeM paDe huye upagraha zadba to vilakSaNa arthoko kaha rahe haiM / prakaraNa meM aba yaha kahanA hai ki vaktAko zrotAoM ke pratyaya karAnekA lakSya bharapUra rakhanA caahiye| hAM, una sabhyoMko kucha bhI nahIM samajhAnevAle zahnoMkA kathana to nirarthaka hI hai ma hI vaha vyartha kathana eka bAra kahA jAya yA punaH kahA jAya nirarthaka nigrahasthAna meM hI antarbhUta ho jAyagA / isake liye nyAre " punarukta " nigrahasthAna mAnanekI AvazyakatA nahIM hai / isa prakAra tatvavettA vidvAn bhale prakAra baDhiyA nirUpaNa kara rahe haiM / 1 407 sadvAde punarvAdonuvAdorthavizeSataH punaruktaM yathA neSTaM kacittadvadihApi tat // 231 // eka bAra vAdakathA kaha cukanepara prayojanakI vizeSatAoMse punaH kathana karamArUpa anu vAda jisa prakAra kahIM kahIM punurukta doSase dUSita amISTa nahIM kiyA gayA hai, usIke samAna yahA~ mI arthI vizeSatA honepara vaha punurukta doSa nahIM hai /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 tatvArthokavArtike arthAdApadyamAnasya yacchadvena punarvacaH / punaruktaM mataM yasya tasya sveSToktibAdhanam // 232 // jisa naiyAyikake yahAM arthaprakaraNa se hI gamyamAna ho rahe arthakA punaH zadvoM karake kathana karanA jo punurukta mAnA gayA hai / gautama sUtrameM likhA hai ki " arthAdApannasya svazadvena punarvacanaM " / utpatti dharmavAlA padArtha anitya hotA hai, itanA kahane se hI arthApattike karake yoM jAna liyA jAtA hai ki utpattidharmase rahita ho rahA sat padArtha nitya hotA hai / jIvita devadatta gharameM nahIM hai / itanA kaha dene se hI ghara se bAhara devadattakA astitva siddha ho jAtA hai / ataH arthase ApAdana kiye jA rahe arthakA svavAcaka zabdoMkara ke punaH kathana karanA bhI punarukta hai / isapara AcAryakA kahanA hai ki ukta siddhAnta mAnane para una naiyAyikoMke yahAM apane abhISTa kathanase hI bAdhA upasthita ho jAtI hai / naiyAyikoMne aneka sthaloMpara vinA kahe hI jAne jA rahe pratijJA AdikoMkA nirUpaNa kiyA hai / vidvAnoMko svavacanabAdhita kathana nahIM karanA cAhiye / yopyAha, zabdArthayoH punarvacanaM punaruktamanyatrAnuvAdAt arthAdApannasya svazabdena punarvacanaM punaruktamiti ca tasya pratipannArthapratipAdakatvena vaiyarthyAnnigrahasthAnamiti mataM na punaranyathA / tathA ca nirarthakAnna viziSyate, svavacanavirodhazca / svayamuddezaLakSaNaparIkSAvacanAnAM prAyeNAbhyupagamAdarthAdgamyamAnasya pratijJAdervacanAcca / jo bhI gautamasUtra anusAra naiyAyika yoM kaha rahA hai, zabdArthayoH punarvacanaM punaruktamamyatrAnuvAdAt aura arthAdApannasya svazabdena punarvacanaM punaruktaM " ina do sUtroMkA artha yoM kahA jA cukA hai ki anuvAda karanese atirikta sthaloMpara zabda aura arthakA jo punaH kathana karanA hai, vaha punarukta nigrahasthAna hai / tathA arthApattidvArA arthase gamyamAna ho rahe prameyakA punaH svakIya paryAyavAcaka zabdoM se punaH kathana karanA bhI punarukta hai / usa sUtrake anuyAyI naiyAyikoM ke yahAM jAne huye hI arthakA pratipAdaka honese vyartha ho jAne ke kAraNa punaruktako nigrahasthAna mAnA gayA hai, yaha unakA abhISTa siddhAnta hai / punaH anya prakAroMse punarukta nigrahasthAna svIkRta nahIM kiyA hai| aura tisa prakAra honepara vaha punarukta nigrahasthAna to nirarthaka nigrahasthAnase kucha bhI vizeSatAoM ko nahIM rakhatA hai / ataH nigrahasthAnoMkI vyartha saMkhyA baDhAnese koI lAbha nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki naiyAyikoM ko apane kathanase hI apanA virodha AjAnArUpa doSa upasthita hogA / kyoMki naiyAyikoMne granthoMmeM uddeza, lakSaNa nirdeza aura parIkSA ke punarukta vacanoko bAhulyase svIkAra kiyA | nAmamAtra kathanako uddeza kahate haiM / asAdhAraNa dharmake kathanako lakSaNa kahate haiM / biruddha nAnA
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH yuktiyoMke prabaLapana aura durbalapanake nirNaya karaneke liye pravarta rahe vicArako parIkSA kahate haiN| gautamasUtrameM hI pahile pramANa, prameya, saMzaya Adi solaha padArthokA uddeza kiyA hai| punaH unake lakSaNa yA bhedoMko kahA hai / pazcAt-unakI parIkSA kI gayI hai| vaizeSika darzanameM bhI prathama adhyAyake pAMcave sUtra anusAra pRthvIkA uddeza kara punaH rUpa, rasa, gandhasparzavatI pRthivI aisA dvitIya adhyAyake prathamasUtradvArA lakSaNa kiyA hai / pIche parIkSA kI gayI hai, tathA aneka sthaloMpara zabdoMke prayoga vinA hI gamyamAna ho rahe pratijJA, dRSTAnta, AdikA kaNThokta zabdoMdvArA nirUpaNa kiyA hai / aisI dazAmeM unako apane iSTa punarukta nigrahasthAnase bhaya kyoM nahIM lagA ! ataH siddha hotA hai ki punarukta koI nigrahasthAnake liye ucita doSa nahIM hai / yadi kucha thoDAsA hai bhI to vaha nirarthaka. rUpase hI vaktAkA nigraha karA degA / punaruktako svatantra nyArA nigrahasthAna mAnanA nirarthaka hai / ___yadapyuktaM, vijJAtasya pariSadA tribhirabhihitasyAmatyuccAraNamananubhASaNaM nigrahasthAna miti tadanUdha vicArayannAha / / aura bhI jo naiyAyikoMne caudahaveM ananubhASaNa nigrahasthAnakA lakSaNa gautamasUtrameM isa prakAra kahA thA ki samAjanoMkarake vizeSarUpase jo jAna liyA gayA hai, aise vAkyArthake vAdI karake tIna vAra kaha diye gaye kA bhI jo pratyuttara koTike rUpameM prativAdIdvArA uccAraNa nahIM karanA hai, vaha prativAdIkA ananubhASaNa nigrahasthAna hai / isa prakAra usa naiyAyikake vaktavyakA anuvAda kara vicAra karate huye zrI vidyAnaMda AcArya vyAkhyA karate haiN| trirvAdinoditasyApi vijJAtasyApi sNpdaa| apratyuccAraNaM prAha parasyAnanubhASaNam // 232 // ___ vAdIkarake tIna vAra kahe huye kA bhI ata eva vidvat pariSada karake bhI bhale prakAra jAna liye gaye padArthakA jo dUsare prativAdIdvArA pratyuttara rUpase uccAraNa nahIM kiyA jAnA hai, vaha para vAdIkA ananubhASaNa nigrahasthAna hai| tadetaduttaraviSayAparijJAnAnnigrahasthAnamapratyuccArayato dUSaNavacanavirodhAt / tatredaM vicAryate, kiM sarvasya vAdinoktasyAnanuvAraNaM kiM vA yanAMtarIyakA sAdhyasiddhirabhimatA tasya sAdhanavAkyasyAnanuccAraNamiti / .... tisa kAraNa yaha ananumASaNa, prativAdIko uttara viSayaka parijJAna nahIM honese usa prati. vAdIkA nigrahasthAna mAnA gayA hai / kyoMki prativAdIkA kartavya hai ki vAdIke kahe huye pakSameM doSa nirUpaNa kreN| jaba ki prativAdI kucha bhI pratyuttara nahIM kara rahA hai to aise cuppe prativAdI dvArA dUSaNa vacana kahe jAnekA virodha hai| bhASyakAra isake Upara kheda prakaTa karate haiM ki kucha bhI 52
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthakokavArtike nahIM kaha rahA yaha vAdI ( prativAdI ) bhalA kisakA avalamba lekara parapakSake pratiSedhako kahe / ataH nigRhIta ho jAtA hai| aba usa ananubhASaNa nigrahasthAnake viSayameM zrI vidyAnanda AcArya yaha vicAra uThAte haiM ki vAdIdvArA kahe gaye sabhI vaktavya kA uccAra nahIM karanA kyA prativAdIkA ananubhASaNa nAmaka nigrahasthAna hai ? athavA kyA jisa uccAraNake sAtha sAdhyasiddhikA avinAbhAva abhISTa kiyA gayA hai, sAdhyako sAdhanevAle usa vAkyakA uccAraNa nahIM karanA prativAdIkA ananubhASaNa nigrahasthAna hai ? batAo / 410 yannAMtarIyakA siddhiH sAdhyasya tadabhASaNaM / parasya kathyate kaizcit sarvathAnanubhASaNaM // 233 // dvitIya pakSake anusAra kinhIMkA kahanA hai ki jisa uccAraNake binA prakRta sAdhyakI siddhi nahIM ho sakatI hai, sabhI prakAroMse usa vaktavyakA nahIM kahanA dUsare prativAdIkA ananubhASaNa nigrahasthAna huA, kinhIM vidvAnoM karake kaha diyA jAtA hai / prAgupanyasya niHzeSaM paropanyastamaMjasA / pratyekaM dUSaNe vAcye punaruccAryate yadi // 234 // tadeva syAttadA tasya punaruktamasaMzayam / noccAryate yadA tvetattadA doSaH ka gadyate // 235 // tasmAdyaddaSyate yattatkarmatvAdi paroditam / taduccAraNameveSTamanyoccAro nirarthakaH // 236 // prathama pakSa anusAra vAdI dvArA kaha diye gaye sabhIkA uccAraNa karanA prativAdI ke liye ucita samajhA jAya yaha to yukta nahIM hai / kyoMki agale vAdIke sampUrNa kahe gaye kA pratyuccAraNa nahIM bhI kara rahe prativAdI dvArA dUSaNakA vacana uThAnemeM koI vyAghAta nahIM paDatA hai / anyathA prativAdIkI baDI Apatti A jaaygii| prathama to prativAdIko agale dvArA kahe gaye sampUrNa kathanakA tAvika rUpase zIghra upanyAsa karanA paDegA, punaH pratyekameM dUSaNa kathana karaneke avasarapara unakA prativAdI dvArA uccAraNa yadi kiyA jAyagA taba usa prativAdIkA vaha punaH kathana hI saMzayarahita hokara punarukta nigrahasthAna ho jAyagA aura jaba vAdIke kahe gaye kA prativAdI uccAraNa nahIM karatA hai, taba to tuma naiyAyika ananubhASaNa doSa uThA dete ho, aisI dazA meM prativAdI bhalA kahAM kyA kahe ! tisa kAraNase siddha hotA hai ki vAdIke sarva kathanakA uccAraNa karanA prativAdIko Avazyaka nahIM /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH dUsare vAdIke dvArA kahe gaye jisa jisa sAdhya, hetu, AdimeM prativAdI dvArA dUSaNa uThAyA jAya usakA uccAraNa karanA hI prativAdIkA karttavya amISTa karanA cAhiye / prativAdI yadi anya idhara gharakI bAtoMkA uccAraNa karatA hai, to usakA " nirarthaka " nigrahasthAna ho jAyagA / uktaM dUSayatAvazyaM darzanIyotra gocaraH / anyathA dUSaNAvRtteH sarvoccArastu netyapi // 237 // kasyacidvacanaM neSTanigrahasthAnasAdhanaM / tasyApratibhayaivoktairuttarApratipattitaH // 238 // 411 bauddha guru dharmakIrtikA mantavya hai ki uparyukta ananubhASaNa dUSaNako uThA rahe vidvAn karake yahAM dUSaNakA AdhAra sAdhya, hetu, Adi viSaya avazya dikhalAnA cAhiye / anya prakAroMse dUSaNoMkI pravRtti nahIM ho pAtI hai ha / vAdIle pratipAdita sarvakA uccAraNa to nahIM kiyA jaay| AcArya kahate haiM ki yaha bhI kisI dharmakIrtikA kathana apane abhISTa nigrahasthAnakA sAdhaka nahIM ho sakatA hai / kyoMki prativAdIko svakIya bhASaNoM karake uttarakI pratipatti nahIM honeke kAraNa apratimA nAmaka nigrahasthAna karake hI usa prativAdIkA nigraha kara diyA jAtA hai / tadetaddharmakI cairmatamayuktamityAha / AcArya kahate haiM, so yaha dharmakIrtikA mantavya to ayukta hai| isa bAtako granthakAra spaSTarUpase pratipAdana karate haiM / pratyuccArAsamarthatvaM kathyate'nanubhASaNaM / tasminnuccAritepyanyapakSavikSiptyavedanam // 239 // khyApyate'pratibhAnyasyetyetayorne katAsthitiH / sAkSAtsaMlakSyate lokaiH kIrteranyatra durgateH // 240 // prativAdIkA pratyuttarake uccAraNa karanemeM samartha nahIM honA to ananubhASaNa nigrahasthAna kahA 1 jAtA hai / aura usa pratyuttarake uccAraNa kiye jAnepara bhI para pakSake dvArA kiye gaye vikSepa ( pratibedha) kA jJAna nahIM honA to anya prativAdIkA apratibhA nigrahasthAna bakhAnA jAtA hai / isa kAraNa ina ananubhASaNa aura apratibhAmeM ekapanekI vyavasthA nahIM hai, bheda hai / uttarakI pratipati honepara bhI sabhA kSobha Adise prativAdIkA ananubhASaNa sambhava jAtA hai / aura uttarako nahIM samajhAnepara apratimA nAmaka nigrahasthAna hotA hai / kacit sAMkarya ho jAne mAtra donoMkA abheda
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike nahIM ho sakatA hai / lokoM karake yaha pratyakSa rUpase male prakAra dekhA jA rahA hai / dharmakIrtikI anyatra durgati ho jAnese bhale hI unako nahIM dIkhe isake liye hama kyA kareM, ve bhugateM / ___ tato'nanubhASaNaM sarvasya dUSaNaviSayamAtrasya vAnyadevApratibhAyAH kevalaM tannigrahasthAnamayuktaM, paroktimapratyuccArayatopi dUSaNavacananyAyyAt / tadyathA-sarva pratikSaNavinazvaraM sattvAditi kenacidukte taduktamapratyuccArayanneva paro viruddhatvaM hetorudbhAvayati, sarvamanekAMtAtmakaM sattvAt / kSaNakSayAyekAMte sarvathArthakriyAvirodhAt sattvAnupapatteriti samarthayate ca tAvatA paropanyastahetodUSaNAt kiM pratyuccAraNena / tisa kAraNase siddha hotA hai ki dUSaNa deneke viSaya ho rahe kevaLa sAdhya, hetu, Adi saba kA uccAraNa nahIM karanA prativAdIkA ananubhASaNa hai, jo ki apratibhA nigrahasthAnase nyArA hI hai / dharmakIrtidvArA donoM nigrahasthAnoMkA eka kara denA ucita nahIM hai| hama jainoMko naiyAyikoMke prati kevaLa yahAM itanA hI kahanA hai ki usa ananubhASaNako nigrahasthAna mAnanA yuktipUrNa nahIM hai| kyoMki dUsare vidvAn ke dvArA kahe gaye kA pratyuccAraNa nahIM kara rahe bhI prativAdIke dvArA dUSaNa vacana kahA jAnA nyAyamArga hai / koI vyAghAta nahIM hai / usako isa prakAra samajha lIjiye ki sabhI padArtha ( pakSa ) pratyeka kSaNameM naSTa ho jAne svabhAvavAle haiM ( sAdhya ) satpanA honese ( hetu ) isa prakAra kisI vAdIne anumAnavAkya kahA / usa kahe gaye kA pratikUla pakSameM uccAraNa nahIM karatA huA bhI dUsarA vidvAn vAdIke hetukA viruddhahetvAbhAsapanA doSa uThA detA hai ki sabhI padArtha (pakSa) nityapana, anityapana aneka dharmasvarUpa ( sAdhya), sat honese (hetu / isa prakAra kSaNikasvase viruddha anekAntAtmakapanake sAtha sattva hetu vyApta ho rahA hai| eka kSaNameM hI naSTa ho jAnA, kUTastha nitya bane rahanA Adi ekAntoMmeM sabhI prakAroMse arthakriyA honekA virodha ho jAnese satpanA nahIM bana pAtA hai| isa prakAra prativAdIne sattva hetukA vipakSameM bAdhaka pramANa dikhalAte huye samarthana bhI kara diyA hai / bapsa, kevala itanese hI agale vAdIdvArA kahe gaye hetukA dUSaNa ho jAtA hai, to usa vAdIke kahe gaye kA punaH pratyuccAraNa karanese kyA lAbha hai / ataH dvitIyapakSa mAnanA hI acchA dIkhatA hai / jisake vinA apane abhISTa sAdhyakI siddhi nahIM hove, usIkA prati uccAraNa nahIM karanA prativAdIkA ananubhASaNa nigrahasthAna mAnanA cAhiye / ___ athaivaM dUSayitumasamarthaH zAstrArthajJAnapariNativizeSarahitatvAt tadAyamuttarApatipattereva tiraskriyate na punarapratyuccAraNAt / sarvasya pakSadharmatvAdervAnuvAde punaruktatvAniSTeH pratyuccAraNopi tatrottaramaprakAzayan na hi na nigRhyate svapakSaM sAdhayatA yato'pratibhaiva nigrahasthAnaM na syAt /
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH " aba isa prakAra hetukA uccAraNa kiyA jA cukanepara yadi prativAdI zAstrArthakA jJAna rakhanevAle vizeSa pariNAmoMse rahita honeke kAraNa usa hetuko dUSita karaneke liye asamartha hai, taba to uttarakI apratipattirUpa apratimAse hI yaha prativAdI tiraskAra karane yogya hai| kintu phira pratyuccAraNa nahIM karanA svarUpa amanumASaNase prativAdIkA nigraha nahIM karanA cAhiye / sabhI vAdiyoMke yahAM " saMca zaGkaH " " tathA ca dhUmavAn " aise pakSavRttitva AdikA anumASaNa mAnA gayA hai| anuvAdama tA punurukta doSapanA kisIko amISTa nahIM hai / kahanA yaha hai ki pratyuccAraNa karanevAlA bhI vAdI usa sAdhyasiddhimeM yadi samIcIna uttarakA prakAza nahIM kara rahA hai, to nigRhIta nahIM hoya yoM nahIM samajhanA / kintu apane pakSako bhaLe prakAra sAdha rahe vAdI karake usakA nigraha avazya ho jAyagA / bhaneM hI vaha vAdI dvArA kahe gayekA uccAraNa kara de, yoM hotA kyA hai ! jisase ki usa avasarapara prativAdIkA apratimA nAmaka hI nigrahasthAna nahIM hove / ataH apratimA yA ajJAnameM garmita ho jAnese isa ananubhASaNako svataMtra nigrahasthAna mAnanA acchA nahIM dIkhatA hai| . yadapyuktaM, avijJAtaM cAjJAnamiti nigrahasthAnaM, tadapi na prativiziSTamityAha / aura bhI jo naiyAyikoMne gautama sUtra dvArA pandrahaveM nigrahasthAnakA yo lakSaNa kiyA ki vAdIke kathanakA pariSad dvArA vijJAna kiye jA cukanepara yadi prativAdIko vijJAna nahIM huA hai, to prativAdIkA " ajJAna " isa nAmakA nigrahasthAna hogA / AcArya kahate haiM ki ajJAna bhI koI vilakSaNa vizeSatAoMko rakhatA huA baDhiyA nigrahasthAna nahIM hai| jaise anya kaI nigrahasthAnoM meM korA vacana ADambara hai, vaisA hI kUDA isameM bharA hai / isI bAtako zrI vidyAnanda AcArya vArtikoM dvArA kahate haiN| ajJAtaM ca kilAjJAnaM vijJAtasyApi saMsadA / parasya nigrahasthAnaM tatsamAnaM pratIyate // 241 // sarveSu hi pratijJAnahAnyAdiSu na vAdinoH / ajJAnAdaparaM kiMcinigrahasthAnamAMjasam // 242 // teSAmetattrabhedatve bahunigrahaNaM na kim / ardhAjJAnAdibhedAnAM bahudhAtrAvadhAraNAt // 243 // vAdIke dvArA kahe gaye vAkyakA pariSad karake vijJAna ho cukA hai| phira bhI prativAdI karake jo kucha bhI nahIM samajhA jAnA hai, vaha naiyAyikoMke yahAM dUsare prativAdIkA ajJAna nAmaka
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacokavAta ke nigrahasthAna sambhava rahA mAnA gayA hai / kucha nahIM samajha rahA prativAdI bhalA kisakA pratiSedha kare / nyAyabhASyakArane kheda prakaTa karate huye prativAdIke Upara karuNA bhI dikhA dI / hAre huye ke bhI koI bhagavAn sahAyaka ho jAte haiM, aisA grAmyapravAda hai / aba bhAcArya kahate haiM, vaha ajJAna bhI ananubhASaNa yA apArthakake samAna hI pratIta ho rahA hai / koI vilakSaNatA nahIM hai, tAtvika dRSTise vicAranepara jJAta ho jAtA hai ki sampUrNa hI pratijJAhAni, pratijJAntara, punarukta, apArthaka, adhika, Adi nigrahasthAnoM meM vAdI yA prativAdIkA ajJAnase bhinna aura dUsarA nigrahasthAna nahIM hai| ktaH ajJAna mI vaisA hI hai / koI camatkAra yukta nahIM hai| vahAM bhI ajJAna hI sambhava rahA hai| yadi una pratibAhAni Adi nigrahasthAnoMko isa ajJAnake bheda prabhedasvarUpa mAnakara pRthak nirUpaNa kiyA jAvegA taba to nigrahasthAnoM kI pratiniyata saMkhyAke abhAva honekA prasaMga hogA / tuma naiyAyikoMke yahAM yoM bhedaprabhedasvarUpa pacAsoM, saikaDoM, bahutase, nigrahasthAna kyoM nahIM ho jAyeMge / kyoMki vAdIdvArA kahe gaye kA AdhA jJAna nahIM honA, caturtha aMzakA jJAna nahIM honA, yA AdhA viparIta, bAdhA samIcIna ( suparIta ) jJAna honA, Adi bheda prabhedoMkA bahuta prakArase yahAM avadhAraNa kiyA jA sakatA hai| uttarApratipattiramatibhetyapi nigrahasthAnamasya nAjJAnAdanyadityAha / aba AcArya mahArAja naiyAyikoMke solahameM nigrahasthAnakA vicAra karane haiN| naiyAyikoMne gautama sUtrameM " apratimA " nAmaka nigrahasthAnakA lakSaNa yoM kiyA hai ki dUsare vidvAnake dvArA kahe gaye tattvako samajhakara bhI uttara deneke avaptarapara uttarako nahIM detA hai, to prativAdIkA apratimA nigrahasthAna ho jAtA hai| AcArya kahate haiM ki naiyAyikake dvArA isa prakAra mAnA gayA yaha apratimA nigrahasthAna bhI ajJAna nAmaka nigrahasthAnase nyArA nahIM hai / isa bAtako svayaM pranthakAra spaSTa kahate haiN| uttarApratipaciryA parairapratibhA mtaa| sApyetena prativyUDhA bhedenAjJAnataH sphuTam // 244 // jo dUsare naiyAyika vidvAnoM karake zrotAko uttarakI pratipatti nahIM honA apratibhA mAnI gayI hai, vaha bhI isa ukta ajJAna nigraha sthAnake vicAra karanese hI khaNDita kara dI gayI hai, kyoMki ajJAna nigrahasthAnase apratibhAkA vyakta rUpase koI bheda pratIta nahIM hotA hai / ajJAna aura uttarakI apratipattimeM koI vizeSa antara nahIM hai| yadapyuktaM, nigrahaprAptasyAnigrahaH paryanuyojyAMpekSaNaM nigrahasthAnamiti, tadapi na sAdhIya ityAha /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNi 115 aura bhI jo naiyAyikoMne satrahaveM nigrahasthAnakA lakSaNa gautamasUtrameM yoM kahA thA ki niprahako prApta ho cuke bhI puruSakA punaH nigrahasthAna nahIM uThAyA jAnA yaha paryanuyojyopekSaNa niprahasthAna hai| arthAt-karuNAkA phala hiMsA hai, (nekIkA darjA badI hai| ) koI vAdI yadi nigRhIta ho cuke prativAdIke Upara kRpAkara nigrahasthAna nahIM uThAtA hai, to aisI dazAmeM vaha vAdI apane Apa apane pAvomeM kulhADI mAra rahA hai| kyoMki jItanevAkA hI nikaTa bhaviSyameM paryanuyojyopekSaNa dvArA nigrahasthAna honevAlA hai / isa nigrahasthAnakA tAtparya paryanuyojyakI upekSA kara denA hai| suvaktAko nigrahakI prAptise sanmukha baiThA huA puruSa preraNA karane yogya thA / kintu suvaktA usakI upekSA kara gyaa| suvaktAke liye paripAkameM yahI ApattikA bIja bana baiThA hai| nItikArakA kahanA ThIka hai ki " vrajanti te mUDhadhiyaH parAbhavaM bhavanti mAyAviSu ye na mAyinaH / pravizya hi naMti zaThAstathA vidhAnasaMvRtAGgAn nizitA iveSavaH " / isa prakAra naiyAyikoMne yaha paryanuyojyepekSaNa nigrahasthAna mAnA hai / AcArya kahate haiM ki vaha nigrahasthAna bhI bahuta acchA nahIM hai / isa bAtako pranthakAra vArtikadvArA spaSTa kahate haiN| yaH punarnigrahaprAptepyanigraha upeyate / kasyacitparyanuyojyopekSaNaM tadapi kRtam // 245 // jo naiyAyikoMne nigrahasthAnako prApta ho rahemeM bhI punaH nigraha nahIM uThAnA kisIkA paryanuyojyopekSaNa nAmaka nigrahasthAna svIkAra kiyA hai, vaha bhI ukta vicAroMkarake hI nyArA nigrahasthAna nahIM kiyA jA sakatA hai / ajJAna yA apratimAmeM hI usakA antarbhAva ho jAvegA / adhika vyAkhyAna karanese koI vizeSa lAbha nahIM hai / svayaM pratibhayA hi cettadaMtarbhAvanirNayaH / sabhyarudbhAvanIyatvAttasya bhedo mahAnaho // 246 // vAdepyudbhAvayanaitanna hi kenApi dhAryate / svaM kaupInaM na kopIha vivRNotIti cAkulam // 247 // uttarApratipattiM hi parasyodbhAvayansvayaM / sAdhanasya sadoSatvamAvirbhAvayati dhruvam // 248 // saMbhavatyuttaraM yatra tatra tasyAnudIraNam / yuktaM nigrahaNaM nAnyatheti nyAyavidAM matam // 249 //
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike aa.or.narist...........nuar-mistanenarian tartmi nirdoSasAdhanoktau tu tUSNIbhAvAdvinigrahaH / pralApamAtrato veti pakSasiddheH sa AgataH // 250 // ___ yadi naiyAyika yoM kaheM ki apratibhAse nigRhIta ho rahe puruSameM pratimA nahIM hai| aura paryanuyojyopekSaNase nigRhIta ho rahemeM pratimA vidyamAna hai / dUsarI bAta yaha hai ki svayaM vaktA apratimAko uThAtA hai| aura yaha paryanuyojyopekSaNa to madhyastha sabhAsadoMkarake utthApana karane yogya hai| bhASyakAra kahate haiM ki " etacca kasya parAjaya ityanuyuktayA pariSadA vacanIya, na khalu nigraha prAptaH svakaupInaM vivRNuyAditi" / ataH hama naiyAyika AzcaryapUrvaka kahate haiM ki apratibhAse usa paryanuyojyopekSaNakA mahAn bheda hai / vAdameM bhI isako koI vAdI yA prativAdI yadi uThA deve to kisI karake bhI vaha nigrahasthAna manonukUla jheThA nahIM jAtA hai / pakkA jItanevAlA punaH parAjita nahIM honA cAhatA, paryanuyojyopekSaNa nigrahasthAnako uThAnevAlA apanA nigraha pahile ho cukA, yaha avazya svIkAra kara letA hai / nigrahako prApta ho cukA koI bhI puruSa isa lokameM apane Apa apanI gula jananaindrivako nahIM khola detA hai| apanI jAMgha ughADiye bApa hI mariye lAja" / isa prakAra paryanuyojyopekSaNa uThAneke liye nigRhItako baDI AkulatA upasthita ho jAtI hai| tabhI to madhyasthoMke Upara yaha kartavya ( balA ) TAla diyA gayA hai| jo paNDita dUsareke uttarakI apratipattiko svayaM uThA rahA hai, vaha svayaM apane sAdhanakA doSa sahitapanA nizcaya se prakaTa karA rahA hai / hAM, jisa sthalapara jo uttara sambhava rahA hai, usakA vahAM kathana nahIM karanA to apratimA nigrahasthAna hai, yaha mAnanA yukta hai / anya prakAroMse nigraha nahIM ho sakatA hai / isa prakAra nyAya zAstroMko jAnanevAloMkA mantavya hai / isapara hama jainoMkA yaha kahanA hai ki vAdI dvArA nirdoSa hetuke kathana kara cukanepara prativAdIkA cupa rahanese to vizeSa rUpase nigraha hogA athavA kevaLa vyartha bakavAda karanese prativAdIkA nigraha hogaa| isa kAraNa apane pakSakI siddhi kara denese hI dUsarekA vaha nigrahasthAna honA baayaa| korA doSa uThA denese athavA nigRhItakA nigraha kathana nahIM kara denese yoM hI kisIkA nigraha nahIM ho jAtA hai| hama to aise nyAyamArgako anyAya hI samajhate haiM, jahAM ki dayAmAvoMkI hatyA kI jAtI hai / hAM, yadi sanmukha sthitake nigRhIta ho jAnekA jisa paNDitako sarvathA jJAna nahIM huA hai, usa paNDitake Upara ajJAna nigrahasthAna uThAyA jA sakatA hai / kintu hameM to vaha bhI anucita dIkhatA hai to bhI jJAnarse paryanuyojyopekSaNako pRthak nahIM mAnanA cAhiye / ___yadapyabhyadhAyi, svapakSadoSAbhyupagamAtparapakSe doSaprasaMgI matAnujJA / yaH pareNa coditaM doSamanuddhatya bhavatopyayaM doSa iti bravIti sA matAnujJAsya nigrahasthAnamiti, tadapyaparIkSitameveti parIkSyate /
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryAcantAmaNiH 417 nyAyadarzanameM nigrahasthAnoMke Age pIchekA krama yahAM kucha dUsarA hogayA hai| astu, jo bhI naiyAyikoMne matAnujJAkA lakSaNa yaha kahA thA ki dUsare dvArA preraNA kiye gaye doSako svIkAra kara usakA uddhAra nahIM karate huye parapakSameM bhI usI doSakA prasaMga de denA matAnujJA nigrahasthAna hai| dUsareke matako pIche svIkAra kara lenA yaha matAnujJA zadbakI nirukti hai / jaise mImAMsakane kahA ki zaddha nitya hai (pratijJA ), zravaNa indriya dvArA grAhya honese (tu ) yoM kaha cukanepara naiyAyikane mImAMsakake yahAM mAnI gayI vAyusvarUpa dhvanioM karake zrAvaNatva hetumeM vyabhicAra hetvAbhAsa uThAyA / aisI dazAmeM mImAMsakane apane Upara Aye doSakA uddhAra to nahIM kiyA, kintu naiyAyikoMke zaddha anitya hai,kRtaka honese,isa anumAnameM bhI hetvAbhAsa uThA diyA aisI dazAmeM yaha mImAMsaka matAnujJA" nAmaka nigrahasthAnase nigRhIta ho jAtA hai / nyAyabhASyakAra yoM hI vakhAnate haiM, ki jo dAkSiNAtya zAstrI dUsareke dvArA jaDa diye gaye doSakA uddhAra nahIM kara bhApake yahAM mI yahI doSa samAna rUpase lAgU ho jAtA hai, isa prakAra kaha detA hai isakA vaha matAnubA nigrahasthAna ho jAtA hai| isa prakAra naiyAyikoMkA kahanA hai / AcArya kahate haiM ki vaha nigrahasthAna bhI parIkSA kiyA jA cukA yA parIkSAmeM niti ho cukA nahIM hai| isa kAraNa hama usakI parIkSA karate haiN| so Apa naiyAyika suna liijiyegaa| svapakSe doSamupayan parapakSe prasaMjayan / matAnujJAmavApnoti nigRhIti na yuktitaH // 251 // dvayorevaM sadoSatvaM tAttvikaiH sthApyate ytH| pakSasiddhinirodhasya samAnatvena nirNayAt // 252 // " svapakSadoSAbhyupagamAt parapakSadoSaprasaMgo matAnujJA " isa gautamasUtrake anusAra dUsareke dvArA kahe gaye doSakA apane pakSameM svIkAra kara usakA uddhAra nahIM karatA huA jo vAdI dUsareke pakSameM bhI samAna rUpase usI doSako uThA rahA hai, vaha paNDita matAnujJA nAmaka nigrahasthAnako prApta ho jAtA hai / AcArya kahate haiM ki yaha naiyAyikoMkA mantavya yuktiyoMse miNAMta nahIM ho sakA / kyoMki isa prakAra to donoM hI vAdI prativAdiyoMkA doSasahitapanA tattvavettA vidvAnoMkarake vyavasthApita karAyA jAtA hai| kAraNa ki donoMke yahAM apane apane pakSakI siddhi nahIM karanA samAnapanese nizcaya kI jA rahI hai| zravaNa indriyase grAhya honA hetuse zake nisyapanako mImAMsaka siddha nahIM kara sakA hai / jabataka kisI ekake pakSakI siddhi nahIM hoyagI, tabataka vaha jayI nahIM ho sakatA hai| anaikAMtikataivevaM samudbhAvyeti kecana / hetoravacane tacca nopapattimadIkSyate // 253 // 63
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 tatvArthacokavArtike tathottarApratItiH syAdityapyAgrahamAtrakaM / sarvasyAjJAnamAtratvApattedoSasya vAdinoH // 254 // saMkSepatonyathA kAyaM niyamaH sarvavAdinAm / hetvAbhAsottarAvittI kIrteH syAtAM yataH sthiteH // 255 // koI vidvAn matAnujJAke viSayameM yoM vicAra karate haiM ki isa prakAra to hetukA anaikAntikapanA hI bhale prakAra uThAnA cAhiye / puruSapanA hone se yaha hiMsaka hai, jaise ki kasAI hiMsaka hotA hai / isa prakAra kahanepara jo yoM kaha rahA hai ki tU bhI hiMsaka hai / vaha puruSa va hetuke vyabhicAra doSako uThA rahA hai| ataH matAnujJA nigrahasthAna ucita nahIM hai| aise kinhIM ke kathanapara AcArya kahate hai ki hetukA kathana nahIM kiye jAnepara vaha anaikAntikapana uThAnA to yukti yukta nahIM dekhA jAtA hai| arthAta-jahAM hetu nahIM kahA gayA hai aura matAnujJAkA avasara hai,vahA~ kecitkI parIkSA karanA upayogI nahIM tthhregaa| yadi koI yoM kaha dekheMge ki tisa prakArake avasarapara uttarakI pratipatti ho jAyagI / ataH apratibhA yA ajJAna nigraha uThA diyA jAyagA / AcArya kahate haiM ki yaha bhI unakA kevala Agraha hI hai / kyoMki yoM to vAdI prativAdiyoMke pratijJAhAni, pratijJAntara, ananubhASaNa, apratibhA Adi sabhI doSoMko kevaLa ajJAnapanekA hI prasaMga ho jAvegA / aneka doSoMkI ginatI karanA vyartha paDegA / anyathA sampUrNa vAdiyoMke yahAM saMkSepase yaha niyama karanA kahAM banegA ki doSoMkI gaNanA karanese yazakI apekSA hetvAbhAsa aura uttarApratipatti do doSa samajhe jAveM / jisase ki uparyukta vyavasthA ho jAya / arthAt-samI vAdiyoM ke yahAM saMkSepase doSoMke hetvAbhAsa aura uttarApratipattido bheda kalpita kara liye gaye haiN| vAdI prativAdiyoMke liye do hI paryApta haiN| naiyAyikoMne bhI apratipattiko nigrahasthAna ke sAmAnya lakSaNameM DAla diyA hai / pazcAt unake bheda, prabheda, kara diye jAte haiM / ataH saMkSepase vicAra karane para to koI vidvAnake dvArA matAnujJAkI parIkSA karanA kathamapi samucita ho sakatA hai / anyathA hamArI parIkSA hI ThIka hai| nanu cAjJAnamAtrepi nigraheti prasajyate / sarvajJAnasya sarveSAM sAdRzyAnAmasaMbhavAt // 256 // satyametadabhipretavastusiddhiprayoginoH / jJAnasya yadi nAbhAvo doSonyasyArthasAdhane // 257 // satsvapakSaprasiddhayaiva nigrAhyonya iti sthitam / samAsatonavadyatvAdanyathA tadayogataH // 258 //
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryAcantAmaNiH __ yahAM koI zaMkA karatA hai ki sabhI nigrahasthAnoMko kevala ajJAnameM hI garmita karanepara bhI to atiprasaMga ho jAtA hai| kyoMki saba jIvoMke sabhI jJAnoMkI sadRzatAoMkA asambhava hai| ataH bheda prabheda karanepara hI santoSa ho skegaa| aba AcArya kahate haiM ki yaha tumhArA kahanA satya hai| kintu vizeSatA yaha hai ki amipreta ho rahe sAdhya vastuko siddhi karane ke liye prayoga kiye jA rahe jJAnakA yadi abhAva nahIM hai to aisI dazAmeM apane abhISTa arthake sAdhana karanepara hI dUsare sanmukha sthita paNDitakA doSa kahA jAyagA / aura tabhI svapakSako sAdhakara anya vaktAkA nigraha karatA huA vaha jItanevAlA kahA jaaygaa| saMkSepase yaha siddhAnta nirdoSa honeke kAraNa vyavasthita ho cukA hai ki apane pakSakI pramANoMdvArA samIcIna siddhi karake hI dUsarA puruSa nigraha karAne yogya hai| anyathA yAnI apane pakSako sAghe vinA dUsareko usa nigrahaprAptikA ayoga hai| taskaroyaM naratvAderiti heturyadocyate / tadAnaikAMtikatvoktitvamapIti na vAryate // 259 // vAcoyuktiprakArANAM loke vaicitryadarzanAt / nopAlaMbhastathoktau syAdvipakSe hetudarzanam // 260 // doSahetumabhigamya svapakSe parapakSatAm / doSamudbhAvya pazcAttve svapakSaM sAdhayejayI // 261 // yaha ( pakSa ) coTA hai ( sAdhya ), manuSyapanA honese, bhojana karanevAlA honese, vaktA honese,ityAdika hetuoMse taskarapanA siddha kiyA aura prasiddha corako dRSTAnta banAyA gayA, isa prakAra vAdIke kahanepara yadi prativAdI jaba yoM kaha de ki taba to hetuoMke ghaTita ho jAnese tU vAdI bhI pakkA coTTA ho gayA, aisI dazAmeM naiyAyika prativAdIke Upara vAdI dvArA matAnujJA nigrahasthAnakA uThAyA jAnA vAdIkA kartavya samajhate haiM / kintu vastutaH vicArA jAya to yaha vAdIke hetukA anaikAntika doSa hai / " ulTA cora rAjAko daMDai " yahAM yaha paribhASA. caritArtha ho jAtI hai| athavA jo vAdI dUsare prativAdI karake Asepe gaye doSakA apane pakSameM uddhAra nahIM kara kaha detA hai ki Apake pakSameM bhI yahI doSa samAnarUpase lAgU hotA hai / isa prakAra apane pakSameM doSa svIkAra kara lenese parakIya pakSameM doSakA sambandha karA rahA matAnujJAko prApta ho jAtA hai| yaha taskara hai, puruSa honese prasiddha DAkUke samAna " yoM kaha cukanepara tU bhI taskara hai| isa prakAra hetukA vyabhicAra doSa hI kahA gayA / vaha apane hetukA svayaM apane hI vyabhicArako dekhakara jhaTa kaha detA hai ki tumhAre pakSameM bhI yaha doSa samAna hai / tU bhI puruSa hai, isa prakAra vyabhicAra
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha chokavArtike / 1 doSakA hI utthApana kiyA jAtA hai / ataH matAnujJAkA hetvAbhAsoM meM antarbhAva kara lenA cAhiye / AcArya kahate haiM ki jaba yoM kahA jAtA hai to anaikAntikapanakA kathana karanA bhI hamAre dvArA nahIM rokA jAtA hai / kyoMki jagat meM vacanoMkI yuktiyoMke prakAroMkA vicitrapanA dekhA jAtA hai / kahIM niSedha mukhase kArya ke vidhAnakI preraNA kI jAtI hai / aura kahIM vidhimukhase niSedha kiyA jA rahA hai / koI hitaiSI ki bhAI tuma nahIM paDhoge kaha kara ziSyako paDhane meM uttejita kara rahA hai / koI bahuta Udhama macAo kaha kara chAtroMko upadrava nahIM karanemeM prerita kara rahA hai| sakaTAkSa yA dakSatA pUrNa bAtoMke avasarapara vacana prayogoMkI vicitratAkA digdarzana ho jAtA hai / yahAM prakaraNa meM bhI kaNTho nahIM kaha kara tisa prakAra vacanabhaMgI dvArA vipakSameM hetuko dikhalAte huye anaikAntikapakapara koI ulAhanA nahIM AtA hai| apane pakSameM hetuke doSako samajhakara punaH parapakSa panake doSako uThAkara pIche vAdI yadi apane pakSako sAdha devegA to vaha jayI ho jAvegA / anyathA donoM bhI jaya kI sambhAvanA nahIM hai / nyAyadarzana meM paMcama adhyAyake prathama Anhikake antameM bhI isakA vicAra kiyA hai / kintu vaha saba ghaTATopa mAtra hai / ataH usakI parIkSaNA karanemeM hamArA adhika Adara nahIM hai / yadapyabhihitamanigrahasthAne nigrahasthAnAnuyogo niranuyojyAnuyogo nigrahasthAnamiti tadapyasadityAha / aura bhI jo naiyAyikoMne unnIsaveM nigrahasthAnakA lakSaNa yoM kahA thA ki nigrahasthAna nahIM uThAne ke avasarapara niprahasthAnakA uThA denA vaktAkA " niranuyojyAnuyoga " nAmaka nigrahasthAna hai / isa prakAra nyAyadarzanakA vaha lakSaNa sUtra bhI samIcIna nahIM hai| isa bAtako svayaM granthakAra sUtrakA anuvAda karate huye kahate haiM / 420 yadAtvanigrahasthAne nigrahasthAnamucyate / tadA niranuyojyAnuyogAkhyo nigro mataH // 262 // sopyapratibhayoktaH syAdevamuttara vikRteH / tatprakAra pRthagbhAve kimetaiH svalpabhASitaiH // 263 // 11 jisa samaya vAdI nigrahasthAnake yogya nahIM ho rahe prativAda ke Upara mithyAjJAnavaza kisI nigrahasthAnako kaha baiThatA hai, usa samaya to vAdIkA " niranuyojyAnuyoga nAmaka nigrahasthAna huA mAnA gayA hai | AcArya kahate haiM ki vaha naiyAyikoMkA nigrahasthAna bhI apratibhA karake hI vicArita kiyA kaha diyA gayA samajhanA cAhiye / uttara dene meM vikAra ho jAnese yaha eka prakAra 1
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 121 AAAAAAAA kA nigrahasthAna hI hai| yadi una apratimA yA ajJAnake bheda prabhedarUpa prakAroMkA pRthak pRthak nigrahasthAnarUpase sadbhAva mAnA jAvegA to atyanta thoDI bAIsa cauvIsa saMkhyoMmeM kahe gaye ina pratijJAhAni Adi nigrahasthAnoMse mama kyA pUrA paDegA ! nigrahasthAnoM ke pacAsoM meda bana baiTheMge / tumako hI mahAn gaurava ho jAnekA doSa uThAnA paDegA / ataH jo niyata nigrahasthAnoMmeM garmita ho sakate haiM, unako nyArA nigrahasthAna nahIM maano| bhale puruSoMkI bAta bhI svIkAra kara lenI caahiye| yaccoktaM kAryavyAsaMgAtkathAvicchedo vikSepaH yatra kartavyaM vyAsajyakathAM vicchinatti pratizyAyaH kalAmeko kSaNoti pazcAtkathaviSyAmIti sa vikSepo nAma nigrahasthAnaM tathA tenAjJAnasyAviSkaraNAditi tadapi na sadityAha / aura bhI jo naiyAyikoMne bIsave nigrahasthAnakA lakSaNa gautamasUtrameM yoM kahA hai ki jahAM kartavya kAryase vAdakathAkA viccheda kara diyA jAtA hai, vaha vikSepa nigrahasthAna hai / arthAt-anya kAloMmeM karaneke liye asambhava ho rahe kAryakA isI kAlameM karane yogyapanako prakaTa kara byAkSipta. manA hokara cAla kathAkA viccheda kara detA hai / apane sAdhane yogyaarthakI siddhi karaneko azakya samajhakara samaya bitAne ke liye koI eka jhUThe mUThe kartavyakA prakaraNa uThAkara usameM manoyogako lagAtA huA dikhalA rahA vAdI vAdakathAmeM vighna DAlatA hai, ki yaha merA avazyaka kartavya kArya naSTa ho rahA hai / ataH usa kAryake kara cukanepara pIche meM vAda karUMgA / isa prakAra ajJAnaprayukta nirbalatA ko dikhAte huye vAdI yA prativAdIkA vikSepa nAmaka nigrahasthAna ho jAtA hai| hAM, vAstavikarUpase kisI rAjya adhikArI (mAphisara ) dvArA bulAye jAnepara yA kuTumbI janoMdvArA Avazyaka kAryake liye Tere jAnepara athavA vaktAke gharameM Aga laga jAnepara evaM ziraHzUla, apasmAra ( mRgI) udara pIDA bhAdi rogoM karake pratibandha ho jAnepara to vikSepa nAmakA nigraha nahIM ho sakatA hai| jaise ki mallako mittI ( kuztI ) miDaneke avasarapara koI Avazyaka satya vighna upasthita ho jAtA hai to pratimallakarake mallakA kA nigraha humA nahIM samajhA jAtA hai / jagatke prANiyoMko prAyaH aneka kAryoMmeM balavAn vighna upasthita ho jAte haiN| kyA kiyA jAya, paravazatA hai| hAM, ajJAna chala korA abhimAna ( zekhI ) silavillApana bAdi hetuoMse kathAkA viccheda kara denA avazya doSa hai| bhASyakAra kahate haiM ki aisA puruSa kartavyakA vyAsaMga kara prArambha huye vAdakA vighAta kara rahA hai| vaha kaha detA hai ki zleSma ( jukAma) yA pInasa roga mujhako eka kalAtaka pIDita karatA hai| 51. pAMca sau cAlIsa nimeSa kADhataka tuma tthhye| zarIra prakRtike svastha honepara pIche meM zAstrArtha kruuNgaa| naiyAyika kahate haiM ki isa prakAra usakA vaha vikSepa nAmakA nigrahasthAna hai| kyoMki tisa prakAra usa vyAkulita manavAne apane jJAnako hI prakaTa kiyA hai| isa prakAra naiyAyikoMke kaha
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha-kokavArtike kapara AcArya kahate haiM ki vaha naiyAyikoM dvArA mAnA gayA vikSepa nAmaka nigrahasthAna samIcIna nahIM hai / isa bAtako svayaM granthakAra vArttikoMdvAsa anuvAda kara spaSTa kahe dete haiM / 1 422 sabhAM prAptasya tasya syAtkAryavyAsaMgataH kathA / vicchedastasya nirdiSTo vikSepo nAma nigrahaH // 264 // sopi nApratibhAtosti bhinnaH kazcana pUrvavat / tadevaM bhedataH sUtraM nAkSapAdasya kIrtikRt // 265 // zAstrArtha karaneke liye sabhAko prApta ho cuke vAdIkA kAryameM vyAkSepa ho jAnese jo kathAkA viccheda kara denA hai, vaha usakA vikSepa nAmaka nigrahasthAna huA kaha diyA jAyagA / yahAM AcArya mahArAja vicAra karate haiM ki vaha vikSepa bhI pUrva kahe gaye matAnujJA, niranuyojyAnuyoga, Adi nigrahasthAnoMke samAna apratimA yA ajJAna nigrahasthAna se koI bhinna nigrahasthAna nahIM hai / tisa kAraNa isa prakAra bhinna bhinna rUpase nigrahasthAnoM ke lakSaNa sUtra banAnA akSapAda ( gautama ) kI kIrtiko karanevAlA nahIM hai / gambhIra aura svalpa zabdoM meM tatvoMko pratipAdana karanevAle sUtroMkA nirNaya karanese dArzanika upajJa vidvAnkA yaza baDhatA hai / nistattva vAg ADambara se yazaH kIrtana nahIM ho pAtA hai / yadapyuktaM siddhAMtamabhyupetyAniyamAtkathAprasaMgopasiddhAntaH pratijJAtArthavyatirekeNAbhyupetArthaparityAgAnnigrahasthAnamiti, tadapi vicArayati / svakIya siddhAntako svIkAra kara pratijJAtArtha ke viparyaya rUpa aniyamase kathAkA prasaMga uThAnA apasiddhAnta nigrahasthAna hai / yaha gautama sUtrameM likhA hai pratijJA kiye jA cuke arthakI vibhinnatA karake svIkRta kiye gaye arthakA parityAga ho jAne ( kara dene ) se yaha nigrahasthAna mAnA gayA hai / svIkRta Agamake viruddha arthakA sAdhana karane laga jAnA apasiddhAnta hai / usa nigrahasthAnakA bhI AcArya mahArAja vicAra caDhAte haiM / kathA svayaM niyata siddhAMto niyamena vinA yadA / prasaMjayettasyApasiddhAMttastathoditaH // 266 // sopyayuktaH svapakSasyAsAdhanenena tattvataH / asAdhanAMgavacanAddoSodbhAvanamAtravat // 267 // jisa samaya vAdI apane siddhAntako svayaM niyata kara cukA hai, punaH usa niyatikA lakSya rakkhe vinA yadi vAda kathAkA prasaMga lAvegA tisa prakAra honepara usake apasiddhAnta nAmakA nigraha
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sthAna huA kaha diyA jAyagA, AcArya mahArAja parIkSA karate haiM ki vaha apasiddhAnta bhI nigraha karAneke liye yuktipUrNa nahIM hai| kyoMki tattvadRSTise dekhA jAya to nigrahasthAnako uThAkara parizramake vinA hI jItane ke icchA rakhanevAle isa paNDitaMmanyane apane pakSakA sAdhana nahIM kiyA hai| sAdhyake sAdhaka aMgoMkA kathana nahIM karanese kisIko jayaprApti nahIM hotI hai| jaise ki kevala doSoMkA utthApana kara denese hI koI jayI nahIM ho jAtA hai / ataH vaktAke Upara apasiddhAnta nAmaka nigrahasthAna uThAnevAleko apane pakSakI siddhi karanA anivArya hai| tatrAbhyupetya zadvAdInityAneva punaH svayam / tAnanityAna bruvANasya pUrvasiddhAMtabAdhanam // 268 // tathaiva zUnyamAsthAya tasya sNvednoktitH| pUrvasyottarato bAdhA siddhAntasyAnyathA ka tat // 269 // usa apasiddhAntameM ye nimna likhita udAharaNa diye jA sakate haiM ki mImAMsaka prathama hI zaddha, AtmA, Adiko nitya hI svIkAra kara cukA hai / zAstrArtha karate karate punaH una zabda AdikoMko anitya kaha baiThatA hai| aisI dazAmeM usa mImAMsakako apane pUrvasiddhAntakI bAdhA upasthita ho jAtI hai / ataH apasiddhAnta huaa| usI prakAra zUnyavAda yA tattvopaplava vAdakI pratijJA pUrvaka zraddhA kara punaH usake samvedana ho jAnekA kathana karanese pUrva aMgIkRta siddhAntakI uttarakAlavartI kathanase bAdhA upasthita ho jAtI hai / anyathA vaha viruddha kathana bhalA kahAM ho sakatA thA ! arthAt-zUnyatatvakA jJAna mAnanepara jJAna padArtha hI vastubhUta siddha ho jAtA hai| phira pahilA sabhI zUnya hai, jagatmeM kucha nahIM hai, yaha siddhAnta kahAM rakSita rahA! .. pradhAnaM caivamAzritya tadvikAraprarUpaNam / tAhagevAnyathA hetustatra na syAtsamanvayaH // 270 // . isI prakAra kapila mata anusAra eka prakRti tattvakA hI Azraya lekara punaH usa prakRtike mahAn, ahaMkAra, tanmAtrAyeM, indriyAM, pancabhUta, inako vikAra kathana karamA bhI usa hI prakAra hai / yAnI apasiddhAnta nigraha hai / mASyakArane yahI dRSTAnta diyA hai ki satkA vinAza aura asatkA utpAda hotA nahIM hai / isa siddhAntako svIkAra kara " ekaprakRtIdaM vyaktaM vikArANAmanvayadarzanAt " jaise miTTIke vikAra ghaDA, ghaDI, bholA AdimeM mRttikA anvaya hai / tisI prakAra ahaMkAra, indriya Adi bhinna bhinna vyaktoMmeM sattvaguNa, rajoguNa, tamoguNake kArya ho rahe sukha, duHkha, mohakA anvaya dekhA jAtA hai / isa prakAra sAMkhyoMkA kahanA pUrva apara viruddha paDa jAtA hai| anyathA vaha
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 tatvArya DokavArtike NEHARSINHREENERamnasiu m...... .................... samanvayarUpa hetu nahIM Thahara sakegA " bhedAnAM parimANAtsamanvayAcchaktitaH pravRtteva kAraNakArya vibhAgAdavibhAgAdvaizvarUpyasya " ye hetu pradhAna ke sarvathA ekapanake bAdhaka haiM / ata apasiddhAnta huaa| brahmAtmAdvaitamapyevamupetyAgamavarNanaM / kurvannAmnAyanirdiSTaM bAdhyonyopyanayA dizA // 271 // svayaM pravartamAnAzca srvthaikaaNtvaadinH| anekAMtAvinAbhUtavyavahAreSu tAdRzAH // 272 // isI prakAra paramabrahma, AtmAke advaitavAdako svIkAra kara punaH anAdi kAlake gurUparamparA prApta thAmnAyase kahe gaye veda bhAgamakI pramANatAkA varNana kara rahA brahmAdvaita vAdI bAdhita ho jAtA hai / ataH usakA apasiddhAnta nigraha huA arthAt-akele brahmako mAnakara usase bhinna zabda svarUpa Agamako pramANa kara rahA vAdI apane advaita siddhAntase cyuta ho jAtA hai / isI saMketa ( izArA) se upalakSaNa dvArA anya bhI apasiddhAntoMko samajha lenA cAhiye / arthAta-jJAnAdvaita, citrAdvaita yA jIvatatvako svIkAra kara punaH dvaitavAda yA jaDavAdakA nirUpaNa karane laga jAnA apasiddhAnta hai| isI prakAra anya bhI apasiddhAntake nidarzana sambhava jAte haiM / anekAntake sAtha avinAbhAvI ho rahe vyavahAroMmeM svayaM pravRtti kara rahe sarvathA ekAntavAdI puruSa bhI vaise hI eka prakArake apasiddhAMtI haiM / arthAt-sarvathA kSaNikavAda yA kUTasthavAda athavA guNaguNIke sarvathA meda yA amedake mAnanepara kaise bhI arthakriyA nahIM ho pAtI hai / kSaNamAtra hI ThaharanevAlA ghaTa jaladhAraNa nahIM kara sakatA hai| hiMsA karanevAlA kSaNika AtmA vahI pIche narakameM nahIM pahuMca sakatA hai / kUTastha AtmA tadA vaisA hI banA rahegA / usameM koI parivartana nahIM ho sakatA hai| ataH khAnA,pInA, bolanA svargajAnA pariNAmI kucha kALataka ThaharanevAle anekAnta padArthoMmeM hotI haiN| kahAMtaka kahA jAya jagatke sampUrNa vyavahAra padArthoM meM aneka dharmoko mAne vinA nahIM sadha sakate haiN| isa bAtakA anubhava karate hue bhI sarvathA ekAntake pakSako hI bake jA rahe ekAntavAdI apane siddhAnta niyamakA lakSya nahIM rakhakara pravRttiyAM kara rahe haiM / ataH eka prakArase unakA apasiddhAnta nigrahasthAna huA samajho / yadapyavAdi, hetvAbhAsAzca yathoktA iti tatrApyAha / aura bhI jo naiyAyikoMne gautamasUtrameM kahA thA ki " hetvAbhAsAzca yathoktAH " isa kA artha yoM hai ki jisa prakAra prathama adhyAyake dvitIya AnikoM hetvAbhAsoMko pahile kahA hai, usa hI svarUpakarake unako nigrAsthAnapanA hai / ataH hetvAbhAsoMke anya lakSaNoMkI apekSA nahIM hai| nyAyabhASyakAra kahate haiM ki " hetvAbhAsAzca nigrahasthAnAni kiM punarlakSaNAntarayogAt, hesvAbhAsAH nigrahasthAnatvamApannAH yathA pramANAni prameyatvamityata Aha yathoktA iti / hetvAmAsalakSaNenaiva nigraha
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH sthAnamAva iti / ta ime pramANAdayaH padArthI uddiSTA lakSitA, parIkSitAzceti" / AcArya kahate haiM ki isa prakAra kahe huye una hetvAbhAsoMmeM bhI granthakArako yaha vizeSa kahanA hai, so suniye| hetvAbhAsAzca yogoktAH paMca puurvmudaahRtaaH| saptadhAnyaiH samAkhyAtA nigrahAdhikatAM gataH // 273 // pramANa, Adi solaha padArthoke sAmAnya rUpase lakSaNa karaneke avasarapara naiyAyikake dvArA pAMca hetvAbhAsa pUrvameM kahe jA cuke haiM / bhASyakAra aura vRttikAra dvArA unake udAharaNa bhI diye jA cuke haiM / prathama hI pAMca hetvAbhAsoMkA uddezya yoM kiyA hai ki " savyabhicAraviruddhaprakaraNa samasAdhyasamAtItakAlA hetvAbhAsAH " unameM se " anekAntikaH savyabhicAraH " anaikAntika doSako savyarmicAra kahA gayA hai / jaise ki zabda nitya hai, sparzarahita honese, yahAM buddhi, saMyoga, calanA Adi anityoMmeM bhI hetuke Thahara jAnese nityapanA bhI eka anta ( dharma ) hai / aura anityapanA bhI eka dharma hai / eka hI antameM jo hetu avinAbhAva rUpase sahacarita rahatA hai, vaha aikAntika hai| usakA viparIta honese donoM antomeM vyApa rahA anekAntika doSa hai / vyabhicArI hetvAmAsake sAdhAraNa, asAdhAraNa, anupasaMhArI ye tIna bheda mAne gaye haiM / " yaH sapakSe vipakSe ca bhavet sAdharaNastu saH" jo hetu sapakSa vipakSa donoMmeM raha jAtA hai vaha sAdhAraNa hai / jaise ki ghaTa anitya hai, prameya honese, yahAM prameyatva hetu anitya pustaka, vastra, mIThA, khaTTA, calanA, ghUmanA Adi sapathoMmeM Thahara rahA hai| yaha hetukA guNa hai kintu nitya ho rahe AkAza, AtmA, paramANu Adi vipakSoMmeM bhI raha jAtA hai| vipakSase mile rahanA bhArI doSa hai| ataH prameyatva hetu sAdhAraNa hetvAmAsa hai|" yastubhayasmAd vyAvRttaH sa svasAdhAraNo mataH " aura jo hetu sapakSa vipakSa donoMmeM nahIM Thahara pAtA hai, vaha asAdhAraNa hai / jaise ki zabda anitya hai, zadbapanA honese, yahAM anitya ghaTa, paTa bAdi sapakSoM meM bhI zadvatva nahIM rahatA hai / yaha choTAsA doSa hai tathA AtmA Adi vipakSoM meM bhI zabdatva hetu nahIM vartatA hai / bhale hI yaha guNa hai| ataH zadvatva hetu asAdhAraNa hetvAbhAsa hai / " tathaivAnupasaMhArI kevalAnvayipakSakaH " vyatireka nahIM pAyA jAkara jisakA kevala anvaya hI vartatA hai, usako pakSa yA sAdhya banAkara jisa anumAnameM hetu diye jAte haiM, ve hetu anupasaMhAra hetvAbhAsa haiN| jaise ki sampUrNa padArtha zavoM dvArA kathana karane yogya hai, prameya honese, yahAM sabako pakSakoTimeM lenese " hetumanniSThAtmantAbhAvApratiyogisAdhyasAmAnAdhikaraNya" svarUpa anvaya byApti ko grahaNa karaneke liye koI sthaLa ( sapakSa ) avaziSTa nahIM raha jAtA hai| yA kevalAnvayIko sAdhya banAnepara * sAdhyAmAvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvarUpa vyatireka vyAptike nahIM bananese anumiti nahIM ho pAtI hai| koI naiyAyika asAdhAraNa aura anupasaMhArIko hevAmAsa nahIM mAnate 64
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacokavArtike 426 haiM / sapakSa meM vRtti nahIM hote huye bhI vipakSavyAvRtti dvArA vyAptiko banAkara zadvavase zadvakA anityapanA sAdhA jA sakatA hai / aura pakSake eka dezameM bhI vyApti banAyI jA sakatI hai / usI prakAra pakSake eka dezameM vyAptiko banAkara prameyatva hetu bhI saddhetu bana sakatA hai / naiyAyikoM ke yahAM asmAt padAdayamarthe boddhavya iti IzvarecchA saMketarUpA zakti isa DhaMgase zabdoMkI zaktiko mAnakara sampUrNa padArthoko abhidhAna karane yogya mAna liyA hai| naiyAyikoMne Izvarako zaktimAn mAnA hai / kartumakartumanyathAkartuM zakyaH / kintu jaina siddhAnta anusAra sampUrNa padArthoMkA anantAnantava bhAga zadvoM dvArA vAdhya mAnA hai / zadva saMkhyAte hI haiN| ataH saMketa prahaNa dvArA ve saMkhyAta arthoko hI kaha sakate haiN| hAM, avinAbhAvayA abheda vRttise bhale hI adhika arthako kaha deN| saca bAta to yaha hai ki asaMkhyAte arthokI pratipatti to zadboM dvArA nahIM hokara zrutajJAnAvaraNake kSayopazamase hotI hai| hAM, usa jJAnabhaNDArakI tAlI ( kuMjI ) pratipAdaka ke zadba hI haiN| tabhI to jaina vidvAn bhagavAna arhantaparameSThI jJAna, vIrya, sukha darzanako ananta hI mAnate haiM / sarvajJa mI zoM dvArA parimita arthoko hI kahate haiM / sampUrNa padArthoMko nahIM kaha sakate | yadi naiyAyika Izvara ke sarva zaktiyAM mAnate haiM, to kyA Izvara AkAzameM rupayA, jaDa ghaTameM jJAnakA samavAya karA sakate haiM ? yAnI kabhI nahIM / ataH sarva zaktimattA kI korI zraddhA hai ? abhiSeyapana aura prameyapanakI samanyAptiko ima iSTa nahIM karate haiM / kahIM kahIM anaikAMtikake saMdigdha anaikAntika aura nizcita anekAntika do bheda mAne gaye | naiyAyikoMne dUsarA hetvAbhAsa " siddhAntamamyupetya tadvirodhI viruddhaH " siddhAntako svIkAra kara usa sAdhyase viruddha ho rahe dharmake sAtha vyApti rakhanevAlA hetu viruddha hetvAbhAsa mAnA hai / jaise ki yaha vanhimAna hai, sarovarapanA honese / yahAM vanhise viruddha jalasahitapana ke sAtha vyApti rakhanevAlA honese hRdatva hetu viruddha hai / tIsarA hetvAbhAsa gautamasUtra " yasmAt prakaraNa cintAsanirNayArthamapadiSTaH prakaraNasamaH " jinakA nizcaya nahIM ho cukA isI kAraNa vicArameM prApta ho rahe pakSa aura pratipakSa yahAM prakaraNa mAne gaye haiM, usa prakaraNakI cintA karanA yAnI vicArase prArambha kara nirNayase pahiletaka parIkSA karanA usake nirNayake liye prayukta kiyA gayA prakaraNasama hetvAbhAsa hai / jaise ki parvata agnise rahita hai, pASANakA vikAra honese| isa hetukA parvata agnivAlA hai, dhUma honese, yoM pratipakSasAdhaka hetu khaDA huA hai / ataH pASANamayatva hetu satpratipakSa hai / cauthA hetvAbhAsa " sAdhyAviziSTaH sAdhyatvAt sAdhyasamaH | parvato himAn himavAta 'hado vandvimAn dhUmatvAt ' kAMcanamayo parvato vahnimAn ityAdika sAdhyasama, svarUpAsiddha AzrayAsiddha vyApyatvAsiddha ye saba isI asiddha ke prakAra haiN| pAMcavA hetvAbhAsa " kAlAtyayApadiSTaH kALAtItaH " sAdhana kA abhAva ho jAnepara prayukta kiyA gayA hetu kAlAtyayApadiSTa hai / jaise ki Aga zItala hai, kRtaka honese / yahAM pratyakSa bAdhita ho jAnese kRtakatva hetu bAdhita hetvAbhAsa hai / isa DhaMgase pUrvameM pAMca hetvAbhAsa kahe gaye haiM / nigrahasthAnoMke Adhikyako prApta kara rahe anya vidvAnoMne "" I
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavArthacintAmaNiH 427 hetvAmAsoMkI sAta prakAra bhI maLe prakAra saMkhyA bakhAnI hai / anekAntikake do bhedoMko baDhAkara yA masiddha ke do bhedoMko adhika kara sAta saMkhyA pUrI kI jA sakatI hai| hetvAbhAsatrayaM tepi samartha nAtivartituM / anyathAnupapannatvavaikalyaM taca naikakam // 274 // yathaikalakSaNo hetuH samarthaH sAdhyasAdhane / tathA tadvikalAzakto hetvAbhAsonumanyatAm // 275 // yo hyasiddhatayA sAdhyaM vyabhicAritayApi vaa| viruddhatvena vA hetuH sAdhayena sa tanibhaH // 276 // ve pAMca prakAra yA sAta prakAra hetvAbhAsoMko mAnanevAle naiyAyika bhI bauddhoM dvArA mAne gaye tIna havAmAnoMkA ullaMghana karaneke liye samartha nahIM haiN| aura vaha tIna hetvAbhAsoMkA kathana bhI anyathAnupapattise rahitapana isI eka hetvAbhAsakA ullaMghana karane ke liye samartha nahIM hai| bhAvArtha-nayAyika yA vaizeSikoMke yahAM pAMca yA sAta prakArake hetvAbhAsa mAne gaye haiN| ve bauddhoMke yahAM mAne gaye masiddha, viruddha, banekAntika ina hetvAbhAsoMmeM hI garmita ho sakate haiM / bauddhoMne hetukA pakSavRcitva guNa asiddha doSake nivAraNa artha kahA hai / aura hetukA sapakSameM rahanApana guNa to viruddha hetvAbhAsake nirAkaraNa artha prayukta kiyA hai| tathA hetukA vipakSavyAvRtti nAmakA guNa to nyamicAra doSako haTAne ke liye bolA hai / ataH ina tInoM hetvAbhAsoMmeM hI pAMcoM sAtoMkA garbha ho sakatA hai / tathA bauddhoMke ye tIna hetvAbhAsa bhI eka avinAbhAvavikalatA nAmaka hetvAbhAsameM hI garmita ho sakate haiM / sampUrNa doSoMke nivAraNa artha rasAyana auSadhike samAna hetukA eka avinAmAva guNa hI paryApta hai| jitane hI sudhAraka hote haiM, utanI hI vighna kAraNoMkI saMkhyA hai / isa niyama anusAra hetuke doSoMkI saMkhyA bhI kevala eka anyathAnupapattikI vikalatA hI hai| ataH jaina siddhAnta anusAra hevAmAsakA eka hI bheda anyathAnupapattirahitapana mAnanA cAhiye / jisa prakAra ki eka avinAmAva hI lakSaNase yukta ho rahA hetu sAdhyako sAdhanemeM samartha hai, usI prakAra akele avinAmAvase vikala ho gayA hetu to sAdhyako sAdhanemeM azakta hai / ataH vaha eka hI hetvAbhAsa svIkAra karanA caahiye| eka hI hetvAbhAsa anumiti yA usake kAraNa vyAptijJAna, parAmarza bhAdikA virodha karatA huA sAdhyasiddhimeM pratibandhaka ho jAtA hai / jo bhI hetu pakSameM nahIM rahanArUpa masiddhapane doSa karake sAdhyako nahIM sAdhegA vaha avinAbhAvavikala honese hetvAbhAsa samajhA jAyagA athavA jo hetu vipakSavRttirUpa vyabhicArIpana doSa karake sAdhyako nahIM sAdha sakegA vaha bhI EE
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zlokavArtike anyathAnupapattivika honese usa hetusarIkhA kintu hetuke lakSaNase rahita ho rahA hetvAbhAsa mAnA jAvegA tathA jo hetu sAdhyase viparIta ke sAtha vyApti rakhanA svarUpa virudvapana doSase sAdhyasiddhiko nahIM kara sakegA vaha bhI anyathAnupapattirahitapana doSase AkrAnta hai / ataH hetvAbhAsa hai / bauddhoM ko hetuke tIna doSa nahIM mAnakara eka avinAbhAva vikalatA hI hetvAbhAsa mAna lenA cAhiye / 428 asiddhAdayopi hetavo yadi sAdhyAvinA bhAvaniyamalakSaNayuktAstadA na hetvAbhAsA bhavitumarhati / na caivaM teSAM tadayogAt / na hyasiddhaH sAdhyAvinAbhAvaniyatastasya svayamasattvAt / nApyanaikAMtiko vipakSepi bhAvAt / na ca viruddho vipakSa eva bhAvAdityasiddhAdiprakAreNApyanyathAnupapannatvavaikalyameva hetoH samarthyate / tatastasya hetvAbhAsatvamiti saMkSepAdeka eva hetvAbhAsaH pratIyate anyathAnupapannatvaniyamakakSaNaikahetuvat / atastadvacanaM vAdino nigrahasthAnaM parasya pakSasiddhAviti pratipattavyaM / asiddha, vyabhicArI Adika hetu bhI yadi sAdhya ke sAtha niyamapUrvaka avinAbhAva rakhanA rUpa lakSaNase yukta haiM, taba to ve kathamapi hetvAbhAsa honeke liye yogya nahIM haiM / kintu asiddha Adi hetvAbhAsoM ke kadAcit bhI isa prakAra avinAbhAvaniyamasahitapanA nahIM hai| kyoMki una asiddha Adi asaddhetuoM ke usa avinAbhAvakA yoga nahIM hai / jaise ki krUrahiMsakake dayAkA yoga nahIM hai, jo krUra kaSAyI hai, vaha dayAvAn nahIM hai, aura jo karuNAzIla hai, vaha tIvra kaSAyI nahIM hai, usI prakAra jo hetu avinAbhAvavikala hai, vaha sata hetu nahIM aura jo avinAbhAva sahita sat hetu haiM vo asiddha Adi rUpa hetvAbhAsa nahIM hai| dekhiye, jo asiddha hetvAbhAsa hai, vaha sAdhya ke sAtha avinAbhAva rakhanA rUpa niyamase yukta nahIM hai / kyoMki vaha svayaM pakSa meM vidyamAna nahIM hai / " zadvo'nityaH cAkSuSatvAt " yahAM pakSameM Thahara kara cAkSuSatva hetukA anityatvake sAtha avinAbhAva nahIM dekhA jAtA hai / isa prakAra anaikAntika hetvAbhAsa bhI sAdhya ke sAtha avinAbhAva rakhanevAlA nahIM hai / kyoMki vaha vipakSameM bhI varta rahA hai / tathA viruddha bhI sAdhyAvinAbhAvI nahIM hai| kyoMki vaha vipakSa hI meM vidyamAna rahatA hai / isa kAraNa asiddha, vyabhicArI Adi prakAroM karake bhI hetukI anyathAnupapattise vikalatAkA hI samarthana kiyA gayA hai / tisa kAraNase siddha hotA hai ki usa akelI anyathAnupapattivikalatAko ho hetvAbhAsapanA hai / isa kAraNa saMkSepase eka hI bAbhAsa pratIta ho rahA hai / jaise ki anyathAnupapattirUpa niyama isa eka hI lakSaNako dhAranevAle saddhetukA prakAra eka hI hai / ataH usa eka hI prakAra ke hetvAbhAsakA kathana karanA vAdIkA nigrahasthAna hogA / kintu dUsare prativAdIke dvArA apane pakSakI siddhi kara cukanepara hI vAdIkA nigraha huA nirNIta kiyA jAyagA / anyathA donoM ekase kore baiThe raho / jaya koI aisI seMta metakI vastu (cIja) nahIM hai, jo ki yoM hI thoDIsI azuddhi nikAlane mAtrase prApta ho jaay| usa jayake liye sayukti 1
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ " tatvArthacintAmaNiH . buddhibala, tapobala, vAgmitva, sabhAcAturya, pratyutpannamatitva, zAstrahRdaya parizIlana, pratimA, pApa- bhIratA, hitamitagambhIramASaNa, prakANDavidvattA Adi guNoMkI AvazyakatA hai| yaha samajha lenA cAhiye / tathA ca saMkSepataH " svapakSasiddhirekasya nigrahonyasya vAdina " iti vyavatiSThate / na punarvipratipattyapratipattI tadbhAvepi kasyacitsvapakSasiddhAbhAve parasya parAjayAnupapatterasAdhanAMgavacanAdoSodbhAvanamAtravat chaLavadvA / aura tisa prakAra siddhAntaniNIMta ho jAnepara yaha akalaMka vyavasthA bana jAtI hai ki vAdI prativAdI donoMse ekake nija pakSakI pramANoM dvArA siddhi ho jAnA hI dUsare anya vAdIkA nigraha ho gayA samajhA jAtA hai| kintu phira naiyAyikoMke yahAM mAne gaye sAmAnya lakSaNa vipratipatti aura mavipratipatti to nigrahasthAna nahIM haiN| kyoMki una viparIta yA kutsita pratipattike honepara aura apratipattike honepara bhI yadi kisI bhI eka vAdI yA prativAdIke nija pakSakI siddhi nahIM ho pAtI hai, to aisI dazAmeM dUsarekA parAjaya honA kathamapi nahIM bana sakatA hai / kevala asAdhanAMgakA vacana kaha denese kisIkA parAjaya nahIM ho sakatA hai| jaise ki kevala doSakA uThA denA mAtra athavA tU chala karanevAlA hai, kevala itanA kaha denese koI jayako jhaTa nahIM lUTa sakatA hai / mAvArtha-naiyAyikoMke nyAya darzana pranthake pahile adhyAyakakA sAThavAM sUtra hai ki " vipratipattirapratipattizca niprahasthAnam " isakA vAtsyAyana bhASya yoM hai ki " viparItA kutsitA vA pratipattirvipratipattiH / vipratipadyamAnaH parAjayaM prApnoti nigrahasthAnaM khalu parAjayaprAptiH / apratipattistvArambhaviSaye na prArambhaH / pareNa sthApitaM na pratiSedhati pratiSedhaM vA noddharati, asamAsAcca naite eva nigrahasthAne iti " nigrahasthAnoMkA bIja vipratipatti aura apratipatti (prakaraNa prAptakA bajJAna) hai / inakI nAnA kalpanAoMse nigrahasthAnake cauvIsa bheda ho jAte haiM / tinameM ananubhASaNa, ajJAna, apratimA, vizeSa, matAnujJA, paryanuyojyopekSaNa, ye to apratipatti haiM / aura zeSa pratijJAhAni Adika to vipratipatti haiM / yadi nigrahasthAnadAtA nigrahasthAna pAtrake viruddha apane pakSakI siddhi nahIM kara rahA hai, to vaha usako jIta nahIM sakatA hai / yaha naiyAyikoMke Upara hamako kahanA hai / tathA bauddhoMke yahAM asAdhanAMga vacana aura adoSodbhAvana ye do vAdI prativAdiyoMke nigrahasthAna mAne gaye haiN| kintu yahAM bhI jaya prAptikI abhilASA rakhanevALeko apane pakSakI siddhi karanA anivArya hai| athavA naiyAyikoMne chaLako nirUpaNa kara denevAle vAdI karake chalaprayoktA prativAdIkA parAjaya iSTa kiyA hai| yaha bhI mArga prazasta nahIM hai / chala uThAnevAle vidvAnko sanmukha sthita chalaprayoktAke viruddha apane pakSakI siddhi kara denA atyAvazyaka hai / anyathA catura, vicakSaNa, vidvAnoMko chalI batAte huye bhoMdU mUDha, puruSa jaya lUTa le jAyaMge / ataH chaThoMko dRSTAnta banA kara AcAryone nigrahasthAnoko parAjaya prApta karAnekA prayojaka nahIM sAdhane diyA hai|
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthokavArtike . - kiM punshchlmityaah| upara vivaraNameM zrI vidyAnanda svAmIne chalakA dRSTAnta diyA hai, jo ki naiyAyikoMke yahAM mAne gaye mUlatattva saulaha padArthoMmeM parigaNita kiyA gayA hai| aura jisako zrI vidyAnanda svAmIne pratijJAhAni dhAdimeM pahile ginA diyA hai| aba vaha chala kyA padArtha hai ! isa prakAra ziSyako jijJAsA honepara zrIvidyAnanda AcArya naiyAyikoMke anusAra chalakA lakSaNa kahate huye vicAra karate haiN| yoropopapattyA syAdvighAto vacanasya tat / chalaM sAmAnyataH zakyaM nodAhartuM kathaMcana // 277 // vibhAgenoditasyAsyodAhatiH sa tridhA mataH / vAksAmAnyopacAreSu chalAnAmupavarNanAt // 278 // gautama sUtrake anusAra chalakA sAdhAraNa lakSaNa yaha hai ki vAdI dvArA svIkRta kiye arthakA jo viruddha kalpa hai, yAnI arthAntarakI kalpanA hai, usakI upapatti karake jo vAdI dvArA kahe gaye arthakA prativAdI karake vidhAta hai, vaha usa prativAdIkA chala hai| sAmAnya rUpase usa chalakA udAharaNa kaise bhI nahIM diyA jA sakatA hai / " nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat" nyAyabhASyakAra kahate haiM ki " na sAmAnyalakSaNe chalaM zakyamudAhartumavibhAge tUdAharaNAni " hAM, vibhAgakarake kaha diye gaye isa chalakA udAharaNa sambhava jAtA hai / aura vaha chaloMkA vibhAga vAkchala, sAmAnya chaLa, upacAra chaLa ina bhedoMmeM varNanA kara denese tIna prakArakA mAnA gayA hai| aryaspAropo vikalpaH kalpanetyarthaH tasyopapattiH ghaTanA tayA yo vacanasya vizeSeNAbhihitasya vighAtaH pratipAdakAdabhipretAdarthAt pracyAvanaM tacchalamiti lakSaNIyaM, 'vacanavidhAtorthavikalpopapatyA chaLaM' iti vacanAt / tacca sAmAnyato lakSaNe kathamapi na pakyamudAhartu vibhAgenoktasya tacchalasyodAharaNAni zakyate darzayituM / sa ca vibhAgastridhA mano'kSapAdasya tu trividhamiti vacanAt / vAksAmAnyopacAreSuchalAnAM trayANAmevopavarNanAt vAkchaka, sAmAnyachaLaM, upacArachavaM ceti / chalake pratipAdaka gautamasUtrakA vyAkhyAna isa prakAra hai, ki vAdIke abhISTa arthakA bAropa yAnI vikalpa isakA artha to arthAntarakI kalpanA hai / usa AropakI upapatti yAnI ghaTita karanA usa karake jo vAdIke vacanakA yAnI vizeSa abhiprAya karake kahe gaye vaktavyakA vizeSa yuktikarake vighAta kara denA arthAt-pratipAdakase abhipreta ho rahe arthase vAdIko pracyuta karA denA, isa prakAra chalakA sAmAnya rUpase lakSaNa karane yogya hai| mUla gautamasUtrameM isI prakAra kathana hai ki arthake
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArya cintAmaNiH vikalpakI upapattise vacanavighAta kara denA chala hai / aura vaha chala sAmAnyase lakSaNa karanepara kaise mI udAharaNa karane yogya nahIM hai / sAmAnya gAva dUdha nahIM de sakatI hai| hAM, vibhAga karake kaha diye gaye usa chalake udAharaNa dikhalAye jA sakate haiM / aura vaha vibhAga to akSapAda gautamake yahAM tIna prakAra mAnA gayA hai / isa prakAra gautamasUtrameM kahA gayA / "tat trividhaM vAkchaLaM sAmAnyachaLamupacArachalaM ca" isa kathanase vAk, sAmAnya, upacAra ina bhedoMmeM tIna prakArake choMkA hI varNana kiyA gayA hai / vAk chaLa, sAmAnya chala aura upacAra chaLa, isa prakAra chakake tIna vimaagheN| tatra kiM vaakchlmityaah| una tIna chaloMmeM pahilA vAkchaLa kyA hai ! isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya naiyAyiyoMkA anuvAda karate huye vAkchalakA lakSaNa kahate haiN| tatrAvizeSadiSTethe vakturAkUtatonyathA / kalpanArthAMtarasyeSTaM vAkchalaM chalavAdibhiH // 279 // " avizeSAbhihite'rthe vakturabhiprAyAdarthAntarakalpanA vAkcha " avizeSa rUpase vaktA dvArA kahe gaye arthameM vaktAke abhiprAyase dUsare arthAntarakI kalpanA karanA aura kalpanA kara usa dUsare arthakA asambhava dikhA kara niSedha karanA chaLavAdI naiyAyikoM karake chalakA lakSaNa sthita kiyA hai| jinakA svabhAva chalapUrvaka kathana karanekA ho gayA hai, unako isa prakAra chaLakA lakSaNa karanA zomatA hai| teSAmavizeSeNa diSTe abhihitethai vakturAkUtAdabhimAyAdanyathA svAbhiprAyeNArthAtarasya kalpanamAropaNaM vAkchalamiSTaM teSAmavizeSAbhihiteSu vakturabhimAyAdatirakalpanA vAkchakaM iti vacanAt / ___sAmAnyarUpase amihita yAnI kathita kiye gaye arthameM vaktAke AkUta yAnI abhiprAyase apane abhiprAya karake dUsare prakAra arthAntarakI kalpanA karanA arthAta-vaktAke Upara viparIta Aropa dhara denA una naiyAyikoMke yahAM vAkchala abhISTa kiyA gayA hai| unake yahAM gautamasUtrameM isa prakAra kahA gayA hai ki vizeSarUpoMko uThAkara kiye jAne yogya bAkSepoMke nirAkaraNakI nahIM apekSA karake sAmAnyarUpase vacana vyavahArameM prasiddha ho rahe arthake vAdIdvArA kaha cukanepara yadi prativAdI vaktA vAdIke abhiprAyase anya arthokI kalpanA kara pratyabasthAna detA hai to prativAdIkA vAkchala hai / ataH vAdI karake prativAdIkA parAjaya ho jAtA hai / kyoMki lokameM sAmAnyarUpase prayoga kiye gaye zabda apane abhISTa vizeSa arthoko kaha dete haiM, jaise ki chiriyAko gAMva ke jAlo, ghIko lAmo, bAmaNako khabAno, zAbako paDho, mAjakala
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike manuSyoMmeM anIti baDhatI jAtI hai, ityAdika sthaloMpara sAmAnyazabda arthavizeSoMko hI kahate haiN| kyoMki kevala sAmAnyameM arthakriyA nahIM ho sakatI hai / prativAdIko ucita thA ki bAdIke dvArA prayukta kiye gaye sAmAnyavAcaka zabdake abhISTa ho rahe vizeSa arthakA prabodha kara punaH doSa uThAtA / kintu kapaTI prativAdIne jAnabUjhakara anupapadyamAna arthAntarakI kalpanA kii| ataH chalI prativAdIko samyoMke sanmukha parAjita honA paDa! ! kATha kI hAMDI eka bAra bhI nahIM caDhatI, dhokhA sarvatra dhokhA hI hai / asyodAharaNamupadarzayati / naiyAyikoMke mantavyakA anuvAda karate huye zrI vidyAnanda AcArya isa vAkchalake udAharaNa ko bArtikoMdvArA dikhalAte haiN| Abyo vai devadacoyaM vartate navakaMbalaH / ityukte pratyavasthAnaM kutosya navakaMbalAH // 280 // yasmAdAbyatvasaMsiddhirbhavediti yadA paraH / pratibyAttadA vAci chalaM tenopapAditam // 281 // yaha devadatta avazya hI adhika dhanavAn varta rahA hai / kyoMki navakaMbalavAlA hai / isa prakAra vAdIdvArA kathana kara cukanepara prativAdIdvArA pratyabasthAna uThAyA jAtA hai ki isake pAsa nau saMkhyA vAle kaMbala kahAM hai jisase ki hetuke pakSameM vartajAnese dhanIpanakI bhaLe prakAra siddhi ho jAtI / arthAt-vAdI jaba isake pAMca aura cAra nau kaMbala batA rahA hai kintu isake pAsa eka hI nepAlI kaMbala hai| isa prakAra dUsarA prativAdI jaba pratyuttara kahegA, taba usa prativAdIke vacanoMmeM chalakI upapatti karAyI / ataH prativAdI chaLa doSapte grasita huA vicArazIloMkI dRSTime gira jAtA hai / navakaMbalazadve hi vRttyA prokte vishesstH| navo'sya kaMbalo jINoM naivetyAkUtamAjasam // 282 // vaktuH saMbhAvyate tasmAdanyasyArthasya kalpanA / navAsyakaMbalA nASTAvityasyAsaMbhavAtmanaH // 283 / / pratyavasthAturanyAyavAditAmAnayedruvaM / saMtastattvaparIkSAyAM kathaM syuzchalavAdinaH // 284 //
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH "" "" koI kahatA hai ki " ADhyo vai vaidhaveyoyaM vartate navakaMbala : yaha mAladAra vidhavAkA chokarA bahuta dhanavAn hai, nava kaMvala (baDhiyA duzAlA) vALA honese / yahAM isa anumAnameM nava aura kambala zadvakI karmadhAraya nAmaka samAsa vRtti karake vizeSa rUpase " navakaMvala zabda kahA gayA hai ki isake pAsa navIna kaMvala rahatA hai / phaTA, TUTA, purAnA kambala kabhI dekhane meM AtA nahIM hai / isa prakArakA hI vaktAkA abhiprAya tAMtrika rUpase saMbhava rahA hai / kintu prativAdI kaSAyavaza 1 usa abhipreta arthase anya arthakI kalpanA kara doSa deneke liye baiTha jAtA hai, ki nava kaMbala zabda dvArA isake nau saMkhyAvAle kaMbala hone cAhiye, ATha mI nahIM, isa prakAra asaMbhava svarUpa arthakI kalpanA kara pratyavasthAna uThA rahe prativAdIke Upara anyAya pUrvaka bolane kI cAMTako nizcita hI prApta karA denA cAhiye arthAt - prativAdIko anyAya vAdI mAnA jAya karAra diyA jAya ) tattvoMkI parIkSA karanemeM sajjana puruSa adhikAra prApta ho rahe haiM / chalapUrvaka kahanevAle malA tattvoMkI parIkSA kaise kara sakeMge ? athavA jo sajjana haiM, ve svabhAvase chalapUrvaka vAda karanevAle kaise ho jAyeMge ! arthAt - kabhI nahIM / 433 kathaM punaraniyamavizeSAbhihitorthaH vakturabhiprAyAdarthAMtarakalpanA vAkchalAkhyA pratyavasthAturanyAyavAditAmAnayediti cet chalasyAnyAyarUpatvAt / tathAhi - tasya pratyavasthAnaM sAmAnyazaddhasyAnekArthatve anyatarAbhidhAna kalpanAyA vizeSavacanAddarzanIyametat syAt vizeSAjjAnImo'yamarthastvayA vivakSito navAsya kaMbalA iti, na punarnavosya kaMbala iti / sa ca vizeSo nAsti tasmAnmithyAbhiyogamAtrametaditi / prasiddhazca loke 'zaddhArtha saMbaMdhobhidhAnAbhiSeyaniyamabhiyogosyAbhidhAnasyAyamarthobhidheya iti samAnArthaH sAmAnyazadvasya, viziSTortho vizeSazadvasya / prayuktapUrvAzvAmI zUdrAH prayujyaMte'rtheSu sAmarthyAnna prayuktapUrvAH prayogazrAryaH arthasaMpratyayAdvyavahAra iti tatraivamarthavatyarthazadvaprayoge sAmarthyAtsAmAnyazadvasya prayoganiyamaH / ajAM naya grAmaM, sarpirAhara, brAhmaNaM bhojayeti sAmAnyazadvAH saMtorthAvayaveSu prayujyaMte sAmarthyAt / yatrArthe kriyAcodanA saMbhavati tatra vartate, na cArthasAmAnye ajAdau kriyAcodanA saMbhavati / tatojAdivizeSANAmevAnayanAdayaH kriyAH pratIyate na punastatsAmAnyasyAsaMbhavAt / evamayaM sAmAnyazabdo navakaMbala iti yorthaH saMbhavati navaH kaMvalosyeti tatra vartate yastu na saMbhavati navAsya kaMbalA iti tatra na vartate pratyakSAdivirodhAt / soyamamupapadyamAnArthakalpanayA paravAkyopAlaMbhatvena kalpyate, tatrvaparIkSAyAM satAM chalena pratyavasthAnAyogAt / tadidaM chalavacanaM parasya parAjaya eveti manyamAnaM nyAyabhASyakAraM pratyAha / koI AcArya mahArAjake Upara prazna karatA hai ki Apa phira yaha batAo ki vizeSa niyama kiye binA hI tAkA sAmAnyarUpase kaha diyA gayA artha ( karttA ) vaktA ke abhiprAyase 55
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 tattvAryazokavArtike marthAntarakI kalpanA karanA vAkchala nAmako dhAratA huA bhalA pratyavasthAna uThAnevAle prativAdIko kaise anyAyapUrvaka kahanekI Tevako prApta karA degA ! samAdhAna karo / isa prakAra kahanepara AcArya uttara dete haiM ki chaLa jaba anyAyasvarUpa hai to chalaprayoktA manuSya anyAyavAdI avazya huaa| isa bAtako aura bhI spaSTa kara kaha dete haiM ki isa prativAdIkA dUSaNa uThAnA anyAyarUpa hai / sAmAnya vAcaka zandoMke jaba aneka artha prasiddhi ho rahe haiM to unameM kisI bhI eka arthake kathana kI kalpanAkA vizeSa kathanase yaha usa vAdIkA pratyavasthAna dikhalAyA gayA honA cAhiye / vizeSa rUpase hama yaha jAna pAye hai ki isake pAsa saMkhyAmeM nau kambala haiM / yaha artha tuma vAdIdvArA vivakSA prApta hai| kintu isakA kaMbala navIna hai, yaha artha to phira vivakSita nahIM hai / aura vaha nau saMkhyAvAlA vizeSa artha yahAM devadattameM ghaTita nahIM hotA hai / tisa kAraNase yaha mere Upara jhUThA amiyoga ( jurma lagAnA ) hai / isa prakAra viparIta samarthana karanA chalavAdIke hI sambhavatA hai| AcArya mahArAja nyAyabhASyakA anuvAda kara rahe haiM ki lokameM zabda aura arthakA sambandha to amidhAna aura abhidheyake niyamakA niyoga karanA prasiddha ho rahA hai / isa zabdakA yaha artha mabhidhAna karane yogya hai / isa prakAra sAmAnya zabdakA artha samAna hai aura vizeSa zabdakA artha viziSTa hai / una zabdoMkA pUrvakALameM bhI lokavyavahArArtha prayoga kara cuke haiM / ve hI zabda arthapratipAdanameM samartha honeke kAraNa isa samaya arthoMmeM prayoga kiye jAte haiM / ve zabda pahile vacanavyavahAroMmeM prayoga nahIM kiye gaye haiM / yaha nahIM samajhanA zabdoMke prayogakA vyavahAra to vAcya arthakA bhaLe prakAra jJAna ho jAnese ho jAtA hai / arthakA bhale prakAra jJAna karAneke liye zabdaprayoga hai aura arthake samyagjJAnase lokavyavahAra hai / tahAM isa prakAra arthavAn zabdake honepara arthameM zabdakA prayoga karanA niyata ho rahA hai / chiriyAko gAvako le jAo, ghRtako lAo, brAhmaNako bhojana karAo ityAdika zabda sAmAnyake vAcaka hote huye bhI sAmarthya dvArA arthavizeSoMmeM prayukta kiye jAte haiN| jisa vizeSa arthameM arthakriyAkI preraNA honA sambhavatA hai| usI arthameM vAcakapanase varta rahe haiN| artha sAmAnya chiriyA, brAhmaNa Adi sAmAnyoMmeM kisI bhI kriyAkI preraNA nahIM sambhavatI hai / vizeSoMse rahita chiriyAsAmAnya yA brAhmaNasAmAnya kucha padArya nahIM hai| tisa hI kAraNase chiriyA, brAhmaNa ghoDA Adi vizeSa padArtho hI kI lAnA, le jAnA, bhojana karAnA Adi kriyAyeM pratIta ho rahI hai| kintu phira unake vizeSarahita kevaLa sAmAnyake to kisI bhI artha kriyAke ho jAne kI sambhAvanA nahIM hai| aura na koI sAmAnyakA lakSya kara usameM artha kriyA karanekA upadeza hI detA hai| isI prakAra yaha " navakaMbala" zabda sAmAnya zabda hai| navasaMkhyA nava saMkhyAvAn aura navIna ina donoM vizeSoMmeM navapanA sAmAnya anvita hai / isa prakAra navakA o artha yahAM pakSameM sambhava rahA hai ki isa devadattakA duzAlA mavIna hai, usa vizeSa aryameM yaha nava zabda varta rahA hai| aura jo artha yahAM sambhavatA nahIM hai ki isake pAsa saMkhyA meM nau kambala
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryAcantAmaNiH vidyamAna haiN| isa prakAra usa arthameM yaha nava zabda nahIM vartatA hai, kyoMki pratyakSa, anumAna, Adise virodha jAtA hai / tisa kAraNa yaha nahIM sambhava rahe arthakI kalpanA karake dUsaroMke vAkyoMke Upara ulAhanA denA usa chaLavAdIne kalpita kiyA hai| jo ki vaha iSTasiddhi karAnemeM samartha nahIM hai| kyoMki tattvoMkI parIkSA karanemeM sajjana puruSoMke dvArA chala, kapaTa, karake parapakSa niSedha karanA samucita nahIM hai / tisa kAraNa yaha chalapUrvaka kathana karanA dUsare prativAdIkA parAjaya hI hai| isa prakAra vAtsyAyana RSi apane nyAyabhASya pranthameM mAna rahe haiN| aba AcArya mahArAja ukta prakAra mAna rahe nyAyamASyakartAke prati samAdhAna vacana kahate haiM, so Age suniye / etenApi nigRhyeta jigISuryadi dhIdhanaiH / patravAkyamanekArtha vyAcakSANo nigRhyatAm // 285 // tatra svayamabhipretamA sthApayituM nyaiH| yo'sAmo'paraiH zaktaiH svAbhipretArthasAdhane // 286 // yorthasaMbhAvayannarthaH prmaanneruppdyte| .. vAkye sa eva yuktostu nAparotiprasaMgataH // 287 // saca pUcho to ve naiyAyika tattvaparIkSA karaneke adhikArI nahIM hai / kAraNa ki yadi jItaneko icchA rakhanevAlA vidvAn kevala aneka arthAkA pratipAdana karanese hI yadi buddhirUpa dhanako dhAranevAloM karake nigraha prApta kara diyA jAyagA taba to aneka arthavAle patravAkyakA vyAkhyAna kara rahA prakANDa vidvAn bhI nigrahako prApta kara diyA jaao| kintu isa prakAra kamI hotA nahIM hai| bhAvArtha-atyanta gUDha arthavAle kaThina kaThina vAkyoMko likhakara jahAM podvArA likhita zAstrArtha hotA hai, vahAM mI udbhaTa vidvAnake Upara chabdoSa uThAyA jA sakatA hai| kyoMki patrameM aneka arthavALe gUDhapadoMkA vinyAsa hai| kintu aisA kamI hotA nhiiN| zrotAko ucita hai ki vaha samIcIna gUDhapadoMkA artha ThIka ThIka lagA leveM / tahAM svayaM amISTa ho rahe arthako hetusvarUpa nayoM karake sthApana karane ke liye jo vAdI sAmarthyayukta nahIM hai, vaha apane abhipreta arthako sAdhanemeM samartha ho rahe dUsare vidvAnoMkarake parAjita kara diyA jAya / ho, arthakI sambhAvanAse jo artha vahAM pramANoMkarake siddha ho jAtA hai, vahI artha vAkyameM lagAnA yukta hovegA / dUsarA asamavita artha kalpita kara nahIM lagAnA cAhiye / yoM karanese atiprasaMga doSa ho jaavegaa| gau zabdakA prAyaH bahuta vyavahAra hotA hai| kintu usake vANI, dizA, pRthivI vAdi aneka artha mAne gaye haiN| ataH saMmavita artha hI pakaDanA caahiye| hAM, jisa dhanIpanako sAdhaneke
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtike aiye nava zaddhake nau aura nayA ye donoM artha saMbhava rahe haiM, vahAM prativAdIkA chala batAnA nyAyamArga nahIM hai / so tuma svayaM vicAra ho / 436 yatra pakSe vivAdena pravRttirvAdinorabhUt / tatsiddhacaivAsya dhikAronyasya patre sthitena cet // 288 // kaivaM parAjayaH siddhacecchalamAtreNa te mate / saMdhAhAnyAdidoSaizca dAtrA''dAtroH sa patrakam // 289 // naiyAyika kahate haiM ki bAdI aura prativAdIkI patrameM sthita ho rahe vivAda dvArA jisa pakSameM pravRtti huI hai, usa pakSa kI siddhi kara denese hI isakA jaya aura anyakA dhikkAra honA saMbhavatA hai, anyathA nahIM, isa prakAra kahanepara to AcArya kahate haiM, ki yaha tumhArA mantavya bahuta acchA hai / kintu isa prakAra mAnanepara tumhAre matameM kevala chalase hI prativAdIkA parAjaya bhalA kahAM kaise siddha jAvegA ? tathA pratijJAhAni, pratijJAntara Adi doSoM karake bhI parAjaya kahAM huA, jabataka ki apane pakSa kI siddhi nahIM kI jAyagI tathA gUDhapadavALe patrake dAtA aura patrake gRhItAkA vaha parAjaya kahAM huA ? ataH isI bhittipara dRDha bane raho ki apane pakSakI siddhi karanepara hI vAdIkA jaya aura prativAdIkA parAjaya hogA, anyathA nahIM / yatra pakSe vAdiprativAdinorvipratipattyA pravRttistatsiddherevaikasya jayaH parAjayonyasya, na punaH patravAkyArthAnavasthApanamiti bruvANasya kathaM chalapAtreNa pratijJAhAnyAdidoSaizca sa parAjayaH syAt patraM dAturAdAtuzceti ciMtyatAM / jisa pakSameM vAdI aura prativAdIkI vipratipatti ( vivAda ) karake pravRtti ho rahI hai, usakI siddhi ho jAnese hI ekakA jaya aura anyakA parAjaya mAnA jAtA hai / kintu phira patrameM sthita ho rahe vAkya artha kI vyavasthA nahIM hone denA koI kisIkA jaya parAjaya nahIM hai / athavA kevaLa aneka arthapanakA pratipAdana kara denA hI jaya, parAjaya, nahIM / isa prakAra bhale prakAra bakhAna rahe naiyAyikake yahAM kevala chala kara denese aura pratijJAhAni Adi doSoM karake patra denevAle aura lenevAlekA vaha parAjaya kaise ho jAvegA ? isakI tuma svayaM cintanA karo arthAt - jaba svakIya pakSakI siddhi aura asiddhi jaya parAjayavyavasthAkA prANa hai, to kevaLa prativAdI dvArA chaLa yA nigrahasthAna uThA denese hI gUDha arthavAle patrako denevAle vAdIkA parAjaya kaise ho jAyagA ? aura kyA sahajakA maThA (chAcha) hai, jo ki likhita gUDha patrako le rahA prativAdI zaTa jayako lUTa leve / vicAra karanepara yaha vAkchalakI upapatti ThIka nahIM jamI /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH na hi patravAkyavidarye tasya vRttistatsiddhezva patraM dAturjaya AdAtuH parAjayasvAbhirAkaraNaM vA tadAdAturjayo dAtuH parAjaya iti ca dvitIyArthepi tasya vRcisaMbhavAna, pramANatastathApi pratIte: smaanprkrnnaadiktvaadvishessaabhaavaat|| naiyAyika yadi yoM kaheM ki gUDha patradvArA samajhAne yogya jisa aryameM usa vAdIkI vRtti hai, usakI siddhi kara denese to gUDha patrako denevAle vAdIkA jaya hogA aura patrakA grahaNa karanevAle prativAdIkA parAjaya ho jAyagA / tathA usa patralikhita arthakA prativAdI dvArA nirAkaraNa kara denepara usa patrako lenevAle prativAdIkA jaya ho jAyagA aura patrako denevALe vAdIkA parAjaya ho jAyagA / AcArya kahate haiM ki isa prakAra naiyAyikoMko nahIM kahanA cAhiye / kyoMki gUDha patrake kaI artha sambhava jAte haiM / ataH dUsare arthameM bhI usa vAdIko vRtti honA sambhava jAtA hai| kyoMki prakaraNoMse tisa prakAra bhI pratIta ho rahA hai| prakaraNa, tAtparya, avasara, mAkAMkSA gAdikI samAnatA bhI mila rahI hai| koI vizeSatA nahIM hai ki yahI artha pakaDA jAya, dUsarA nahIM liyA jAya / bhAvArya-koI koI dakSa (cAnaka ) vAdI apane gUDhapatrameM katipaya arthokA saniveza kara detA hai / vaha manameM vicAra letA hai ki yadi prativAdI isa vivakSita arthakA nirAkaraNa karegA, to maiM apane gUDhapatrakA usase nyArA dUsarA artha abhISTa kara lUMgA / isakA khaNDana kara degA to usako abhISTa kara lUMgA / padArtha apane peTameM viruddha sadRza ho rahe aneka arthoko dhAra rahA hai| pramANa bhI una aneka arthIko sAdhanemeM hamAre sahAyaka ho jAyeMge / prakaraNa, yogyatA Adika bhI aneka arthoke bahuta mila jAte haiN| bataH svapakSakI siddhi kara denese hI jaya honA mAno, anya prakAroMkA mAnanA prazasta nahIM hai| zrI prabhAcandrAcAryane parIkSAmukhakI TIkA prameyakamaLamArtaNDameM patrake viSayameM yoM kathana kiyA hai ki parIkSAmukha mUla pranthako racanevAle zrI mANikyanandI AcAryane " sambhavadanyad vicAraNIya " isa antima sUtradvArA patrakA lakSaNa bhI anya prakaraNoMke sadRza vicAravAn puruSoMkarake vicAraNIya sambhAvita kahA hai| likhita zAstrArthake avasarapara caturaMga vAdameM patra dene nekA Alambana karanA apekSaNIya hai| ataH usa patrakA lakSaNa avazya kahanA cAhiye / jabataka usakA svarUpa nahIM jAnA jAyagA, tabataka patrakA sahArA lenA jaya karAneke liye samartha nahIM ho sakatA hai| " svAmipratArthasAdhanAnavadhagUDhapada samUhAtmakaM prasiddhASayavalakSaNaM vAkyaM patram " yaha patrakA lakSaNa hai| apane abhISTa arthako sAdhanevAle nirdoSa aura gUDha padoMke samudAyasvarUpa tathA anumAnake pratijJA mAdika avayavoMse sahita ho rahe vAkyako patra kahate haiM / jo vAkya apane abhipreta arthakA sAdhaka nahIM hai, yA doSayukta hai, athavA adhika spaSTa arthavAle sarala padoMse yukta hai, aisA patra nirdoSa patra nahIM hai / anyathA sabhI ciTThI, patrI, kahAnI, bahI, upanyAsa, sarala kAvya, bhAdika patra ho jAyeMge, jo ki iSTa nahIM hai / jina kAvyoMmeM kriyApada gUDha hai, athavA cakrabandha, panavandha
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 tattvAya kokavArtike marinemamaanmmmmssement nAgapAzabandha, aise papa haiM, yadi unameM anumAnake pratijJA Adi avayava pAye jAveM yA unako parAryAnumAna vAkya banA diyA jAya to aise kAvya bhI patrake nAmase kahe jA sakate haiM / jaise ki " jAnakyA, raghunAthasya kaMThe kamaLamAlikA, bhramanti paNDitAH sarve pratyakSepi kriyApade " yahAM prati upasarga pUrvaka kSip dhAtuse karmameM luG lakArakI kriyA " pratyakSepi " gUDha ho rahI hai / " nayamAna kSamAmAna namAmAryAti nAzana, nazanAdasyano yena nayenororimApana" pallavakamahitA, " anayo kupyadazayaH Sakakemoho naSTobhiyomApaH " ityAdi kAvyoMke bhI anumAna vAkya banA denepara patrapanA vahAM ghaTita ho jAtA hai / yadi koI yo prazna kare jaba ki gUDha arthavAle padoMke samudAya aura apane iSTa arthako sAdhanevAle tathA prasiddha avayavavAle abAdhita vAkyako patra kahate haiM, to likhe huye patte (kAgaja) ko patrapanA kaise A sakatA hai / vaha mukhyapatra to kAnose hI sunA jA sakatA hai| hAthameM nahIM liyA jA sakatA hai / aura AMkhoMse bhI nahIM dekhA jA sakatA hai / isake uttarameM AcArya mahArAja kahate haiM, ki yaha upacAra kiye gayekA punaH dubArA upacAra hai| varNa samudAya Atmaka padoMke samUhavizeSasvarUpa aura kAnoMse sunane yogya vAkyakA likhanesvarUpa lipimeM manuSyoM karake Aropa kara denese upacAra kiyA gayA hai| arthAta-uccAraNake pIche likhane yogya varNalipimeM pahilA vAkyapanekA upacAra hai / aupalipimeM upacAra kiye gaye vAkyakA bhI usa patra (kAgaja) meM sthita rahaneke kAraNa dUsarA upacAra kiyA gayA hai| jaise ki kuemeM girAne yogya pApako kaupIna kahate haiM / pApake kAraNa liMgako bhI upacArase kaupIna kaha dete haiM / usa liMgake AcchAdanakA vastra honese laMgoTIko bhI upacarita upacArase " kaupIna " kaha diyA jAtA hai| athavA saudharma indrase nyAre ho rahe puruSako indra nAmase kaha dete haiN| aura punaH vastra yA kAgajapara likhe gaye indra citra (tasavIra ) ko bhI indra kaha diyA jAtA hai / athavA akArAnta padase nAma dhAtumeM rUpa banAkara kip pratyaya karanepara punaH " ataH " isa sUtrase akArakA lopa karanepara dakArAnta pada zabda bana jAtA hai / yA pada gatau dhAtuse kip pratyaya karanepara dakArAnta pada zabda banA liyA jAya " padAni trAyate gopyante rakSante parebhyaH yasmin vAkye tat patraM " pada+tra ( traiG pAlane ) isa vyutpattise mukhya hI vAkyako patrapanA kaha diyA jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki jaise ratnoMkI rakSA saMdUka yA tijaurImeM ho jAtI hai, usI prakAra padoMkI rakSA kAgajameM likha jAnepara ho jAtI hai| tabhI to hajAroM, saikaDo varSa purAne bAcAryavAkyoMkI Ajataka bhI likhita granthoMmeM rakSA ho sakI hai| aise patrake kahIM do hI avayava prayukta kiye jAte haiM / utanese hI sAdhyakI siddhi ho jAtI hai / usako yoM samajha lIjiyegA "svAntamAsitabhUtyAdyayantAtmatadumAntavAk / parAntadyotitoddIptamitIta svAtmakasvataH "(anuSTap chanda) isa anumAnameM pratijJA aura hetu do hI avayava kahe gaye haiN| isa gUDhavAkyakA bartha isa prakAra hai ki svAryameM aN pratyaya kara anta hI bhAnta kahA jAtA hai| pra, parA, apa, sam, anu Adi upasargauke pAThakI apekSA su upasargake antameM ut upasarga paDhA gayA hai| usa
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH zabdake ut upasargakarake dhotita bhUtiko udbhUti kahate haiM / siddhAntameM nipAtako ghotaka mAnA gayA hai / vaha udbhUti jinake AdimeM hai ve tIna dharma svAntamAsita bhUtyAdyAH isa zabda se kahe jAte haiM / isakA tAtparya utpAda, vyaya, dhauvya ye tIna dharma ho jAte haiN| ve una tInasvarUpa dharmoko jo vyApta kara rahA hai, vaha svAntabhAsita bhUtyAdyatryantAtmatat haiM / yaha sAdhya hai, umAnta vAk " yahA~ pakSa hai / sarva, vizva, ubha, ubhaya, Adi sarvAdigaNa meM ubha jisa anta meM paDA hai, vaha vizvazabda hai, vizvakA artha sampUrNa padArtha haiM / usa vizvarUpa pakSameM pahile kahA gayA sAdhya dharma rakhA gayA hai / isakA tAtparya sampUrNa padArtha ( pakSa ) utpAda, vyaya, dhrauvya ina tIna svabhAvoMko vyApa rahe haiM (sAdhya) yaha nikalatA hai / hetuvAcaka gUDhapada yoM hai ki pra, parA, apa, sam, anu, av, nis, nir Adi upasargoM meM parA upasarga jisake antameM hai, aisA upasarga pra hai / upasargoko dhAtvartha kA dyotaka mAnA gayA hai / isa kAraNa usa pra upasarga karake dyotita kI gaI, jo miti usakarake viSayarUpa se prApta kiyA gayA jisakA svAtmA hai, vaha " parAntadyotitoddIpta mitItasvAtmaka " kahA gayA / bhAvameM tva pratyaya karanepara usake bhAvako parAntadyotitoddIptamitItasvAtmakatva kahate haiM / isakA artha prameyatva aisA phalita hotA hai / pramANake viSayako prameyapanA vyavasthita hai / isa prakAra hetusvarUpa dharmakA gUDhapadadvArA kathana hai / dRSTAnta, upanaya Adike vinA mI hetukA apane sAdhyake prati pratipAdakapanA zrI mANikyanandI AcAryane " etadvayamevAnumAnAGkaM " isa sUtra meM samarthana prApta diyA hai / akelI anyathAnupapattikI sAmarthya se hI hetukA gamakapanA sAdhA jA cukA hai / vaha anyathAnupapatti to isa anumAnameM hai hI / kyoMki kevala utpAda hI yA vyaya hI athavA dhauvya hI akele dharmase yukta ho rahI sarvathA kUTastha nitya athavA kSaNika vastukA pramANoMdvArA viSaya nahIM ho jAnepanase samarthana kara diyA gayA hai| hAM, bAlakoMke ucita buddhiko dhAranevAle ziSya ke abhiprAyoMkI adhInatA se to anumAnake tIna, cAra, Adika avayava bhI patravAkya meM likha diye jAte haiM / usako spaSTarUpase yoM dekha lIjiyegA ki "citrAdyadantarANIya mArekAntAtmakatvataH / yaditthaM na tadityaM na yathA'kiJciditi trayaH // 1 // tathA cedamiti proktau catvAro'vayavA matAH / tasmAttatheti nirdeze paJca patrasya kasyacit // 2 // isa gUDha vAkyakA artha isa prakAra hai ki citra yAnI eka aneka rUpoMko jo sarvadA anugamana karatA hai, vaha citrAt hai / isakA abhiprAya eka aneka rUpoM meM vyApanesaMpUrNa padArtha ) hai / gaNa meM sarvanAma vAlA hai / aneka dharmAtmakapana isakA tAtparya hai / yadantakA artha vizva ( kyoMki kisI kisI vyAkaraNa meM sarva, vizva, yat, ityAdi rUpase sarvAdi zadba paDhe gaye haiM / isa kAraNa jisake antameM yat zadva hai, isa bahuvrIhi samAsagarmita vyutpatti karane se yadantakA artha vizva ho jAtA hai / usa vizva zadvakarake jo rANIya yAnI kahane yogya hai, vaha citrAdyadantarANIya hai| re zadba dhAtuse anIpa pratyaya kara kRdantameM rANIya zadba banAyA hai| yahAMtaka saMpUrNa padArtha anekAntAtmaka haiM / yaha pratijJA vAkya prApta huA / ArekAntAtmakatvataH yaha hetu hai / naiyA 439
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike yikoMke solaha mUla tattvoMko kahanevAlA " pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAnta, siddhAntA'vayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti, nigrahasthAnAnAM tattvajJAnAniHzreyasAdhigamaH yaha darzanasUtra hai| pArekAkA artha koSameM saMzaya mAnA gayA hai| ukta sUtrameM vaha saMzaya jisake antameM paDhA gayA hai| vaha prameya tattva hai / vaha prameya jisakI AtmA hai, vaha ArekAntAtmaka huA / bhAvameM tvala pratyaya karanepara aura usa pazcamI vibhakti Dasi pratyayAnta padase tasil pratyaya karanepara ArekAntAtmakatvataH pada bana jAtA hai| isakA artha prameyatvAta ho jAtA hai / yaha anumAnake hetu dharmakA kathana kiyA gayA hai| jo isa prakArake sAdhya dharmase yukta nahIM hai| yAnI citrAta nahIM hai vaha isa prakAra hetumAn bhI nahIM hai, yAnI ArekAntAtmaka ( prameya ) nahIM hai| jaise ki kucha bhI vastu nahIM ho rahA kharaviSANa athavA sarvathA ekAMtavAdiyoMke dvArA mAnA gayA ekAMta tatva / ye vyatirekadRSTAnta haiN| isa prakAra kisI patrameM tIna avayava bhI prayukta kiye jAte haiM / tisa prakAra hetuvAlA yaha pakSa hai / isa DhaMgase pakSameM hetu dharmake upasaMhArakA kathana karanepara upanayasahita cAra avayava bhI ho jAte haiN| tisa kAraNase tisa prakAra sAdhyavAn pakSa hai| yoM saMpUrNako anekAMtavyApI kaha denepara nigamanasahita anumAnake pAMca avayava bhI likha diye jAte haiN| isa prakArake likhita patra jainoMkI borase prativAdiyoMke prati bheja diye jAte hai| naiyAyikoMkI borase bhI svapakSasiddhike liye jainoMke prati yoM likhakara patra bheja diyA jAtA hai| " sainyalaDabhAganA'nantarAnArthaprasvApakRdA''zaiTazyato'nITronena laDyukkulodbhavo vaiSoppo zyatApastana'narailaDjud parAparatattvavittadanyo'nAdiravAyanIyatvata evaM yadIdRktatsakalavidvargavadetacaivamevaM tat " isakA artha zarIra indriyA, bhuvana, sUrya Adika kisI buddhimAn kAraNa (Izvara ) se utpana hote haiN| kArya honese, paTake samAna Adi / isa prakAra pAMca avayavoMse yukta yaha anumAna hai / aise gUDha arthavAle patra parasparavAdI prativAdiyoMmeM zAstrArtha karaneke liye diye liye jAte haiN| tathADhyau vai devadatto navakaMbalatvAtsomadattavat iti prayogepi yadi vakturnavaH kaMbalosyeti navAsya kaMbalA iti vArthadvayaM navakaMvakazabdasyAbhipretaM bhavati tadA kutosya navakaMbalA iti pratyavatiSThamAno hetorasiddhatAmevodbhAvayati na punazchalena pratvavatiSThate / tatparihArAya ca ceSTamAnastadubhayArthasamarthanena tadekatarArthasamarthanena vA hetusiddhimupadarzayati navastAvadeka kaMbalosya pratIto bhavatA'nyesyASTau kaMbalA gRhe tiSThatItyubhayathA navakaMbalatvasya siddheH naasiddhtodbhaavniiyaa| navakaMbalayogitvasya vA hetutvenopAdAnAsiddha eva heturiti svapakSasiddhau satyAmeva vAdino jayaH parasya ca parAjayo naanythaa| tathA jo vAkchalake prakaraNameM anumAna kahA gayA hai ki devadatta (pakSa ) avazya hI dhanavAn hai (sAdhya ) / nava kaMbalavAlA honese (hetu ) somadattake samAna ( dRSTAnta ) isa anumAna
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH prayoga meM bhI yadi vaktAko nava kaMbala zadvake donoM hI artha abhISTa hai ki isake nikaTa navIna kaMvala hai, aura isake yahAM nau saMkhyAvAle kaMbala hai, taba to jo prativAdI yoM kaha kara dUSaNa uThA rahA hai ki isa devadatta ke pAsa eka kama daza kaMbala to nahIM haiM / hama kahate haiM ki vaha pratyavasthAna karanevAlA prativAdI to vAdIdvArA prayukta kiye betuke asiddhapanako hI uThA rahA hai / kintu phira chalakarake to dUSaNa nahIM de rahA hai / ataH usa prativAdIko chalI banAkara parAjaya denA ucita nahIM / hAM, prativAdIdvArA lagAye gaye usa asiddha doSa ke parihArake liye ceSTA kara rahA vAdI una donoM arthoka samarthana karake athavA una donoMmeMse kisI eka arthakA samarthana karake apane navakaMbalatva ( navaH kambalo yasya) hetukI siddhiko dikhalAtA hai ki he prativAdin ! navIna eka kaMbala to isake pAsa Apane dekhakara nirNIta hI kara liyA hai / zeSa anya ATha kaMbala bhI isake barameM rakhe huye haiM / jisake pAsa daza pagaDiyAM, paccIsa TopiyAM, pAMca joDI jUte, cAra chatariyAM, vIsa dhotiyAM, no kaMbala, sAta ghaDiyAM Adika bhoga, upabhogakI sAmagrI vidyamAna haiM, vaha eka hI samaya meM sabakA upabhoga to nahIM kara sakatA hai| hAM, hAthI, ghoDe, bagghI, gADI, moTara, vidyAlaya, bhauSadhAlaya, annakSatra, bhUSaNa, vasana AdikA Adhipatya zreSTha devadatta meM sarvadA vidyamAna hai / ataH navIna aura nau saMkhyA ina donoM arthoke prakArase merA navakaMbalamba hetu siddha ho jAtA hai / tisa kAraNa mere Upara tumako asiddhapanA nahIM uThAnA cAhiye / dUsarI bAta yaha bhI hai, ki navakaMbala yogIpanako jaba hetupana karake grahaNa kiyA jAyagA to merA hetu vyAkhyAna kiye binA hI saralatAse siddha ho jAtA hai / navakaMbakakA yogIpana kahane se oDhe huye kaMbala meM navInatA arthako puSTi mila jAtI hai / j samAdhau " yA yujir yoge, kisI bhI dhAtuse yogI zabdako banAnepara nUtana kaMbalakA saMyogIpanA hetvartha ho jAtA hai| jo ki pakSame pratyakSa pramANase varta rahA dIkhatA hai| yogI zabda lagA denese navakA artha nau saMkhyA nahIM ho sakatA hai / antameM tattva yahI nikalatA hai ki apane pakSakI siddhi ho jAnepara hI vAdIkA jaya aura dUsare prativAdIkA parAjaya hogA / anya prakAroMse jaya parAjayakI vyavasthA nahIM mAnI jAtI hai, samajhe bhAI ! 16 441 tadevaM vAkchalamapAsya sAmAnyachaLamanUdya nirasyati / tisa kAraNa isa prakAra vAkchalakA nirAkaraNa kara aba zrI vidyAnaMda AcArya dUsare sAmAnya - chaLakA anuvAda kara khaNDana karate haiN| naiyAyikoMne vAkULalako dUSita karanevAlA bIja ThIka nahIM mAnA hai / yadyapi vAdI, prativAdiyoMke paraspara ho rahI tasvaparIkSA meM chala karanA kisIko bhI ucita nahIM hai| phira bhI AcArya kahate haiM ki jayavyabasthAmeM chalake Upara baka nahIM rakkho / kintu svapakSasiddhiko jayaprAptikA avalamba banAo / sAmAnyachakake vicAra meM bhI yaha bAta pakaDI rahanI cAhiye / 56
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 tatvArthazokavArtike yatra saMbhavatorthasyAtisAmAnyasya yogtH| asadbhUtapadArthasya kalpanA kriyate balAt // 290 // tatsAmAnyachalaM prAhuH sAmAnyavinibaMdhanaM / vidyAcaraNasaMpaciAhmaNe saMbhavediti // 291 // kenApyukte yathaivaM sA vrAtyepi brAhmaNe na kim / brAhmaNatvasya sadbhAvAdbhavedityapi bhASaNam // 292 // sadetana chalaM yuktaM sapakSetaradarzanAt / taliMgasyAnyathA tasya vyabhicArokhilostu tat // 293 // jahAM yathAyogya sambhava rahe arthakA atikrAnta huye sAmAnyake yogase arthavikalpa upapattikI sAmArthya karake jo nahIM vidyamAna ho rahe padArthakI kalpanA kI jAtI hai, naiyAyika usako bahuta acchA sAmAnyachala kahate haiM / jo vivakSita arthako bahuta sthAnoMmeM prApta kara letA hai, aura kahIM kahIM usa arthakA atikramaNakara jAtA hai, vaha atisAmAnya hai, yaha dUsarA sAmAnyachala to sAmAnya rUpase prayukta kiye gaye arthaka vigamako kAraNa mAnakara prarvatatA hai / jaise ki kisIne jijJAsApUrvaka Azcaryasahita isa prakAra kahA ki vaha brAhmaNa hai| isa kAraNa vidyAsampatti aura AcaraNasampattise yukta avazya honA cAhiye / arthAt--jo brAhmaNa (brahma vettAMti brAhmaNaH ) hai, vaha vidvAn aura AcaraNavAn honA cAhiye / yoM kisIke bhI dvArA kahane para koI chalako hRdayameM dhAratA dubhA kahatA hai ki isa prakAra vaha vidyA, AcaraNa saMpatti to brAhmaNa kahe jA rahe saMskArahIna vrAtyameM bhI kyoM nahIM ho jAvegI ! kyoMki brAhmaNa mAtA pitAoMkA tIna cAra varSakA laDakA bhI brAhmaNa hai| usakA yajJopavIta saMskAra huA nahIM hai / vaha brAhmaNakA chorA prAtya hai, kintu usake koI vyAkaraNa, sAhitya, siddhAMta, Adi viSayoM kA jJAna nahIM hai / vizeSa ucca koTike jJAnako jJAna saMpatti zabase liyA jAtA hai / isI prakAra usa choremeM abhakSyatyAga, brahmacarya, satsaMga, indriyavijaya, ahiMsAbhAva, satyavAda, vinayasaMpatti, saMsArabhIrutA, bairAgya pariNAma Adi pratasvarUpa AcaraNa bhI nahIM pAye jAte haiM / ATha varSake prathama jaba choTA bhI vrata nahIM hai, to usameM ucca koTikI pAcaraNa saMpatti to bhalA kahAM pAyI jA sakatI hai ! isa prakAra arthavikalpakI upapattise asadabhUta aryakI kalpanA kara dUSaNa uThAnevAlA prativAdI kapaTI hai| ataH aisI dazA vakA vAdIkA jaya aura prativAdIkA parAjaya karA diyA jAtA hai / isa prakAra naiyAyika apane chala prati pAdaka sUtrakA bhASya karate huye kathana kara rahe haiM / aba prAcArya kahate haiM ki vaha unake pranthameM
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH prasiddha ho rahA yaha naiyAyikoMkA chala bhI yukta nahIM hai, kyoMki usa hetukA sapakSa aura vipakSa meM darzana ho jAnese prativAdI dvArA vyabhicAra doSa dikhalAyA gayA hai| anyathA yAnI vipakSameM hetuke dikhalAneko yadi chala prayoga batAyA jAyagA taba to saMpUrNa vyabhicAra doSa usa chalastrarUpa ho jAveMge aura aisI dazA meM brAhmaNatva hetvAbhAsako kahanevAlA vAdI vinA mUlya ( muphta ) hI jayako lUTa .kegA aura brAhmaNatva hetukA brAtya meM vyabhicAra uThAnevAle prativAdI vidvAnko chalI banAkara parAjita kara diyA jAyagA, yaha to aMdhera hai / kisI vidvAn ke Upara chalakA lAMcchana lagAnA usakA bhArI apamAna karanA hai / prAyaH vidvAn kapaTa rahita hote haiM / 443 kavideti tathAtyeti vidyAcaraNasaMpadaM / brAhmaNatvamiti khyAtamatisAmAnyamatra cet // 294 // tathaiva sparzavattvAdiza nityatvasAdhane / kiM na syAdatisAmAnyaM sarvathApyavizeSataH // 295 // tannabhasyeti nityatvamatyeti ca sukhAdiSu ( sukhe kvacit ) tenAnaikAtikaM yuktaM sapakSetaravRttitaH // 296 // yadi naiyAyika yahAM yoM kaheM ki yahAM sUtrameM ati sAmAnyakA artha isa prakAra hai / jo brAhmaNapana udbhaTa vidvattA aura sadAcArako dhAranevAle kinhIM vidvAnoMmeM to vidyA, AcAraNa, saMpattikoM prApta karA detA hai / aura kisI brAhmaNake chorAmeM vaha brAhmaNapanA usa vidyA cAritra sampattikA 1 atikramaNa karA detA hai| yahAM prakaraNa meM sAmAnyarUpase brAhmaNa meM vidyA, AcaraNa sampattirUpa arthakI sambhAvanA kahI gayI thI / kintu kapaTI paNDitane abhiprAyako nahIM samajhakara asadbhUta arthakI kalpanAse doSa uThAyA hai| ataH yaha chala kiyA gayA hai / isa prakAra naiyAyikoMke kahanepara AcArya mahArAja kahate haiM ki tisa hI prakAra zabdo nityaH asparzavatvAt / zabdaH anityaH prameyatvAt / parvato dhUmavAn vanhe, ityAdika sthAloMpara sukha, paramANu, aMgAra Adise vyabhicAra uThAnA bhI chala ho jAyagA / ataH zabdameM nityapanako sAdhane ke nimitta diye gaye sparzarahitapana guNapana Adi hetuoMkA prayoga bhI tisa hI prakAra atisAmAnya kyoM nahIM ho jaao| sabhI prakAroMse koI vizeSatA nahIM hai| arthAt - chaLa yA vyabhicAra doSakI apekSA brAhmaNatva aura asparzavatva donoM ekase haiM / vaha cha hai to yaha bhI chaka ho jAyagA / aura yahAM vyabhicAra doSa uThAyA gayA mAnA jAyagA, to vaha mI prativAdIdvArA vyabhicAra doSakA uThAnA tumheM svIkAra karanA paDegA / dekhiye, Apake brAhmaNasya hetuke samAna asparzavatvameM bhI atisAmAnya ghaTita ho jAtA hai / vaha asparzavatra bhI
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zlokavAtike kahIM AkAzameM pinako prApta karA detA hai / tathA kahIM sukha, buddhi rUpa Adika guNa aura calanA, ghUmanA Adi kriyAoMmeM nityapanakA atikramaNa kara detA hai / tisa kAraNa sapakSa aura vipakSa meM vRtti ho jAnese asparzavasva hetuko vyabhicArI mAnanA yukta paDatA hai / tathA brAhmaNatva hetu jaise suzIla vidvAn brAhmaNa meM jJAna, cAritra, sampattiko prApta karA detA hai / aura brAhmaNake, choTe bacce meM sAdhyastrarUpa usa sampattiko ghaTita nahI karA pAtA hai, usI prakAra zabdake anityapanako sAdhane ke liye prayukta kiyA gayA prameyatva hetu bhI kahIM ghaTAdikameM anityapanako ghara detA hai aura kahIM AkAza, paramANu Adi vipakSoM meM usa sAdhyake nahIM rahanepara bhI vidyamAna raha jAnese anityapanakA atikramaNa karA detA hai / isI prakAra prakaraNa meM bhI brAhmaNatva hetukA anaikAntikapana uThAyA gayA hai prativAdIne koI chala nahIM kiyaa| aisA hamAre vicAra meM AyA hai / vyarthameM kisIkI bhartsanA karanA nyAya nahIM / 444 vidyAcaraNasaMpattiviSayasya prazaMsanaM / brAhmaNasya yathA zAligocara kSetravarNanam // 297 // yasyeSTaM prakRte vAkye tasya brAhmaNadharmiNi / prazastatve svayaM sAdhye brAhmaNatvena hetunA // 298 // harariant heturudbhAvyo na prasahyate / kSetre kSetratvavacchAliyogyatvasya prasAdhane // 299 // yadi naiyAyikoM kA yaha mantavya hoya ki chalaprayogI prativAdIne vAdIke vivakSita hetuko nahIM samajha kara yoM hI pratyavasthAna uThA diyA hai / vAstavameM dekhA jAya to yaha vAkya usa puruSakI prazaMsA karane ke liye kahA gayA thA / tisa kAraNase yahAM asaMbhava ho rahe arthakI kalpanA nahIM ho sakatI thI / aisI dazA meM prativAdIne asaMbhava arthakI kalpanA kI hai / ataH usane chaprayoga kiyA hai / jaise ki kalama Adika zAlidhAnyoMke pravRtti viSaya khetakI prazaMsAkA varNana karanA hai ki isa khetameM dhAnya acchA honA cAhiye, isI prakAra brAhmaNameM vidyA, AcaraNa, saMpattirUpa viSayakI vAdI dvArA prazaMsA kI gayI hai / prativAdI dvArA usa prazaMsA arthakI hatyA nahIM karanI cAhiye / yoM naiyAyikoM ke abhISTa karanepara AcArya kahate haiM ki jisa naiyAyikako prakaraNa prApta vAkya meM yoM iSTa hai, ki brAhmaNa svarUpa pakSa meM brAhmaNapana hetu karake prazastapanA sAdhya karanepara vAdI dvArA svayaM anumAna kahA gayA mAnA hai / usake yahAM hetukA anaikAntika doSa uThAne yogya hai / yaha kisIke dvArA bhalA nahIM sahA jAvegA / jaise ki khetameM dhAnya ke yogyapanakA kSetratva hetu karake prazaMsanIya sAdhana karane
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH para kSetratva hetukA vyabhicAra uThA diyA jAtA hai / arthAta-naiyAyikoM dvArA anekAntikapanakA parihAra karaneke prayatnase pratIta ho jAtA hai ki ve aise sthaloMpara vyabhicAra doSako svIkAra karate huye hI nyAyamArgakA avalaMba karanevAle naiyAyika kahe jA sakate haiM, anyathA nhiiN| ___ yatra saMbhavatorthasyAtisAmAnyasya yogAdasadbhatAryakalpanA haThAt kriyate tatsAmAnyaniSandhanatvAt sAmAnyachalaM paahuH| saMbhavatIrthasyAtisAmAnyayogAdasadbhUtArthakalpanA sAmAnyachalamiti vacanAt / tadyathA-aho nu khalvasau brAhmaNo vidyAcaraNasaMpanna ityukte kenacitkazcidAha saMbhavati brAhmaNe vidyAcaraNasaMpaditi, taM pratyasya vAkyasya vighAtIrthavikalpopapattyA'sadbhUtArthakalpanayA kriyate / yadi brAhmaNe vidyAcaraNasaMpatsaMbhavati vrAtyepi saMbhavAt / vrAtyepi brAhmaNo vidyAcaraNasaMpannostu / tadidaM brAhmaNatvaM vivakSitapaya vidyAcaraNasaMpallakSaNaM kacidbrAhmaNe tAdRzyeti kacivrAtyetyeti tadabhAvepi bhAvAdityatisAmAnyaM tena yogAdaturabhimetAdarthAt sadbhutAdanyasyAsadbhUtasyArthasya kalpanA sAmAnyachaLa / tacca na yuktaM / yasmAdavivakSite hetukasya viSayArthavAdaH prazaMsArthatvAdvAkyasya tatrAsadbhUtArthakalpanAnupapattiH / yathA saMbhavatyasmin kSetre zAlaya ityatrAvivakSitaM zAlibIjamanirAkRtaM ca tatpravRttiviSayakSetraM prazasyate / soyaM kSetrArthavAdo nAsmin zAlayo vidhIyaMta iti / bIjAttu zAlinirvRttiH satI na vivakSitA / tathA saMbhavati brAhmaNe vidyAcaraNasaMpaditi sasyAdviSayo brAhmaNatvaM na saMpaddheturna cAtra taddheturvivakSitastadviSayArthavAdastvayaM pravaMsArthatvAdvAkyasya sati brAhmaNatve saMpaddhataH samartha iti viSayaca prazaMsatA vAkyena yathA hetutaH phalanivRttirna pratyAkhyAyate tadevaM sati vacanavidyAtosadbhUtArthakalpanayA nopapadyate iti parasya parAjayastathA vacanAdityevaM nyAyabhASyakAro bruvamAyaM vaici, tathA chlvyvhaaraanupptteH| ukta kArikAoMkA vivaraNa isa prakAra hai ki jahAM sammava rahe arthake atisAmAnyakA yoga ho jAnese asadbhUta varthakI kalpanA haThase karatI jAtI hai, usako naiyAyika sAmAnya kathanakI kAraNatAse sAmAnyachala acchA kaha rahe haiM / gautamaRSike banAye huye nyAyadarzanameM isa prakAra kathana hai ki " sambhavato'rthasyAtisAmAnyayogAdasambhUtArthakalpanA sAmAnyacchalam " sambhAvanApUrvaka ko gaye arthake atisAmAnyakA yoga ho jAnese asambhUta arthakI kalpanA karanA sAmAnya chaLa hai| usI sUtrakA bhASya vAtsyAyana RSidvArA nyAyabhASyameM yoM kiyA gayA hai ki vismayapUrvaka avadhAraNa sahita yo sambhAvanArUpa kalpanA karanI paDatI hai ki vaha manuSya brAhmaNa hai to vidhAsampatti aura bhAvaraNasampatti se yukta avazya hogA / isa prakAra kisI vaktA karake parabodhanArtha kaha cukanepara koI
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike 1 eka prativAdI kaha baiThatA hai ki brAhmaNake sambhava hote huye viSA, cAritra, sampatti hai / isa prakAra usa vAdI prati isa vAkyakA vighAta to arthavikalpakI upapattirUpa asadbhUta arthakI kalpamA karake yoM kiyA jAtA hai jo ki chaThakA sAmAnya lakSaNa hai ki brAhmaNa honeke kAraNa usa puruSameM vidyA AcaraNa sampatti sambhava rahI hai / navasaMskArahIna kRSaka brAhmaNa ( bAmana ) yA bahutase pahADI paMjAbI, bAmana athavA brAhmaNa bAlaka bhI to brAhmaNa haiM / ve bhI vidyA, AcaraNa sampattiko dhArane vAke ho jAyeMge / tisa kAraNa yaha brAhmaNapanA ( karttA ) vivakSA prApta ho rahe vidyA, cAritra, sampati svarUpa arthako kisI sapakSa ho rahe jJAna cAritravALe tisa prakAra brAhmaNameM prApta karA detA hai| aura kisI vipakSarUpa vrAtyame vidyA, AcaraNa sampattiko atikrAnta kara jAtA hai| kyoMki usa vidyA, AcaraNa sampatti vinA bhI vahAM vrAtya meM brAhmaNatvakA sadbhAva hai / yaha atisAmAnyakA artha hai / usa atisAmAnyake yoga karake vaktAko abhipreta ho rahe sadbhUta arthase anya asadbhUta arthakI kalpanA karanA sAmAnya chacha hai / naiyAyika kahate haiM ki vaha chala karanA to prativAdIko ucita nahIM hai / jisa kAraNase ki hetuke vizeSoMkI nahIM vivakSA kara vAdIne brAhmaNarUpa viSayake stuti paraka arthakA anuvAda kara diyA hai / kyoMki aneka vAkya prazaMsAke liye prayukta kiye jAte haiM / 1 jaise ki vidyArthI vinayazAlI honA cAhiye / putra mAtA pitA guruoMkA sevaka hotA hai / anucarI hotI hai / ye saba vAkya prazaMsA karanemeM tatpara ho rahe arthavAda ( stutibAda ) haiM / kisI eka duSTa vidyArthI yA kupUta athavA nikRSTa strIke dvArA aziSTa vyavahAra kara denepara adbhUta arthakI kalpanA karanA nahIM banatA hai / jaise ki isa khetakI bhUmimeM zAli cAvala acche cAhiye, yahAM zAki bIjake janmakI vivakSA nahIM kI gayI hai / aura usakA nirAkaraNa bhI nahIM kara diyA hai / hAM, usa zAlike pravRttikA viSaya ho rahA kSetra prazaMsita kiyA jAtA hai / ataH yaha yahAM kSetrakI prazaMsAko karanevAlA bAkya hai| itane hI se isa khetameM zAlI cAvaloM kA vidhAna nahIM ho jAtA hai| hAM, bIjake kaha denese to zAliyoMkI nivRtti hotI saMtI imako vivakSita nahIM hai / tisa hI prakAra prakaraNa meM brAhmaNakI saMbhAvanA honepara vidyA, AcaraNa, saMpatti hogI, isa DhaMga se saMpattikA prazaMsaka brAhmaNapanA to saMpattikA hetu nahIM hai / ayam ( pakSa ) vidyAcaraNasampannaH (sAdhya) brAhmaNatvAt ( hetu ) zrotriyazAstra jinadattavat ( dRSTAnta ) isa vAkyameM vaha brAhmaNapanA vyApya hetu rUpase vivakSita nahIM hai| hAM, kevala una brAhmaNoMke viSaya meM prazaMsA karanevAle arthakA anuvAda mAtra to yaha hai / lokameM aneka vAkya prazaMsAke liye huA karate haiM / brAhmaNapanA hote saMte vidyA, AcaraNa saMpattikA samarthahetu saMbhava rahA hai / isa prakAra viSayakI prazaMsA karanevAle vAkya karake jisa prakAra hetuse sAdhyarUpa phaLakI nivRtti nahIM khaNDita kara dI jAtI hai / arthAta- saMbhAvamIya hetuoMse saMbhAvanIya sAdhyako sAdhanepara adbhUta arthadvArA vyabhicAra uThAnA chacha hai / kokameM prasiddha hai ki 'jagat ke kArya vizvAsa se hote haiN| yadi kisI bhRtya yA munImane dhanapatikA mAla curA kara vizvAsa 446
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH ghAta kiyA, etAvatA hI anya vizvAsya puruSoM dvArA hone yogya kAryokA pratyAkhyAna nahIM kara denA cAhiye / tisa kAraNa aisI vyavasthA honepara prativAdI karake asadbhUta arthakI kalpanA dvArA vAdIke vacanakA vighAta karanA nahIM bana pAtA / isa kAraNa tisa prakArake asadbhUta arthakI kalpanAke anyAya pUrNa kathana karanese dUsare prativAdIkA parAjaya ho jAtA hai / aba bAcArya kahate haiM ki isa prakAra ukta kathanako kaha rahe nyAyabhASyakAra vAtsyAyana RSi yaha nahIM samajhate haiM ki tisa prakArase chalakA vyavahAra nahIM banatA hai / thoDA vicAra kIjiyegA jisa prakAra ki vAdIkI vacanamaMgI aneka prakAra hai, usIke samAna prativAdIke prati bacanoMkA DhaMga aneka saMdarmAko liye huye hotA hai| ___hetudoSasyAnaikAtikatvasya pareNodbhAvanAcca na cAnaikAMtikatvodbhAvanameva sAmAnyachalamiti zakyaM vaktuM sarvatra, tasya sAmAnyachalatvaprasaMgAt / zaddho nityo'spardhayattvAdAkAzavadityatra hi yathA zaddhanityatve sAdhye asparzavatvamAkAze mityatvameti sukhAdiSvatyetIti vyabhicAritvAdanaikAMtikAcyate na punaH sAmAnyachalaM, tathA prakRtamapIti na vizeSaH kazcidasti / bhAcArya mahArAja baba naiyAyikoMke chalakI parIkSA karate haiM ki dUsare prativAdIne chala vyavahAra nahIM kiyA hai| pratyuta dUsare prativAdIne vAdIke anumAnameM hetuke anekAntika doSakA utthApana kiyA hai / hetuke vyabhicArIpana doSakA uThAnA hI sAmAnya chala hai| yaha to nahIM kaha sakate ho| kyoMki yoM to sabhI vyabhicArasthaloMpara usa vyabhicAra doSake uThAneko sAmAnya chaLapanekA prasaMga ho jAvegA / dekhiye, zabda ( pakSa ) nitya hai ( sAdhya ), sparzarahitapanA honese (hetu ) AkAzake samAna ( anvaya dRSTAnta ) isa prakAra isa anumAnameM jaise zabdakA nityapana sAdhanemeM kahA gayA asparzavasva hetu kahIM AkAzarUpa sapakSameM nityapanako anvita kara rahA hai, kintu kahIM sukha, rUpa, Adi vipakSoMmeM nityatvakA ullaMghana karA rahA hai / " nirguNAH guNAH " " guNAdinirguNakriyA" guNoMmeM punaH sparza Adi guNa nahIM Thaharate haiM / isa kAraNa vyabhicArI ho jAnese, vasparzatva hetu anekAntika hetvAbhAsa kahA jAtA hai| kintu phira yaha prativAdIkA hetvAbhAsa uThAnA sAmAnya chala nahIM bakhAnA jAtA hai / tisa hI prakAra prakaraNaprApta brAhmaNatva hetu bhI nyabhicArI hai| sAmyake vinA hI brAtyameM varta jAtA hai / isa prakAra asparzavatva aura brAmaNatva hetuke vyabhicArImeM koI vizeSatA nahIM hai, donoM ekase haiN| - soyaM brAhmaNe dharmiNi vidyAcaraNasaMpadviSaye prazaMsanaM brAmaNatvena hetunA sAdhyate, yathA zAliviSayakSetre prazaMsA kSetratvena sAkSAna punarvidyAcaraNasaMpatsattA sAdhyate yenAti. prasajyata iti svayamanakAMtikatvaM hetoH pariharanapi tabhAnumanyata iti kathaM nyAyapin /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha zloka vArtike naiyAyikoMne prathama yoM kahA thA ki brAhmaNa pakSameM vidyA, AcaraNa sampattike viSayameM brAhmarea hetu karake prazaMsA karanA sAdhA jArahA hai / jaise ki zAlI cAvaloMke viSaya ho rahe kheta meM kSetratva hetu karake sAkSAt prazaMsA ke gIta gAye jAte haiM / kintu phira brAhmaNapane karake vidyA, AcaraNa, sampattikI sattA to niyamase nahIM sAdhI jAtI hai| jisase ki saMskArahIna bAmanameM atiprasaMga ho jAya / AcArya kahate haiM ki isa prakAra hetuke anaikAntikapanakA svayaM parihAra kara raha bhI yaha prasiddha naiyAyika usa prativAdI dvArA uThAye gaye anaikAntikapanako svIkAra nahIM kara chaprayoga batA rahA hai / aisI dazA meM vaha nyAyazAstrakA vettA kaise kahA jA sakatA hai / naiyAyika yaha kevala usakA nAmanirdeza hai / anvarthasaMjJA nahIM hai| nahIM to nyAya kI gaddI para baiThakara aisI anIti kyoM krtaa| hAM, vAstavameM jo chalapUrNa vyavahAra kara rahA hai, usako kapaTI, mAyAcArI, bha hI kaha do, kintu jayakI prApti to apane pakSakI bhache prakAra siddhi kara demese hI aMkagata hogI / anyathA TApate raha jAoge / 448 tayopacArachaLamanUdya vicArayannAha / tisa hI prakAra naiyAyikoM dvArA mAne gaye tIsare upacAra chalakA anuvAda kara vicAra karate huye zrI vidyAnanda AcArya vArtikoMko kahate haiM / dharmAdhyAropanirdeze satyarthapratiSedhanam / upacArachalaM maMcAH krozatItyAdigocaram // 300 // maMcA krozati gAyaMtItyAdizabdaprayojanam / Aropya sthAninAM dharmaM sthAneSu kriyate janaiH // 309 // gauNaM zabdArthamAzritya sAmAnyAdiSu sattvavat / tatra mukhyAbhidhAnArthapratiSedhazchalaM sthitam // 302 // " dharmavikalpa nirdeze'rtha sadbhAvapratiSedha upacAracchalam "" yaha nyAyadarzanakA sUtra hai| isake artist artha vivaraNa meM kiyA jAyagA / sAmAnya kathana vArtikayogya yoM hai ki dharmake vikalpa yAnI adhyAropakA sAmAnya rUpase kathana karanepara artha ke sadbhAvakA pratiSedha kara denA upacAra cha hai / jaise ki " maMcAH krozati " " gaMgAyAM ghoSaH " nIlo ghaTaH "agnirmANavakaH" ityAdikako viSaya karanevAle vAkya uccAraNa karanepara arthakA niSedha karanevAlA puruSa chalakA prayoktA hai / maMca zadvakA artha macAna ( baDI khATa ) yA khetoMkI rakSAke kiye cAra khammoMpara bAMdha liyA gayA meharA hai / macAnapara baiThe huye manuSya gA rahe haiN| isa arthameM macAna gA rahe haiN| isa zadbakA prayoga ho rahA
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH dekhA jAtA hai / bambaI prAntameM upajanevAle jAmraphalako bambaI Ama kaha dete haiN| adhika laDDU khAnevAle yA modakameM prIti rakhanevAle vidyArthIko laDDuvidyArthI kaha dete haiN| gaMgAke kinArepara gbAloMkA gAMva hai / isa arthameM gaMgAmeM ghoSa hai, aisA zabda prayoga ho rahA hai| yahAM sthAnoMmeM ThaharanevALe Adheya sthAniyoMke dharmakA AdhArabhUta sthAnoMmeM Aropakara manuSyoMkarake zabda vyavahAra kara liyA jAtA hai / zabdake gauNa arthakA Azraya kara maMcameM maMcasthapanekA Aropa hai / jaise ki sAmAnya vizeSa Adi padArthoMmeM gauNarUpase sattA mAna lI jAtI hai / anyathA una sAmAnya, vizeSa, samavAya padArthokA sadbhAva hI uTha jAyagA / arthAt-naiyAyika yA vaizeSikoMne dravya, guNa, karmameM to mukhyarUpase sattA jAtiko samaveta mAnA hai aura sAmAnya, vizeSa, samavAya, padArthomeM gauNarUpase sattA [ astitva ] dharmako abhISTa kiyA hai| usI prakAra maMcakA mukhya artha to macAna haiN| aura gauNa artha maMcapara baiThe huye manuSya haiN| tahAM vAdI dvArA prasiddha ho he gauNa arthako kahanevAlA maMca zadvakA maMcastha arthameM prayoga kiye jAnepara yadi vahAM zarke mukhya arthakA pratiSedha kara denA naiyAyikoMke yahAM upacArachala vyavasthita kiyA gayA hai| macAna to gItoMko nahIM gA sakate haiM / macAna para baiThanevAle bhale hI cillAyeM, yaha prativAdIkA vyavahAra chalapUrNa hai / ataH vAdIkA jaya aura chalI prativAdIkA parAjaya honA avazyambhAvI hai| na cedaM vAkchalaM yuktaM kiNcitsaadhrmymaatrtH| svarUpabhedasaMsiddheranyathAtiprasaMgataH // 303 // kalpanAthAMtarasyoktA vAkchalasya hi lakSaNaM / sadbhatArthaniSedhastUpacArachalalakSaNam // 304 // maiyAyika hI kahate jA rahe haiM, ki yaha tIsarA upacArachala kevala kucha thoDAsA samAnadharmApana mila jAnese pahile vAkchalameM garmita kara liyA jAya, yaha to kisIkA kathana yuktisahita nahIM hai, kyoMki unake lakSaNa bheda pratipAdaka bhinna bhinna svarUpoMkI bhale prakAra siddhi ho rahI hai| anyathA yAmI svarUpameda honepara bhI usase pRthak nahIM mAnoge to atiprasaMga ho jaayegaa| tInoM chala eka bana baiTheMge / agni, jala, sUrya, candramA, mUrkha, vidvAna, ye saba ekama eka sAMkaryagrasta ho jAyaMge, jaba ki baktAke abhiprAyase bhinna dUsare arthakI kalpanA karanA to pahile bAkchalakA lakSaNa kiyA gayA, aura vidyamAna ho rahe sadbhUta arthakA niSedha kara denA to aba upacAra chalakA lakSaNa sUtrakAra dvArA kahA gayA hai, ataH ye donoM nyAre nyAre hai / naiyAyikoMne zakti aura lakSaNA yoM zadvoMkI do vRttiyAM mAnI haiM / zabdakI vAcakazaktise jo artha nikalatA hai, vaha zakyA hai, aura tAtparyakI anupapatti honepara zakyArthake saMbaMdhI anya arthako lakSyArtha kahate haiM / jaise ki gaMgAkA 57
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 tattvAryazzokavArtike jalapravAha artha to abhidhAzaktise prApta hotA hai / aura ghoSapadakA samamivyavahAra ho jAnepara gaMgA tIra artha karanA lakSaNAvRttise nikalatA hai / jisa zabdake zakyArtha do haiM, vahAM eka zakyArthake nirNaya karAnevAle vizeSakA abhAva honese prativAdI dvArA vAdIke aniSTa ho rahe zakyArthakI kalpanA karake dUSaNa kathana karanA to vAkchala hai| jaise ki navakaMbalakA artha nau saMkhyAvAle kaMvala gaDha kara prasyavasthAna diyA tathA zakti aura lakSaNA nAmaka vRttiyoMmeMse kisI eka vRtti dvArA zabdake prayoga kiye jAnepara punaH prativAdI dvArA jo niSedha kiyA jAnA hai, vaha upacAra chala hai| jaise ki macAna gA rahe haiM, yahAM vAdIko lakSaNA vRttipse maMcakA artha maMcastha puruSa abhISTa hai / zakyArtha macAna artha abhISTa nahIM hai / lokameM bhI vahI artha prasiddha hai| aisI dazAmeM prativAdI dvArA macAna artha kara niSedha uThAyA jAtA hai / vahA~ arthAntarakI kalpanA hai aura yahA~ artha sadbhAvakA pratiSedha kiyA gayA hai| " vAkchalamevopacAracchalaM tadavizeSAt " isa sUtradvArA pUrvapakSa uThAkara " na tadarthAntarabhAvAt " avizeSe vA kiJcitsAdhAdekacchalaprasaGgaH" ina do sUtroMse uttarapakSako puSTa kiyA hai| ___ atrAbhidhAnasya dharmo yathArthaprayogastasyAdhyAropo vikalpa: anyatra dRSTasyAnyatra prayogaH maMcAH krozaMti gAyaMtItyAdau zabdaprayogavat / sthAneSu hi maMceSu sthAninAM puruSANAM dharmamAkroSTitvAdikaM samAropya janaistathA prayogaH kriyate gauNazabdArthazrayaNAt / sAmAnyAdiSvastIti zabdaprayogavata, tasya dharmAdhyAropanirdeze satyarthasya pratiSedhanaM na maMcA: kozaMti maMcasthAH puruSAH krozaMtIti / tadidamupacArachalaM pratyeyaM / dharmavikalpanirdeze artha sadbhAvapratiSedha upacArachalaM iti vacanAt / yahAM nyAyabhASyakAra kahate haiM ki zabdakA dharma yathArtha prayoga karanA hai, yAnI jaisA artha abhISTa ho usIke anusAra zabdakA prayoga Avazyaka hai / usakA vikalpa karanA yAnI anyatra dekhe kA dUsare anya sthAnoMpara prayoga karanA yaha Aropa hai / usakA nirdeza karanepara arthake sadbhAvakA niSedha kara denA upacAra chala hai| jaise ki macAna cillA rahe haiM, gA rahe haiM, bulA rahe haiM, ro rahe haiM, athavA devadatta nitya hai, isa vAkyapara koI kaTAkSa kare ki mAtA pitAse utpana humA devadatta bhalA nitya kaise ho sakatA hai ? gaMgAyAM ghoSaH kahanepara gaMgAjalake pravAhameM gAMva ke sadbhAvakA niSedha karane lage yaha bhI upacAra chacha hai / tathA zleSayukta padoMke prayoga karanepara bhI upacArachala kiyA jA sakatA hai| jaise ki " jineMdrastavanaM yasya tasya janma nirarthakaM / jinendrastavanaM nAsya saphalaM janma tasya hi " isakA sthUla rItise artha vyakta hI hai ki jisa manuSyake jineMdrakI stuti vidhamAna hai, usakA janma vyartha jA rahA hai / aura jisake jinendradevakA stavana karanA nahIM pAyA jAtA hai, usakA janma nizcayase saphala hai| kintu yaha kisI pakke jinabhaktakA banAyA huA patha hai| usa bhaktane divAdi gaNakI yasu prayatne, tasu upakSaye, asu kSepaNe ina dhAtuoMse loT lakArake madhyama
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 051 tatvArthacintAmaNiH banAkara yo artha kiyA hai ki puruSameM zya vikaraNa karanepara ekavacanake rUpa yasya, tasya, asya he bhavya, jinendra bhagavAn ke stavana karanekA prayatna karo ! sAtha hI abataka (stavana se pUrvakAlata ka) vyartha ho rahe janmakA nAza kro| tuma jineMdra ke stavanako kabhI nahIM phekoM, yadi jineMdrastavanakA nirAdara karoge to saphala ho rahe janmako naSTa karoge / isa prakAra vaktA ke abhiprAya se kahe gaye gauNa zabdArthakA punaH prasiddha ho rahe pradhAnabhUta arthakI kalpanA kara pratiSedha karanA upacAra chala hai / "nAtha mayUro nRtyati turagAnanavakSasaH kuto nRtyaM / nanu kathayAmi kalApinamiha sukalApI priye ko'sti" aGgulyAH kaH kapATaM ghaTayati kuTilo ( prazna ) mAdhava: ( uttara ) kim vasanto ( kaTAkSa ) no cakrI ( uttara ) kiM kuLAlo ( prazna ) na hi dharaNidhara : ( uttara ) kiM dvijihnaH phaNIndraH ( prazna ) // nAhaM ghorAhimadI ( uttara ) kimuta khagapatiH ( prazna ) no hariH ( samAdhAna ) kiM kapIndraH ( AkSepa ) ityevaM satyabhAmAprativacanajitaH pAtu vacakrapANiH // 2 // tanvankutralayatuSTiM vArijolAsamAharan / kalAnidhiraso reje samudraparivRddhidaH // 3 // kasvaM ( prazna ) zULI ( uttara ) mRgaya bhiSajaM ( kaTAkSa ) nIlakaNThaH priye'im ( samAdhAna ) / kekAmekAM vada ( kaTAkSa ) pazupati: (uttara) naiva viSANe ( kaTAkSa ) || mikSurmugdhe ( svanivedana ) na badati taru (AkSepa ) jIvitezaH zivAyAH ( svaparicaya ) gacchATavyAM ( kaTAkSa ) iti itavacA pAtuM vazcadracUDaH // 4 // ityAdi prakAra ke 66 "" payukta padoMke prayogase bhI upacArachala kiyA jA sakatA hai / lAkSaNika yA zliSTa athavA dhvani yukta zabdoM ke prayogase vAdIkA hI aparAdha samajhA jAya yoM to nahIM kahanA / kyoMki usa usa artha ke bodhakapane karake prasiddha ho rahe zabdoMkA prayoga karanemeM vAdIkA koI aparAdha nahIM hai| cUMki yahAM prakaraNa meM adhikaraNa yA sthAnasvarUpa ho rahe macAnoMmeM sthAnavAle Adheya puruSoMke dharma gAnA, gAlI denA, ronA AdikA acchA Aropa kara vyavahArI manuSyoMkarake tisa prakAra zabdoM kA prayoga kiyA jAtA hai / jaise ki sattAvantastrayastvAdyAH dravya, guNa, karma, tIna to sattA jAtike samavAya sambandhavAle haiN| zeSa sAmAnya, vizeSa, samavAyoMmeM gauNarUpase asti zabdakA prayoga mAnA gayA / usI prakAra zabdake gauNa arthakA Azraya kara maMca zabda kahA gayA hai / vAdIdvArA usake dharmakA adhyAropa kathana karanepara punaH prativAdIdvArA zabda ke pradhAna arthakA Azraya kara usa arthakA niSedha kiyA jA rahA hai ki macAna to nahIM gA rahe haiM / kintu macAnoMpara baiThe huye manuSya gA rahe haiM / 1 tisa kAraNa lakSaNa sUtrakA artha karake yaha upacArachaka samajha lenA cAhiye / gautama RSikA isa prakAra vacana hai ki dharmake vikalpakA kathana karanepara arthake sadbhAvakA pratiSedha kara denA upacArachaka hai / kA punastrArthavikalpopapattiryathA vacanavighAtazchalamiti, anyathA prayuktasyAbhidhAnasyAnyathArthaparikalpanaM / bhaktyA hi prayogo'yaM maMcAH krozatIti tAtsthyAttacchando
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 tatvArthakokavArtike pacArAt prAdhAnthena tasya parikalpanaM kRtvA pareNa pratyavasthAna vidhIyate / kA punarupacAro nAma ? sAhacaryAdinA nimittena tadabhAvepi tdvdbhidhaanmupcaarH| nyAya bhASyakAra yoM UhApoha kara rahe haiM ki yahAM upacAra chalameM phira artha vikalpakI upapatti kyA hai ! jisase ki vacanakA vighAta hokara yaha chala samajhA jAya / arthAt-"vacanavighAto'rthavikalpopapattyA chaLaM " yaha chalakA sAmAnya lakSaNa hai / upacAra chalameM arthavikalpakI upapattise bAdIke bacanakA vighAta honA yaha sAmAnya kathana avazya ghaTita honA cAhiye ! isakA uttara nyAyabhASyakAra svayaM yoM kahate haiM ki anya prakAroM karake prayukta kiye gaye zabdvakA dUsare bhinna prakAroMse arthakI parikalpanA karanA artha vikalpopapatti hai / jaba ki macAna gA rahe haiM, yaha prayoga gauNarUpase kiyA gayA hai| kyoMki tatra sthitameM tatko kahanevAle zadvakA upacAra hai| " tAtsthAtAcchabdhaM " / jaise ki sahAranapurameM sthita ho rahe ikSudaNDa (pauMDA) meM sahAranapurapana dharmakI kalpanA kara kI jAtI hai, isa prakAra gauNa boMmeM zadvoMkI lokaprasiddhi honepara pradhAnapana karake usa arthakI saba borase kalpanA kara dUsare kapaTI prativAdI dvArA doSa utthApana kiyA jA rahA hai / punaH nyAyamASyakArake prati kisIkA prazna hai ki upacAra ulameM upacArakA artha kyA hai ! btaao| usakA uttara ve dete haiM ki sahacArIpana, kAraNatA, krUratA, zUratA, caMcalatA Adi nimittoM karake usase rahita arthameM bhI prayojanavaza usavAlekA kathana karanA upacAra hai / nimitta aura prayojanake adhIna upacAra pravartatA hai / maMcAH krozanti, yahAM sahacArI honese maMcasthako maMca kaha diyA jAtA hai / " anaM vai prANAH " prANake kAraNa annako prANa kaha diyA jAtA hai / dhanaM prANAH prANake kAraNa anna aura anake kAraNa dhanako upacaritopacArase prANa mAna liyA jAtA hai / " puruSaH siMhaH" krUratA, zUratAke nimitta manuSyameM siMhapanekA upacAra ho jAtA hai / caMcala bacceko agni kaha diyA jAtA hai / agnirmANavakaH / aise upacArako viSaya karanevAlA chaka upacArachala hai| ____ yadyevaM vAkchalAdupapArachalaM na bhidyate arthAtarakalpanAyA avizeSAt / ihApi hi sthAnyartho guNazabaH pradhAnazaddhaH sthAnArtha iti kalpayitvA pratiSidhyate nAnyatheti / naita sAraM / arthAntarakalpanAtIrthasadbhAvapratiSedhasyAnyathAtvAt, kiMcitsAdhattiyorekatve vA trayANAmapi chlaanaamektvprsNgH| .. ____ nyAyabhASyakArake Upara kisIkA AkSepa hai ki yadi Apa isa prakAra mAneMge taba to vAkchaLase upacAra chaThakA koI bheda nahIM Thahara paaygaa| kyoMki anya arthakI kalpanA karanA donoMmeM ekasI hai| koI vizeSatA nahIM hai| arthAt-vAkchaLameM bhI prativAdI dvArA arthAntarako kalpanA kI gayI hai / aura upacAra chalameM bhI prativAdIne anya prakArase dUsare arthakI kalpanA kara doSa uThAyA hai / dekhiye macAna gA rahe haiN| yahAM bhI maJca zabdakA
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArSacintAmaNiH 153 sthAnI ( Adheya puruSa ) artha gauNa hai aura sthAna artha ( adhikaraNa ) pradhAna hai| isa pradhAna artha pratipAdaka zabdakI kalpanA kara prativAdI dvArA pratiSedha kiyA jA rahA hai| anya prakAroMse to niSedha ho nahIM sakatA thA, vahA~ bhI nava zabdakA dUsarA artha nau saMkhyAvAlA prativAdIdvArA kiyA gayA hai / donoMmeM isa eka prakArake atirikta koI dUsarA prakAra nahIM hai| isa kAraNa donoM chaloMmeM koI bheda nahIM hai| aba vAtsyAyana RSi gautamasUtra anusAra uttara kahate haiM ki yaha AkSepa to niHsAra hai / " na tadarthAntarabhAvAta " usa arthasadbhAvake pratiSedhakA pRthagbhAva hai / isakA artha yoM hai ki arthAntarakI kalpanA karanAsvarUpa vAkchalase arthake sadbhAvakA pratiSedha kara denA svarUpa upacArachalako vibhinna prakArapanA hai| donoM chaThoMkA prayojaka dharma nyArA nyArA hai / gautamaRSi kahate haiM ki " avizeSe vA kiJcitsAdhAdekacchalaprasaMgaH " kucha thoDese samAna dharmApanase yadi una vAkchala aura upacAra chalako ekapanA abhISTa kiyA jAyagA, taba to tInoM bhI chaloMke ekapanakA prasaMga ho jaavegaa| tathA mukha aura candramA yA haMsI aura kIrti evaM gau aura gavaya inakA bhI kaI samAna dhauke mila jAnese abheda ho jAvegA / sAdRzya aura tAdAtmya meM to mahAn antara hai| atha vAkcha sAmAnyachalayoH kiMcitsAdharmya sadapi dvitvaM na nivartayati, tarhi tayorupacArachalasya ca kiMcitsAdharmya vidyamAnamapi tritvaM teSAM na nivartayiSyati, vacanavighAtasyArthavikalpopapatyA triSvapi bhAvAt / tatonyadeva vAkchalAdupacArachalaM / tadapi parasya parAjayAyAvakalpate yathAvaktrabhiprAyamapratiSedhAt / zadasya hi prayogo loke pradhAnabhAvena guNabhAvena ca prsiddhH| tatra yadi vakturguNabhUtIrtho'bhipretastadA tasyAnubAnaM pratiSedho vA vidhIyate, pradhAnabhUtazcettasyAnujJAnapratiSedho kartavyo prativAdinA na chandata iti nyAyaH / yadAtra gauNamAnaM vaktAbhiprati pradhAnabhUtaM tu taM parikalpya para pratiSedhati tadA tena svamanISA pratiSiddhA syAna parasyAbhiprAya iti na tasyAyamupAlaMbha: syAt / tadanupAlaMbhAcAsau parAjIyate tadupAlaMbhAparijJAnAditi naiyAyikA manyate / aba bhI naiyAyikoMke siddhAntakA hI anuvAda kiyA jA rahA hai ki vAkchala aura sAmAnyachala ina donoMmeM kucha samAnadharmApana. yadyapi vidyamAna hai, to bhI vaha unake dopanakI nivRtti nahIM karA patA hai / isa prakAra kisIkA prazna honepara hama naiyAyika uttara deveMge ki taba to una sAmAnya chaLa, vAkchala, aura upacArachalakA kucha kucha sadharmApana vidyamAna ho rahA bhI una chaLoMke tInapanakI nivRtti nahIM karA sakegA / arthavikalpakI upapattise vAdIpratipAdita vacanakA vighAta, isa chaloMke sAmAnya lakSaNakA bhaLe hI tInoM bhI chaloMmeM sadbhAva pAyA jAtA hai, "pramiti karaNaM prmaannN"| isa sAmAnya lakSaNake sampUrNa pramANake bheda prabhedoMmeM ghaTita ho jAnepara hI pratyakSa, anumAna yA
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthakokavArtike indriyapratyakSa, mAnasapratyakSa, svArthAnumAna, parArthAnumAna AdimeM pramANavizeSa lakSaNoMkA samanvaya karanepara una vizeSoMkA pRthagbhASa bana pAtA hai / tisa kAraNase siddha hotA hai ki vAkchase upacAra bhinna hI hai / kintu ukta do chaloMke samAna pravRtta kiyA gayA vaha upacArachala bhI dUsare prativAdIkA parAjaya karAneke liye cAroM bhorase samartha ho jAtA hai, kyoMki prativAdIne vaktA ke abhiprAyoMke anusAra pratiSedha nahIM kiyA hai / vakturabhiprAyaH vaktrabhiprAyaH vakrabhiprAyamanatikramya iti yathAvakramiprAyaH ( avyayIbhAva ) jaba ki zadvakA prayoga karanA lokameM pradhAnabhAva aura gauNabhAva donoM prakAroMse prasiddha ho rahA hai, to vaha vaktAko yadi gauNa artha abhISTa ho rahA hai, taba to usI gauNa arthakA vAdI vicAra anusAra prativAdIko svIkAra karanA cAhiye aura usI gauNa arthakA prativAdIko pratiSedha karanA ucita hai| tathA vAdIko zadvakA yadi pradhAnabhUta artha abhipreta ho rahA hai, taba usa pradhAna arthakA hI prativAdI karake anujJAna aura pratiSedha karanA cAhiye, na chandataH, apanI icchA anusAra svacchandatAse anujJAna aura pratiSedha nahIM karanA cAhiye / yahI nyAya mArga hai| yaha prakaraNameM jisa samaya vaktA zadvake kevala gauNa arthako abhISTa kara rahA hai, usa samaya zadvake pradhAnabhUta ho rahe usa arthakI parikalpanA kara yadi dUsarA prativAdI pratiSedha karatA hai, taba to samajhiye ki usa pratibAdIne apanI vicArazAlinI buddhikA hI pratiSedha kara DAlA, yoM samajhA jAyagA / itanese dUsare vAdIke abhiprAyakA pratiSedha karanA nahIM mAnA jA sakatA hai / arthAta- jo gauNa arthake sthAnapara pradhAnabhUta arthakI kalpanA karatA hai, vaha apanI buddhike pIche laTTha lekara paDA hai / isa kAraNa usa prativAdIkA vAdIke Upara yaha ulAhanA nahIM huA / pratyuta prativAdIke upara hI ulAhanA gira paDA aura vAdIke Upara upAlambha honA nahIM banane se vaha prativAdI parAjita ho jAtA hai, kyoMki prativAdIko usa vAdIke Upara uThAne yogya upAlambhoMkA parijJAna nahIM hai / isa prakAra chaLavAdI naiyAyika svakIya darzana anusAra mAna rahe haiM / chaLa prakaraNa ATha gautamIya sUtroMpara kiye gaye vAtsyAyana bhASyakA anuvAda zrI vidyAnanda svAmIne ukta grantha dvArA prAyaH kaha diyA hai / 154 tadetasmin prayukte syAnnigraho yadi kasyacit / tadA yoga nigRhyeta pratiSedhAt pramAdikam // 305 // mukhyarUpatayA zUnyavAdinaM prati sarvathA / tena saMvyavahAreNa pramAderupavarNanAt // 306 // ra zrI AcArya mahArAja chaloMkA vizeSarUpase to khaNDana nahIM karate haiN| kyoMki chala vyavahAra sabako aniSTa hai| vizeSakara siddhAnta pranthameM to chalapravRttiM kathamapi nahIM honI cAhiye /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH ataH kevaLa naiyAyikoMke chaloMkI parIkSA kara vizeSa amimatako saMkSepase batAye dete haiM ki naiyAyikoM kA yaha ukta kathana bhI vicAra nahIM karanepara to ramaNIya (sundara) pratIta hotA hai, anyathA nhiiN| hamako yahAM naiyAyikoMke prati yaha batalA denA hai ki isa prakAra prayukta kiye jAnepara yAnI gauNa arthake abhipreta honepara mukhya arthake niSedhamAtrase hI yadi kisI eka prativAdIkA nigraha honA mAna liyA jAyagA, taba to naiyAyika bhI zUnyavAdIke prati mukhyarUpakarake pramANa, prameya vAdikA sarvathA pratiSedha ho jAnekA kaTAkSa kara denese nigraha prApta ho jAvegA / kyoMki laukika samIcIna vyavahAra karake pramANa, pramiti Adi padArthoko usa zUnyavAdIne svIkAra kiyA hai| arthAt-saMvRti yAnI upacArase pramANa Adika tatvoMko mAnanevAle zUnyavAdIkA pratiSedha yadi naiyAyika mukhya pramANa Adiko manavAneke liye karate haiN| kyoMki pramANa hetu Adiko vastubhUta mAne vinA sAdhana yA dUSaNa denA nahIM bana sakatA hai, to yaha naiyAyikoMkA chala hai / aisI dazAmeM naiyAyikoMke chalalakSaNa anusAra zUnyAdIkarake naiyAyikakA nigraha ho jAnA cAhiye / yaha svayaM kuThArAghAta hulaa| tatvopaplavavAdioMne bhI vicAra karaneke prathama pramANa Adi tattvoMko mAna liyA hai| sarvathA zUnyatAvAde pramANAdevirudhyate / tato nAyaM satAM yukta ityazUnyatvasAdhanAt // 307 // yogena nigrahaH prApyaH svopacAracchalepi cet / * siddhaH svapakSasiddhayaiva parasyAyamasaMzayam // 308 // jaba ki vAda karanemeM pramANa, pramAtA, dravya, guNa AdikA sabhI prakAroMse zUnyapanA viruddha paDatA hai, arthAt-jo upacAra aura mukhya sabhI prakAroMse pramANa, hetu, vAcakapada, zrAvaNapratyakSa, Adiko nahIM mAnegA, vaha vAdI zAstrArthake liye kAheko muMha bAyegA / ataH siddha hai ki zUnyavAdI upacArase pramANa Adiko svIkAra karatA hai to phira naiyAyikoMko pramANa AdikA pratiSedha usake prati mukhyarUpase nahIM karanA cAhiye / kintu naiyAyika ukta prakAra dUSaNa de rahe haiN| tisa kAraNa azUnyapanekI siddhi ho jAnese yaha naiyAyikoMke Upara chala uThAnA to sajjanoMko samucita nahIM hai, aura naiyAyikoMke Upara vicAre zUnyavAdI nigraha uThAte bhI nahIM hai| yadi " jaisA boyA jAtA hai, vaisA kAya jAtA hai" isa nItike anusAra naiyAyika svake dvArA upacAra chaLa pravRtta ho jAnepara bhI zUnyavAdIkarake nigrahako prApta kara diye jAyaMge, yAnI naiyAyikoMkarake nigraha prApta kara liyA jAyagA, isa prakAra kahanepara to hamArA vahI pUrvakA siddhAnta prasiddha ho gayA ki apane pakSakI bhake prakAra siddhi kara denese hI dUsare prativAdIkA parAjaya hotA hai| yaha rAdhAnta saMzaya rahita hokara siddha ho jAtA hai, tabhI to zUnyavAdIkA pakSa puSTa ho cukanepara usa naiyAyikakA nigraha
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike kiyA / ho, chaLa yA nigrahasthAna doSa avazya hai / kintu parAjaya karAneke liye paryApta nahIM / thoDIsI peTako pIDA guherI, phusI, kANApana ye doSa sAkSAta mRtyuke kAraNa nahIM hai| tIna zastrAghAta, sanipAta, zULa, hRdgatikA rukanA Adise hI mRtyu honA saMbhava hai / ataH jaya aura parAjayakI vyavasthA deneke liye baDe vicArase kAma lenA cAhiye / isameM jIvana,maraNake prazna samAna aneka puruSoMkA kalyANa aura akalyANa sambandhita ho rahA hai| ataH svapakSasiddhi aura parapakSa nirAkaraNase hI jayavyavasthA mAnanI cAhiye / anyako jayakA pradhAna upAya nahIM maano| choTe doSoMko mahAn doSoMmeM nahIM ginanA cAhiye / atha jAti vicArayitumArabhate / yahAMtaka AcArya mahArAjane naiyAyikoMke chalaprakaraNakI parIkSA kara dI hai| aba asat uttarasvarUpa jAtiyoMkA vicAra karaneke liye granthakAra vizeSa prakaraNakA prArambha karate haiM / nisya hokara aneka dravya, guNa, yA kaumeM samavAya saMbaMdhase vartanevAlI sAmAnyasvarUpa jAti nyArI hai| yaha jAti to doSa hai| svasAdhyAdavinAbhAvalakSaNe sAdhane sthite / jananaM yatprasaMgasya sA jAtiH kaizvidIritA // 309 // apane sAdhya ke sAtha avinAbhAva rakhanA isa hetuke lakSaNase yukta ho rahe jJApaka sAdhanake vyavasthita ho jAnepara jo punaH prasaMga utpanna karanA hai, yAnI vAdIke Upara prativAdI dvArA dUSaNa kathana karanA hai, usako kinhIM naiyAyikoMne jAti kahA hai / IritA zase yaha dhvani nikalatI hai, ki jAtikI yogyatA nahIM honepara bhI balAtkArase usako jAti manavAnekI naiyAyikoMne preraNA kI hai| kintu balAtkArase karAye gaye asamaMjasa kArya adhika kAlataka sthAyI nahIM hote haiN| ___" prayukta hetau yaH prasaMgo jAyate sA jAtiH" iti vacanAt / " sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnaM jAtiH " isa gautamasUtrake bhASyameM vAtsyAyamane yo kathana kiyA hai ki hetukA prayoga karacukanepara jo prativAdIdvArA prasaMga janA jAtA hai, vaha jAti hai| divAdi gaNakI " janI prAdurbhAve " dhAtuse mAvameM ki pratyaya karanepara jAti zabda banatA hai / ataH kucha upapadoMkA artha lagAkara nirukti karanese jAti zabdakA yathArtha nAmA artha nikala jAtA hai| zabdakI niruktise hI lakSaNasvarUpa artha nikala Aye, yaha zreSTha mArga hai| kA punaH prasaMga ! ityAha / kisI ziSyakA prazna hai ki mASyakAradvArA kahe gaye jAtike kSaNameM paDe huye prasaMga zabdakA yahAM phira kyA artha hai ! aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnaMdasvAmI vArtikadvArA samAdhAnako kahate haiN|
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH prasaMga H pratyavasthAnaM sAdharmyeNetareNa vA / vaidhamyakte'nyathokte ca sAdhane syAdyathAkramam // 310 // 457 nyAyabhASya meM yoM likhA hai ki " sa ca prasaMga: sAdharmyavaidhamrmyAbhyAM pratyavasthAnamupAlambhaH pratiSedha iti udAharaNasAdharmyAta sAdhyasAdhanaM heturityasyodAharaNasAdhamrmyeNa pratyavasthAnaM / udAharaNa vaidharmyAt sAdhyasAdhanaM heturityasyodAharaNaM vaidharmyeNa pratyavasthAnam / pratyanIkabhAva jjAyamAno'ryo jAtiriti " tadanusAra prasaMgakA artha yaha hai kiM udAharaNa ke vaidharmyase sAdhyako sAdhanevAle hetukA kathana karacukane para punaH prativAdIdvArA sAdharmyakara ke pratiSedha denA yAnI dUSaNa uThAnA prasaMga hai / athavA anya prakAra yAmI udAharaNakA sAdharmya dikhAkara hetukA kathana karacukanepara punaH prativAdIdvArA vaidharmyakarake pratyavavasthAna ( uchAhanA ) denA prasaMga hai, yathAkramase ye do DhaMga prasaMgake haiM / udAharaNavaidharmyeNokte sAdhane sAdharmyeNa pratyavasthAnamudAharaNasAdharmyeNokte vaidharmyeNa pratyavasthAnamupALaMbhaH pratiSedhaH prasaMga iti vijJeyaM " sAdharmyavaidharmyAbhyAM pratyavasthAnaM jAtiH " iti vacanAt / isakA tAtparya yo samajha lenA cAhiye kiM vAdIdvArA vyatirekadRSTAntarUpa udAharaNake vidharmApanakarake jJApakahetukA kathana karacukanepara prativAdIdvArA sAdharmyakara ke pratiSedha kiyA jAnA prasaMga hai aura vAdIdvArA ambayadRSTAntasvarUpa udAharaNake samAnadharmApanakara ke jJApakahetukA kathana kiye jAne para punaH prativAdIdvArA vidhamapimakara ke pratyavasthAna vAnI ulAhanA denA, arthAta - vAdI ke kahe gayekA pratiSedha kara denA bhI prasaMga hai / gautama sUtrameM jAtikA mUla lakSaNa sAdharmya aura baidharmya karake ulAhamA uThAnA jAti hai, yoM kahA gayA hai| etadevAha isa hI sUtra aura bhASyakA anuvAda karate huye zrI vidyAnanda AcArya ukta kathanako hI vArttikoM dvArA unakI paribhASA meM kahate haiM / udAharaNasAdharmyAtsAdhyasyArthasya sAdhanaM / hetustasmin prayuktenyo yadA pratyavatiSThate // 311 // udAharaNa vaidharmyAca vyAptimakhaMDayat / . tadAsau jAtivAdI syAddUSaNAbhAsavAktataH // 312 // sAdhya arthakA sAdhana karanevAlA hetu hI hai / udAharaNa ke sadharmApanase usa hetukA prayoga kiye jAnepara jisa samaya anya prativAdI usa anumAna ke hetumeM vyAptikA khaNDana nahIM karAtA 58
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 tattvAthazlokavArtike huA yadi udAharaNake vaidharmyate jaba ulAhanA uThA rahA hai, usa samaya vaha asat uttarako kahane vAlA jAtivAdI kahA jAvegA, jaba ki vaha vAdIke kahe gaye hetukA pratyAkhyAna nahIM kara sakA hai, tisa kAraNase usa prativAdIke vacana dUSaNabhAsa haiM / arthAt-vastutaH dUSaNa nahIM hokara dUSaNa sadRza dIkha rahe. haiM / prativAdIko samIcIna dUSaNa uThAnA cAhiye, jisase ki vAdIke pakSakA yA hetukA khaNDana ho jAya / jaba vAdIkA hetu akSuNNa banA rahA to prativAdIkA doSa uThAnA kucha bhI nhiiN| kisI kavine acchA kahA hai " kiM kavestasya kAvyena kiM kANDena dhanuSmataH, parasya hRdaye lagnaM na ghUrNayati yacchiraH" usa kavike kAvyase kyA ! aura usa dhanuSadhArIke bANa karake kyA ! jo ki dUsareke hRdayameM praviSTa ho kara Ananda aura vedanAse usake zirako nahIM ghumA deve / madhapIke zira samAna Ananda yA duHkhameM zirakA hiloreM lenA ghurNanA kahI jAtI hai / pratyuta kahIM kahIM aise doSAmAsa guNasvarUpa ho jAte haiM / jaise ki candraprabha carita kAvyameM likhA hai ki " sa yatra doSaH parameva vedikA ziraH zikhAzAyini mAnabhaJjane, patatkule kUjati yana jAnate rasaM svakAntAnunayasya kAminaH // 1 // tathA amarasiMhoM hi pApIyAn sarva bhASyamacUcurat " amarakoSako banAnevAlA amarasiMha baDA bhArI pApI thA, jo ki sampUrNa mANya Adi mahAn granthoMko curA baiThA, yaha vyAja nindA hai| jisase ki bahutase guNa vyakta ho jAte haiM / dUSaNAmAsoMse koI yathArthameM dUSita nahIM ho sakatA hai| tathodAhativaidhAtsAdhyasyArthasya sAdhanaM / hetustasmin prayuktepi parasya pratyavasthitiH // 313 // sAdhamryeNeha dRSTAMte dUSaNAbhAsavAdinaH / jAyamAnA bhavejjAtirityanvarthe pravakSyate // 314 // tathA udAharaNake vaidhaya'se sAdhya arthako sAdhanevAlA hetu hotA hai / vAdIdvArA usa hetuke bhI prayukta kiye jAnepara dUsare prativAdIke dvArA dRSTAntame sAdharmyakarake jo yahAM pratyavasthAna denA hai, vaha dUSaNAmAsako kahanevAle prativAdIkI prasaMgako upajA rahI jAti hogii| isa prakAra jAti zabdakA niruktidvArA dhAtvartha anusAra arya karanepara bhaLe prakAra ukta lakSaNa kaha diyA jaavegaa| ataH asat uttarako kahanevAle jAtivAdI prativAdIkA parAjaya ho jAtA hai| aura samIcIna ko kahanevAle vAdIkI jIta ho jAtI hai| udyotakarastvAha-jAtirnAmasthApanAhetI prayukta yaH pratiSedhAsamoM heturiti sopi prasaMgasya parapakSapatiSedhArthasya hetorjananaM jAtirityanvarthasaMjJAmeva jAti vyAcaSTe'nyathA nyAyabhASyavirodhAt /
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ tArthacintAmaNiH udyotakara paNDita to isa prakAra kahate haiM ki malA jAtikA lakSaNa to isa nAmase hI nikala paDatA hai / apane pakSakI sthApanA karanevAle hetuke vAdIdvArA prayukta kiye jAnepara punaH prativAdIdvArA jo usa pakSakA pratiSedha karanemeM nahIM samartha ho rahA hetukA upajAyA jAnA hai, vaha jAti kahI jAtI hai| aba AcArya kahate haiM ki yoM kaha rahA vaha udyotakara paNDita bhI prasaMgakA yAnI parapakSakA niSedha karaneke liye kahe gaye hetukA upajanA jAti haiM, isa prakAra yaugika arthake anusAra anvartha nAma saMkIrtanako dhAranevAlI jAtikA hI bakhAna kara rahA hai / anyathA nyAyabhASya pranthase virodha ho jAvegA / arthAt - dUsare rUDhi yA yogarUDha artha anusAra jAtisaMjJA yadi mAnI jAyagI to udyotakarake kathanakA vAtsyAyana ke kathanase virodha paDegA / 459 kathamevaM jAti bahutvaM kalpanIyamityAha / koI jAtivAdI naiyAyikoM ke prati prazna uThAtA hai ki jaba sAdharmya aura vaidharmyakara ke dUSaNa uThAnArUpa jAti eka hI hai to phira isa prakAra jAtikA bahutapanA yAnI cauvIsa saMkhyAyeM kisa prakArase kalpanA kara lI jAvegI ? prayatnake vinA hI lokameM jAtikA ekapanA prasiddha ho rahA hai / jaise ki gehUM, canA, gAya, ghoDA, Adi jAtivAcaka zabda ekavacana hai / isa prakAra jijJAsA honepara naiyAyikoM ke uttarakA anuvAda karate hue zrI vidyAnandasvAmI aba samAdhAnako kahate haiM / sadharmatvavidharmattvapratyavasthAvikalpataH / kalpyaM jAti bahutvaM syAdyAsato 'naMtazaH satAm // 395 // samAnadharmApana aura vidharmApana karake huye doSa prasaMgake vikalpase jAtiyoMkA bahutapanA kalpita kara kiyA jAtA hai| adhika vistArakI apekSAse to sajjanoM ke yahAM jAtiyoMke anantavAra vikalpa kiye jA sakate haiM / jainoMke yahAM bhI adhika prabhedoMkI vivakSA honepara padArthoMke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta bheda ho jAte haiM / gautama sUtrameM kahA hai ki " tadvikalpAjjAtinigrahasthAna bahutvam " yahAM tat padase " sAdharmyavaidhamrmyAbhyAM pratyavasthAnaM jAtiH " "vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam" ina jAti aura nigrahasthAnake lakSaNoMkA parAmarza ho jAtA hai / ataH ukta artha nikala AtA hai / yathA viparyayajJAnAjJAnanigrahabhedataH / bahutvaM nigrahasthAnasyoktaM pUrvaM suvistaram // 316 // taMtra hyapratibhAjJAnAnanubhASaNaparyanu- / yojyopekSaNa vikSepA labhaMte'pratipattitAm // 317 //
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike zeSA vipratipattitvaM prApnuvaMti smaastH| tadvibhinna svabhAvasya nigrahasthAnamIkSaNAt // 318 // jisa prakAra ki vipratipatti yAnI viparyayajJAna aura apratipatti yAnI ajJAnasvarUpa nigrAhakoMke bhedase nigrahasthAnoMkA bahutapanA pUrva prakaraNoMmeM bahuta acchA vistAra pUrvaka kaha diyA gayA hai| aneka kalpanAe~ karanA athavA aneka prakArakI kalpanA karanA yahA~ vikalpa samajhA nAtA hai / nyAya bhASyakAra kahate haiM ki una nigrahasthAnoMmeM apratimA, ajJAna, ananubhASaNa, paryanuyogyopekSaNa, vikSepa, matAnujJA ye nigrahasthAna to apratipattipanako prApta ho rahe haiM / arthAt-bArambhake avasarapara prAraMbha nahIM karanA yA dUsare vidvAn karake sthApita kiye gaye pakSakA pratiSedha nahIM karatA hai, athavA pratiSedha kiye jA cukekA uddhAra nahIM karatA hai, isa prakArake ajJAnase apratimA Adika nigrahasthAnoMkA pAtra bananA paDatA hai / tathA zeSa bace huye pratijJAhAni, Adika nigrahasthAna to viparIta athavA kutsita pratipatti honA rUpa vipratipattipanako prApta ho jAte haiM / saMkSepase vicAra kiye jAnepara una vipratipatti aura avipratipatti ina do nigrahasthAnoMse vibhinna svabhAvavAle tIsare nigrahasthAnakA kisIko bhI kabhI Alocana nahIM hotA hai| hAM, vistArase bhedakathana karanekI apekSA to aneka nigrahasthAnoMkA vibhAga kiyA jA sakatA hai / nigrahasthAmakA artha parAjaya prayojaka vastu yA aparAdhoM kI prApti ho jAnA hai / pratijJA Adika avayavoMkA avalamba lekara tattvavAdI aura atattvavAdI paNDita parasparameM vAda karate haiN| truTi ho jAnepara parAjayako prApta ho jAte haiN| tatrAtivistareNAnaMtajAtayo na zakyA vaktamiti vistareNa caturviMzatirjAtayaH proktA ityupadarzayati / usa jAtike prakaraNameM yaha kahanA hai ki atyanta vistAra karake to asat uttara svarUpa ananta jAtiyAM haiM jo ki zadroM dvArA nahIM kahIM jA sakatI hai, hA madhyama vistAra karake ve jAtiyAM cauvIsa bhale prakAra nyAyadarzanameM kahIM haiM / isI bhASyakArakI bAtako prandhakAra agrima vArtika dvArA prAyaH dikhalAte haiN| prayukta sthApanAhetau jAtayaH pratiSedhikAH / caturvizatiratroktAstAH sAdharmyasamAdayaH // 319 // prakRta sAdhyakI sthApanA karaneke liye bAdI dvArA hetuke prayukta kiye jAnepara punaH prativAdI dvArA pratiSedha karAneke kAraNa ve jAtiyAM yahAM sAdharmyasamA, vaidharmyasamA Adika cauvIsa kahI gayI hai|
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 461 tatvArthacintAmaNiH tathA cAha nyAyabhASyakAraH / sAdharmyavaidharmyAbhyAM pratyavasthAnasya vikalpAjjAtibahutvamiti saMkSepeNoktaM, tadvistareNa vibhajyaMte / tAzca khalvimA jAtayaH sthApanAhetau prayukte caturviMzatiH pratiSedhahetava " sAdharmyavaidhamryotkarSApakarSavarNyavarNyavikalpasAdhyaprAptyaprAptiprasaMgapratidRSTAMtAnutpatti saMzayaprakaraNAhetvarthApattyavizeSopapatyupalabdhyanupalabdhinityAni - tmakAryasamAH " iti sUtrakAravacanAt / aura tisI prakAra nyAyabhASyako banAnevAle vAtsyAyana RSi isI bAta ko apane zaGkhase nyAyabhASya meM paMcama adhyAyake prArambhameM yoM kaha rahe haiM ki sAdharmya aura vaidharmya karake huye pratyava - sthAnake bhedase jAtiyoMkA bahutva ho jAtA hai / isa prakAra saMkSepase to eka hI pratyavasthAna rUpa jAti kahI gayI hai, hAM, usa sAdharmya aura vaidharmya karake huye pratyavasthAnake vistAra kara denese to jAti vibhAga kara diye jAte haiN| tathA ve jAtiyAM nizcaya karake sthApanA hetuke prayukta kiye jAnepara punaH pratiSedhake kAraNa ho rahIM ye vakSyamANa cauvIsa haiM / unako giniye 1 sAdharmyasamA 2vaidharmyasamA 3 utkarSasamA : apakarSasamA 5 varNyasamA 6 avarNyasamA 7 vikalpasamA 8 sAdhyasamA 9 prAptisamA 10 aprAptisamA 11 prasaMgasamA 12 pratidRSTAntasamA 13 anutpattimamA 14 saMzayasamA 15 prakaraNasamA 16 ahetusamA 17 arthApattisamA 18 vizeSasamA 19 upapattisamA 20 upalabdhisamA 21 anupalabdhikSamA 22 nityasamA 23 anityasamA 24 kAryasamA / isa prakAra jAtiyoMke cauvIsa bheda nyAyasUtroM ko banAnevAle gautamaRSine pAMcaveM adhyAyake AdimeM kahe haiN| ina jAtiyoM kA lakSaNIya artha yadyapi nirukise labdha ho jAtA hai to bhI ziSya buddhivaizadyArtha gautamaRSine sUtroMmeM nyAre nyAre lakSaNa kahe haiM / yatrAviziSyamANena hetunA pratyavasthitiH / sAdharmyeNa samA jAtiH sA sAdharmyasamA matA // 320 // nirvaktavyAstathA zeSAstA vaidharmyasamAdayaH / lakSaNaM punaretAsA yathoktamabhibhASyate // 321 // bhASya meM likhA hai ki " sAdharmyeNa pratyavasthAnamaviziSyamANaM sthApanA hetutaH sAdharmyasamaH, avizeSaM tatra tatrodAhariSyAmaH evaM vaidharmyasamaprabhRtayo'pi nirvaktavyA " jahAM bizeSako nahIM prApta kiye gaye hetukarake sAdharmyadvArA pratyavasthAna diyA jAtA hai, vaha naiyAyikoM ke yahAM sAdharmyasamA - jAti mAnI gayI hai / tathA usI prakAra zeSa bacI huI una vaidharmyasamAM, utkarSasamA Adi jAtiyoMkI bhI zabdoMdvArA nirukti kara lenA cAhiye / hAM, phira ina sAdharmyasamA Adika jAtiyoMkA nyAyadarzana pranthake zanusAra kahA gayA lakSaNa to yathAvasara ThIka DhaMgale bhASaNa kara diyA jAtA hai /
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 tattvArthazlokavArtike arthAt--gautamasUtra aura vAtsyAyanabhASyake anusAra jAtike sAmAnya lakSaNako ghaTita karate huye sAdharmyasamA AdikA lakSaNa aba bakhAnA jAtA hai / atra jAtiSu yA sAdhamryeNa pratyavasthitiraviziSyamANaM sthApanAhetutaH sAdharmyasamA jaatiH| evamaviziSyamANasthApanAhetuto vaidhapeNa pratyavasthitiH vaidharmAsamA / tayotkarSAdibhiH pratyavasthitayaH utkarSAdisamA iti nirvktvyaaH| lakSaNaM tu yathoktamabhibhASyate / ___ ina jAtiyoMmeM jo sAdharmyakarake kaha cukanepara pratyavasthAna denA hai, jo ki sAdhyakI sthApanA karanevAle hetuse viziSTapaneko nahIM rakha rahA hai, vaha dUSaNa mAdharmyasamA jAti hai| isI prakAra vaidhahse upasaMhAra karanepara sthApanA hetuse viziSTapanako nahIM kara rahA, jo pratyavasthAna denA hai, vaha vaidharmyasamA jAti hai| tathA sthApanA hetuoMse utkarSa, apakarSa, varNya, avarNya Adi karake jo pratyavasthAna dene haiM, ve utkarSasamA, apakarSasamA, Adika jAtiyAM haiN| isa prakAra prakRti, pratyaya, Adi karake arthoko nikAlate hue ukta jAtiyoMkI nirukti kara lenI cAhiye / hAM,unakA lakSaNa to naiyAyikoMke siddhAMta anusAra kahA gayA una una prakaraNoM meM bhASya yA vivaraNase paripUrNa kA diyA jAvegA / yahA~ "jAti" strIliGga zabddha vizeSya dalameM par3A huA hai| ataH samA zabda strIliGga hai, aisA koI mAna rahe haiM / bhASyakAra to pulliMga " sama" zabdako acchA samajha rahe haiN| jo ki ghaJ pratyayAnta pratiSedha zabda ke sAtha vizeSaNa ho jAtA hai| sama zabda aura samA zabda donoMkA jasmeM " samAH " banatA hai ataH paMcama adhyAyake pahile aura cauthe sUtraanusAra sama aura samA donoM pulliMga aura strIliMga zadroMkI kalpanA kI jA sakatI hai| hAM, aprima lakSaNasUtroMmeM to pulliMga sama zabda honekA koI vivAda nahIM raha jAtA hai / arthAt-Ageke sUtroMmeM mUlagranthakArane pulliMga sama zabdakA spaSTa prayoga kiyA hai| ttr| una cauvIsa jAtiyoMmeM pahilI sAdharmyasamA jAtikA lakSaNa to isa prakAra hai / so suniye / sAdhayeNopasaMhAre taddharmasya viparyayAt / yastatra dUSaNAbhAsaH sa sAdharmyasamo mataH // 322 // yathA kriyAbhRdAtmAyaM kriyAhetuguNAzrayAt / ya IdRkSaH sa IdRkSo yathA loSThastathA ca saH // 323 // tasmAniyAbhUdityevamupasaMhArabhASaNe / kazcidAhAkriyo jIvo vibhudravyatvato yathA // 324 //
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vyoma tathA na vijJAto vizeSasya prasAdhakaH / hetuH pakSadvayepyasti tatoyaM doSasannimaH // 325 // sAdhyasAdhanayoplevicchedasyAsamarthanAt / tatsamarthanataMtrasya doSattvenopavarNanAt // 326 // gautama sUtra hai ki " sAdharmyavaidhAbhyAmupasaMhAre taddharmaviparyayopapatteH sAdharmyavaidharmyasamau " isa sUtrameM sAdharmyasamA aura vaidharmyasamA donoMkA lakSaNa kiyA gayA hai / tinameM sAdharmyasamAkA lakSaNa yoM hai ki vAdI dvArA sAdharmya karake hetukA pakSameM upasaMhAra karacukanepara usa sAdhyadharmake viparyaya dharmakI upapatti karanese jo vahAM dUSaNamAsa uThAyA jAtA hai, vaha sAdharmyasama pratiSedha mAnA gayA hai| usakA udAharaNa yoM samajhiye ki yaha bAtmA ( pakSa ) halana, calana, Adi kriyAoMko dhAranevAlA hai ( sAdhya ), kriyAoMke kAraNa ho rahe guNoMkA Azraya honese ( hetu ) jo isa prakAra hotA huA kriyAke hetubhUta guNoMkA AdhAra hai, vaha isa prakArakA kriyAvAn avazya hai| jaise ki pheMkA jA rahA Dela (anvaya dRSTAnta) aura tisa prakArakA kriyA hetu guNAzraya vaha AtmA hai (upanaya) tisa kAraNase gamana bhramaNa, utpatana, Adi kriyAoMko yaha AtmA dhAraNa kara rahA hai (nigmn)| DelameM kriyAkA kAraNa saMyoga, vega yA kahIM gurutva ye guNa vidyamAna haiM aura AtmAmeM adRSTa (dharma adharma ) prayatna, saMyoga, ye guNa kriyAke kAraNa varta rahe haiM / ataH AtmAmeM unakA phala kriyA honI cAhiye / isa prakAra upasaMhAra kara vAdIdvArA samIcIna hetuke kahe jAnepara koI prativAdI isake viparyayameM yoM kaha rahA hai ki jIva ( pakSa ) kriyArahita hai ( sAdhya ), vyApakadravyapanA honese (hetu ) jaise ki AkAza ( anvayadRSTAnta ) " sarvamUrtadravyasaMyogitvaM vibhutvam " sampUrNa pRthvI, jala, teja, vAyu aura mana ina mUrta dravyoMke sAtha saMyoga dharanevAle padArtha vyApaka mAne jAte haiN| jaba ki bAkAza vibhu hai, ataH niSkriya hai, usI prakAra vyApaka AtmA bhI kriyArahita hai| jaba koI sthAna hI rItA nahIM bacA hai to vyApaka pAtmA bhalA kriyA kahAM kareM ! kriyAko sAdhane vAle pahile pakSa aura kriyArahitapanako sAdhanevAle dUsare pakSa ina donoM mI pakSoMmeM koI vizeSatA kA acchA sAdhana karanevAlA hetu to nahIM jAnA gayA hai| naiyAyika kahate haiM ki tisa kAraNase yaha pichalA pakSa vastutaH doSa nahIM hokara doSake sadRza ho rahA dUSaNAmAsa hai / kyoMki yaha pichalA kathana pahile kahe gaye sAdhya aura hetuko vyAptike viccheda karanekI sAmarthyako nahIM rakhatA hai| usa sAdhya aura sAdhanakI vyAptike vicchedakA samarthana karanA jisake adhIna hai, usako loka aura zAkhameM doSapane karake kahA gayA hai| ataH yaha prativAdIkA kathana sAdharmyasamA jAti. svarUpa doSAmAsa hai|
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike nAstyAtmanaH kriyAvattve sAdhye kriyAhetuguNAzrayatvasya sAdhanasya svasAdhyena vyAptirvibhutvAniSkriyatvasiddhau vicchidyate, na ca tadavicchede taddaSaNatvaM sAdhyasAdhanayo ptivicchedasamarthanataMtrasyaiva doSatvenopavarNanAt / tathA coktaM nyAyabhASyakAreNa" sAdharmyaNopasaMhAre sAdhyadharmaviparyayopapatteH sAdhANa pratyavasthAnaM sAdharmyasamA pratiSedha " iti / nidarzanaM, kriyAvAnAtmA dravyasya kriyAhetuguNayogAt / dravyaM loSThaH sa ca kriyAhetuguNayukta kriyAvAMstathA cAtmA tasmakriyAvAnityevamupasaMhRtya paraH sAdharyeNaiva pratyavatiSThate / niSkriya AtmA vibhuno dravyasya niSkriyatvAt / vibhvAkAzaM niSkriyaM tathA cAtmA tasmAniniSkriya iti / na cAsti vizeSaH kriyAvatsAdhAt kriyAyatA bhavitavyaM na punaniSkriyasAdhAt akriyeNeti vizeSahetvabhAvAtsAdharmyasamadUSaNAmAso bhavati / dekhiye ki AtmAko kriyA sahitapanA sAdhya karanepara kriyAhetuguNazrayatva hetukI apane niyata sAdhyake sAtha jo vyApti bana cukI hai, vaha vyApakapana hetuse AtmAkA kriyArahitapanA sAdhanepara TUTa ( naSTa ) nahIM jAtI hai / aura jabataka usa pahilI vyAptikA viccheda nahIM hogA tabataka vaha uttaravartI kathana usa pUrvakathanakA dUSaNa nahIM samajhA jA sakatA hai, kyoMki sAdhya aura sAdhanakI vyAptike vicchedakA samarthana karanA jisakA adhIna kArya hai, usako (kA) doSapane karake nirUpaNa kiyA jAtA hai / aura tisa hI prakAra nyAyamASyako karanevAle vAtsyAyana RSine svakIya bhASyameM yoM kahA hai ki anvayadRSTAntake sAdharmya karake hetukA pakSameM upasaMhAra karacukanepara punaH prativAdI dvArA sAdhyadharmake viparIta ho rahe dharmakI upapatti karanese sAdharmya karake hI dUSaNa uThAnA sAdharmyasama nAmakA pratiSedha hai| isa sAdharmyasamakA udAharaNa yoM hai ki AtmA ( pakSa) kriyAvAn hai| ( sAdhya ) dravyake ucita kriyAke hetu guNoMkA samavAya saMbandhavAlA honese ( hetu) jaise miTTIkA Dela yA kaMkaDa, patthara dravya hai / aura vaha kriyAke hetu guNoMse samaveta ho rahA saMtA kriyAvAn hai| tisa hI prakAra adRSTa yA saMyoga, prayatna ina kriyAke hetu ho rahe guNoMko dhAranevAlA AtmA hai / tisa kAraNase vaha kriyAvAna siddha ho jAtA hai| isa prakAra yoM vAdI paNDita dvArA upasaMhAra kara cukanepara dUsarA prativAdI sAdharmyakarake hI yoM dUSaNa uThA rahA hai ki AtmAniSkriya hai / kyoMki vibhudravya kriyArahita huA karate haiM / dekhiye, vyApaka AkAza dravya kriyArahita hai aura tisa hI prakAra vyApaka dravya yaha AtmA hai| tisa kAraNase AtmA kriyArahita hai| isa prakAra ukta donoM siddhAntoMmeM koI antara nahIM hai, jisase ki kriyAvAn Delake saddharmApana kriyAhetuguNAzrayatvase bAtmA kriyAvAn to ho jAya, kintu phira kriyArahita AkAzake sAdharmya ho rahe vibhutvase niSkriya nahIM ho sake / isa prakAra koI vizeSa hetuke nahIM honese yaha sAdharmyasama nAmaka dUSaNAmAsa ho jAtA hai|
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 465 atra vArtikakAra evamAha - sAdharmyeNopasaMhAre tadviparItasAdharmyeNopasaMhAre tatsAdharmyeNa pratyavasthAnaM sAdharmyasamaH / yathA anityaH zadva utpattidharmakatvAt / utpattidharmakaM kuMbhAdyanityaM dRSTamiti vAdinopasaMhRte paraH pratyavatiSThate / yadyanityaghaTasAdharmyAdayamanisyo nityenApyasyAkAzena sAdharmyamamUrtatvamastIti nityaH prAptaH, tathA anityaH zabda utpattitharmakatvAt yatpunaranityaM na bhavati tannotpattidharmakaM yathAkAzamiti pratipAdite paraH pratyavatiSThate / yadi nityAkAzavaidharmyAdanityaH zaddhastadA sAdharmyamapyasyAkAzenAstya mUrtazvamato nityaH prAptaH / atha satyapyetasmin sAdharmye na nityo bhavati, na tarhi vaktavyamanityaghaTasAdharmyAnityAkAzavaidharmyAdvA anityaH zaddha iti / sAdharmyasamA jAtike viSayameM yahAM nyAyavArtikako banAnevAle paNDita gautamasUtrakA artha isa prakAra kahate haiM ki anvaya dRSTantAkI sAmarthya se sAdharmya karake upasaMhAra karanepara athavA vyatireka dRSTAntakI sAmarthya se usa sAdhyadharma ke viparIta ho rahe arthakA samAnadharmApana karake upasaMhAra kara cukanepara punaH prativAdIdvArA usa sAdharmya karake dUSaNa uThAnA sAdharmyasama nAmakA pratiSedha hai / jaise ki zabda ( pakSa ) anitya hai ( sAdhya ) utpattinAmaka dharma . ko dhAraNa karanevAlA hone se ( hetu ) utpatti nAmake dharmako dhArakara upaja rahe ghaDA, kapaDA, pothI Adika padArtha anitya dekhe gaye haiN| isa prakAra vAdIkarake svakIya pratijJAkA upasaMhAra kiyA jA kapara dUsarA prativAdI yoM pratyavasthAna ( dUSaNAbhAsa ) de rahA hai ki amitya ho rahe ghaTake sAdharmyase yadi yaha zabda anitya hai, taba to nitya ho rahe AkAzake sAtha bhI isa zabdakA sAdharmya amUrttapanA hai| apakRSTa pariNAmako dhAranevAle dravyoMko mUrta dravya kahate haiM / vaizeSikoMke yahAM pRthivI, jala, teja, vAyu aura mana ye pAMca dravya hI mUrta mAne gaye haiM / zeSa AkAza kAcha, rahate haiM / zabda nAmaka guNameM parimANa dizA, AtmA ye cAra ivya amUrta haiM / guNoMmeM guNa nahIM yA rUpa Adika dUsare guNa nahIM pAye jAte haiN| isa kAraNa zabda aura AkAza donoM amUrta hai / ataH amUrtapanA honese bhAkAzake samAna zabdako nizyapanA prApta huA / yaha sAdharmyakara ke upasaMhAra kiye jAnepara sAdharmyamakA eka prakAra huA tathA dUsarA prakAra viparIta sAdharmyakara ke upasaMhAra kiye jAnepara yoM hai ki zabda anitya hai ( pratijJA ) utpanna honA dharmase sahitapanA honese ( hetu ) jo padArtha phira anitya nahIM hai, vaha utpattidharmavAn nahIM banatA hai / jaise ki AkAza ( vyatireka dRSTAnta ) isa prakAra vAdIdvArA pratipAdana kiyA jA cukanepara dUsarA prativAdI pratyavasthAna detA hai ki mitya AkAzake vidharmApanase yadi zabda anitya mAnA jA rahA hai, taba to AkAzake sAtha mI isa zabdakA amUrtapanA sAdharmya hai / isa kAraNa yoM to zabdakA nityapanA prApta huA jAtA hai / phira bhI yadi koI yoM kahanA prArambha kare ki isa amUrttatva sAdharmyake hote saMte bhI zabda nitya nahIM hotA hai / taba to hama kaheMge ki yoM to anitya ho rahe ghaTake sAdharmyase athavA mitya ho rahe 59
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazokavArtike AkAzake vaidhayese zabdakA anityapanA bhI nahIM kahanA cAhiye / yaha nyAyavArtika granthakA abhiprAya hai| nyAyasUtravRttiko racanevAle zrI vizvanAtha paMcAnana bhaTTAcAryakA bhI aisA milatA, julatA, abhiprAya gaMbhIra arthavAle sUtra anuAsAra sAdharmya aura vaidharmyako donoM vAdI prativAdIyoMkI ora lagAyA jA sakatA hai| ___ seyaM jAtiH vizeSahetvabhAvaM darzayati vizeSahetvabhAvAcAnakAMtikacodanAbhAso gotvaagosiddhivdutpttidhrmktvaadnitytvsiddhiH| sAdharmya hi yadanvayavyatireki gotvaM tasmAdeva gauH sidhyati na sattvAdestasya gorityatrAvAdAvapi bhAvAdavyatirekitvAt / evamagovaidharmyayapi go sAdhanaM naikazaphatvAdityasyAvyatirekitvAdeva puruSAdAvapi bhAvAt / gotvaM punagavi dRzyamAnamanvayavyatireka goH sAdhanamupapadyate tadvadutpattidharmakatvaM ghaTAdAvanityave sati bhAvAdAkAzAdau cA'nityatvAbhAve abhAvAdanvayavyatireki zaddhe samupalabhyamAnamanityatvasya sAdhanaM, na punaranityaghaTasAdharmyamAtrasattvAdinApyAkAzavadharmyamAtramamUrtatvAdi tasyAnvayavyatirekitvAbhAvAt / tatastena pratyavasthAnamayuktaM dRSaNAbhAsatvAditi / naiyAyika apane siddhAnta anusAra yoM kahate haiM tisa kAraNa vaha asat uttara svarUpa ho rahI jAti ( kartA ) parIkSakoMke sanmukha vizeSa hetuke abhAvako dikhalA detI hai| arthAt-isa prakAra asamIcIna uttarako kahanevAle prativAdIke yahAM apane nijapakSakA sAdhaka koI vizeSa hetu nahIM hai| aura vizeSa hetuke nahIM honese yaha prativAdIkA kathana prerA gayA vyabhicArakI dezanAkA AbhAsa hai / athavA nyAyavArtika granthake anusAra satpratipakSakI dezanAkA AbhAsa hai| jaba ki kriyAhetuguNAzrayatva hetule bAramA kriyA siddha ho jAtI hai, to vibhutva hetu niSkriyatvako sAdha nahIM sakatA hai| vyabhicAra yA saMdigdhavyabhicAra doSa khaDA ho jAyagA / athavA utpattidharmakatva hetuse zabdakA ani. tyapanA siddha ho cukA to amUrtatva hetuse zabdameM nityapanA sAdhA jAnA vyabhicAradoSagrasta hai| ukta donoM anumAnake hetuoMmeM satpratipakSadoSa nahIM hai| phira bhI prativAdIdvArA satpratipakSa doSa korI aiMThase DhakelA jA rahA hai| ataH yaha satpratipakSa dUSaNakA AbhAsa hai| bAta yaha hai ki " gotvAdgo siddhivat tatsiddhiH " isa gautamasUtra anusAra gotvahetuse gaukI siddhi ke samAna utpattidharmasahitapana hetuse anityapana sAdhyakI siddhi ho jAtI hai / kAraNa ki gotva jisake sAtha anvaya aura vyatirekako dhAraNa kara rahA hai| usa hI se gAyakI siddhi hotI hai| kintu anvaya vyatirekoMko nahIM dhAranevAle sattva, prameyatva, kRtakatva Adi vyabhicArI hetuoMse gaukI siddhi nahIM ho pAtI hai / kyoMki una sattva Adi hetuoMkA jisa prakAra yahAM gau, baiDoMmeM sadbhAva hai, vaise hI ghoDA, hAthI, manuSya, ghaTa, paTa Adi vipakSoMmeM bhI sadbhAva pAyA jAtA hai / ataH sattva Adi hetuoMmeM vyatirekipanA nahIM banatA hai / isI prakAra gobhinna padArthIkA vidharmApana bhI gaukA
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryAcantAmaNiH jJApaka hetu ho jAtA hai / " gavetarAsamavetatve sati sakala gosamavetatvaM gotvatvaM" mAnA gayA hai| sIMga aura sAsnA donoMse sahitapana yaha gominnakA vaidharmya hai| ataH sIMga, sAnA, sahitapanase bhI gotvakI siddhi ho sakatI hai| kintu eka khurasahitapanAto gominakA vaidhaH nahIM hai| go mina azna, gadhA, manuSya, inameM bhI ekazaphasAhitapanA vidyamAna hai| yAnI gAya, bhaisa, chiriyAke do khura hote haiM / ghoDe, gadheke eka khura hotA hai / ataH puruSa, ghoDA, gadhA, hAthI Adi vipakSoMmeM bhI eka khurasahitapanake ThaharajAnese vaha hetu vyatirekako dhAranevAlA nahIM huA / isI kAraNa ekakhurasahitapanA, pazupanA, jIvatva, Adi hetu gauke sAdhaka nahIM hai / jisa hetu meM gokA sAdharmya aura ago ( go bhina ) kA vaidharmya ghaTita ho jAyagA, vaha sAdharmya vaidhayaM prayukta gaukA sAdhaka avazya bana baitthegaa| isI dRSTAntake anusAra prakaraNameM vAdIke yahAM sAdharmya aura vaidhaya'se upasaMhAra kara diyA jAtA hai| hAM, gaupanA to phira gAya, bailoMmeM hI hI dekhA jA rahA hai| ataH usake honepara honA usake nahIM honepara nahIM honA, isa prakAra anvaya vyatirekoMko dhAratA huSA vaha gotva gAya, bailakA, jJApaka hetu bana AtA hai| basa usIke samAna utpatti dharmasahitapana hetu bhI ghaTa, patra, kaTorA, Adi sapakSoM meM anityapanake hote saMte vidyamAna rahatA hai aura AkAza, parama mahAparimANa Adi vipakSoMmeM anityatvake abhAva honepara utpattisahitapana hetukA bhI abhAva hai| isa prakAra anvaya vyatirekoMko dhAranevAlA utpattidharmasahitapana hetu zabdameM bhaLe prakAra dekhA jA rahA hai| ataH anityatvakA sAdhaka hai| kintu phira anitya ghaTake sAtha sAdharmyamAtrako dhAranevAle sattva, prameyatva, Adika vyabhicArI hetuoMkarake zabdameM anityatvakI siddhi nahIM hotI hai / anvaya ghaTa jAnepara bhI unameM vyatireka nahIM ghaTita hotA hai| vidharmapanako prApta ho rahe AkAzake sAtha bhale hI zabdakA amUrtatva Adi karake sAdharmya hai| kintu sarvadA, sarvatra vyatirekake nahIM ghaTita honepara amUrttatva, acetanasva Adika hetu zabdake nityapanako nahIM sAdha sakate haiM / tisa kAraNa usa anvaya vyatireka sahitapanake nahIM ghaTita ho jAnese prativAdIdvArA yaha dUSaNa uThAnA yukta nahIM hai| kyoMki anvaya vyatirekoMko nahIM dhAranevAle hetuoMkA sAdharmya vaidharmya nahIM bana pAtA hai| ataH ve prativAdIke bAkSepa kore dUSaNAmAsa haiN| etenAtmanaH kriyAvatsAdharmyamAtra niSkriyavaidhaya'mAtraM vA kriyAvatvasAdhanaM pratyAkhyAtamananvayavyatirekitvAt anvayavyatirekiNa eva sAdhanasya sAdhyasAdhanasAmarthyAt / naiyAyikoMkA hI mantavya puSTa ho rahA hai ki isa ukta kathana karake hamane isakA bhI pratyAkhyAna kara diyA hai ki jo vidvAn kevala kriyAvAna padArthoke sAtha samAnadharmapanako AtmAke kriyAvatvakA sAdhaka mAna baiThe haiM, athavA kriyArahita padArthoke kevala vidharmapanako AtmAke kriyAvatvakA bApaka hetu mAna baiThe haiM / bAta yaha hai ki ina kriyAvatsAdharmya aura niSkriya vaidhaya'meM anvaya, vyatirekoMkA sadbhAva nahIM pAyA jAtA hai| siddhAntameM anvaya vyatirekavAle hetukI hI sAdhyako
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 tattvArthakokavArtike sAdhanemeM sAmarthya mAnI gayI hai / hAM, inameM kucha vizeSaNa lagA denese AtmAke kriyAkI siddhi ho sakatI hai| prakRtameM jaba kriyA hetuguNAzrayatvahetu AmAke kriyAvasvako sAdhanemeM samartha hai, to pratibAdIke sampUrNa kathana dUSaNAbhAsa ho jAte haiM / arthAt-jaina siddhAnta anusAra vizeSa bAta yaha hai ki kriyAhetuguNAzrayatvakA kriyAvatva hetuke sAtha avinAbhAva ThIka ThIka ghaTita nahIM hotA hai| dekhiye, puNyazAlI jIvoMkA yahAM sahAranuparameM baiThe huye AtmAke sAtha bandhako prApta ho rahA puNyakarma saikaDoM, hajAroM, kosa, dUra sthita ho rahe vastra, cAMdI, sonA, phala, mevA, yaMtra, pAna, Adi padArthAkA bhAkarSaNa kara letA hai| pApI jIvoMkA pApa kAMTe, visailI vastu AdimeM kriyA utpana kara nikaTameM ghara detA hai / kAladravya svayaM kriyArahita hotA huA bhI aneka jIva, pudgaloMkI kriyAko karanemeM udAsIna kAraNa bana jAtA hai / aprApya AkarSaka cumbaka pASANa dUravartI lohemeM gatiko karA rahe kriyAhetuguNa AkarSakatvakA Azraya banA huA hai| zarIrameM kaI dhAtu, upadhAtu, svavaM kriyArahita bhI hotI huI usa samaya anya rakta, vAyu, nase AdikI kriyAkA kAraNa ho hI jAtI hai / kriyAke hetu guNako dhAranevALe padArthoko ekAntase kriyAvAn mAnanepara banavasthA doSa bhI ho jAtA hai| bastu. yahAM naiyAyika jo kucha kaha rahe haiM, eka bAra unakI sampUrNa bAtoMko suna lenA cAhiye / tatraiva pratyavasthAnaM vaidhayeNopadaya'te / yaH kriyAvAnsa dRSTotra kriyAhetuguNAzrayaH // 327 // yathA loSTho na cAtmaivaM tasmAniSkriyaH eva sH| pUrvavaddaSaNAbhAso vaidharmyasama IkSyatAm // 328 // sAdharmyasama, vaidhaya'sama, jAtiko kahanevAle gautama sUtrake uttaradala anusAra dUsarI vaidhaghasama jAtikA lakSaNa yaha hai ki tahA~ AtmA kriyAvAn hai, kriyAke hetu ho rahe guNakA Azraya honese, jaise ki Dela / isa anumAnameM hI sAdhya ke vidharmApana karake prativAdI dvArA dUSaNa dikhalAyA jAtA hai ki jo kriyAke kAraNa ho rahe guNakA Azraya yahAM dekhA gayA hai, vaha kriyAvAna avazya hai, jaise ki pheMkA jA rahA Dela hai | kintu AtmA to isa prakAra kriyAke kAraNa bana rahe guNakA Azraya nahIM hai| tisa kAraNase vaha AtmA kriyArahita dI hai| naiyAyika kahate haiM ki yaha prativAdIkA kathana mI pUrva sAdharmyasama jAtike samAna ho rahA vaidha-sama nAmakA doSAmAta hI dekhA jAyagA / kriyAvAna ke bAdharmyase AtmA kriyAvAn padArthake vaidhaya'se AtmA kriyArahita nahIM hoya, isameM koI vizeSa hetu nahIM hai / yaha prativAdIkA vaidha-sama pratiSedha hai| kriyAvAnAtmA kriyA hetuguNAzrayatvAlloSThavadityatra vaidhamryeNa pratyavasthAnaM,yaH kriyAhetuguNAzrayo loSThaH sa kriyAvAn paricchinno dRSTo na ca tathAtmA tasmAnna loSThavakriyA.
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH 169 vAniti niSkriya evetyarthaH / so'yaM sAdhayeNopasaMhAre vaidhayeNa pratyavasthAnAt vaidharmasamaH pratiSeSaH pUrvavaddaSaNAbhAso veditavyaH / AtmA cakanA, utaranA, caDhanA, mara kara anyatra sthAnameM jAkara janma lenA, Adi kriyAoMse yukta hai / kyoMki vaha kriyAke preraka hetu ho rahe prayatna puNya, pApa, saMyoga ina guNoMkA dhAraNa kara rahA hai / jaise ki pheMkA huA dela kriyAke kAraNa saMyoga, vega, gurutva guNoMko dhAraNa kara rahA santA kriyAvAn hai / isa anumAnameM vaidhayaMkarake asat dUSaNa uThAyA jAtA hai ki jo kriyAhetuguNakA Azraya Dela hai, vaha kriyAvAn hotA huA apakRSTa parimANavAlA parimita dekhA gayA hai| AtmA to tisa prakAra madhyaparimANavAlA nahIM hai / tisa kAraNase loSThake samAna kriyAvAn AtmA nahIM, isa kAraNa AtmA kriyArahita hI hai, yaha artha prApta ho jAtA hai| naiyAyika yoM kahate haiM ki yaha pratyavasthAna bhI sAdharmya karake vAdI dvArA upasaMhAra kiye jAnepara punaH prativAdI dvArA vaidharmya karake pratyavasthAna uThA denese vaidha-sama nAmakA pratiSedha hai| yaha bhI pUrvake samAna dUSaNAbhAsa samajha lenA cAhiye / arthAt-gotvase yA azva Adike vaidha-se jaise gAyakI siddhi kara lI jAtI hai, usI prakAra yahAM bhI samIcIna kriyA hetu guNAzrayatva hetuse kriyAvattva sAdhyakI siddhi kara dI jAtI hai / jo doSa sAdhya aura sAdhanakI vyAptikA viccheda nahIM kara sakatA hai, vaha doSa nahIM hai kintu doSAbhAsa hai| kA punarvaidharmyasamA mAtirityAha / nyAyabhASyake anusAra dUsare prakArakI vaidharmyasamA jAti phira kyA hai ! isa prakArako jijJAsA homepara zrI vidyAnanda AcArya una grandhayoMkA anuvAda karate huye spaSTa kathana karate haiN| vaidhamryeNopasaMhAre sAdhyadharmaviparyayAt / vaidhamryeNetareNApi pratyavasthAnamiSyate // 329 // yA vaidhaya'samA jAtiridaM tasyA nidarzanam / naro niSkriya evAyaM vibhutvAtsakriyaM punaH // 330 // vibhutvarahitaM dRSTaM loSThAdi na tathA nrH| tasmAniSkriya ityukte pratyavasthA vidhIyate // 331 // vaidhamryeNaiva sA tAvatkaizcinigrahabhIrubhiH / dravyaM namaH kriyAhetu guNarahitaM samIkSitaM // 332 //
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthakokavArtike naivamAtmA tato nAyaM niSkriyaH saMpratIyate / sAdharmyeNApi tatraivaM pratyavasthAnamucyate // 333 // kriyAvAneva loSThAdiH kriyAhetuguNAzrayaH / dRSTAstAdRksa jIvopi tasmAtsakriya eva saH // 334 // iti sAdharmyavaidharmya samayorduSaNodbhavAt / sadharmatvavidharmatvamAtrAtsAdhya prasiddhitaH // 335 // 170 vAdIdvArA vaidharmya karake pakSa meM sAdhya vyApya hetukA upasaMhAra kiyA jA cukanepara punaH prativAdIdvArA sAdhyadharma ke viparyayakI upapatti ho jAnese vaidharmya karake aura usase dUsare ho rahe sAdharmya - karake bhI jo pratyavasthAna diyA jAtA hai, vaha vaidharmyasamA jAti iSTa kI gayI hai / usakA dRSTAnta yaha hai ki yaha AtmA ( pakSa ) kriyArahita hI hai ( sAdhya ) / kyoMki AtmA sarvatra vyApaka hai ( hetu ) / jo bhI koI padArtha phira kriyAsahita dekhA gayA hai, vaha vyApakapanase rahita hai / jaise ki Dela, bANa, bandUka kI golI, dauDa rahA ghoDA Adi padArtha madhyama parimANavAle avyApaka haiM / tisa prakArakA avyApaka AtmA nahIM hai / tisa kAraNase AtmA kriyArahita hai / isa prakAra vAdIdvArA vaidharmma karake upasaMhAra kaha cukanepara nigraha ( parAjaya ) sthAnase bhaya khA rahe kinhIM prativAdiyoM ke dvArA vaidharmya karake hI jo dUSaNa denA rUpa kriyA kI jAtI hai ki AkAza dravya to kriyAhetuguNoMse rahita maLe prakAra dekhA gayA hai| isa prakArakA AtmA dravya to kriyAhetu guNarahita nahIM hai| tisa kAraNa se yaha AtmA kriyA rahita nahIM hai / yoM bhale prakAra pratIta ho rahA hai| kriyAvAnke vaise AtmA niSkriya to ho jAya, kintu phira kriyArahitake vaidharmyase AtmA kriyAvAn nahIM hoya isakA niyAmaka koI vAdIke pAsa vizeSa hetu nahIM hai / yoM prativAdI kaTAkSa jhADa rahA hai, yaha bAdIdvArA vaidharmya karake AtmAke kriyArahitapanakA vibhutvahetuse upasaMhAra kiyA jA cukanepara pratibAdIdvArA vaidharmya AtmAko sakriya sAdhanevALe vaitrasamakA udAharaNa huA / aba sAdharmyakara ke prativAdIdvArA pratyavasthAna uThAye jAnekA udAharaNa kahA jAtA hai ki usa hI vAdIke anumAna meM yAnI AtmA kriyArahita hai, vyApaka honese, yahAM prativAdIdvArA sAdharmyakarake bhI isa prakAra pratyava - sthAna kahA jAtA hai, kriyAvAn ho rahe hI Dela, goLI Adika padArtha kriyAhetuguNoM ke AdhAra dekhe jAte haiM, usI prakAra vaha prasiddha AtmA bhI kriyA hetu guNoMkA Azraya hai / tisa kAraNa vaha AtmA kriyAvAn hI hai / isameM koI vizeSatA nahIM hai ki vAdI karake kahe gaye kriyAvAn ke vaidharmya vibhutvase AtmA AkAzake samAna niSkriya to hojAya kintu phira prativAdI karake kahe gaye 1
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH kriyAvAnke sAdharmya kriyA tuguNAzrayatvase bhAtmA Delake samAna kriyAvAn nahIM hove, isa pakSapAta prastake niyamako banAneke liye vAdIke pAsa koI vizeSa hetu nahIM hai| yaha sUtra aura mAgyake anusAra pahile sAdharmyasamA aura aba vaidharmyasamA jAtikA udAharaNasahita lakSaNa kaha diyA gayA hai| naiyAyika ina donoM jAtiyoMmeM aneka dUSaNoMke utpanna ho jAnese inako asat uttara mAnate haiN| kyoMki kisIke kevala sadRzadharmApana yA visadRza dharmApanase hI kisI sAdhyakI male prakAra sidi nahIM ho jAtI hai| ataH prativAdIkA uttara prazaMsanIya nahIM kahA jA sakatA hai / athotkarSApakarSavardhyAvarNyavikalpasAdhyasamA sAbhAsA vidhIyate / ina do jAtiyoMke nirUpaNa anantara aba gautamasUtra anusAra doSa AbhAsa sahita ho rahI utkarSasamA, apakarSasamA, varNyamamA, avarNyasamA, vikalpasamA sAdhyasamA, ina chaha jAtiyoMkA kathana kiyA jAtA hai / arthAt-pahile ina jAtiyoMkA kathana kara pazcAt sAtha hI ( lage hAtha) ina prativAdIke dvArA diye gaye dUSaNoMkA dUSaNAmAsapanA bhI siddha karadiyA jaaygaa| naiyAyikoMko hamane kahanekA pUrA avasara de diyA hai| ve apane mano anukUla jAtiyoMkA asamIcIna uttarapanA bakhAna rahe haiM / hama jaina bhI ziSyoMkI buddhiko vizada karaneke liye vaisAkA vaisA hI yahAM lokavArtika pranthameM kathana kara dete haiM / so sunliijiyegaa| saadhydRssttaantyodhrmviklpaadvysaadhytaa| sadbhAvAca matA jAtirutkarSeNApakarSataH // 336 // vAvayevikalpaizca sAdhyena ca samAH pRthak / tasyAH pratIyatAmetallakSaNaM sanidarzanam // 337 // sAdhya aura dRSTAntake vikalpase arthAt-pakSa aura dRSTAntameMse kisI bhI ekameM dharmakI vidhipratAse tathA ubhayake sAdhyapanakA sadbhAva ho jAnese utkarSasamA, apakarSasamA, varNyasamA, avarNyasamA, vikalpasamA, sAdhyasamA ye chaha jAtiyAM pRthak pRthak mAna lI gayI haiM / arthAt-pakSa aura dRSTAntake dharmavikalpase to pahilI pAMca jAtiyAM uThAyI jAtI haiN| aura pakSa, dRSTAnta, donoMke hetu Adika dharmoko sAdhyapanA karanese chaTThI saghayasamAjAti utthita hotI hai / prakRtameM sAdhya aura sAdhanemeM se kisI bhI eka vikalpase yAnI sadbhAvase jo avidhamAna ho rahe dharmakA pakSameM Aropa karanA hai, vaha utkarSasamA hai| jaise ki zabda ( pakSa) anitya hai ( sAdhya ) / kRtaka honese (hetu) ghaTake samAna ( anvaya dRSTAnta ) isa prakAra vAdI dvArA sthApanA honepara prativAdI kahatA hai ki ghaTameM anityapanake sAtha jo kRtakatva rahatA hai, vaha
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike gha 1 to rUpake sAtha ThaharA huA hai / ataH dRSTAntakI sAmarthya se zadba bhI rUpavAn ho jAyagA aura taisA ho jAne para vivakSita padArthase viparIta arthakA sAdhana ho jAnese yaha hetu vizeSa viruddha ho jAyagA / yaha kathana viruddha hetvAbhAsa rUpa huA / isI prakAra zravaNa indriyase jAne jA rahe zadvake sAdharmya ho rahe kRtakatva dharmase ghaTa bhI karNa indriyagrAhya ho jaao| koI vizeSatA nahIM hai / yoM pakSa ( zadba ) dRSTAnta (Tha) vizeSa dharmoke baDhA denese utkarSasamA jAti ho jAtI hai / tathA ApakarSasamA jAtimeM to sAdhya aura dRSTAntake sahacarita dharmakA vikalpa yAnI asatva dikhAyA jAtA hai / tisa kAraNase apakarSasamA jAti to hetu aura sAdhya meMse anyatarake abhAvakA prasaMga denA svarUpa hai / jaise ki zadva anitya hai / kRtaka honese isa prakAra vAdI dvArA kaha cukanepara prativAdI kahatA hai kiM anityapanake sAtha varta rahe kRtakatva dharmase yadi zadvako anitya sAdhA jAtA hai, taba to ghaTa kRtakatva aura anityatva ke sahacArI rUpa guNakI zadvameM vyAvRtti ho jAnese zadvameM kRtakasva aura anityatvakI bhI vyAvRtti ho jAvegI / kRtakatvako vyAvRtti ho jAnese hetu svarUpAsiddha ho jAyagA aura zadvameM anityatvakI vyAvRtti ho jAnese vAgha hetvAbhAsa bhI sambhavatA hai / yaha pakSa meM dharmakA vikalpa kiyA gayA hai| isI prakAra apakarSasamAke liye dRSTAntameM dharmakA vikalpa yoM karanA cAhiye ki zadva kRtakatva ke sAtha zravaNaindriyagrAhma dharma rahatA hai / aura saMyoga, vibhAga AdimeM anityatva aura kRtakatvake sAtha guNatva rahatA hai / kintu ghaTameM zrAvaNasya aura guNava donoM nahIM haiM / tisa kAraNa ghaTameM anityatva aura kRtakatva bhI vyAvRtta ho jAyeMge / isa prakAra dRSTAntameM sAdhya dharmakI vikaLatA aura sAdhana dharmakI vikaLatArUpa dezanAbhAsa yaha jAti huI / yadi koI yoM kahe ki vaidharmyasamAkA isa apakarSamAsameM hI antarbhAva ho jAyagA / isapara naiyAyika yoM uttara dete haiM ki doSavAn padArthake eka honepara bhI usameM doSa aneka sambhava jAte haiM / upAdhiyuktakA sAMkarya honepara bhI upAdhiyoMkA sAMkarya nahIM hai / varNyasamA ukta dRSTAnta anusAra yoM kahA jAtA hai ki yadi zabda anitya hai, isa prakAra varNana karane yogya sAdhA jA rahA hai, taba to ghaTa Adi dRSTAnta bhI sAdhya yAmI pakSa ho jaao| isa prakAra sAdhyadharmakA saMdeha ho jAnese sAdhya aura dRSTAntameM dharma ke vikalpase yaha pAMca jAtiyoMkA mUlalakSaNa yahAM bhI ghaTita ho jAtA hai / sAdhyake varNyatvako yAnI pakSa ke saMdigdhasAdhyakatvako dRSTAntameM ApAdana karanA varNyasamA hai / isakA artha yaha hai ki pakSameM vRtti jo hetu hogA vahI to sAdhya ko samajhAnevAlA jJApaka hetu ho sakegA / kintu pakSa to yahAM sandigdha sAdhyavAn hai / aura tisI prakAra sandigdhasAdhyavAke meM vartarahA hetu tumako dRSTAntameM bhI svIkAra karanA cAhiye / aura tisa prakAra honepara dRSTAntako bhI sandigdha sAdhyavAnupanA ho jAneke kAraNa hetukI sapakSa aura vipakSa meM vRttitAkA nizcaya nahIM hone se yaha asAdhAraNa hetvAbhAsa hai / yaha niyama hai ki dRSTAntameM hetu nizcita sAdhya ke sAtha hI rahanA 172
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH INRNIRaintamanyamniaimananthemunisandestinamummmmsantansamumanganananimassam cAhiye / kintu jaba yaha hetu sandigdhasAdhyavAlemeM parta rahA hai to dRSTAnta sAdhyasadbhAva saMzayagrasta hogayA / tathA sandigdhasAdhyavAn meM dhartarahA hetu yadi dRSTAntameM nahIM hai, taba to gamaka hetukA abhAva ho jAnese dRSTAnta sAdhanavikala ho jaaygaa| yaha doSa hai| yoM prativAdIkA antaraMga abhiprAya hai / avarNyasamAmeM to jaise ghaTa Adika khyApanIya nahIM haiM vaise hI zabda mI avarya rho| koI vizeSatA nahIM hai / isa prakAra sAdhya yAnI zabda Adi pakSameM dRSTAntavRtti hetukA sarvathA sAdRzya ApAdana kiyA jAtA hai / arthAt -sAdhyakI siddhivAle dRSTAntameM jo hetu hai, yadi vahI hetu pakSameM nahIM bateMgA to jJApaka hetuke nahIM Thaharanese svarUpAsiddha doSa ho jAyagA / ataH tisa prakArakA (dUbahU ) hetu pakSameM svIkAra karanA cAhiye aura taisA honepara saMdigdha sAdhyavAn pakSa yaha pakSakA lakSaNa ghaTita nahIM hotA hai| ataH SAdIkA hetu AzrayAsiddhi doSase dUSita huA samajhA jAyagA / vRttikArakA spaSTa kathana yaha hai ki nizcitarUpase siddha ho rahe sAdhyako dhAranevAle dRSTAntameM jo dharma yAnI hetu hai, usake sadbhAvase zabda Adi pakSameM asaMdigdha sAmyavAnapanekA ApAdana kara avarNyasamA hai / dRSTAntameM jaise (nikhita sAdhyavAn vRtti ) hetu hogA vaisA hetu hI pakSameM Thahara kara sAdhyakA gamaka ho skegaa| yadi dRSTAntameM jo hetu nizcita sAdhyavAlemeM varta rahA hai, vaha hetu pakSa nahIM mAnA jAyagA to svarUpAsiddhi doSa laga baiThegA aura hetuke mAna lenepara saMdigdha sAdhyavAn pakSa nahIM bananese AzrayAsiddhi doSa laga jAtA hai| tathA pAcavI ( yahAM ) sAtavIM (pahilIse) vikalpa samA jAtimeM to mUlalakSaNa yoM ghaTAnA cAhiye ki pakSa aura dRSTAntameM jo dharma usakA vikalpa yAnI viruddha kalpa vyabhicArIpana Adikase prasaMga denA hai, yaha vikalpasamAke utthAnakA bIja hai| cAhe jisa kisI bhI dharmakA kahI bhI vyabhicAra dikhalAme karake dharmapamakI avizeSatAse prakaraNa prApta hetu kA bhI prakaraNaprApta sAdhya ke sAtha vyabhicAra dikhalA denA vikalpasamA hai / jaise ki zabda amitya hai, kataka honese, isa prakAra vAdIke kaha cukanepara yahAM prativAdI kahatA hai ki kRtakatvakA gurutva ke sAtha vyabhicAra dekhA jAtA hai| ghaTa, paTa, pustaka, AdimeM kRtakasva hai / sAthameM bhArIpana bhI hai| kintu buddhi, duHkha, dvitva, bhramaNa, mokSa, AdimeM kRtakapanA hote huye bhI gurutva (bhArIpana) nahIM hai aura gurutvakA anityake sAtha vyabhicAra dekhA jaataa| yadhapi naiyAyika vaizeSika siddhAnta anusAra gurutvakA manityatvake sAtha vyabhicAra dikhalAnA kaThina hai|" guruNI dve rasavatI" pRthvI aura nalameM hI guruva mAnA gayA hai| bhale hI pRthvI paramANu aura jIya paramANuoMmeM anityatvake nahIM rahate huye mI gurutva mAna liyA jAya / vastutaH vicAranepara paramANuoMmeM gurutva nahIM siddha ho skegaa| astuH / tathA anityatvakA mUrtasvake sAtha mana yA pRthvI, jala AdikI paramANuoMmeM vyabhicAra dekhA jAtA hai| jaba ki dharmapanakI apekSA kRtakatva, anityatvameM koI vizeSatA nahIM hai, to kRtakatva bhI anityatva kA vyabhicAra kara leveM / isa prakAra yaha vAdIke hetupara vikalpasamAmeM anekAntika hesvAbhAsa cakra dekara prativAdIdvArA uThAyA gayA hai / chaDI yA mAThavI sAmyasamA Ati to sAmyadharmakA dRSTAntameM 60
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavA ko kavArtike 1 prasaMga denese athavA pakSa aura dRSTAnta donoMke dharma hetu Adike sAdhyapanase uThAdI jAtI hai / usakA udAharaNa yoM hai ki jaise ghaTa hai, taisA zabda hai, taba to jaisA yaha zabda hai, taisA ghaTa bhI anitya ho jAya / yaha kaha diyA jAya yadi zabda sAdhya hai, tisa prakAra ghaTa bhI sAdhya ho jAo / yadi ghaDA anitya sAdhane yogya nahIM hai, to zabda bhI anitya sAdhane yogya nahIM hove / athavA koI antara dikhlaao| yaha sAdhyasama hai, eka prakAra AzrayAsiddha hetvAbhAsa samajhanA cAhiye / isa DhaMga se naiyAyikoM ke yahAM utkarSakarake apakarSakarake varNyakara ke avarNyakara ke vikalpakarake aura sAdhyakarake sama ho rahI pRthak pRthak chaha jAtiyAM haiN| unakA lakSaNa dRSTAntasahita yaha samajha lenA cAhiye | zrI vizvanAtha paMcAnanane svakIya vRttimeM ukta prakAra vivaraNa kiyA hai / 474 yadAha, sAdhyadRSTAMtayordharmavikalpAdumayasAdhyatvAccotkarSApakarSavarNyavarNyavikalpasAdhyasamA iti / jo hI nyAyasUtrakAra gautamane utkarSasamA Adi chaha jAtiyoMke viSayameM yoM sUtra kahA hai ki sAdhya aura dRSTAntameM dharmakA vikalpa karanese athavA ubhayako sAdhyapanA karanese utkarSasamA, avarNyasamA, vikalpasamA, sAdhyasamA isa prakAra chaha jAtiyoMkA lakSaNa bana jAtA hai / tatrotkarSasamA tAvalakSaNato nidarzanatathApi vidhIyate / una chaha pahile par3hI gayI utkarSasamA jAtikA lakSaNase aura dRSTAnta kathana karanese bhI aba vidhAna kiyA jAtA hai / dRSTAMtadharmaM sAdhyArthe samAsaMjayataH smRtA / tatrotkarSasamA yadvatkriyAvajjIvasAdhane // 338 // kriyAhetuguNAsaMgI yadyAtmA loSThavattadA / tadvadeva bhavedeSa sparzavAnanyathA na saH // 339 // nyAyabhASyakAra utkarSasamAkA lakSaNa dRSTAntasahita yoM kahate haiM ki dRSTAntake dharmako adhika pane karake sAdhyarUpa arthameM bhale prakAra prasaMga karA rahe prativAda ke Upara utkarSasamA jAti uThAyI jAya, yaha prakriyA prAcIna RSi AmnAyase calI A rahI hai / jisa prakAra ki usa hI prasiddha anumAnameM jIvako kriyAvAn sAdhanepara yoM prasaMga uThAyA jAtA hai ki kriyAke hetu ho rahe guNakA sambandhI AtmA yadi De ke samAna kriyAvAna hai, to usa hI DeLake samAna yaha AtmA sparzaguNa kA bhI prApta ho jAtA hai| anyathA yAnI AtmA DeLake samAna yadi sparzavAna nahIM hai, to vaha AtmA ke samAna kriyAvAn bhI nahIM ho sakegA, yaha utkarSasamA jAti hai /
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH dRSTAMta dharma sAdhye samAsaMjayataH smRtotkarSasamA jAtiH svayaM, yathA kriyAvAnAtmAkriyAhetuguNayogAlloSThavat ityatra kriyAvajjIvasAdhane prokte sati paraH pratyavatiSThate / yadi kriyA hetu guNAsaMgI mAMlloSThavattadA koSThavadeva sparzavAn bhavet / atha na sparzavAMlloSThavadAtmA kriyAvAnapi na sa syAditi viparyaye vA vizeSo vAcya iti / bArtikoM meM kahe gaye nyAyabhAgya uktakA hI vivaraNa jainoM dvArA isa prakAra likhA jAtA hai ki dRSTAnta atirikta dharmakA sAdhya ( pakSa ) meM bhale prakAra prasaMga de rahe prativAdI ke Upara svayaM utkarSa - samA jAti uTha baiThI yAnI calI A rahI haiM / jaise ki AtmA ( pakSa ) kriyAvAn hai ( sAdhya ) / 1 kriyA ke sampAdaka kAraNa guNoMkA saMsargI honese ( hetu ) uchalate, girate huye DeLake samAna (anvayadRSTAnta) / isa prakAra yahAM anumAnameM vAdI dvArA jIvake kriyAsahitapanakA maLe prakAra sAdhana kaha cukane para dUsarA prativAdI pratyavasthAna uThAtA hai ki kriyA hetu guNoMkA sambandhI AtmA yadi DeLake samAna kriyAvAn hai, to DeLake samAna hI sparzaSAn ho jAo / aba vAdI yadi AtmAko Deke samAna sparzavAn nahIM mAnanA cAhegA taba to vaha AtmA usI prakAra kriyAvAn bhI nahIM ho sakegA / aisI dazAmeM bhI yadi vAdI AtmAko kriyAvAn hI akelA mAne sparzavAn svIkAra nahIM kare to isa viparIta mArga avalambameM usa vAdIko koI vizeSa hetu kahanA cAhiye | yahAMtaka utkarSamA jAti nyAyabhASya anusAra kaI dI gayI / kA punarapakarSasametyAha / phira yaha batAo ki vaha apakarSasamA jAti kyA hai ! aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI nyAyabhASya anusAra anuvAda karate huye vArtikako kahate haiM / sAdhyadharmiNi dharmasyAbhAvaM dRSTAMtato vadan / apakarSasamAM vakti jAtiM tatraiva sAdhane // 340 // 475 loSThaH kriyAzrayo dRSTo vibhuH kAmaM tathAstu nA / tadviparyayapakSe vA vAcyo heturvizeSakRt // 349 // sAdhane yogya sAdhyaviziSTa dharmImeM dRSTAnta kI sAmarthya se avidyamAna ho rahe dharmake abhAvako kaha rahA prativAdI apakarSasamA nAmakI jAtiko spaSTa kaha rahA hai| jaise ki usa hI prasiddha anumAnameM AtmAkA kriyAsahitapanA vAdI dvArA sAdhe jAnepara dUsarA prativAdI pratyavasthAna uThAtA hai| ki kriyAkA Azraya Dela to avyApaka dekhA gayA hai| usI prakAra AtmA bhI tumhAre manonukUla avyApaka ho jAo / yadi tumako viparIta pakSa abhISTa hai, yAnI ki Deka dRSTAntakI sAmarthya se
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike bhAsmAmeM akelI kriyA hI to mAnI jAya, kintu avyApakapanA nahIM mAnA jAya, isameM vizeSatAko karanevAlA koI hetu tumako kahanA cAhiye / vizeSaka hetuke nahIM kahanepara AtmAkA avyApakapana Dhaka nahIM sakegA, jo ki avyApakapana sambhavataH tumako abhISTha nahIM pdd'egaa| tatraiva kriyAvajjIvasAdhane prayukte sati sAdhyadharmiNi dharmasyAbhAvaM iSTAMtAt samA. saMjayan yo pakti sopakarSasamAnAti vadati / yathA loSThaH kriyAzrayo'sarvagato dRSTastadAtmA sadApyasarvagatostu viparyaye vA vizeSakaddhaturvAcya iti / pahA hI parArthAnumAnameM vAdIdvArA samIcIna yA asamIcIna hetukarake kriyAvAn jIyake sAdhanekA prayoga prApta honepara jo prativAdI sAdhya dhImeM dharmake abhAvako dRSTAntase bhaLe prakAra prasaMga karA rahA baka rahA hai, vaha apakarSasamAjAtiko spaSTarUpase yoM kaha rahA hai / jaise ki koSTha kriyAvAn ho rahA avyApaka dekhA gayA hai, usIke samAna AtmA bhI sarvadA asarvagata ho Ao apavA viparIta mAnamepara koI vizeSatAko karanevAlA kAraNa batalAnA cAhiye / jisase ki DeLakA eka dharma to bhAramAmeM milatA rahe aura DelakA dUsarA dharma AtmAmeM nahIM Thahara sake / yahAtaka apakarSakSamA Ati kaha dI gyii| vaNyAMvayaMsamau pratiSedhau kAvityAha / aba varNyasama aura avarNyasaga pratiSedha kauna hai ! aisI jijJAsA homepara ina do pratiSedhoM ( jAti ) ko zrI vidyAnanda AcArya svakIya vArtikoMdvArA isa prakAra kahate haiM, so suniye / khyApanIyo mato varyaH syAdavaNyoM viparyayAt / tatsamA sAdhyadRSTAntadharmayoratra sAdhane // 342 // viparyAsanato jAtirvijJeyA tadvilakSaNA / bhinnalakSaNatAyogAtkathaMcitpUrvajAtivat // 343 // caturaMgavAdameM prasiddha kara kathana karane yogya sthApanIya to yahAM varNya mAnA gayA hai| aura khyApanIyake viparyayase jo avarNanIya dharma hai, vaha avarNya mAnA jAtA hai| jaise ki yahAM anumAnameM jIvakA kriyAsahitapanA sAdhanepara sAdhya aura dRSTAntake dharmokA viparyAsa kara denese usa varNyakarake aura avayaMkarake sama yAnI pratiSedhako prApta ho rahI varNyasamA aura avarNyasamA jAti samajhanI cAhiye / ye donoM jAtiyAM usa utkarSamA aura apakarSasamAse vibhinna ho rahI vilakSaNa hai| kyoMki kathaMcita bhinna bhinna lakSaNoMkA sambandha hojAnese pUrvakI sAmyasamA vedharmyasamA jAtiyAM ima utkarSasamA, apakarSasamAse vibhinna haiN|
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH khyApanIyo varNAstadviparyayAdakhyApanIyaH punaravarNyastena va]nAvapena ca samA jAtivaryasamAvarNyasamA ca vijJeyA / atraiva sAdhane sAdhyadRSTAntadharmayoviparyAsanAt / utkarSAparSasamAbhyAM kutonayormeda iti cet, lakSaNabhedAt / tathAhi-avidyamAnadharmavyApaka utkarSaH vidymaandhrmaapnyo'pkrssH| vaya'stu sAdhyo'varyo'sAdhya iti tatprayogAjjAtayo vibhimalakSaNAH sAdharmyavaidhayaMsamavat / / nyAyabhASyakAra kahate haiM ki khyAyanIya yahAM varNya hai / aura usake viparItapanese akhyApa. mIya to phira avarNya kahA gayA hai / usa varNya aura avarNyakarake jo samIkaraNa karaneke liye prayoga hai, vaha varNyasamA aura avarNyasamA jAti vizeSarUpase jAna lenI cAhiye / yahAM hI AtmA kriyAvAn hai, aisA sAdhanepara sAdhya aura dRSTAntake dharmake viparyAsase ukta jAtiyAM ho jAtI hai| yadi koI yahA~ yoM pUche ki ina jAtiyoMkA pahile utkarSasamA aura apakarSasamAse bheda bhalA kisa kAraNase hai ! isa prakAra prazna uThAnepara to naiyAyikoMkA uttara yoM hai ki lakSaNoMkA bheda honese imakA unakA bheda prasiddha hI hai| usIko spaSTa kara yoM samajha lIjiyegA ki pakSameM avidhamAna ho he dharmako pakSameM vyApta karanekA prasaMga denA utkarSa hai| aura vidhamAna ho rahe dharmakA pakSase alaga kara denA apakarSa hai| kintu varNya to sAdhane yogya hotA hai aura avarNya asAdhya hai| arthAt-dRSTAntameM saMdigdhasAdhyasahitapanekA ApAdana karanA varNyasamA hai| aura pakSameM asaMdigdha sAdhyasahitapanakA prasaMga denA avarNyasamA hai| isa prakAra inameM antara hai| una mila lakSaNoMkA prakRSTa sambandha ho jAnese nAtiyAM bhI mina bhinna aneka lakSaNoMko dhAratI huI sAdharmyasama aura vaidharmAsamake samAna nyArI nyArI mAnI jAtI hai| sabhI dArzanikoMne minna lakSaNapaneko vibhinnatAkA sAdhana iSTa kiyA hai| sAdhyadharmavikalpaM tu dharmAtaravikalpataH / prasaMjayata iSyeta vikalpena samA budhaiH // 344 // kriyAhetuguNopetaM kiMcidguru samIkSyate / paraM laghu yathA loSTho vAyuzceti kriyAzrayaM // 345 // kiMcittadeva yujyeta yathA loSThAdi niSkriyaM / kiMcinna syAdyathAtmeti vizeSo vA nivedyatAm // 346 // nyAyabhASAkArane vikalpasamAkA lakSaNa yoM kiyA hai ki sAdhanadharmase yukta ho rahe dazAntameM
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthalokavArtike dharmAntarake vikalpase sAdhyadharmake vikalpakA prasaMga ho rahe prativAdIke Upara to vidvAnoM karake vikalpasamA jAtikA uThAyA jAnA iSTa kiyA gayA hai| usakA dRSTAnta yoM hai ki hetu guNoMse yukta ho rahA koI eka padArtha to bhArI dekhA jAtA hai| jaise ki Dela yA golI hai| aura kriyA hetu guNake bAzraya koI koI padArtha guru nahIM dekhA jAtA hai| yAnI halakA vicAra kiyA jAtA hai| jaise ki vAyu hai| usIke samAna koI padArtha kriyAhetuguNAzraya hote huye kriyAvAn ho jAyaMge, jaise ki loSTha bAdika hai / aura koI koI kriyAhetuguNAzraya hote huye bhI kriyArahita bane raheMge,jaise ki mAtmA hai| yaha yukta pratIta hotA hai| yadi koI vAdIko isameM vizeSatA dIkha rahI hoya aura ve mAtmAko niSkriya nahIM kahanA cAheM to ve vizeSahetukA nivedana kreN| anyathA unakI bAta nahIM mAnI jA skegii| bhAvArtha-DeDha aura vAyukA halake, bhArIpanase dvaividhya mAnanevALeko Dela aura AtmAkA sakriya, niSkriyapanese vaividhya mAnanA svataH prApta ho jAtA hai| yahAM jainoMkA abhimata itanA adhika jAna lenA cAhiye ki naiyAyika to pRthvI aura jaLameM hI gurutvako mAnate haiM / kintu jaina vidvAna skandhasvarUpa agni aura vAyumeM bhI bhArIpana amISTa karate haiM / vijJAna bhI isa viSayakA sAkSI hai| vikalpo vizeSa sAdhyadharmasya vikalpaH sAdhyadharmavikalpastaM dharmAtaravikalpAtmasaMjayatastu vikalpasamA jAtiH tatraiva sAdhane prayukta para prtyvtisstthte| kriyAhetuguNopetaM kiMcidguru dRzyate yathA koSThAdi kiMcittu laghu samIkSyate yathA vAyuriti / tathA kriyAhetuguNo. petamapi kiMciMkriyAzrayaM yujyate yathA loSThAdi, kiMcittu niSkriyaM yathAtmeti vAvarNyasamAbhyAmiyaM bhinnA tatraivaM pratyavasthAnAbhAvAt vrssyaavyesmyoHvN pratyavasthAnaM, yadyAtmA kriyAvAn varNyA sAdhyastadA loSThAdirapi sAdhyostu / atha loSThAdiravarNyastAtmApyavaryostu, vizeSo vA vaktavya iti / vikalpasamAyAM tu kriyAhetuguNAzrayasya gurulaghuvikalpavatsakriyaniSkriyatvaivikalpostviti pratyavasthAnaM / atosau bhinnA / ukta vArtikoMmeM kahI gayI vikalpasamAkA mUla vyAkhyAna isa prakAra nyAyabhASyameM likhA hai ki vikalpamamA jAtimeM paDe huye vikalpa zabda kA artha vizeSa hai / sAdhyadharmakA jo vikalpa hai| vaha sAdhyadharmavikalpa kahA jAtA hai / usa sAdhyadharma vikalpako anya dharmake vikalpase prasaMga kara pratyavasthAna uThAnevAle prativAdIke to vikalpasamA jAti lAgU ho jAtI hai| jaise ki vahAM hI AtmAke kriyAvattvako sAdhane ke liye hetukA prayoga kiye jAnepara dUsarA prativAdI pratyavasthAna detA hai ki kriyA hetuguNase yukta ho rahA koI padArya to bhArI dekhA jAtA hai| jaise ki Dela, iJjana, bANa, Adika haiM aura kriyAhetu guNoM se yukta ho rahA to koI koI padArtha halakA dekhA jA rahA hai| jaise ki
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 1 1 vAyu hai / tisa hI prakAra kriyAhetuguNoM se sahita ho rahA bhI koI padArtha to kriyAvAn ho jAya yaha ThIka hai / jaise ki Dela Adi haiM / kriyAhetuguNase upeta hotA saMtA bhI koI padArtha kriyArahita banA raho / jaise ki AtmA hai / yaha vikalpasamA jAti huii| yaha vikalpasamA jAti pahilI varNyasamA jAtiyoMse pRthakU hI hai / kyoMki vahAM isa prakArakA pratyavasthAna denA nahIM pAyA jAtA hai| dekhiye, basamA avarNyasamA to isa prakArakA pratyayasthAna hai ki mAtmA kriyAvAn, yo varNanIya hotA huA, yadi sAdhya banAyA gayA hai to Dela, golA Adi dRSTAnta bhI sAdhya banA liye jAo / aba koSTha Adika to varNanIya nahIM hai, to AtmA mI akhyAyanIya banA rho| athavA AtmA aura DemeM koI viparItapanakI vizeSatA hoya to usa vizeSako sabake sanmukha ( sAmane ) kahanA cAhiye / kintu isa vikalpasamAmeM to kriyAhetuguNoM ke adhikaraNa ho rahe dravyoMke bhArIpana, halakApana pana vikalpoMke samAna kriyAsahitapana aura kriyArahitapanakA vikalpa ho jaao| isa prakAra pratyavasthAna uThAyA gayA hai| isa kAraNa se yaha ( vaha ) vikalpasamA jAti una varNyasamAse bhinna hI hai / 179 kA punaH sAdhyasametyAha / sAdhyasamA jAti phira kyA hai ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya mahArAja nyAya bhASyakA anuvAda karate hue samAdhAna kahate haiM / hetvAdikAMgasAmarthyayogI dharmovadhAryate / sAdhyastameva dRSTAMte prasaMjayati yo naraH // 347 // tasya sAdhyasamA jAtirudbhAvyA tattvavittakaiH / yathA loSTastathA cAtmA yathAtmAyaM tathA na kim // 348 // loSThaH syAtsakriyazvAtmA sAdhyo loSThopi tAdRzaH / sAdhyostu neti celloSTho yathAtmApi tathA kathaM // 349 // sAdhya meM sAdhyakA artha to hetu, pakSa, Adika anumAnAMgoMkI sAmarthya se yukta ho rahA dharma nirNIta kiyA jAtA hai / usa hI sAdhyako jo prativAdI manuSya dRSTAntameM prasaMga denekI preraNA karatA hai, usa manuSya ke Upara jinake vidyA hI dhana hai, athavA jo prakANDa tatvavettA vidvAn haiM, una karake sAdhyasamA jAti uThAnI cAhiye / vaha manuSya kahatA hai ki yadi jisa prakArakA koSTha hai, usa prakArakA AtmA prApta ho jAtA hai, to jaisA AtmA hai vaisA koSTha kyoM nahIM ho jAye ! yadi AtmA kriyAvAn hotA huA sAdhya ho rahA hai, to Dela mI tisa prakArakA kriyAvAn sAdha kiyA jAbho /
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48. tatvAthalAkavArtike yadi loSThako kriyAvAm sAdhane yogya jisa prakAra nahIM kahoge, taba to tisa prakAra AtmA bhI malA kaise kriyAvAn sAdhane yogya ho sakegA ! arthAt-nahIM / hetvAdyavayavasAmarthyayogI dharmaH sAdhyo'vadhAryate tameva dRSTAnte prasaMjayati yo vAdI tasya sAdhyasamA jAtistattvaparIkSakairudbhAvanIyA / tadyathA-tatraiva sAdhane prayukte paraH pratyavasthAnaM karoti yadi yathA koSThastathAtmA, tadA yathAtmA tathAyaM loSThaH syAt sakriya iti, sAdhyacAramA loSThopi sAdhyostu sakriyaH iti / atha loSTha kriyAvAn na sAdhyastAmApi kriyAvAn sAdhyo mA bhUta, vizeSo vA vaktavya iti / ___ nyAyabhASyakAra yahAM sAdhyakA artha yo niNIta karate haiM ki anumAnake hetu, vyApti, Adika avayavoM yA upAGgoMkI sAmarthyakA sambandhI ho rahA dharma sAdhya hai| usakA sama yAnI usa hI sAdhya kA jo vAdI dRSTAntameM prasaMga de rahA hai, tattvoMkI parIkSA karanevAle vidvAnoM karake usa vAdIke upara sAdhyasamA jAti uThAnI cAhiye / usakA dRSTAnta yoM haiM ki vahAM hI prasiddha anumAnameM AtmAke kriyAsahitapanako sAdhya karaneke liye hetukA prayoga kara cukIpara usase nyArA dUsarA vAdI pratyava. sthAnakA vidhAna karatA hai ki jisa prakArakA loSTha hai yadi usI prakArakA AtmA hai, taba to jaisA mAtmA hai vaisA yaha Deka kriyAsahita ho jAyo / dUsarI bAta yaha hai ki yadi AtmA sAdhya hai to Dela mI yatheccha isa prakAra kriyAsahita sAdhya ho jAo / aba yadi Dela kiyAvAn sAdhya nahIM hai, to AtmA bhI kriyAvAna sAdhane yogya nahIM hove / hAM, AtmA yA DelameM koI vizeSatA hoya to vaha tumako yahAM kahanI cAhiye / lajjA karane kI koI bAta nahIM hai| kathamAsAM dRSaNAbhAsatvamityAha / sAdhyasamA aura vaidharmyasamA jAtiyAM dUSaNAbhAsa haiM, yaha pahile hI samajhA diyA gayA thA / aba yaha batAo ki ina utkarSasamA Adika chala jAtiyoMko dUSaNAbhAsapanA kisa prakAra hai ! aisI ziSyakI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya nyAyamata anusAra samAdhAnako kahate haiN| dUSaNAbhAsatA tvatra dRSTAntAdisamarthanA / yukte sAdhanadharmapi pratiSedhamalabdhitaH // 350 // sAdhyadRSTAntayordhamavikalpAdupavarNitAt / vaidhayaM gavi sAdRzye gavayena yathA sthite // 351 // sAdhyAtidezamAtreNa dRSTAntasyopapattitaH / sAdhyatvAsaMbhavAcoktaM dRSTAntasya na dUSaNaM // 352 //
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 33 ye jAtiyAM samIcIna dUSaNa nahIM haiN| dUSaNasadRza dIkha rahI dUSaNAmAsa haiM / inameM dUSaNAbhAsapanA to yoM samajhA jAtA hai ki dRSTAnta AdikakI sAmarthya se yukta ho rahe athavA vipakSa meM detukI vyAvRtti karate huye pakSa meM hetukA ThaharanA rUpa samarthana aura dRSTAnta Adise yukta ho rahe samIcIna heturUpa dharmake vAdIdvArA prayukta kiye jAnepara bhI puna: sAdhya aura dRSTAntake vyAkhyAna kiye jA cuke, kevaLa dharmavikalpase to pratiSedha nahIM kiyA jA sakatA hai / gotamasUtra hai ki " kiJcitsAdharmyAdupasaMhArasiddhervaidhamrmyAdipratiSedhaH kucha thoDAsA dRSTAnta aura pakSakA vyAptisahita sAdharmya mila jAne se vAdIdvArA upasaMhArakI siddhi ho jAnese punaH prativAdIdvArA vyApti nirapekSa usake vaise hI niSedha nahIM kiyA jA sakatA hai / jaise ki gAyameM gavaya ( rojha ) ke sAtha sAdRzya vyavasthita ho jAnepara punaH kisI sAsnA dharma karake ho rahA vidharmapanA to dharmavikalpakA kucotha uThAne ke liye nahIM prApta kiyA jAtA hai / ataH utkarSasamA, apakarSasamA, varNyasamA, a samA, vikalpasamA, sAdhyasamA ye uThAye gaye dUSaNa samIcIna nahIM haiN| varNyasamA, avarNyasamA, sAdhyasamA, ye tIna jAtiyoMke asat uttarapanako puSTa karanevAlA dUsarA samAdhAna bhIM yoM hai / gautama sUtrameM likhA hai kiM " sAdhyAtidezAcca dRSTAntopapatteH" upamAna yA zAbdabodhameM vRddhavAkya yA sahaja yogyatAvaza saMketapUrvaka vAcyavAcakazaktike grAhaka vAkyako atideza vAkya kahate haiM / kevala sAdhya ke atidezase hI dRSTAntakA dRSTAntapana jaba siddha ho cukA, ataH dRSTAntako punaH sAdhyapanA asambhava hai / isa kAraNa prativAdIdvArA kahA jA cukA dRSTAntakA dUSaNa ucita nahIM hai / dRSTAntake sabhI dharma pakSameM nahIM mila jAte haiM / vRttikArake anusAra ina do sUtroMko cheU jAtiyoMmeM yA tIna jAtiyoMmeM yoM ghaTA lenA cAhiye | utkarSasamAmeM sAdhyasiddhike vaidharmya yAnIM vyAptinirapekSa sAdharmya mAtra se hI pratibAdIdvArA pratiSedha yAnIM avidyamAna dharmakA Aropa nahIM kiyA jA sakatA hai / ataH zabda meM rUpasahitapana aura ghaTameM zravaNa indriyadvArA grAhyapanA adhika nahIM dharA jA sakatA hai / anyathA prameyatvarUpa asAdhaka dharmake sAdharmyase tumhArA dUSaNa bhI asamIcIna ho jAyagA / pratiSedha ko nahIM sAdha sakegA / jaba ki anityatvake sAtha vyApya ho rahe kRtakatvase zabda meM anityapanakA upasaMhAra kara diyA hai, to aisI dazAmeM kRtakapanA to rUpakA vyApya nahIM hai / jisase ki zabda meM rUpakA bhI adhika ho jAnA ApAdana kiyA jA sake / isI prakAra apakarSa samA pratiSedha nahIM kiyA jA sakatA hai / jisase ki zabda meM rUpakA niSedha ho jAnese anityapanakA abhAva bhI ThoMka diyA jAya / yAnIM gAMThake anityapanakI bhI hAni kara dI jAya / varNyasamA meM bhI kucha sAdharmya mila jAnese samIcIna hetuse yadi sAdhyasiddhi kI jA sakI hai, to taise hetuse sahitapanA hI dRSTAntapanekA prayojaka hai / kintu pakSameM jitane vizeSaNoMse yukta hetu hoya dRSTAntameM utane sampUrNa vizeSaNoMse yukta ho rahe hetuse sahitapanA dRSTAntapanakA prayojaka nahIM hai / anyathA tumako bhI dUSaNa yogya padArthakA dRSTAnta karanA cAhiye / vaha bhI dRSTAntake 61 481
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 tattvAryazokavArtike sabhI dharmoke nahIM milanese dRSTAnta nahIM ho skegaa| ataH dRSTAntameM varNyapanekA yAnI sandigdhasAdhyasahitapanakA ApAdana karanA ucita nahIM / isI prakAra avarNyasamAmeM bhI vaidha-se yAnI nizcitasAdhyavAle dRSTAntake vaidharmya ho rahe saMdigdha sAdhya sahitapanese pakSameM pratiSedha nahIM kiyA jA sakatA hai| dRSTAntameM dekhe gaye vyAptiyukta hetukA pakSameM sadbhAva ho jAnese hI sAdhyakI siddhi ho jAtI hai| kintu dRSTAntameM varta rahe hetuke paripUrNa dharmose yukta ho rahe hetukA pakSameM sadbhAva mAnanA ucita nahIM hai / ataH AtmA, zabda, Adi pakSoMmeM dRSTAntake samAna nizcita sAdhyayuktapanakA ApAdana nahIM kiyA jA sakatA hai, jisase ki svarUpAsiddha yA AzrayAsiddha doSa ho sakeM / isI prakAra vikalpasamAmeM bhI prakaraNa prApta sAdhyake vyApya ho rahe prakRta hetuse sAdhyasiddhi jaba ho cukI hai, to usake vaidharmyase yAnI kisI eka anupayogI dharmakA kahIM vyabhicAra uThA dene mAtrase prativAdI dvArA kiyA gayA pratiSedha nahIM saMbhavatA hai / yoM kRtakatva, gurutva, anityatva, mUrttatvakA TeDA meDA milAkara cAhe jisa kisIse vyabhicAra dikhalA denese hI prakRta hetu sAdhyakA asAdhaka nahIM ho jAtA hai / ati prasaMga ho jAyagA, dekhiye / jagatmeM jo adhika Avazyaka hotA hai, usakA mUlya adhika hotA hai / kintu zarIra svasthatAke liye bhojya padArthose jala aura jalase vAyu adhika Avazyaka hai| kintu mUlya inakA uttarottara nyUna hai / bhUSaNa, vastra, annameM, bhI yahI dazA hai / tathA lokameM devadattakA svAmI devadattako mAnya hai / saMbhava hai vaha prabhu devadattake putra jinadattako bhI mAnya hoya / etAvatA jinadattako mAnanIya samajhanevAle indradattako yA indradattake choTe bhAIko bhI vaha svAmI mAnanIya hoya aisA niyama nahIM dekhA jAtA hai / laukika nAtoke anusAra jamAtAkA satkAra kiyA jAtA hai| kintu jAmAtAkA jAmAtA aura usakA bhI jAmAtA ( jamAI ) yoM trairAzika vitrike anusAra atyadhika satkAra karane yogya nahIM bana baiThatA hai / kahIM kahI to uttarottara mAnyatA baDhate bar3hate cauthI pAMcavIM koTipara jAke nAte vizeSa halakI paDa jAtI hai / jIjAkA jIjA usakA bhI jIjA punaH usakA bhI jIjA tIsarI cauthI koTipara sAlekA sAlA aura usakA bhI sAlA yA usakA bhI sAlA ho jAtA hai / tathA laDakI kI nanada aura usakI bhI nanada kahIM putravadhU ho jAtI hai| ziSyoM ke ziSya kahIM gurujIke jAmAtA bana baiThate haiM / nyAyAlayameM adhikArI devadattake sanmukha devadattake pitA ke adhika umrabALe mAnya mitrako vinIta hokara vaktavya kahane ke liye bAdhya honA par3atA hai| upakArIkA upakArI manuSya kacit prakRta manuSyakA apakAra kara baiThatA hai| bAta yaha hai ki khaNDa rUpase doSa yA guNake mila jAnepara paripUrNa rUpase vaha niyama nahIM banA liyA jAtA hai| jisase ki yoM bAdarAyaNa saMbandha ghaTAkara anekAMtika doSa ho sake / isI prakAra sAdhyasamA jAtimeM bhI pratiSedha nahIM kiyA jA sakatA hai / jaba ki vyApya hetuse pakSameM sAdhyakI siddhi ho jAtI hai, to punaH pakSa, dRSTAnta, Adika bhI isa vAdI karake nahIM sAdhe jAte haiM / yadi aisA mAnA jAyagA to kahIM bhI sAdhyakI siddhi nahIM ho sakegI / prativAdIkA dUSaNa uThAnA bhI naSTa bhraSTa ho jAvegA / vahAM bhI
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryAcantAmaNiH dUSaNakA lakSaNa aura ghaTakAvayava padoMkI siddhi karate karate ukatA jAoge / tuma dUSaNa denA bhI bhUla jAoge / varNyasamA, avarNyasamA aura sAdhyasamAmeM yaha samAdhAna bhI lAgU ho jAtA hai ki sAyake atidezase dRSTAntameM sAdhyakA atideza hai| utanese hI dRSTAntapanA bana jAtA hai / sampUrNa dharma sarvathA nahIM mila jAte haiM / anyathA pakSa, dRSTAntakA abheda ho jAyagA / ataH varNyasamA aura avarNyasamA jAti uThAnA ThIka nahIM hai / sAbhyasamAmeM sUtrapaThita dRSTAntakA artha pakSa karanA cAhiye athavA dRSTAnta hI artha banA rho| bAta yaha hai ki dRSTa nta yA sAdhyake AdhArabhUta pakSako sAdhya nahIM banAyA jAtA hai| ataH ye utkarSasamA Adika pratiSedha dUSaNAbhAsa haiN| aisA naiyAyika vakhAna rahe haiN| kriyAvAnAtmA kriyAhetuguNAzrayatvAlloSThayadityAdau dRSTAMtAdisamarthanayukte sAdhanadharme prayukta satyapi sAdhyadRSTAMtayodharmavikalpAdupavarNitAdvaidhapeNa pratiSedhasya kartumalabdheH kiNcitsaadhaadupsNhaarsiH| tadAha nyAyabhASyakAraH / "alabhyaH siddhasya ninhavaH siddhaM pa kiMcitsAdhAdupamAnaM yathA gaustathA gavaya " iti / tatra na labhyo gogavayayodharmavikalpazcodayituM / evaM sAdhanadharme dRSTAMtAdisAmarthyayukte sati na labhyaH sAdhyadRSTAMtayodharmavikalAdvaidhAt pratiSedho vaktumiti / __ AtmA kriyAvAn hai / kriyAke hetu ho rahe guNoMkA Azraya honese, DeLake samAna, yA zabda banitya hai, kRtaka honese, athavA parvata vanhimAn hai, dhUma honese, ityAdika anumAna vAkyoMmeM dRSTAnta Adi sambandhI samarthanase yukta ho rahe sAdhanadharmake prayukta hote saMte bhI sAdhya aura dRSTAntake ukta varNana kiye jA cuke vikalpase vaidharmya karake prativAdI dvArA pratiSedha kiyA jAnA nahIM prApta ho sakatA hai| kyoMki kucha eka sadharmApanake mila jAnese upasaMhAra pUrvaka sAdhyakI siddhi ho cukI hai| usI bAtako nyAyabhASyakAra vAtsyAyana " kiMcitsAdhAdupasaMhArasidhAdapratiSedhaH" isa sUtrake bhASyameM abhyase prArambha kara vaktumiti taka yoM spaSTa kahate haiM ki siddhi ho cuke padArthakA apalApa yA avizvAsa karanA alabhya hai| jaba ki kucha thoDese sadharmApanase upamAna siddha ho cukA hai / dekhiye, jaise gau hai vaisA gavaya ( rojha ) hai| isa prakAra upamAna upameya bhAva bana cukane para aura gavayake dharmokA vikalpa uThAkara punaH kucodha kisIke Upara nahIM Dhakela diyA jAtA hai / isI prakAra dRSTAnta, vyApti, pakSadharmatA pAdikI sAmarthyase yukta ho rahe sAdhya, jJApaka hetu, svarUpa dharmake prayukta ho cukanepara punaH prativAdIdvArA sAdhya aura dRSTAntake dharmavikalpase vaidhayaMkarake pratiSedha kahA jAnA prApta nahIM ho sakatA hai| sAdhyAtidezamAtrAcca dRSTAntasyopapatteH sAdhyatvAsaMbhavAt / yatra hi laukikaparIkSakANAM buddharabhedastenAviparItArthaH sAdhye'tidizyate prajJApanArtha / evaM ca sAdhyAtidezAda dRSTAnte kacidupapadyamAne sAdhyatvamanupapanAmiti / tathodyotakarogyAha / dRSTAMtaH sAdhya iti
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 tatvArtha lokavArtike mamimaasuman.rainian.anuaHamashanamratani......nieee... vacanAsaMbhavAttAvatA bhavatA na dRSTAntalakSaNaM vyajJAyi / dRSTAnto hi nAma darzanayorvihitayoviSayaH / tathA ca sAdhyamanupapannaM / atha darzanaM vihanyate tarhi nAsau dRSTAnto lakSaNAbhAvAditi / gautamasUtra hai ki " sAdhyAtidezAcca dRSTAntopapatteH " sAdhya ke atideza mAtrase dRSTAntakA dRSTAntapana bana jAtA hai / upamAna pramANase jAnane yogya padArthakI jJapti karanemeM atidezavAkya sAdhaka ho jAtA hai / jaise ki jaisI mUMga hotI hai, vaisI mudgaparNI hotI hai / aura mudgapaNIke sadRza ho rahI auSadhi viSavikArako naSTa kara detI hai / isa prakAra AptavAkya rUpa atidezadvArA avadhAraNa kara kahIM vanameM upamAnase saMjJAsaMjJIke sambandhako samajhatA huA usa auSadhiko cikitsAke liye le AtA hai athavA adhika lambI grIvAvAlA pazu UMTa hotA hai, bahuta baDI nAsikAse yukta ho rahA pazu hAthI kahA jAtA hai, aise vAkyoMko atidezavAkya kahate haiM / unakA smaraNa rakhanA paDatA hai / prakaraNa prApta sUtrameM atideza zabda hai, sAmAnyarUpase sAdhyakA atideza kara denA dRSTAntameM paryApta hai / etAvatA dRSTAntakA sAdhyapanA to asambhava hai / isa sUtrakA bhASya yoM hai ki jisa padArtha laukika aura parIkSaka puruSoM kI buddhikA abheda yAnI sAmya dikhalAyA jAtA hai, yaha dRSTAnta hai| usase viparIta nahIM ho rahA artha to samajhAneke liye sAdhyameM atideza kara diyA jAtA hai aura aisA honepara sAdhyake atidezase kisI eka vyaktikA dRSTAntapanA bana cukanepara punaH usa dRSTAntako sAdhyapanA nahIM bana sakatA hai| isI bAtako tisa prakAra udyotakara paNDita bhI yoM vizada kara kahate haiM ki jo Apa prativAdI sAdhyasamAmeM dRSTAntako hI sAdhya kaha rahe haiM, yaha ApakA kathana karanA asambhava hai / tisa prakArake kathanase hamako pratIta hotA hai ki Apane dRSTAntakA lakSaNa hI nahIM samajha pAyA hai / dekhiye, dRSTAnta nAma usakA nizcaya kiyA gayA hai jo ki laukika yA parIkSaka puruSoM karake vidhAna kiye gaye pratyakSa Atmaka darzanoMkA viSaya hoya / " dRSTaH anto yatra sa dRSTAntaH / " jaba ki darzanoM dvArA vAdI, prativAdI, sabhya puruSoM karake dRSTAnta pratyakSita ho gayA hai, to tisa prakAra usako sAdhya koTimeM lAnA asiddha hai| hAM, aba yadi dRSTAnta banAne ke liye usake peTameM ghuse huye darzanakA vighAta kiyA jAyagA arthAt-tuma yoM kaha do ki vAdIne bhale hI vahAM dharma dekha liye hoya kintu mujha prativAdIne to usameM dharmokA darzana nahIM kiyA hai, taba to hama udyotakarako kahanA paDegA ki vaha dRSTAnta hI nahIM bana skaa| kyoMki dRSTAntakA vahAM lakSaNa ghaTita hI nahIM hotA hai / vAdI, prativAdI, donoMke darzanoMkA viSayabhUta vyakti to dRSTAnta ho sakatA hai / akele vAdI dvArA dekhe gaye dharmavAn padArthako dRSTAnta nahIM mAnA jA sakatA hai / ataH prativAdIne usako dRSTAnta mAna liyA yaha usakI bhUla hai| yahAMtaka dUSaNAmAsapanese sahita ho rahI utkarSasamA Adi chaha jAtiyoMkA vicAra kara diyA gayA hai|
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH prAptyA yatpratyavasthAnaM jAtiH prAptisamaiva sA / aprAptyA punaraprAptisamA satsAdhaneraNe // 353 // yathAyaM sAdhayeddhetuH sAdhyaprAptyAnyathApi vaa| prAptyA ceyugapadbhAvAtsAdhyasAdhanadharmayoH // 354 // prAptayoH kathamekasya hetutAnyasya saadhytaa| yukteti pratyavasthAnaM prAptyA tAvadudAhRtam // 355 // aprApya sAdhayetsAdhyaM hetuzcetsarvasAdhanaH / sostu dIpo hi nAprAptapadArthasya prakAzakaH // 356 // ityaprAptyAvaboddhavyaM pratyavasthAnidarzanam / tAveto dUSaNAbhAsau niSedhasyaivamatyayAt // 357 // prAptasyApi daMDAdeH kuMbhasAdhakatekSyate / tathAbhicAramaMtrasyAprAptasyAsAtakAritA // 358 // nyAyasUtra aura bhAgyake anusAra do jAtiyoMkA lakSaNa isa prakAra hai ki hetukI sAdhya ke sAtha prApti karake jo pratyavasthAna diyA jAtA hai,vaha prAptisamA hI jAti hai / aura aprApti karake jo phira pratyavasthAna diyA jAtA hai, vaha aprAptisamA jAti hai| jaise ki parvato vahimAna dhUmAt,zadbo anityaH kRtakasvAta, ityAdika samIcIna hetukA vAdI dvArA kathana kiye jA cukanepara prativAdI doSa uThAtA hai ki yaha hetu kyA sAdhyako prApta hokara sAdhyakI siddhi karAvegA ! athavA kyA dUsare prakArase bhI ! yAnI sAdhyako nahIM prApta hokara hetu sAdhyakI siddhi karA degA ! batAo / prathama pakSa anusAra sAdhyake sAtha saMbandha ho jAnA rUpa prAptise yadi sAdhyakI siddhi mAnI jAyagI taba to sAdhya aura hetu ina donoM dharmAkA eka kALa eka sAtha hI sadbhAva ho jAnese unameM hetupana aura sAdhyapanakI koI niyAmaka koI vizeSatA nahIM Thahara pAtI hai| sAdhya aura hetu jaba donoM hI eka sthAnameM prApta ho rahe hai, to gAyake Dere aura sUdhe sIMga samAna bhalA unameMse ekako hetupanA aura dUsareko sAdhyapanA kaise yukta ho sakatA hai| vinigamanAvirahase donoM hI hetu bana jAyaMge yA donoM dharma sAdhya bana baiTheMge / jhagaDA maca jaaygaa| isa prakAra prativAdI dvArA prApti karake diye gaye pahile pratyavasthAnakA udAharaNa yahAMtaka diyA jA cukaa| aba dvitIya vikalpa anusAra aprAptisamAkA udAharaNa yo samajhiye ki vAdIkA hetu
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthokavArtike yadi sAdhyako nahIM prApta hokara sAdhyakA sAdhaka hogA taba to sabhI hetu prakRta sAdhya ke sAdhana bana baiTheMge athavA vaha prakRta hetu akelA hI sabhI sAdhyako sAdha DAlegA / isa prasaMgakA dUra karanA vAdI dvArA aprAptikA pakSa lenepara asambhava hai| lokameM bhI dekhA gayA hai ki vyaMgya padArthoM ke sAtha nahIM prApta (sambaddha ) ho rahA dIpaka una padArthoMkA prakAzaka nahIM hai / isa prakAra aprApti karake pratya sthAna denA yaha aprAptisamA jAtikA udAharaNa samajha lenA cAhiye / kintu yaha prativAdIkA uttara 1 samIcIna nahIM hai / naiyAyika kahate haiM ki vastutaH vicAranepara ye prAptisamA, aprAptisamA, donoM hI dUSaNAmAsa haiN| kyoMki isa prakAra prativAdI dvArA pratiSedha karanekA bhI pralaya ho jAvegA prativAdI dvArA kiye gaye pratiSedha meM bhI prApti aura aprAptikA vikalpa uThAkara usa pratiSedhakI asiddhi kara dI jAyagIya pratipakSako sAdhanevAle prativAdIkA hetu bhI asAdhaka ho jAyagA / bAta yaha hai ki sAdha ke sAtha prApta ho rahe bhI daNDa, cakra, kulAla, Adiko ghaTakA sAdhakapanA dekhA jAtA hai / tathA mAraNa, uccATana Adi hiMsA karma karAnevAle abhicAra maMtroMko aprApta ho kara bhI zatruke liye asAtAkA kArakapanA dekhA jAtA hai / " zatrupIDanakAmaH zyenenAbhicaret " yahAM baiThe baiThe hajAroM koza dUrake kAryoMkA maMtro dvArA sAdhya kara liyA jAtA hai| isa prakAra prApta aura aprApta sabhI padArthoMkA anvaya vyatireka dvArA kAryakAraNa bhAva niyata ho rahA hai / ataH prApti karake pratiSedha denA prativAdIkA anucita prayAsa hai / ye dUSaNa nahIM hote huye dUSaNasArikhe dUSaNAbhAsa haiM / 486 nanvatra kArakasya hetoH prAptasyAprAptasya ca daMDAderabhicAramaMtrAdezva svakAryakArito padarzitA jJApakasya tu hetoH prAptasyAprAptasya vA svasAdhyAprakAzitA coditeti na saMgatirastIti kazcit / tadasat / kArakasya jJApakasya cA'vizeSeNa pratikSepoyamityevaM jJApanArtha - svAzkArakahetuvyavasthApanasya / tena jJApakopi hetuH kazcitprAptaH svasAdhyasya jJApako dRSTo yathA saMyogI dhUmAdiH pAvakAdeH / kazcidaprApto vizleSe yathA kRttikodayaH zakaTodayasyetyapi vijJAyate / athAyaM sarvopi pakSIkRtastarhi yena hetunA pratiSidhyate sopi pratiSedhako na syAdubhayathoktadUSaNa prasaMgAdityapratiSedhastato dRSaNAbhAsAvimau pratipattavyau / yahAM naiyAyikake Upara prativAdIkI ora lenevAle kisI vizAradakI zaMkA hai ki " ghaTAdi niSpattidarzanAt pIDane cAbhicArAdapratiSedhaH " isa sUtra prApta ho rahe daNDa Adika aura aprApta ho rahe uccATaka, mAraka, pIDaka, abhicAra maMtra, cumbaka pASANa Adika ina kAraka hetuoMkA svakArya sAdhakapanA dikhalAyA gayA hai / kintu prativAdIne to svakIya sAdhya ke sAtha prApta ho rahe athavA aprApta ho rahe jJApaka hetuoM kI svakIya sAdhyakI jJApakatAkA pratiSedharUpa pratyavasthAna denekI preraNA kI thI / isa kAraNa dRSTAnta aura dASTantikI saMgati nahIM hai| hAM, yadi Apa jJApaka hetukI prApti, aprApti honepara svasAdhyaprakAzakatA dikhalAte to prativAdIkA kahanA dUSaNAbhAsa ho
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANiH sakatA thA, anyathA nahIM / isa prakAra koI kaha rahA hai / naiyAyikakoMkI borase kahA jAtA hai ki vaha unakA kahanA satya nahIM hai| kyoMki prAk asat kAryoko banAnevAlA bhale hI kAraka hetu hoya athavA satkI jJapti karAnevAlA jJApaka- hetu hoya, donoMmeM koI vizeSatA nahIM karake hamane yaha prativAdIke Upara AkSepa kiyA hai| isa bAtako samajhAne ke liye yahAM dRSTAnta dekara kAraka hetukI vyavasthA karA dI gayI hai| eka bAta yaha bhI hai ki kAraka hetu bhI vyavasthAke jJApaka ho jAte haiM / aura jJApaka hetu bhI jJaptike kAraka bana baiThate haiM / tisa kAraNase koI koI jJApaka hetu bhI prApta hokara apane niyata sAdhyakA jJApaka ho rahA dekhA jAtA hai| jaise ki agnike sAtha saMyoga sambandhako dhAranevAlA dhUma hetu yA rUpake sAtha ekArthasamavAyako dhAranevAlA rasa hetu Adika bhI agni, rUpa, Adike jJApaka haiM / tathA daizika yA kAlika vibhAga ho jAnepara koI koI hetu aprApta hokara bhI svakIya sAdhyakA jJApaka jAnA jAtA hai / jaise ki kRttikAkA udaya yaha hetu muhUrta pIche zakaTake udayakA sAdhaka ho jAtA hai / adho dezameM nadI pUrake dekhanese Upara dezameM vRSTikA anumAna aprApta hetudvArA kara liyA jAtA hai / yaha jJApaka hetuoMkI prApti aura aprAptise svasAdhyake prati sAdhakatA bhI samajha liijiyegaa| aba to dRSTAnta aura dArTAnta sarvathA viSama nahIM rhe| aba yadi prativAdIkA pakSapAta karanevAlA koI vidvAn yoM kahe ki yaha saba bhI pakSakoTimeM kara liyA jAvegA / arthAt--dhUma prApta hokara yadi agnikA prakAzaka hai, to dhUma aura agni donoMmeMse ekakA sAmyapana aura dUsarekA hetupana kaise yukta ho sakatA hai ! tathA aprApta kRtikodaya yadi rohiNI udayako sAdha devegA, to sabhI aprAptoMkA vaha sAdhaka bana baiThegA / isa prakAra yahAM bhI prAptisamA, aprAptisamA jAtiyAM uThAyI jA sakatI haiN| aba samAdhAna kartA bolate haiM ki taba jisa hetu karake vAdIko abhipreta ho rahe sAdhyakA prativAdIdvArA pratiSedha kiyA jAyagA, vaha prativAdIkA hetu bhI pratiSedha karanevAlA nahIM Thahara skegaa| kyoMki yahAM bhI prApti aura aprAptike vikalpa uThAkara donoM prakArase vaise hI dUSaNa uThA denekA prasaMga ho jaaygaa| isa kAraNa prativAdIdvArA pratiSedha nahIM ho sakA / tisa kAraNa siddha huA ki ye prAptisama aura aprAptisama donoM dUSaNAbhAsa hai| yaha vidvAnoMko samajha lenA caahiye| vaktavyaM sAdhanasyApi sAdhanaM vAdineti tu / prasaMgavacanaM jAtiH prasaMgasamatAM gatA // 359 // kriyAhetuguNopetaH kriyAvAMlloSTha iSyate / kuto hetovinA tena kasyacinna vyavasthitiH // 360 //
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 tatvAryazlokavArtike evaM hi pratyavasthAnaM na yuktaM nyAyavAdinAM / vAdinoryatra vA sAmyaM tasya dRSTAMtatAsthitiH // 361 // yathArUpaM didRkSUNAM dIpAdAnaM pratIyate / svayaM prakAzamAnaM tu dIpaM dIpAMtarAgrahAt // 362 // tathA sAdhyaprasiddhayarthaM dRSTAMtagrahaNaM mataM / prajJAtAtmani dRSTAMte tvaphalaM sAdhanAMtaram // 363 // aba prasaMgasamA jAtiko kahate haiM ki vAdIne jisa prakAra sAdhyakA sAdhana kahA hai, vaise hI sAdhanakA bhI sAdhana karanA yA dRSTAntakI bhI siddhi karanA vAdIko kahanA cAhiye, isa prakAra to prativAdI dvArA jo prasaMgakA kathana kiyA jAtA hai, prasaMgapaneko prApta huyI vaha prasaMgasamA jAti hai| usakA udAharaNa yoM hai ki kriyAke hetubhUta guNoMkA sambandha rakhamevAlA Dela kriyAvAn kisa hetuse mAnA jAtA hai ! batAo / dRSTAntakI bhI sAdhyase viziSTapane karake pratipatti karanemeM vAdIko hetu kAnA cAhiye / usa hetuke binA to kisI bhI prameyakI vyavasthA nahIM ho sakatI hai| aba nyAyasiddhAntI isa prativAdIke kathanakA asamIcIna uttarapanA batAte haiM ki nyAya pUrvaka kahanekI Teva rakhanevAle paNDitoMko isa prakAra dUSaNa uThAnA to yukta nahIM hai| kAraNa ki jisa padArthameM vAdI athavA prativAdiyoM ke vicAra sama hote haiM, usako dRSTAntapanA pratiSThita kiyA jAtA hai / aura prasiddha dRSTAntakI sAmarthyase vAdI dvArA prativAdIke prati asiddha ho rahe sAdhyakI jJapti karA dI jAtI hai / jaise ki rUpa yA rUpavAnkA dekhanA cAhanevAle puruSoMko dIpaka, bAloka AdikA grahaNa karanA pratIta ho rahA hai / kintu svayaM prakAzita ho rahe pradIpa AdikA dekhanA cAinevAle puruSoMko punaH usake liye anya dIpa. koMkA grahaNa karanA nahIM dekhA gayA hai| tisa hI prakAra ajJAta ho rahe sAdhyakI prasiddhike liye dRSTAntakA grahaNa mAnA gayA hai| kintu jisa dRSTAntakA bAtmasvarUpa sabako bhale prakAra jJAta ho cukA hai, usako anya sAdhanoMse sAdhanA to vyartha hai / yahAM AtmAke kriyAsahitapana sAdhyakI siddhi karAneke liye prasiddha DelakA dRSTAntarUpase grahaNa kiyA thaa| kintu phira usa DeLakI siddhi ke liye hI to anya jJApaka hetuoMkA vacana karanA Avazyaka nahIM hai| vAdI prativAdI donoMke samAnarUpase avivAdAspada dRSTAntako dRSTAntapanA ucita hai| usake liye anya hetu uThAnA niSphala hai| "pradIpAdAnaprasaGganivRttivattadvinivRttiH " isa nyAyasUtrake bhASyameM ukta abhiprAya hI puSTa kiyA gayA hai|
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH pratidRSTAMtarUpeNa pratyavasthAnamiSyate / pratidRSTAMtatulyeti jAtistatraiva sAdhane // 364 // kriyAhetuguNopetaM dRSTamAkAzamakriyaM / kriyAhetuguNo vyomni saMyogo vAyunA saha // 365 // saMskArApekSaNo yadvatsaMyogastena paadpe| sa cAyaM dUSaNAbhAsaH sAdhanApratibaMdhakaH // 366 // sAdhakaH pratidRSTAMto dRSTAtopi hi hetunA / tena tadvacanAbhAvAt sadRSTAMtostu hetukaH // 367 // pratidRSTAntasamA jAtikA lakSaNa yoM hai ki vAdIdvArA kahe gaye dRSTAntake pratikULa dRSTAntasvarUpakarake prativAdIdvArA jo dUSaNa uThAyA jAtA hai, vaha pratidRSTAntasamA jAti iSTa kI gayI hai| usakA udAharaNa yoM hai ki usa hI AtmAke kriyAvatva sAdhane meM prayukta kiye gaye gaye dRSTAntake pratikUla dRSTAntakarake dUsarA pratIvAdI pratyavasthAna detA hai ki kriyAke hetubhUta guNake yukta ho rahA AkAza to niSkriya dekhA gayA hai / usa hI ke samAna pAtmA bhI kriyArahita ho jaao| yadi yahAM koI paNDita usa prativAdIke Upara yo prazna kare ki kriyA karAnekA hetu ho rahA, phira AkAzakA ( meM ) kaunasA guNa hai ! batAyo to sahI / pratiSAdIkI orase ukta praznakA uttara yoM hai ki vAyuke sAtha AkAzakA jo saMyoga hai, vaha kriyAkA kAraNa guNa hai / jaise ki vega nAmaka saMskArako apekSA rakhatA huA, vRkSama vAyukA saMyoga kriyAkA kAraNa ho rahA hai| usI " vAyubanaspatisaMyoga" ke samAna vAyu mAkAzakA saMyoga hai| saMyoga dviSTha hotA hai| ataH bAkAzameM Thahara gayA / bataH nAkAzake samAna AtmA kriyAhetu guNake sadbhAva honepara bhI kriyArahita ho jaayo| aba siddhAntI kahate haiM ki yaha prativAdIkA kathana to dUSaNAbhAsa hai| kyoMki vAdIke kriyAvatva sAdhanekA koI pratibandhaka nahIM hai| pratidRSTAntako kahanevALe prativAdIne bhI koI vizeSa hetu nahIM kahA hai ki isa prakAra karake merA pratidRSTAnta to niSkriyatvakA sAdhaka hai cora vAdIkA dRSTAnta sakriyatvakA sAdhaka nahIM hai| pratidRSTAnta ho rahA AkAza yadi nikriyatvakA sAdhaka mAnA.jAyagA to vAdIkA Dela dRSTAnta bhI usa kriyAhetuguNAzrayatva hetuse sakriyasvakA sAdhaka ho jaavegaa| aisI dazAmeM usa pratidRSTAntake nirUpaNakA abhAva ho jAnese vaha Dela dRSTAnta hI heturahita ho jaao| arthAt-pratidRSTAnta jaise hetuke vinA hI svapakSakA sAdhaka hai, anyathA anavasthA hogI, taise zAnta Decha bhI kriyAvatvakA svataHsAdhaka hai| ataH mahareka hI prativAdIkA bhI raSTAnta ho jAmo 62
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49. tatvAthakokavArtike aura AtmAke kriyAvatvakA sAdhaka bana baiThe phira tumane pratidRSTAnta AkAza kyoM pakaDa rakkhA hai ! ataH yaha pratidRSTAntasamA jAti asamIcIna dUSaNa hai| " pratidRSTAntahetutve ca nAheturdRSTAntaH " isa gautamasUtrake bhASyakA abhiprAya isI prakAra hai / zrI vidyAnanda AcArya ina vArtikoMke vivaraNameM isakA dUSaNAmAsapanA vizada rItiseM UhApohapUrvaka likheMge / evaM hyAha, dRSTAMtasya kAraNAnapadezAt pratyavasthAnAcca pratidRSTAMtena prasaMgapratidRSTAMtasamau / tatra sAdhanasyApi dRSTAntasya sAdhanaM kAraNaM pratipattau vAcyamiti prasaMgena pratyayasthAna prasagasamaH pratiSedhaH tatraiva sAdhane kriyAhetuguNayogAt kriyAvAloSTha iti hetu padizyate. na ca hetumaMtareNa kasyacitsiddhirastIti / soyameva vadaddapaNAbhAsavAdI nyAyavAdinAmevaM pratyavasthAnasyAyuktatvAt / yatra vAdiprativAdinoH buddhisAmyaM tasya dRSTAMtatvavyavasthiteH / yathAhi rUpaM didRkSaNAM teSAM tadagrahaNAt / tathA sAdhyasyAtmanaH kriyAvattvasya prasidhyartha dRSTAMtasya loSThasya grahaNamabhipretaM na punadRSTAMtasyaiva prasidhdyartha sAdhanAMtarasyopAdAnaM prajJAtasvabhAvadRSTAMtatvopapatte tatra sAdhanAMtarasyAphalatvAt / .. isa hI prakAra gautama RSine nyAyadarzanameM sUtra kahA hai ki sAdhyasiddhimeM upayogI ho rahe dRSTAntake kAraNakA vizeSa kathana nahIM karanese pratyavasthAna denekI apekSA prasaMgasama pratiSedha ho jAtA hai aura pratikUla dRSTAntake upAdAnase prati dRSTAntasama pratiSedha ho jAtA hai / usa sUtrake bhASyameM vAtsyAyana vidvAnne kahA hai ki sAdhya ke sAdhaka ho rahe dRSTAntakI bhI pratipattike nimitta sAdhama yAnI kAraNa kahanA cAhiye / isa prakAra prasaMgakArake prativAdIdvArA pratyavasthAna yAnI dUSaNa uThAyA jAnA prasaMgasama nAmakA pratiSedha hai / jaise ki vahAM hI cale A rahe anumAnameM kriyA hetuguNake yogase AtmA kA kriyAvatya sAdhana karanepara loSTha dRSTAnta diyA thaa| kintu Delako kriyAvAn sAdhanemeM to koI isa prakAra hetu nahIM kahA gayA hai aura hetuke binA kisI bhI sAdhyakI siddhi nahIM ho pAtI hai / isa prakAra prativAdIkA dUSaNa hai / aba siddhAntI kahate haiM ki isa prakAra kaha rahA yaha prativAdI to prasiddha rUpase dUSaNamAsako kahanekI Teva rakhanevAlA hai| nyAyapUrvaka kahanekA svabhAva rakhanevAle vidvAnoMko isa prakAra pratyavasthAna denA samucita nahIM hai / yahAM siddhAntameM laukikaparIkSakANAM yasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAntaH" jahAM vAdI prativAdiyoMkI yA laukika jana aura parIkSaka vidvAnoM kI buddhi sama ho rahI hai, usa arthako dRSTAntapamA vyavasthita ho rahA hai / jisa prakAra ki rUpakA dekhanA cAhane vAle puruSoMko dIpaka grahaNa karanA pratIta ho rahA hai / kintu phira svayaM prakAza rahe pradIpakA dekhanA cAhanevAle una manuSyoMko anya dIpakoMkA grahaNa karanA Avazyaka nahIM hai| anyathA anavasthA ho jAyagI tisI prakAra AtmAke sAdhya svarUpa ho rahe kriyAvatvakI prasiddhi ke liye koI
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH dRSTAntakA grahaNa karanA abhISTa kiyA gayA hai| kintu phira dRSTAntakI prasiddhike liye to anya hetumoMkA upAdAna karanA Avazyaka nahIM hai| kyoMki prAyaH sabhIke yahAM prasiddha rUpase jAna liye gaye svabhAvoMko dhAranevAle arthakA dRSTAntapanA mAnA jA rahA hai| usa dRSTAntameM bhI punaH anya sAdhanoMkA kathana karanA niSphala hai / " pradIpAdAnaprasaGganivRttivattadvinivRttiH " isa sUtrake mAdhyameM ukta viSayako puSTa kiyA gayA hai| tathA pratidRSTAntarUpeNa pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamA jAtistatraiva sAdhane prayukta kacit pratidRSTAntena pratyavatiSThate kriyAhetuguNAzrayamAkAzaM niSkriyaM dRSTamiti / kA punarAkAzasya kriyAheturguNaH saMyogo vAyunA saha, sa ca saMskArApekSo dRSTo yathA pAdape vAyunA saMyogaH kALanayepyasaMbhavAdAkAze kriyAyAH kathaM kriyAheturvAyunA saMyoga iti na zaMkanIyaM, vAyunA saMyogena vanaspatI kriyAkAraNena samAnadharmatvAdAkAze vAyusaMyogasya, yavasau tathAbhUtaH kriyAM na karoti tanAkAraNatvAdapi tu pratibaMdhanAnmahAparimANena / yathA maMdavAyunAnAnaMtAnAM loSThAdInAmiti / yadi ca kriyA dRSTA kriyAkAraNaM vAyusaMyoga iti manyase tadA sarva kAraNaM kriyAnumeyaM bhavataH prAptaM / tatazca kasyacitkAraNasyopAdAnaM na prAmoti kriyAthinAM kimidaM kariSyati kiM vA na kariSyati saMdehAt / yasya punaH kriyAsamarthatvAdupAdAnaM kAraNasya yuktaM tasya sarvamAbhAti / tisI prakAra sAdhyake pratikUlako sAdhanevAle dUsare pratidRSTAnta karake pratyavasthAna denA pratidRSTAntasamA jAti hai / jaise ki vahAM hI banumAnameM AtmAke kriyAvatvako sAdhanemeM hetu prayukta kara cukanepara koI prativAdI pratikUla dRSTAnta karake pratyavasthAna uThA rahA hai ki kriyA hetuguNakA Azraya ho rahA AkAza to kriyArahita dekhA gayA hai / isa pratyavasthAtA prativAdIkA tAtparya yaha hai ki kriyAhetu guNakA Azraya ho rahA bhI bhAkAza jaise niSkriya hai, vaise hI kriyAhetuguNakA Azraya ho rahA bhAsmA bhI kriyArahita banA raho / yadi yahAM koI prativAdIke Upara yo prazna kare ki tumhAre mAne gaye pratikUla dRSTAnta AkAzameM komasA kriyAkA hetuguNa hai ! thoDA batAyo to, taba prativAdI kI orase isakA uttara yoM diyA jA sakatA hai ki vAyuke sAtha AkAzakA saMyoga ho rahA hai| aura vaha saMskArako apekSA rakhatA huA kriyAhetuguNa dekhA gayA hai| jaise ki vAyuke sAtha vRkSameM ho rahA saMyoga nAmaka guNa usa vRkSake kampanakA kAraNa hai / usI vAyuvRkSa saMyogake samAna dharmavAlA vAyuAkAza saMyoga hai| saMyoga guNa domeM rahatA hai / vRkSavAyuke saMyogane jaise vRkSameM kriyA paidA kara dI thI, usIke samAna vAyu AkAza saMyoga mI AkAzameM kriyAko utpanna karAnekI yogyatA rakhatA hai| yadi yahAM koI chAtra prativAdIke Upara punaH zaMkA kare ki tInoM kAloMmeM bhI AkAzameM
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 tattvArthazlokavArtike kriyAkA honA asambhava hai / to tumane vAyuke sAtha ho rahe AkAzake saMyogako AkAzameM kiyA sampAdanakA kAraNa bhalA kaise kaha diyA thA ? batAyo / prativAdIkI ora lekara siddhAntI samAdhAna kareM dete haiM ki yaha zaMkA nahIM karanI cAhiye / kyoMki vAyuke sAtha vanaspatikA saMyoga to vRkSameM kriyAkA kAraNa hotA huA prasiddha ho rahA hai| AkAzameM ho rahA vAyuke sAtha saMyoga bhI usa vRkSa vAyuke saMyogakA samAnadharmA hai / arthAt-dhamAna dharmavALe vRkSavAyusaMyoga aura AkAzavAyusaMyogakI jAti eka hI hai / aba yaha kaTAkSa zeSa raha jAtA hai ki usa kriyAke kAraNa saMyoga karake vRkSoM jaise kriyA ho jAtI hai, usI prakAra AkAzameM bhI usa saMyoga karake dezapte dezAntara ho jAnA rUpa kriyA kyoM nahIM ho jAtI hai ! kAraNa hai to kArya avazya honA cAhiye / isakA samAdhAna prativAdIkI orase yoM kara diyA jAtA hai ki jo vaha vAyu AkAzasaMyoga isa prakAra kriyAkA kAraNa ho cukA bhI vahAM AkAzameM kriyAko nahIM kara rahA hai, vaha to AkaraNapanase kriyAkA asampAdaka hai, yaha nahIM samajha baiThanA / kintu mahAparimANa karake AkAzameM kriyA upajanekA pratibandha ho jAtA hai / sarvatra ThasAThasa bhara rahA AkAza bhalA kahAM jAya ! arthAt-bAta yaha ki kAraNoMkA bahubhAga phalako utpanna kiye binA yoM hI naSTa ho jAtA hai| sahakArI sAmagrI milanepara yAnI anya kAraNoM kI bikakatA nahIM honepara aura pratibandhakoMke dvArA kAraNoMkI sAmarthyakA pratibaMdha nahIM honepara alpabhAga kAraNa hI svajanya kAryoko banAyA karate haiN| pratibandhakoMke A jAnepara padi kAraNoMse kArya nahIM huA to etAvatA kAraNa AkAraNa nahIM ho jAtA hai| battI, tela, diyAsalAI ye dIpakalikAke kAraNa haiM / kintu prabala vAyu ( bAMdhI ) ke calane para una kAraNoMse yadi dIpakaLikA nahIM upajasakI to etAvatA vattI, AdikI kAraNatA samULa naSTa nahIM ho jAtI hai / usI prakAra AkAzakA vAyuke sAtha ho rahA saMyoga bhI AkAzameM kriyA sampAdanakI svarUpayogyatA rakhatA hai / kintu kyA kareM ki vaha saMyoga bAkAzameM samaveta ho rahe kriyApratibandhaka parama mahAparimANa guNakarake pratibandha prApta kara diyA gayA hai| mataH phalopadhAyaka nahIM honese usa saMyogake kriyAkAraNapanakA abhAva nahIM ho jAtA hai| ataH bAkAzameM kriyAsampAdanakI yogyatA rakhanevAlA guNa vAyu AkAza saMyoga hai / pratibandhaka padArthake honese yadi vahAM kriyA nahIM upaja sake, isakA uttaradAyitva ( jimmedArI ) hama (prativAdI ) para nahIM hai / jaise ki mandavAyu karake ananta Dela, DeThI, kaMkaDiyoM, vAlukAkoMmeM kriyA nahIM ho pAtI hai| gurutva yA AdhAra Adheya donoMmeM varta rahA bhAkarSakapana dharma to kriyAkA pratibandhaka ho jAtA hai| hAM, tIna vAyu honepara ve pratibandhaka padArtha Dela AdikI kriyAko nahIM roka pAte haiN| aura yadi tuma zaMkAkAra yoM mAna baiTho ho ki AkAzameM kriyAkA kAraNa yadi vAyusaMyoga mAnA jAtA hai, to vahAM kriyA ho jAnA dIkha jAnA cAhiye / isapara hama siddhAntiyoMko yoM uttara denA hai ki taba to Apake yahAM sabhI kAraNa apanI apanI kriyAke dvArA hI anumAna karane yogya ho
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH skeNge| yaha prasaMga prApta hotA hai / aura taisA ho jAnese arthakriyAke abhilASI jIvoMke kisI eka vizeSa kAraNakA hI upAdAna karanA nahIM prApta hotA hai / cAhe koI bhI sAmAnya kAraNa hamArI abhISTa kriyAko sAdha degA / tumhAre mantavya anusAra sabhI kAraNa apanI kriyAboMko karate hI haiN| to phira laukika janoMko aneka kAraNoMmeM isa prakAra jo saMzaya ho jAtA hai ki na jAne yaha kAraNa hamArI abhISTa kriyAko karegA ! athavA nahIM karegA ! yaha sandeha kyoM huSA / hAM, nisa zaMkAkArake yahAM sabhI samarthakAraNa yA asamartha kAraNa bAvazyakarUpase yadi kriyAko karanemeM samartha ho rahe haiN| taba to cAhe kisI bhI kAraNa (asamartha ) kA grahaNa kiyA jA sakatA hai| kyoMki usake yahAM sabhI kAraNa svayogya kriyAoMko karane ke liye ucita pratIta ho rahe haiM / athavA jisa vicArazIla prativAdIke yahAM punaH kriyAko karanemeM maLe prakAra samartha honese usI vizeSa kAraNakA upAdAna karanA mAnA jAtA hai, usIke yahAM to sabhI siddhAnta ucita dIkha jAtA hai| bhAvArtha-kriyA kara denese hI kAraNapanekA nirNaya nahIM huA karatA hai| bahubhAga bIja yoM hI pIsane, khAne, bhUjane, saDane, gaLanemeM naSTa ho jAte haiM / etAvatA aMkura utpanna karanemeM una bIjoMkA kAraNapanA nahIM meTa diyA jAtA hai / vRkSoMmeM vAsoMmeM, laThThadhArI grAmINoMke hAthameM yA daNDadhArI nAgarikoMke mRdukaroMmeM DaNDA, laThiyAM, kubaDiyAM vidyamAna haiM / ye sabhI ghaTako banAne meM kAraNapanekI yogyatA - rkhtii| kintu kumhArake hAthameM lagA huA, bhoMDA DaNDA hI cAkako ghumAtA huA ghaDekA phalopadhAyaka kAraNa mAnA jAtA hai / etAvatA anya yaSTiyoMkI svarUpayogya kAraNatA dUra nahIM pheMka dI jAtI hai / vidhavA ho jAnese yuvati kulastrIkI santAna utpAdana kAraNatA nahIM mara jAtI hai| bAta yaha hai ki kriyAvoMko utpanna kareM tabhI ve kAraNa mAne jAya, yaha niyama nahIM mAnanA cAhiye / dekhiye / kisAna kinhIM aparIkSita bIjoMmeM mubIja kubIjapanekA saMzaya karate haiN| tabhI to parIkSAke liye bholAmeM thoDese bIja bokara subIja kubIjapanakA nirNaya kara lete haiM / jaba ki sabhI bIjoMmeM aGkura utpAdana kriyAkI yogyatA thI tamI to kisAnoMko saMzaya duA,male hI unameM se aneka bIja aMkuroko nahIM upajA sakeM / chAtroMko paDhAne vAlA adhyApaka uttIrNa hone yogya samajhakara bIsa chAtroMko vArSika parIkSAmeM baiThA detA hai| usameM bAraha chAtra uttIrNa ho jAte haiM / aura ATha chAtra anuttIrNa ho jAte haiN| kabhI kabhI to uttIrNa hone yogya chAtra gira jAte haiM / aura anuttIrNa hone yogya vidyArthI cATukAratAse praviSTa ho kara uttIrNa honekI bAjIko jIta kete haiN| bAta yaha ki kriyAkI yogyatA mAtrase kAraNapanekA jJAna kara liyA jAtA hai| bhaviSyameM honevAlI sabhI kriyAyeM bhalA kisa kisako dIkhatI haiN| kintu kriyAoMke prathama hI arthoMmeM kAraNapanekA avabhAsa kara liyA jAtA hai / ho, pratibaMdhakoMkA abhAva honepara aura anyasahakArI kAraNoMkI paripUrNatA honepara samarthakAraNa avazya hI kriyAko karate haiN| kintu lAkhoM kAraNoMmese sambhavataH eka hI bhAgyazAlI kAraNako uparyukta yogyatA milatI hai / zeSa
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha zloka vArtike 1 kAraNa to uttaravartI paryAyamAtrako banAkara yA jIvoMke jJAnameM avalamba kAraNa bana kara nAmamAtrake kAraNa hote huye jagatse yoM hI apanI sattAko uThA ke jAte haiN| mujha bhASA TIkAkArakA to aisA vicAra hai ki jagat ke sampUrNa padArtha apane karane yogya sabhI kriyAoMko kara hI nahIM pAte haiN| sajjana manuSya hiMsA, jhUTa, corI, mAMsabhakSaNa, kuzIla, paizUnya, apakAra Adi duSTatAoMko kara sakate haiM / duSTajIva bhI ahiMsA, satya, Adi vratoMko pAla sakate haiN| rAjA mahArAjA yA dhanapatiyoM ke yahAM na, vAina, vastra, upavana, dAsa, Adi vyartha paDe huye haiM / ve ThaluA padArtha sAdhAraNa puruSoMke kAma A sakate haiN| kintu unakI nimittakAraNa zaktiyAM bahubhAga vyartha jAtI haiM / vicchU, sAMpa, saMkhiyA, Adi viSele padArtha asaMkhya jIvoMko mAra sakate haiM / kintu sabhI apanI maraNazaktikA upayoga nahIM kara pAte haiM / bahubhAga viSayoM hI vyartha apanA khoja kho dete haiM / bana kI aneka vanaspatiyAM rogoMko dUra kara sakatI haiN| kyoM jI, kyA ve sabhI auSadhiyAM apanA pUrA kArya (jauhara dikhalAtI haiM ? mastiSka yA zarIrase kitanA bhArI kArya kiyA jA sakatA hai / kyA sabhI jIva una kAryoMko kara DAlate haiM ? " maratA kyA na karatA " ghiranepara yA kisIse laDanekA avasara Anepara mRtyu se bacane ke liye jIvanapara khelakara manuSya bahuta puruSArtha kara jAtA hai / kintu sadA vyavahAra meM usase cauthAI yA AThavAM bhAga bhI puruSArtha karaneke liye nAnIkI smRti A jAtI hai| sabhI agniyAM, bijakiyAM, tejAva, ye zarIrako jalA sakate haiN| sabhI pAnI pyAsako bujhA sakate haiM / sabhI sone, cAMdI, khAMDake jUte yA cUlhe bana sakate haiN| sabhI udAra puruSa tucchatA karanepara uttara sakate haiN| sabhI yuvA, strI, puruSa, vyabhicAra kara sakate haiN| sabhI dhanADhya puruSa ina dIna sevakoM ke nindha kAryako kara sakate haiM / kintu inameMse kitane atyalpa kAraNa apane yogya kAryoMko kara pAte haiM isa bAtako Apa saralatAse samajha sakate haiN| eka adhyApaka malla, sevaka, yA ghoDA apanI pUrI zaktiyoM kA vyaya nahIM kara detA hai / siddhAnta yaha nikalatA hai ki sabhI kAraNoMkA nirNaya pIche honevAlI kriyAoMse hI nahIM karanA cAhiye / prakaraNa meM prativAdIkI orase yaha kahanA ucita pratIta hotA hai ki AkAzameM kriyA ho jAnekA kAraNa vAyu AkAza saMyoga vidyamAna hai / kintu mahAparimANase kriyAkA pratibandha ho jAnese kriyA nahIM ho pAtI hai / jaise ki baDI zilAmeM adhika gurutvase pratibandha ho jAne ke kAraNa mukkakA saMyoga vicArA saraka jAnA, girajAnArUpa kriyAko nahIM paidA kara sakatA hai / kriyA karanekI svarUpayogyatA sabhI samartha asamartha, kAraNoMmeM mAnanI cAhiye / kAraNoM meM yogyatA dekha lI jAtI hai / bhaviSya meM honevAle phaloMkA alpajJoMko pratyakSa nahIM ho jAtA hai / 494 atha kriyAkAraNavAyuvanaspatisaMyogasadRzo vAyvAmAkAzasaMyogonyazcAnyat kriyAkAraNamiti manyase, tarhi na kazviddheturanaikAMtikaH syAt / tathAhi / anityaH zabvo'mUrtasvAtsukhAdivadityatrAmUrtatvahetuH zanyonyazcAkAze tatsadRza iti kathamasyAkAzenAnaikAM
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 195 . tikatvaM sarvAnumAnAbhAvAprasaMgazca bhavet, anumAnasyAnyena dRSTasyAnyatra dRzyAdeva pravartanAt / na hi ye dhUmadharmAH kvacidame dRSTAsta eva dhUmAMtareSvapi dRzyate tatsadRzAnAM darzanAt / tato'nena kasyacidetoranaikAMtikatvamicchatA kacidatumAnAtmavRttiM ca svIkurvatA taddharmasadRzastaddharmonumaMtavya iti kriyAkAraNavAyuvanaspatisaMyogasadRzo vAyvAkAzasaMyogopi kriyAkAraNameva / tathA ca pratidRSTAntenAkAzena pratyavasthAnamiti prtidRssttaantsmprtissedhvaadinobhipraayH| aba yadi koI yoM kaheM ki yaha vAyukA AkAzake sAtha ho rahA saMyoga to kriyAke kAraNa vAyuvanaspati saMyogase kevala sAdRzya rakhatA hai / vastutaH bhinna hai| kriyAkA kAraNa ho rahA saMyoga nyArA hai| aura kriyAko nahIM karane vAlA saMyoga bhinna hai / ina donoM saMyogoMkI eka jAti nahIM hai / ataH prativAdIdvArA pratikUla dRSTAnta huye niSkriya AkAza karake pratyavasthAna denA ucita nahIM dIkhatA hai / siddhAntI kahate haiM ki yadi isa prakAra mAnoge taba to koI bhI hetu anaikAntika hetvAmAsa nahIM ho sagegA / isI bAtako dRSTAnta dvArA yoM spaSTa samajha lIjiye ki zabda ( pakSa ) anitya hai ( sAdhya ), amUrta honese ( hetu ) sukha, ghaTa, icchA, bhAdike samAna ( anvaya dRSTAnta ) isa anumAnameM diye gaye amUrtatva hetukA vyabhicArasthala AkAza mAnA gayA hai / kintu tumhAre vicAra anusAra yoM kahA jA sakatA hai ki zabdameM varta rahA amUrtasva hetu minna hai / aura AkAzameM usa amUrtasvake sadRza dUsarA mitra amUrtatva varta rahA hai| aisI dazAmeM isa amUrtatva hetukA AkAzakarake vyabhicArIpanA kaise batAyA jA sakatA hai ! vahI zabdaniSTha amUrta yadi AkAzameM raha jAtA, taba to vyabhicAra diyA jA sakatA thaa| tumane jaise vAyuvRkSa saMyoga aura ghAyu AkAza saMyoga inakI nyArI nyArI jAti kara dI hai, vaise hI amUrtatva bhI bhinna bhinna haiM, to phira kevala zabdameM hI varta rahA vaha amUrtatva vipakSameM nahIM ThaharA / ataH vyabhicArahetvAbhAsa jagatse uTha jAyagA / zabdajanya zAbdabodha ( zrutajJAna ) bhI nahIM ho skeNge| " vRttirvAcAmapara sadRzI " vacanoMkA pravRttivyavahAra dUsare zabdoMke sAdRzyapara nirbhara hai| kintu tumhAre mantavya anusAra upAlambha diyA jA sakatA hai ki saMketakAlakA zabda nyArA hai / aura vyavahArakAlakA zabda usake sadRza ho rahA sarvathA bhinna hai / aisI dazAmeM zabdoMke dvArA vAcya arthako pratipatti honA durUha hai / tumhAre yahAM sabhI anumAnoMke abhAvakA prasaMga ho jaavegaa| anumAna to sAdRzyase hI pravartatA hai| anyake sAtha vyApti yukta dekhe huye padArthakA anyatra darzanIya ho jAmese hI anumAna kA pravartana mAnA gayA hai| rasoIgharameM agni aura dhUma nyAre haiM, tathA parvatameM ve bhinna haiN| phira bhI sAdRzyakI zakkise parvatameM varta rahe dhUmakarake anikA anumAna kara liyA jAtA hai| jo hI dhuMeke tRNasambandhapina pattesambandhIpanA banakaTIsambandhIpana, kaMDAsambadhIpana Adika dharma kahIM rasoI ghara,
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAthalAkavArtike aghihAnA Adi meM varta rahe dhUmameM dekhe jAte haiN| ve hI dhUmake dharma to dUsare dhUoMmeM yAnI pakSa ho rahe parvata Adike dhUmoMmeM bhI nahIM dekheM jA rahe haiM / hAM, una mahAnasa dhUma dharmoke samAna ho rahe anya dharmokA hI parvata Adike dhUmoMmeM darzana ho rahA hai| tumhAre vicAra anusAra mahAnasIya dhUmose hI agnikA anumAna kiyA jA sakatA hai / sadRza padArthIko tuma sarvathA bhinna jAtivAlA mAnate ho aura mahAnasameM agnikA pratyakSajJAna hI ho rahA hai| ataH sAdRzya yA ekajAtivAn kI mittipara pravartanevAle sabhI anumAnoMkA abhAva ho jAvegA / isa dazAmeM tumhAre yahAM hetu vyabhicArI nahIM bana sakA aura anumAna jJAnakI pravRtti mI nahIM ho skii| aba yadi yaha yA tuma kisI eka prameyatya, agni, Adi hetuoMke anekAntikapanako cAhate ho aura kahIM agni AdimeM anumAna jJAnase pravRtti honeko svIkAra karate ho to siddhAntI kahate haiM ki taba to isa (tuma) bhaLe mAnuSa paNDitakarake usa sajAtIya padArthake dharmoke sadRza hI anya una sajAtIya padArthoke dharma savinaya svIkAra karane par3eMge / aisA honepara kriyAke kAraNa ho rahe vAyu vanaspati saMyogake samAna jAtivAlA hI vAyu AkAzasaMyoga bhI kriyAkA kAraNa hI hai| aura taisA ho jAnepara pratikUla dRSTAnta ho rahe AkAza karake prativAdI dvArA vAdIke Upara pratyavasthAna uThAyA jA sakatA hai| aisA pratidRSTAnta samapratiSedhako kahanevAle jAti vAdIkA abhiprAya hai| sa caayuktH| pratidRSTAntasamasya dUSaNAbhAsatvAt prakRtasAdhanApatibaMdhitvAttasya, pratiSTAnto hi svayaM hetuHsAdhakA sAdhyasya na punaranyena hetunA tasyApi dRSTAMtAMtarApekSAyAM dRSTAMtAMtarasya vA pareNa hetunA sAdhakatve parAparadRSTAMtahetuparikalpanAyAmanavasthAprasaMgAt / tathA dRSTAntopi na pareNa hetunA sAdhakaH proktAnavasthAnuSaMgasamAnatvAttato dRSTAntepi patiraSTAnta iva hetuvacanAbhAvAdbhavato dRSTAntostu hetuka eva / ____ nyAyasiddhAntI aba ukta jAtikA asat uttarapanA batAte haiM ki prativAdI dvArA vaha prati dRSTAntasama pratiSedha uThAnA to samucita nahIM hai / kyoMki pratidRSTAntasamA jAti to samIcIna dUSaNa nahIM hotI huI dUSaNasadRza dIkha rahI dUSaNAbhAsa hai / vaha prakaraNa prApta sAdhanakI pratibaMdhikA nahIM ho sakatI hai| prakRtake sAdhanako bigADatA nahIM hai / vaha dUSaNa nahIM hai / kisI manuSyakI suMda. ratAko anya puruSakA kANApana nahIM bigADa detA hai / bagiyAmeM upaja rahe nIvakA kaDulApana borI meM rakhI huI khANDake mIThepanakA pratibaMdhaka nahIM hai| prativAdI dvArA diyA gayA pratidRSTAnta AkAza to dUsare kisIkI nahIM apekSA kara svayaM hI nityatva sAdhyakA sAdhaka mAnA jAyagA / punaH anya hetu karake to vaha pratidRSTAnta sAdhyakA sAdhaka nahIM hai / anyathA usa anya sAdhyasAdhaka dRSTAntarUpa hetuko bhI dRSTAntoMkI apekSA ho jAnepara usa anya dRSTAntako bhI tIsare, cauthe, Adi minna bhinna dRSTAntarUpa hetuoM karake sAdhakapanA mAnate mAnate uttarottara dRSTAntasvarUpa hetuoMkI kalpanAbokA cAroM orase parivAra baDhate saMte anavasthA doSakA prasaMga hogA / ataH pratidRSTAnta svataH hI
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sAdhvakA sAdhaka hai / tisI prakAra dRSTAnta Dela bhI dUsare hetu yA dRSTAMta karake sAdhyakA sAdhaka nahIM hai| kiMtu svataH sAmArthyase anityatvakA sAdhaka hai / anyathA pahile maLe prakAra kaha dI gayI anavasthAkA prasaMga samAna rUpase lAgU ho jAyagA / tisa kAraNa prativAdIke ho rahe Apake kahe gaye AkAza dRSTAMtameM jaise usake samarthaka hetukA kathana karanA Avazyaka nahIM hai, usI prakAra vAdIke dRSTAntameM bhI hetu vacanakI AvazyakatA nahIM hai / ataH Apake yaho vaha Deka bhI sAdhakakA hetu hI ho rahA machA dRSTAnta ho jaao| jaba prativAdIne Delako dRSTAnta svIkAra kara liyA to prativAdI Akazako aba pratidRSTAnta nahIM banA sakatA hai| " pratidRSTAntahetutve ca nAheturdRSTAntaH " isa sUtrake bhASyameM mASyakAra kahate haiM ki pratidRSTAntako kahanevAle prativAdIne koI vizeSa hetu to kahA nahIM hai ki isa prakArase merA pratidRSTAnta AkAza to AtmAke nikriya sAdhyakA sAdhaka hai / aura bAdIkA Dela dRSTAnta AtmAke sakriyatvakA sAdhaka nahIM hai / isa prakAra pratidRSTAnta hetupane karake vAdIkA dRSTAnta bahetuka nahIM hai| yaha sUtra Abhimata sadha jAtA hai| kintu vaha prativAdIkA dRSTAnta ahetuka kyoM nahIM hogA / jaba ki bAdIke sAdhakakA usase niSedha nahIM kiyA jA cukA hai| ataH aise yukti rahita dUSaNa uThAnA prativAdIkA uttara prazasta nahIM hai| tadAhodyotakaraH / pratidRSTAntasya hetubhAvaM pratipapadyamAnena dRSTAMtasyApi hetubhAvobhyupagaMtavyaH / hetubhAvazca sAdhakatvaM sa ca kathamaheturna syAt / yadyapratiSidaH syAt apati sidazcAyaM saadhkH| ___usI bAtako udyotakara paNDita yoM kaha rahe haiM ki apane pratidRSTAntako sAdhyakI hetutArUpase samajha rahe prativAdIkarake vAdIke dRSTAntako bhI svasAdhyakI hetutA svIkAra kara lenI cAhiye / hetubhAva ho to sAdhyakA sAdhakapana hai| vaha bhalA anya kAraNoMkI apekSA rakhe binA hI Ahetu kyoM nahIM hogA ! arthAt-vAdIkA dRSTAnta yA hetukI nahIM apekSA rakhatA hudhA prakRta sAdhyakA sAdhaka ho jAtA hai| yadi yaha prativAdIke dRSTAntase pratiSiddha nahIM huA hai, jaba bAla bAla baca gayA hai to apratiSiddha ho rahA yaha AtmAke sakriyatvakA sAdhaka ho hI jAyagA / aisI dazAmeM prativAdIkA uttara samIcIna nahIM hai| kiM ca, yadi tAvadevaM brUte yathAyaM tvadIyo dRSTAMto loSThAdistathA madIyoppAkAzAdiriti tadA dRSTAMtasya loSThAderabhyupagamAna dRSTAntatvaM vyAghAtatvAt / pratidRSTAntasamake dUSaNAbhAsapanameM dUsarI upapatti yaha bhI hai ki yaha jAtivAdI yadi nirlajja hokara pahile hI isa prakAra spaSTa kaha baiThe ki jisa prakAra yaha terA ( vAdIkA ) Dela, golI Adi dRSTAMta hai, tisI prakAra merA (prativAdIkA ) bhI AkAza, cumbakapASANa, kAla, bhAdika dRSTAnta hai| yoM kahanepara to siddhAntI kahate haiM ki taba to prativAdIne loSTha, golA Adi dRSTAntoMko 63
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 tattvArtha zlokavArtike samIcIna dRSTAntapanase svIkAra kara liyA hai| aisI dazAmeM AkAza Adiko pratipakSakA sAdhaka dRSTAntapanA nahIM bana sakatA hai| kyoMki isameM vyAghAta doSa AtA hai / "parvato vanhimAn dhUmAt" yahAM rasoI gharako baDhiyA anvaya dRSTAnta mAna rahA paNDita sarovarako anvayadRSTAnta nahIM kaha sakatA hai| rasoI gharako dRSTAnta kahate hI sarovarake anvayadRSTAntapanakA vighAta ho jAtA hai| phira bhI calAkara sarovarako anvayadRSTAnta yadi kaha degA to usake Upara vyAghAta doSa lAgU ho jAyagA / jaise ki kisI puruSako manuSya kahakara usako amanuSya kahanevAleke Upara prahake samAna vyAghAta doSa laga baiThatA hai / usI prakAra sAdhya siddhimeM anukUla, pratikUla, ho rahe Dela, yA AkAzamase ekakA dRSTAntapanA svIkAra kara cukanepara bace huye dUsarekA adRSTAntapana hI siddha ho jAtA hai / eka sAtha anukUla, pratikUla, donoMke samIcIna dRSTAntapanakA to virodha hai / jaba ki yahAM jaisA terA dRSTAnta hai, vaisA merA dRSTAnta hai / yaha prativAdIne svamukhase kaha diyA hai| etA. vatA usane vAdIke dRSTAntako aMgIkAra kara liyA hai / aisI dazAmeM prativAdI aba pratikULa dRSTAntako kathamapi nahIM bola sakatA hai / vyAdhAta doSa usake mukhako masosa devegaa| athaivaM brUte yathAyaM madIyo dRSTAntastathA tvadIya iti tathApi na dRSTAntaH kazcita vyAghAtAdeva dRSTAntayoH parasparaM vyASAtaH samAnabalatvAt / tayoradRSTAntatve tu / pratidRSTAntasya hyadRSTAntatve dRSTAntasyAdRSTAntatvavyAghAtaH pratidRSTAntAbhAve tasya dRSTAntatvo. papatteH dRSTAntasya cAdRSTAntatve pratidRSTAntasyAdRSTAntatvavyAghAtaH dRSTAntAbhAve tasya prati dRSTAntatopapatteH / na cobhayodRSTAMtatvaM vyAghAtAditi na pratidRSTAntena pratyavasthAnaM yuktaM / siddhAntI hI kahate haiM ki aba yadi prativAdI isa prakAra kaha baiThe ki jaisA yaha AkAza merA dRSTAnta hai, usI prakAra tujha vAdIkA Dela dRSTAnta hai / yoM kahanepara bhI vyAghAtadoSa mAtA hai / ataH to bhI donoMmeMse koI dRSTAnta nahIM ho sakatA hai| bAta yaha hai ki pahile prativAdIne jaisA terA dRSTAnta hai, vaisA merA dRSTAnta hai, yoM kahA thA aura aba jaise merA dRSTAnta hai, vaise terA dRSTAnta hai, isa prakAra kahA hai / yoM kaha denepara pahilA diyA huA vAdIke pakSako puSTa karanevAlA vyAghAtadoSa to nirbala par3a jAtA hai / to bhI kyA huA / vyAghAta doSa tadavastha rahegA / AmAke kriyAvatvako sAdhanemeM pratikUla ho rahe apane AkAza dRSTAntako samIcIna dRSTAnta kaha rahA prativAdI punaH lage hAtha kriyAvattva sAdhane meM anukUla ho rahe vAdIke Dela dRSTAntako dRSTAnta nahIM kara sakatA hai / yadi kaha degA to pUrvAparaviruddha kathana karanese isameM vyAghAta doSa AtA hai| athavA " yathAyaM madIyo na dRSTantastathA tvadIyopIti " aisA pATha honepara para yoM artha kara lenA ki jaise AtmAke kriyArahitapanako sAdhanemeM merA AkAza dRSTAnta prayojapha nahIM haiM, usI prakAra tuma vAdI kA koI DeDha dRSTAnta bhI AtmAke kriyAvasvakA prayojaka nahIM hai / siddhAntI kahate haiM ki to vyAghAta
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH doSa ho jAneke kAraNa hI koI dRSTAnta nahIM ho sakatA hai| kyoMki dRSTAnta bhI inakA samAnavala sahitapanA honeke kAraNa paraspara meM "sundaupasunda" nyAya anusAra vyAghAta aura pratidRSTAMta jAyagA, jaise ki yahAM ghaTa nahIM aura aghaTa bhI nahIM, aisA kahanepara vyAghAta hai / satkA niSedha karate hI usI samaya asatukA vidhAna ho jAtA hai / aura asatkA niSedha karanepara usI samaya satkI vidhi ho jAtI hai / parasparaviruddha ho rahe do dharmokA yugapat niSedha karanA asaMbhava hai / kyoMki vyAghAta doSa muMha phADe khaDA huA hai / viruddha ho rahe DeTha, AkAza, ina donoMmeM eka sAtha hI dRSTAntapanA nahIM bana pAtA hai / pratidRSTAnta AkAzako adRSTAnta mAnanepara usI samaya Dela dRSTAntake adRSTAntapanAkA vyAghAta ( nirAkaraNa ) ho jAtA hai / kyoMki AkAzakA pratidRSTAntapanA niSedha kiye jAnepara usa Delako dRSTAntapanA sulabharIti se sagha jAtA hai / ghaTarahitapanakA pratyAkhyAna kara dene se sahitapanA sulabhatayA rakSita ho jAtA hai / tathA Dela dRSTAntakA adRSTAntapanA mAna cukane para punaH pratidRSTAnta AkAzake adRSTAntapana kathana karanemeM vyAghAta doSa AvegA, kyoMki Delako dRSTAnta panA nahIM banane para usI samaya usa AkAzako pratidRSTAntapanA yuktisiddha ho jAtA hai| AkAza aura Dela donoMkA dRSTAntapanA to vyAghAtadoSa ho jAnese nahIM bana pAtA hai / isa kAraNa prativAdIko pratidRSTAnta AkAza karake pratyavasthAna uThAnA samucita nahIM hai / ataH yaha pratidRSTAntasamA jAti kahanA prativAdIkA samIcIna uttara nahIM hai / kAraNAbhAvataH pUrvamutpatteH pratyavasthitiH / yAnutpattyA parasyoktA sAnutpattisamA bhavet // 368 // zadvo vinazvaro martyaprayatnAnantarodbhavAt / kadaMbAdivadityukte sAdhane prAha kazcana // 369 // prAgutpatteranutpanne zadve'nityatvakAraNaM / prayatnAnaMtarotthatvaM nAstItyeSo'vinazvaraH // 370 // zAzvatasya ca zabdasya notpattiH syAtprayatnataH / pratyavasthetyanutpattyA jAtirnyAyAtilaMghanAt / / 371 // utpannasyaiva zabdasya tathAbhAvaprasiddhitaH / prAgutpatterna zabdostItyupAlaMbhaH kimAzrayaH // 373 // 199
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 tatvArthazlokaSArtike sata eva tu zabdasya prayatnAnaMtarotthatA / kAraNaM nazvaratvesti taniSedhastataH katham // 373 // utpattike pahile tAla Adi kAraNoM ke abhAvase jo anutpatti karake pratyavasthAna uThAyA jAtA hai, yaha dUsare prativAdIkI anutpattisamA nAmakI jAti kahI gayI samajhanI cAhiye / jaise ki zaddha ( pakSa ) vinAzasvabhAvavAlA hai ( sAdhya ), manuSyake prayatna dvArA avyavahita uttara kALameM utpatti. vAlA honese ( hetu ) kadaMba vRkSa, khaDuA, ghaDA, kapaDA Adike samAna (anvaya dRSTAnta ), yoM vAdI dvArA sAghama karanepara koI eka prativAdI bhATopa sahita kahatA hai ki utpattike pahile nahIM utpanna ho cuke zadbameM anityapanekA kAraNa prayatna anantara upajanA to nahIM hai| isa kAraNa yaha zabda avinazvara ( nitya ) ho gayA arthAt-utpattike pahile jaba zadvakA koI utpAdaka kAraNa hI nahIM hai,to akAraNavAn zabda nitya siddha ho gayA aura aisI dazAmeM nitya ho rahe zankI prayatna dvArA utpatti nahIM ho sakatI hai, isa prakAra yaha anutpatti karake dUSaNa uThAnA anutpattihamA jAti hai| siddhAntI kahate haiM, jo ki asat uttara hai dUSaNAbhAsa hai| kyoMki prativAdIne nyAyamArgakA adhika ullaMghana kiyA hai / kAraNa ki utpanna ho cuke hI dharmI ho rahe zabdake tisa prakAra prayatna anantara bhavana athavA utpattisahitapana ye dharma prasiddha ho rahe sambhavate haiM / jaba ki utpattike pahile zaddha hI vidyamAna nahIM hai, to yaha prativAdIkA anutpatti rUpakarake ulAhanA denA kisa adhikaraNameM ThaharegA ! vidyamAna ho rahe hI zabdake to nAzazIla sahitapanameM kAraNa ho rahA prayatnanaMtara utpAda honA hetu siddha hai / tisa kAraNase usa nazvaratvakA pratiSedha prativAdI dvArA kaise kiyA jA sakatA hai ? yAnI ukta dUSaNa uThAnA sarvathA anucita hai| utpatteH pUrva kAraNAbhAvato yA pratyavasthitiH parasyAnutpattisamA jAtiruktA bhavat "prAgutpatteH kAraNAbhAvAdanutpattisama " iti vacanAt / tadyathA-vinazvaraH zandaH puruSaprayatnodbhavAt kadaMbAdivadityukte sAdhane savi para evaM bravIti prAgutpatteranutpane zande vinazvaratvasya kAraNaM yatprayatnAnaMtarIyakatvaM tannAsti satoyamAvinazvaraH, zAzvatasya ca zabdasya na prayatnAnaMtaraM janmeti seyamanutpatyA pratyavasthA dUSaNAbhAso nyAyAtisaMghanAt / utpannasyaiSa hi zabdadharmiNaH prayatnAnaMtarIyakatvamutpattidharmakatvaM vA bhavati, nAnutpannasya prAgutpatteH zabdasya cAsatve kimAzrayoyamupAlaMbhaH / na ayamanutpanno'sava zanda iti vA prayatnAnaMtarIyaka iti vA anitya iti vA vyapadeSTuM zakyaH / zabde tu siddhameva prayatnAnaMtarIyakatvaM kAraNaM nazvaratve sAdhye tataH kathamasya pratiSedhaH /
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sAdhanake baGga ho rahe pakSa, hetu, dRSTAntoMkI utpattike pahile mAyake vApaka kAraNakA abhAva ho nAnese bo dUsare prativAdIke dvArA pratyavasthAna uThAyA jAtA hai, vaha usakI anutpattimamA jAti kaha dI jAvegI / gautamaRSine nyAyadarzanameM aisA hI mULasUtra kahA hai ki utpattike pahile kAraNa kA amAva dikhalA denese anutpattisama nAmakA pratiSedha hai / usI bAtako nyAyabhASya anusAra udAharaNasahita spaSTa yoM kaha dete haiM ki zabda ( pakSa ) vinAza svabhAvavAn hai ( sAdhya) puruSake kaMTha, tAla, abhyantara prayatna, bAhya prayatna Adi vyApAroMkarake utpanna honA ho jAnese (hetu)| kadamba yA kaTaka, keyUra, ghaDA, Adi ke samAna (dRSTAnta) isa prakAra vAdIkarake sAdhyakA sAdhana kara cukanepara prativAdI isa DhaMgase bolatA hai ki utpattise pahile nahIM utpana ho cuke zabdameM vinazvarapanekA kAraNa jo prayatnAnaMtarIyakatva kahA thA vaha vahAM nahIM hai| tisa kAraNase yaha zabda avinAzI prApta hunA aura avinAzI nitya ho rahe zabdakI punaH puruSaprayatna ke avyavahita uttara kAlameM utpatti hotI nahIM hai| isa kAraNa anutpattikarake dUSaNa denA anutpatti pratiSedha hai| aba nyAyasiddhAntI kahate haiM ki so yaha anutpattikarake dUSaNa uThAnA to prativAdIkI orase dUSaNa nahIM hokara dUSaNA bhAsa uThAnA samajhA jAtA hai / kyoMki aisA kahanevAle prativAdIne nyAyamArgakA ati adhika ullaMghana kara diyA hai / gautama sUtra " tathAmAvAdutpannasya kAraNopapattena kAraNapratiSedhaH " ke anusAra samajhameM A jAtA hai / kAraNa ki utpanna ho cuke hI dharmavAn zabdake prayatnAntarIyakatva athavA utpattidharmakatva, ye dharma sambhavate haiN| nahIM utpanna huye zabdake koI dharma nahIM ThaharatA hai / " sati dharmiNi dharmANAM mImAMsA syAt " / utpattike pahile jaba zabda hai hI nahIM to yaha prativAdIkarake ulAhanA kisakA Azraya kara diyA jA rahA hai ! tisa prakAra utpana ho cuke hI padArthako zabda kahA jAtA hai| yaha zabda utpatti nahIM honepara to sat hI nahIM hai| anuspanna zabda asat hI hai, jo bazvaviSANake samAna asat padArtha hai| vaha zabda hai, isa prakAra athavA prayatnAntarIyaka hai, isa prakAra athavA anitya hai, isa prakAra vyavahAra karane yogya nahIM hai / jIvitake saba sAthI yA sahAyaka haiM / nahIM paidA huye yA mara cukemeM koI dharma vidhamAna ho rahA nahIM kahA jAtA hai| hAM, zabdake upaja jAnepara to nazvarapane sAdhyameM jJApaka kAraNa ho rahA prayatnAntarIyakatva hetu siddha hI hai / tisa kAraNa punaH isakA pratiSedha bhalA prativAdI dvArA kaise kiyA jA sakatA hai ! utpattike pahile padArthameM hetuke nahIM Thaharanese hesvasiddhi nahIM ho jAtI hai| anyathA tumhAre (prativAdaki) hetukA mI kahIM amAva ho jAnese aniddhi ho jAyagI / isI prakAra pakSa,dRSTAnta bAdikI siddhi bhI ho jAtI hai| AtmalAbha karanepara hI saba guNa gAye jAte haiN| kadAcita sAdhyake sAtha vahA~ hetukA sadbhAva ho jAnese hI dRSTAntapanA bana jAtA hai| isI prakAra hetu AdikoMkA jaba kabhI pakSameM Thahara jAnese hI hetu bAdipanA sadha jAtA hai| pakSameM sarvatra, sarvadA, hetu bhAdikake sadbhAvakI apekSA nahIM rakhanI cAhiye / ataH zadoM vinazvarapanA sAdhya karanepara vAdIkA
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 tatvArtha ko vArtike prayatnAntarIyakatva hetu samIcIna hai / prativAdI dvArA usakA pratiSedha nahIM ho sakA hai| bhale prakAra cala rahe vRSabhameM Ara cubhonA anyAya hai / kiM cAyaM hetupako na punaH kArako jJApake ca kArakavatmatyavasthAnamasaMbaddhameva / jJApakasyApi kiMcitkurvataH kArakatvameveti cet na, kriyAhetoreva kArakatvopapatteranyathAnupapattiriti hetorjJApakatvAt / kArakatA hi vastutpAdayati jJApakastUtpannaM vastu jJApayatItyasti vizeSaH kArakavizeSe vA jJApake kArakasAmAnyavatpratyavasthAnamayuktaM / | kriyAoM ke saMpAdaka dUsarI bAta hama siddhAntIko yaha bhI kahanI hai ki yaha prayatnAnantarIyakatva hetu jJApaka hetu hai / yaha kAraka hetu to nahIM hai, to phira jJApaka hetumeM kArakahetuke samAna athavA kAraka sAdhanoM meM saMbhavanevAle dUSaNoMkA uThAnA asaMgata hI hai / arthAt utpattike pUrvameM zadva nahIM hai / ataH prayatnajanyatva nahIM Thahara pAyA / ye saba avyApti, anvaya vyabhicAra, Adika to kAraka hetuoM ke doSa haiN| jJApaka hetuoMke doSa to vyabhicAra, viruddha, Adika haiM / jJApakake prakaraNameM kArakoM ke doSa uThAnA pUrvApara sambandhakI ajJatAko hI prakaTa kara rahA hai| yadi yahAM koI yoM kahe ki jJApaka hetu bhI kucha na kucha sAdhyako sAdhanA, anumAna jJAnako upajAnA, hetujJapti karAnA, Adi kAryako kara hI rahA hai / ataH jJApaka hetuko bhI kArakapanA ApAtataH siddha ho hI jAtA hai / aba siddhAntI kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki hetuko hI kArakapanA yuktisiddha hai / aura anyathA anupapatti ho jAne se yAnI sAdhyake binA hetuke sadbhAvakI asiddhi ho jAnese hetukA jJApakapanA vyavasthita hai / kArakapanA to prAk asat ho rahI vastuko utpanna karAtA hai aura jJApaka to utpanna ho cukI vastu kA jJAnamAtra karA detA hai| isa prakAra ina daMDa Adi karake aura dhUma Adi jJApaka hetuoMkA aMtara mAnA gayA hai / athavA Apake kathanAnusAra kucha na kucha kriyA kara denese jJApaka hetuko vizeSa jAtikA kAraka hetu mAna bhI liyA jAya to bhI sAmAnya kArakoMmeM sambhavanevAle pratyavasthAnako vizeSa kAraka hetumeM uThAnA ucita nahIM hai| vizeSa padArtha meM sAmAnyake doSa nahIM lAgU hote haiM / ataH utpatti ke pahile zabda meM anityatvakA sAdhaka prayatnAntarIyakatva hetu nahIM rahA, yaha doSa avatara ucita nahIM hai / kiM ca prAgutpatteraprayatnAnaMtarIyako anutpattidharmako vA zabda iti bruvANaH zabdamabhyupaiti nAsato prayatnAnaMtarIyakatvAdidharma iti tasya vizeSaNamanarthakaM prAgutpatteriti / tIsarI bAta yaha bhI hai ki jo prativAdI yoM kaha rahA hai ki utpattike pahile zabda meM hetu sAdhya donoM bhI nahIM haiN| ataH zabda prayatnAntarIyaka nahIM hai aura utpatti dharmavAlA anitya bhI
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH nahIM hai / siddhAntI kahate haiM ki isa prakAra kaha rahA prativAdI zabdako avazya svIkAra karatA hai / zazaviSANake samAna asat padArthake prayatnAntarIyakatva, anityatva, vyApti Adika dharma nahIM ho sakate haiM / isa kAraNa utpattike pahile yaha tumhAre vicAra anusAra nitya ho rahe usa zabdakA vizeSaNa lagAnA vyartha paDA, jo bAta yoM hI vinA kahe prApta ho jAtI hai, usako vizeSaNa lagA kara punaH kahanA niSprayojana hai / 503 apare tu prAhuH, prAgutpatteH kAraNAbhAvAdityukte bharthApattisamaiveyamiti prAgutpatteH prayatnAnaMtarIyakatvasyAbhAvAdaprayatnAnaMtarIyakatvAcca iti kRte'satpratyuttaraM brUte / nAyaM niyamo prayatnAnaMtarIyakatvaM nityamiti tu na hi tasya gatiH kiMcinnityamAkAzAdyeva, kiMcidanityaM vidyudAdi, kiMcidasadevAkAzapuSpAditi / etattu nApareSAM yuktamiti pazyAmaH / kathamiti / yattAvadasattadamayatnAnaMtarIyakatvaM vAjanmavizeSaNatvAt yasyAprayatnAnaMtaraM janma tadaprayatnAnaMtarIyakaM na cAbhAvo vidyate ato na tasya janma yaccAsat kiM tasya vizeSamasti etena nityaM prayuktaM na hi nityamaprayatnAnaMtarIyakamiti yuktaM vaktaM, tasya janmAbhAvAditi jAtilakSaNAbhAvAnneyamanutpattisamA jAtiriti cet / nAnutpatterahetubhiH sAdharmyAt paTos - nutpannaistantubhistadyathAnutpannAstaMtabo na paTasya kAraNamiti / 1 dUsare vidvAn to yahAM bahuta acchA yoM kaha rahe haiM ki utpattike pahile jJApaka kAraNake abhAva ho jAne se pratyavasthAna denA anutpattisama jAti hai / isa prakAra kaha cukanepara yaha arthApattisamA nAmakI hI jAti huI / kyoMki arthApatti karake pratikUla pakSakI siddhi kara denese arthApattisamA jAti huI mAnI gayI hai / jaise ki anityatA ke sAdhaka prayatna anaMtarIyakatvake sAdharmyase zaddha anitya hai, to nityake sAdharmyase zabda nitya bhI ho jAyagA / zadvakA nityake sAtha sparzarahitapana sAdharmya to hai / arthAt AkAza, AtmA, jAti, Adika padArtha sparzarahita ho rahe nitya haiM / guNameM anya guNoMke nahIM rahaneke kAraNa isa zadvaguNameM bhI sparza nahIM hai| yahAM jisa prakAra arthApattisamA jAti hai, usI prakAra utpattike pahile zadvameM prayatna anantara bhAvitvake nahIM honese aura Thaka karake anuktakA AkSepa kara lenA svarUpa arthApatti karake zadrakA aprayatnAntarIyakapanA ho jAne se nityatva prApta ho jAtA hai| isa prakAra kathana karanepara prativAdI to jAtisvarUpa asamIcIna pratyuuttara kaha rahA hai / kAraNa ki yaha to niyama nahIM hai ki jo aprayatnAnaMtarIyaka hoya vaha padArtha nitya hI mAnA jAya / apratnAnaMtarIyakapanese usa nityapaneke jJApti nahIM ho pAtI hai| dekhiye ki puruSaprayatna ke avyavahita uttara kAla meM nahIM janyapanA rUpa aprayatnAntarIyakapanA hote huye koI koI AkAza kA dravya Adika padArtha to nitya hI haiM / aura puruSaprayatnase ajanya ho rahe koI aprayatnAnaMtarIyaka padArtha to anitya hai / jaise ki bijalI, megha, gAMdhI, RtupalaTanA, bhUkampa, Adi haiM /
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 tattvArthazlokavArtike tathA aprayatnAnantarIyaka zadvameM prasajya nakA Azraya karanepara koI aprayatnajanya bhAkAzapuSpa, azvaviSANa, bandhyAputra Adika sarvathA asat hI haiN| aba nyAyasiddhAntI kahate haiM ki isa prakAra dUsare vidvAnoMkA yaha kahanA to yuktipUrNa nahIM hai, aisA hama dekha rahe haiN| kisa prakArase unakA kahanA yuktisahita nahIM hai ! aisI jijJAsA honepara hama siddhAntI yoM kahate haiM ki jo Apane pUrvameM sarvathA asat AkAzapuSpa Adiko aprayatnAnantarIyaka kahA thA, vaha ucita nahIM hai| kyoMki aprayatnAnantarIyakapanA to janmakA vizeSaNa hai| puruSaprayatnake vinA anya kAraNasvarUpa aprayatnoMke anaMtara kALameM jisa padArthakA janma hotA hai, yaha aprayatnAntarIyaka mAnA jAtA hai| kintu tuccha abhAva yA asat padArtha to AtmalAma nahIM karatA hai / ataH usakA janma nahIM ho pAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki jo AkAzapuSpa sarvathA asat hai, usakA vizeSya bhalA kyA ho sakatA hai ! vizeSya yA vizeSaNa to sadbhUta padArthoke huA karate haiN| isa kathanase AkAza, AtmA, paramamahAparimANa, sAmAnya Adi nitya padArthoMkA aprayatnAnantarIyakapanA khaNDita kara diyA gayA samajha lenA cAhiye / kAraNa ki nitya padArtha aprayatnAntarIyaka hai, isa prakAra kahanA hI ucita nahIM hai| kyoMki usa nitya padArthakA janma nahIM hotA hai| jIva prayatnake binA anya kAraNoMse janma le rahe padArthoMmeM hI prayatnAnantarIyakapanA sambhavatA hai / ataH tumhArA madhyama pakSa hI ThIka jacatA hai / yadi koI yoM kahe ki taba to jAtikA asat uttararUpa lakSaNa yahAM ghaTita nahIM ho pAtA hai / ataH yaha anutpattisamA jAti nahIM huI / isapara to siddhAntI kahate haiM ki yoM nahIM kahanA cAhiye / kyoMki utpattike pahile zabdakI anutpatti ho jAmese heturahita ho rahe nitya AkAza Adi padArthoke sAtha sAdharmya mila jAnese zabdake nityapanakI prAptikA prasaMga isa amutpatti samAmeM prativAdIdvArA uThAyA jA sakatA hai / kintu vaha samIcIna uttara nahIM hai / anutpanna tantuSoM karake nahIM bunanA honese paTa nitya nahIM ho jAtA hai / usako spaSTa yoM samajha lIjiye ki nahIM utpanna ho cuke sUta to paTake kAraNa nahIM haiN| yahAMtaka anutpattisamA jAtikA vicAra ho cukA hai| sAmAnyaghaTayostulpa aiMdriyatve vyavasthite / nityAnityatvasAdhAt saMzayena samA matA // 374 // tatraiva sAdhane prokte saMzayena svayaM prH| pratyavasthAnamAdhatte'pazyan sadbhUtadUSaNam // 375 // prayatnAnaMtarotthepi zabde sAdharmyameMdriye / sAmAnyenAsti nityena ghaTena ca vinAzinA // 376 //
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH tAdRzeneti sandeho nityAnityatvadharmayoH / sa cAyukto vizeSeNa zadvAnityatvasiddhitaH // 377 // yathA puMsi vinirNIte ziraH saMyamanAdinA / puruSasthANusAdhamyoMrddhatvato nAsti saMzayaH // 378 // tathA prayatnajatvena nitye zabde vinizrite / ghaTasAmAnyasAdharmyadeMdriyatvAnna saMzayaH / / 379 / / saMdehetyaMtasaMdehaH sAdharmyasyAvinAzataH / puMsthANvAdigatasyeti nirNayaH kkAspadaM vrajet // 380 // para, apara, sAmAnya, aura ghaTa dRSTAntakA indriya jJAna dvArA prApanA tulyarUpase vyabasthita ho cukanepara nizyapana aura amidhyapanake sAdharmyase saMzayasamA jAti huI / naiyAyikoM ke yahAM mAnI gayI hai| jaise ki tisI prakAra vahAM hI prayatnAnantarIyakatva hetuse ghaTake samAna zameM anityapanakA bha prakAra zAdvabodha kara cukanepara dUsarA prativAdI svayaM samIcIna ho rahe dUSaNako nahIM dekhatA huA saMzaya karake pratyavasthAnakA AdhAna karatA hai ki puruSa prayatna vyApArake anantara mI utpanna huye bahiH indriyajanya jJAna prAtha ho rahe zadva meM nitya mAne gaye ghaTasva, paTatva, yA zadvazva sAmAnyoM ( nitya jAtiyAM ) karake sAdharmya hai / arthAt jisa indriyase jo jAnA jAtA hai, usameM rahanevAlA sAmAnya aura usakA abhAva bhI usI indriyase jAnA jAtA hai| isa niyamake anusAra baTa imya aura ghaTatva sAmAnya donoM cakSu yA sparzana indriyase jAna kiye jAte haiM / zadvaguNa aura zatrutva jAti donoM karNa indriya viSaya ho jAte haiN| ataH zaGkhakA niSya sAmAnyake sAtha aindriyakatva sAdha hai / tathA tisa prakArake prayatna anantara janya ho rahe binAzI (anitya ) ghaTake sAtha samAnadharmApana vidyamAna hai / isa prakAra zadvake nityapana, anityapana dhamoMmeM saMdeha ho jAtA hai / aba siddhAntI saMzayasamA jAtikA asamIcInapanA dikhAte haiM ki saMzayasamA jAtiko kahanevAle prativAdIkA vaha saMzaya uThAkara pratyavasthAna denA to yukta nahIM hai| kyoMki vizeSa rUpase prayatnAnantarIyakatva hetu dvArA zadvake anityapanakI siddhi ho cukI hai / jaise ki zirako bAMdhanA, calanA, kezoMkA bAMdhanA samhAlanA, hAtha paira hilAnA Adi vyApAroM karake puruSakA vizeSa rUpase para punaH puruSa aura ThUMThake sAdharmya ho rahe UrdhvatA dharmase saMzaya nahIM ho pAtA hai / tisI prakAra prayatna janyastha hetu karake zadvake anityapanakA vizeSa rUpase nizcaya ho cukanepara punaH ghaTa aura sAmAnya ke sAdharmya ho rahe aindriyakatva dharmale saMzaya nahIM ho sakatA hai| yadi nirNaya ho cukamepara nirNaya ho cukane 64 505
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAvalokavArtike bhI kevala UrdhvatA yA aindriyakasva mAtrase saMdeha hotA rahanA svIkAra karoge taba to atyanta saMzaya hotA rahegA / saMzayakA anta nahIM ho paayegaa| kyoMki puruSa aura zadvatva AdimeM prApta ho rahe UrdhatA aindriyakatva Adi sadharmApanakA kabhI vinAza nahIM ho pAtA hai| aisI dazAmeM nirNaya malA kahAM sthAnako prapta kara sakegA ! arthAt-padArthomeM anya padArthoke sAtha varta rahA sarvadA sAdharmya banA rahane se sarvatra saMzaya hI hotA rahegA / kisIkA nicayAtmaka jJAna kabhI nahIM ho skegaa| nyAyadarzana aura nyAyabhASpake dvitIya adhyAyake prArambhameM isakA vivaraNa kara diyA hai| nanu caiSA saMzayasamA sAdharmyasamA vo na bhidyate evodAharaNasAdhAt sasthAmavarvanAditi na coyaM, sNshysmaayaastuubhysaadhaatmvRtteH| sAdharmyasamAyA ekasAdhAdupadezAt / tato jAtyaMtarameva saMzayasapA / tathAhi-anityaH zabdaH prayatnAnaMtarIyakatvAt ghaTava. diti atra ca sAdhane prayukte sati paraH svayaM saMzayena pratyavasthAnaM karoti sadbhUtaM dUSaNamapazyan prayatnAnAMtarIya kepi zande sAmAnyena sAdharmyameMdriyakatvaM nitye nAsti ghaTena vAnityeneti saMzayaH zabde nityAnityatvadharmayorityeSA saMzayasamA jAtiH / sAmAnyaghaTayoraiMdriya katve sAmAnye sthite nityAnityasAdhAnna punarekasAdhAta / sAmAnyadRSTAMtayodriyakatve samAne nityAnityasAdharmyAtsaMzayasama iti vacanAt / ____ yahAM kisIko zaMkA hai ki yaha saMzayasamA jAti to pahilo sAdharmyaptamA jAtise vibhima nahIM hai| kyoMki usa sAdharmyasamAkI pravRtti mI udAharaNake sAdharmyase hI mAnI jA cukI hai / kriyAguNayukta ho rahA AsmA Delake samAna kriyAvAn hai| yoM vAdIdvArA upasaMhAra kara cukanepara punaH prativAdI sAdharyakarake hI pratyavasthAna uThAtA hai ki vyApakadravya to AkAzake samAna kriyArahita hote haiM / ataH vyApaka AtmA bhI kriyArahita honA cAhiye / kriyAvAna Delake sAdharmyo AtmA kriyAvAn ho jAya, kintu phira kriyArahita AkAzake sAdharmya bane rahanese AtmA kriyArahita nahIM hoya, isameM koI vizeSahetu nahIM hai| isa sAdharmyasamAkA saMzayasamAse kevala DhaMga nyArA dIkhatA hai| donoMyeM koI bhinna jAtivAlA tAtvika bheda nahIM hai / aba siddhAntI kahate haiM ki yaha kaTAkSapUrvaka zaMkA uThAnA to ThIka nahIM hai / kyoMki donoMke sAdharmyase saMzayasamA jAtikI pravRtti hai| aura ekake sAdharmyase sAdharmyasamA jAtikI pravRttikA upadeza diyA gayA hai / arthAt --yahAM saMzayasamAmeM zabda aura zabdatva sAmAnya donoMke sAdharmya ho rahe aindriyakatvase nityapana athavA anityapanakA saMzaya uThAyA gayA hai / aura sAdharmyasamA eka vyApaka AkAzake niSkriyatvase hI mAmAke krizarahitasvakA ApAdana kiyA gayA hai / tisa kAraNa yaha saMzayasamA usa sAdharmyasamAse dUsarI jAti kI jAti hai / isI bAtako aura bhI iSTa karate huye panthakAra kahate haiM ki zabda (pakSa )
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH marte.......... anisya hai ( sAdhya ) prayatna ke avyavahita uttarakAlameM utpanna honese ( hetu ) ghaTake samAna (anvaya raSTAnta ) isa prakAra vAdI dvArA sAdhyasiddhike nimitta hetukA prayoga kara cukanepara dUsarA prativAdI acche vAstavika dUSaNoM ko nahIM dekha rahA saMtA punaH saMzayakarake pratyavasthAna karatA hai ki puruSa. prayatna ke uttara utpanna huye bhI zabdameM nitya ho rahe sAmAnyake sAtha indriyajanya jJAnagrAhyatva sAdharmya hai aura anitya ho rahe ghaTake sAtha bhI prayatnAntarIyakatva sAdharmya hai / isa kAraNa zabdameM nityapana anityapana dharmokA saMzaya ho jAtA hai| isa kAraNa yaha saMzayasamA jAti to sAmAnya ( jAti ) aura ghaTake aindriyakatva sAdhAraNapanekI vyavasthiti ho jAnepara nitya aura anityake sadharmApanase prativAdI dvArA uThAyI jAtI hai| kintu phira eka hI sAmAnyake sAdharmyase saMzayasamA jAti nahIM uThAyA jA sakI / gautamasUtrameM saMzayasama pratiSedhakA mUla lakSaNa isI prakAra kahA hai ki sAmAnya (zadvasva ) aura dRSTAnta ( ghaTa ) donoMke aindriyakasva samAna hone. para nisya, banityoMke sAdharmyase saMzayasama pratiSedha uThA diyA jAtA hai| aura sAdharmyasamA eka hI ke sAdharmyase pratiSedha uThA diyA gayA thaa| ataH donoM jAtiyAM nyArI nyArI haiN| ___atra saMzayo na yukto vizeSeNa daanitytvsiddheH| tathAhi-puruSe zira saMyamanAdinA vizeSeNa nirNIte sati na puruSasthANusAdhAdurdatvAtsaMzayastathA prayatnAnaMtarIyakatvena vizeSeNAnitye zane nizcite sati na ghaTasAmAnyasAdhAdeMdriyakatvAtsaMzayaH atyaMtasaMzayaH / sAdharmyasyAvinAzitvAt puruSasthAbAdigataspeti nirNayaH kAspadaM prApnuyAt / sApayaMmAtrAdi saMzaye kacidaidharmyadarzanAnirNayo yukto na punadhAsAdhayaMvaidhAbhyAM vA saMzaye tathAtyaMtasaMzayAt / na cAtyaMtasaMzayo jyAyAn sAmAnyAt saMzayAdvizeSadarzanAt sNshynivRttisiddhH| __ bhASyasahita isa " sAdhAt saMzaye na saMzayo vaidhAdubhayathavA saMzayo'tyantasaMzayaprasaGgo nityatvAnabhyuSagamAca sAmAnyasyApratiSedhaH" gautama sUtrake maMtavya anusAra aba pranthakAra saMzayasamA jAtikA asatauttarapanA bakhAnate haiM ki yahAM prativAdI dvArA saMzaya uThAnA to yukta nahIM hai| kyoMki vizeSa rUpase zabdake anityapanakI siddhi kI jA cukI hai / usIko yo spaSTa samajha lIjiye ki vahAM saMzaya sthaLameM jaise zirakA kampana karate huye samhAle rahanA, pAvakA hilanA, bAdi vizepatAoM karake manuSyapanakA nirNaya kara cukanepara punaH sthANu aura puruSake sAdharmya ho rahe UrdhvatAmAtrase saMzaya nahIM ho pAtA hai / tisI prakAra prayatna ke uttara janyapane karake vizeSa rUpase zabdake bhanityatvakA niSaya ho cukanepara punaH ghaTa aura sAmAnyake sAdharmya ho he kevala indriyakatvase saMzaya nahIM ho sakatA hai| phira bhI " sAdharaNAdidharmasya jJAna saMzayakAraNam " sAdhAraNadharmavat dharmijJAna yA masAdhAraNa dharmavata dharmijJAnase saMzaya upajanA yadi mAnate rahoge to atyanta (antako bhatikAnta
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.8 tasvArthazvokabArtike AMUHIMIn.. karanevAlA anantakAtaka ) saMzaya hotA rhegaa| kAraNa ki puruSa, sthANu AdimeM rahanevAle aura saMzayake kAraNa ho rahe UrdhvatA Adi sAdharmyakA kabhI vinAza nahIM honekA hai / aisI dazA bhana nirNaya kahAM sthAnako pA sakegA ! bAta yaha hai ki kevala sAdharmyase saMzaya upajanepara kisI ekameM vaidhamryakA darzana ho jAnese vizeSa eka padArthakA nirNaya ho jAnA samucita ho rahA, dekhA jAtA hai kintu phira kevala dharmya athavA sAdharmya aura vaidharmya donoMke dvArA mI yadi saMzaya honA mAnA jAvegA taba to atyanta rUpase saMzaya hotA rahegA aura yaha atyanta saMzaya hote rahanA to prazaMsanIya nahIM hai / kyoMki anekoMke samAna ho rahe dharmase saMzaya ho jAtA hai| payAta vizeSa boke darzanase saMzayakI nivRtti honA siddha hai| naiyAyika yA vaizeSikoMne " anAhArya aprAmANyajJAnAntaskadita nizcayako laukika sanikarSajanyadoSa vizeSAbampa tapadabhAvaprakArakatadvizeSyaka budrikA pratibandhaka mAnA hai| tadabhAvAprakArakatatyakAraka nizcaya kI sAmagrI ho mAnepara punaH saMzayakAraNoMse sadA saMzaya banate rahanekA pratibandha ho mAtA hai| ataH saMzayasamA jAtikA satyApana karanA prativAdIkA samucita kartavya nahIM hai| athAnityena nityena sAdhAdubhayena yaa| prakriyAyAH prasiddhiH syAttataH prakaraNe samA // 381 // bhatra prakaraNasamA jAtike kahanekA prArambha karate haiM, nitya aura anitya donoM ke sAtha sabarmApana honese jo pakSa aura pratipakSakI pravRtti honA svarUpa prakriyAko prasiddhi hogii| tisa kAraNase vaha prakaraNake honepara pratyavasthAna uThAyA gayA prakaraNasamA jAti kahI gayI hai| umAbhyAM nityAnityAbhyAM sAdhAyA prakriyAsidistataH prakaraNasamA nAtiravaseyA " samayasApAt prakriyAsideH prakaraNasamA " iti vacanAt / donoM nitya anityake sAdharmyase jo prakriyAkI prasiddhi hai / tisa kAraNase yA prakaraNasamA nAti samajha lenI cAhiye / gautama sUtrameM prakaraNasamakA kakSaga yoM kahA hai ki ubhayake sAdharmese prakriyAkI siddhi ho jAnese prakaraNasamA jAti hai, yA prakaraNasama mAmakA pratiSedha hai| kahIM kahI ubhayake vaidhase bhI prakriyAkI siddhi ho jAnese prakaraNasama mAnA gayA hai| kimadAharaNametasyA ityaah| isa prakaraNasamA jAtikA lakSaNa kyA hai| aisI jijJAsA honepara nyAya bhASya anusAra uttara dete huye zrI vidyAnanda bhAcArya vArtikoMko kahate hai| tatrAnityena sAdhAnnuH prayatnodbhavatvataH / zabdasyAnityatAM kazcit sAdhayedaparaH punaH // 382 //
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcintAmaNiH - tasya nityena gotvAdisAmAnyena hi nityatAM / tataH pakSe vipakSe ca samAnA prakriyA sthitA // 383 // tisa prakaraNasamA jAtike avasarapara koI eka vAdI to zabda banitya hai ( pratijJA ) manuSya ke prayatnase utpattivAn honese (hetu ) ghaTake samAna ( dRSTAnta ) / isa prakAra banispake sAtha sadharmApanase zabdakI anityatAko sAtha rahA hai| yaha eka pakSakI pravRtti huI / aura dUsarA paNDita punaH nitya ho rahe gova, azvatma, ghaTasya Adi sAmAnyoMkarake usa zabdake nityapanako sAtha devegaa| yaha dUsare pratipakSakI siddhi huI / tisa kAraNase isa prakAra honepara anityatva sApaka pakSameM aura nityatva sAdhaka vipakSa samAnarUpase prakriyA vyavasthita bana gyii| tatra hi prakaraNasamAyAM jAto kabidanityaH zandA prayatnAnAMtarIyakatvAdapaTavadityanisyasApAt puruSaprayatnodbhavatvAcchandasyAnityatvaM sAdhayati / pararA punargotvAdinA sAmAnyena sAdharmyAttasya nityatA sAdhayet / tataH pakSe vipakSe ca prakriyA samAnetyubhayapakSaparigraheNa vAdipravivAdinonityatvAnityatve sAdhayataH / sAdharmyasamAyAM saMzayasamAyAM ca naivamiti tAbhyAM bhimeyaM prakaraNasamA jaatiH| vahAM prakaraNasamA jAti meM koI koI vidvAn to zabda banitya hai, puruSaprayatnake avyavahita uttarakALameM utpanna honese, ghaTake samAna, isa anumAnadvArA anityake sAdharmya ho rahe puruSaprayatnajanya utpati hone zabdakI anityatAko sAdha rahA hai aura dUsarA prativAdI vidvAn phira gotva Adi nitya jAtiyoMke sadharmApana aindriyakatvase usa zabdakI nityatAko sAdha detA hai / tisa kAraNase pakSa paura vipakSa donoMmeM sAdhanekI prakriyA samAna hai| isa prakAra donoM pakSoM ke parigraha karake vAdI prati. vAdiyoM ke yahAM nityatva aura anityatva sAdha diye jAte haiM / yaha prakaraNakI ativRtti nahIM karanese dUSaNa uThAnA prakaraNasama pratiSedha hai / sAdharmyasamA aura vaidharmyasamA jAtimeM to isa prakAra donoM ke sAdharmyase donoM pakSa pratipakSoMkI siddhi nahIM kI gayI hai / sAdharmyasamA sAdharmyakarake pratipakSasiddhi kI sambhAvanA pratyavasthAna uThAyA gayA hai aura saMzayasamA ubhayake sAdharmyase pakSa, pratipakSoM ke saMzaya bane rahanekA pratyavasthAna uThAyA gayA hai| kintu isa prakaraNasamAmeM anvaya sahacara, bora vyatireka sahacarase pakSa, pratipakSa donoMkI pravRtti siddha ho jAnekA pratyavasthAna diyA gayA hai| isa . kAraNa una donoMse yaha prakaraNasamA jAti minna hI hai| kathamIzaM pratyavasthAnamayuktamityAha / prativAdI dvArA isa prakArakA prakaraNasama nAmaka pratyavasthAna uThAnA kisa prakAra bhayukta hai| ainI jijJAsA honepara nyAyasUtra aura nyAyabhASyake anusAra zrI vidyAnanda AcArya samAdhAna kahate haiN|
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike prakriyAtanivRttyA ca pratyavasthAnamIdRzaM / vipakSe prakriyAsiddhau na yuktaM tadvirodhataH // 384 // pratipakSopapatcau hi pratiSedho na yujyate / pratiSedhopapattau ca pratipakSakRtidhruvam // 385 // tattvAvadhAraNe caitatsiddhaM prakaraNaM bhavet / tadabhAvena tatsiddhiyeneyaM pratyavasthitiH // 386 // donoM nitya, anityoMke, sAdharmyase prakriyA kI siddhiko kara rahe prativAdIne yaha to avazya mAna liyA hai ki prativAdIke iSTa pakSase pratikUla ho rahe vAdIke pakSakI prakriyA siddha ho cukI hai| ataH prakaraNake avasAnase tatvoMkA avadhAraNa karanepara usakI nivRtti se isa prakArakA pratyava. sthAna denA prativAdIkA yuktipUrNa kArya nahIM hai / kyoMki prativAdIke vipakSa ho rahe vAdIke iSTa anityatvameM prakriyAkI sidi ho cukanepara punaH prativAdI dvArA apane dvArA apane pakSakI siddhi mAnamA usase virodha ho jAne ke kAraNa ucita nahIM hai / vAdIke amISTa aura prativAdIke pratikUla pakSakI siddhi ho cukanepara niyamase prativAdI dvArA pratiSedha karanA ucita nahIM paDatA hai / hAM, aura yadi prativAdIke gAMThake pratiSedhakI siddhi ho jAya taba to nizcaya karake vAdIke nija pratipakSa (vAdI kA pakSa prativAdIkI apekSA pratipakSa hai) kI siddhi karanA nahIM bana pAtA hai / isameM tulya balavAlA virodha nAmakA vipratiSedha laga baiThatA hai| donoMmeMse eka pakSake avadhAraNa nahIM karanese to viparIta pakSakI prakriyA saba sakatI hai| yahAM prativAdIke tasvakA avadhAraNa kara cukanepara yaha prativAdIkA prakaraNa siddha ho sakatA thaa| jaba ki prayatnAnantarIyakatvase vAdIke anityatva pakSakI siddhi ho jAnese usa nityatva pratipakSakI siddhikA abhAva ho gayA hai, to una donoMkI prakriyAkI siddhi nahIM huI, jisase ki yA prakaraNamA jAti nAmaka pratyavasthAna samIcIna uttara bana ske| bhAvArtha-jaba donoM viruddha pakSoMkI prakriyA siddha nahIM ho sakatI hai, to lakSaNasUtrake nahIM ghaTanepara yaha prakaraNasama pratiSedha ayukta pratIta hotA hai / jAtikA svayaM kiyA gayA lakSaNa bhI to vahAM nahIM vartatA hai| prakriyAtanivRtyA pratyavasthAnamIdRzamayuktaM, vipakSe prakriyAsiddhau tayorvirodhAt / patipakSamakriyAsiddhau hi pratiSedho virudhyate,pratiSedhopapattau ca pratipakSaprakriyAsidiAhanyate iti viruddhastayorekatra saMbhavaH / kiMca, tattvAvadhAraNe satyaivaitatmakaraNaM siddhaM bhvennaanythaa| na cAtra tatvAvadhAraNaM tato'siddha prakaraNaM tadasiddhau ca naivecaM pratyasthitiH saMbhavati /
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH . donoMmeMse kisI eka prakaraNake siddha ho jAnepara usake antameM viparIta pakSakI nipatti kara denese isa prakArakA prakaraNasama pratyavasthAna uThAnA ayukta hai| kyoMki eka vipakSameM prakriyAko samIcIna siddhi ho cukanepara punaH donoM pakSa pratipakSoMkI siddhi kahanekA virodha hai / dekhiye, pratipakSako prakriyAMke siddha ho jAnepara to usa pratipakSakA pratiSedha karanA niyamase viruddha paDatA hai| aura pratipakSake niSedhakI siddhi ho cukanepara to pratipakSakI prakriyA sAdhanekA vyAghAta ho jAtA hai| isa kAraNa una donoMkA eka sthaLapara sambhava jAnA hI viruddha hai| koI vicArazIla vidvAna ghaTako sarvathA nisya sarvathA anitya eka sAtha nahIM sAdha sakatA hai / ataH donoM nitya, anisya pakSoMkI prakriyA sAtha denA anucita hai| dUsarI bAta yaha hai ki donoM pakSoMkA tAvikapanA nirNAta kara cukane para hI yaha prakaraNa siddha ho sakatA thA, anyathA yaha ubhayasAdharmyase honIvAlI prakriyA kaise bhI siddha nahIM ho pAyegI / kintu yahAM to vipratiSedha hone ke kAraNa donoMkA tAvikapanA nirNIta nahIM ho sakA hai / tisa kAraNase yaha prakaraNa siddha nahIM hai aura usa prakriyAkI siddhi nahIM ho cukane para yaha prakaraNasamA jAti nahIM sambhavatI hai| isI prakAra ubhayake vaidhayaMkarake prakriyAko sAdha kara punaH pratyavasthAna denA nahIM sambhavatA hai / jaise ki jainoMne guNa aura guNIkA kathaMcid bheda, ameda sambandha mAnA hai / yadi koI dUsarA vidvAna bheda abheda donoMke vaidhaya'se prakriyAko sAdhanA cAhe to vaha vipratiSedha honekA kAraNa prakaraNako nahIM sAdha sakatA hai| kathaMcid bhedAbheda aura sarvathA bhedAbheda donoMkA vaidharmya eka sthaLapara sambhava nahIM hai / ataH prakaraNasama jAti samIcIna dUSaNa nahIM hai| - kA punarahetusamA baatirityaah| phira bahetusamA nAmakI jAti kyA hai| aisI bubhutsA honepara nyAyasUtra aura nyAyabhASyake banu. bAda anusAra zrI viSAnanda AcArya samAdhAna kahate haiN| traikAlyAnupapattestu hetoH sAdhyArthasAdhane / syAdahetusamA jAtiH prayukta sAdhane kacit // 387 // pUrva vA sAdhanaM sAdhyAducaraM vA sahApi vaa| pUrva tAvadasatyarthe kasya sAdhanamiSyate // 388 // pazcAcet kiM nu tatsAdhyaM sAdhane'sati kathyatAM / yugapadvA kacitsAdhyasAdhanatvaM na yujyate // 389 //
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 tatvArthAkavArtike svataMtrayostathAbhAvAsiddhervindhya himAdrivat / tathA cAhetunA heturna kathaMcidviziSyate // 390 // ityahetusamatvena pratyavasthApya'yuktikA / hetoH pratyakSataH siddheH kArakasya ghaTAdiSu // 399 // kAryeSu kuMbhakArasya tannivRttestato grahAt / jJApakasya ca dhUmAderagnyAdau jJadhikAriNaH // 392 // svajJeye para saMtAne vAgAderapi nizcayAt / traikAlyAnupapattezca pratiSedhe kvacittathA // 393 // sAmyasvarUpa artha sAdhana karanemeM hetukA tInoM kAloMmeM vartanA nahIM bananese pratyavasthAna dene para to ahetusamA jAti ho jAyagI jaise ki kahIM vAdI dvArA samIcIna sAdhanakA prayoga karanepara dUsarA prativAdI samIcIna dUSaNoMko nahIM dekhatA huA yoM hI pratyavasthAna uThA detA hai ki batAboM, tumhArA zApaka hetu kyA sAdhyase pUrvakAlameM vartatA hai ! athavA kyA sAdhyase pazcAt uttarakAlameM ThaharatA hai ! athavA kyA sAdhya aura sAdhana donoM bhI samAna kAka meM sAtha sAtha rahate haiM ? batAoM / yadi prathama pakSake anusAra sAdhya ke pahile kAlameM sAdhanakI pravRtti mAnI jAyagI taba usako sAdhanapanA nahIM bana sakatA / kyoMki sAdhyarUpa artha nahIM hote saMte pahile baiThA baiThA vaha kisakA sAdhana karegA ! arthAt - kisIkA bhI nahIM / yadi dvitIya pakSa anusAra sAdhya ke pIche sAdhana kI pravRtti mAnoge, taba to usako sAdhyapanA nahIM bana paavegaa| sAdhanake nahIM honepara vaha sAdhya bhalA kaisA kahA jA sakegA ! sAdhana ke honepara koI avinAbhAvI padArtha sAdhya kahA jA sakatA hai ! kintu sAdhanake nahIM hote saMte vaha sAdhana ke pahile varta rahA sAdhyA svarUpa nahIM kahA jA sakatA hai / sAdhana dvArA sAdhane yogya padArthako sAdhya kahate haiM / daza varSake pIche jisake putra honevAlA hai, vaha prathamase hI bApa nahIM bana baiThatA hai / sAdhya jaba pahile hI siddha ho cukA to isa hetune kyA pattharA kArya kiyA ? arthAt nhiiN| tRtIyapakSa anusAra yadi sAdhya aura sAdhanakA yugapat sahabhAva mAnoge taba to kisI eka vivakSitameM hI sAdhyapanA athavA sAdhanapanA yukta nahIM ho sakatA hai| svataMtrapane karake prasiddha ho rahe sahakALabhASI donoM meM kisI ekakA tisa prakAra sAdhyapanA aura zeSakA sAdhanapanA asiddha hai| jaise ki madhyabhArata aura uttara prAnta meM yugapat paDe huye vindhyAcala aura himAlaya pavatoMmeMse kisI eka kA sAdhanapanA aura bace huye kisI eka pahADakA sAdhanapanA asiddha hai / gAyake Dere aura sIdhe sAMgoM ke samAna donoM bhI sAdhya ho jAyeMge athavA donoM sAdhana bana
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 513 baiTheMge baura taisA honepara vAdIkA kahA gayA hetu to hetu yA kutsita hesvAbhAsake sAtha kisI bhI prakArase antara rakhanevAlA nahIM ho skegaa| ahetuoMse to sAdhyakI siddhi nahIM ho pAtI hai| bhAvArthaparvato panihamAna dhUmAva yA zabda amitya hai, kataka honese, isa anumAnoM meM hetu vicArA sAdhyake pahile. poche, yA sAtha rahegA ! btaao| yadi hetu pahile rahegA to usa samaya vaha bhalA kisakA sAdhana hogA ! yadi pIche rahegA ! to sAdhanake nahIM honepara yaha vanhi yA anityapana kisIkA sAdhya kahA / mAyagA ! hetu aura sAdhya donoMko yugapat viSamAna mAnanepara vinigamanAviraha ho jAnese kauna kisakA sAmya aura kauna kisakA sAdhana kahA jAya ! isI prakAra kArakapakSameM bhI yaha pratyavasthA pratibAdI dvArA uThAyI jA sakatI hai ki daNDa, cakra, kulAka, Adika kAraNa yadi ghaTake pUrva kAlameM reMge taba to ghaTakA amAva (prAgabhAva ) honese ve kisake kAraNa mAne jA sakeMge aura ghaTake pIche kAlameM vartanebAle daNDa Adika kisake kAraNa mAne jAMya yA kAraNoMko ghaTake pIche DAlanepara pahile varta rahA ghaTa kina kAraNoM dvArA banAyA jAya ! tathA samAna kAlameM kArya, kAraNoMkI vRtti mAnanepara to ekako kAryatA aura dUsareko kAraNatA nirNIta nahIM ho sakatI hai / lokameM mAla haDapaneke liye bahuta prANI veTA, matIjA, bananeko udyukta baiThe haiN| tathA pUjya bananeke liye aura khar3akoMkI kamAI khAneke liye aneka vyakti pitA banane ke liye lAra TapakAte phirate haiM / isa DhaMgase zApakapakSa aura kAraka pakSameM tInoM kAlake sambandhakA khaNDana kara denese ahetupana karake yaha ahetusamA jAti hai| aba siddhAntI kahate haiM ki isa prakAra prativAdI dvArA Ahetusamapane karake pratyabasthAna denA bhI yuktiyoMse rItA hai| kyoMki ghaTa, paTa bAdi kAryoM meM kumhAra koriyA Adi kArakoM karake pratyakSapramANase hI hetupanA siddha ho cukA hai| ataH jo prativAdIne kahA thA ki sAdhyake nahIM honepara yaha kisakA sAdhana hogA aura sAdhanake nahIM honepara yaha kisake dvArA sampAdita huA sAdhya kahA jAyagA : siddhAntI kahate haiM ki jaba una mahAn prasiddha ho rahe pratyakSoMse kArya kAraNa bhASa vA bApya zApaka bhAvakA prahaNa ho rahA hai, to usa prativAdIke prasaMgakI nivRtti ho jAtI hai| tathA nija karake Ane jA rahe ami, anityapana, Adi sAyoMmeM prAptiko karAnebALe dhuAM, kRtakatva, bAdi bApaka ho rahe hetuoMkA sabhI vidvAnoMko grahaNa ho rahA hai / evaM dUsare rogI, machita puruSoM meM sajIvapanekI saMtAnako sAdhaneke liye kahe gaye vacanavyApAra, uSNasparzIvazeSa, mADI calanA, Adi hetuoMse mI parasaMtAnakA nicaya ho jAtA hai / ataH prativAdIkA ukta pratiSedha karamA samIcIna uttara nahIM hai| isI bAtako " na hetutaH sAdhyasiddhakAlyAsiddhiH " isa nyAya sUtrameM bakhAna diyA hai| tathA aprima sUtra " pratiSedhAnupapatteH pratiSeddhavyApratiSedhaH " se usakA yaha siddhAnta khaNDana bhI kara diyA hai ki isI prakAra tujha prativAdIkA pratiSedha nahIM banamese pratiSedha karane yogyakA pratiSedha hI nahIM ho sakatA hai| arthAt-prativAdIke Upara bAdIkA prazna hai ki tuma pratiSedha karane yogya padArthase pahile kAlameM, pIche kAchameM, athavA donoMke eka hI kAkameM, 86
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthokavArtike pratiSedha karoge ? batAo / yadi pratiSedha ke pUrva kAlameM pratiSedhaka rahegA to vaha usa samaya kisakA pratiSedha karatA huA apane pratiSedhakapanakI rakSA kara sakegA ! aura dUsarA pakSa lenepara pratiSeNyake pIche kAlameM yadi pratiSebhya ThaharegA to pratiSedhakake vinA vaha kisake dvArA pratiSedhya hokara apane pratiSedhyapanako rakSita kara sakegA ! tRtIya pakSa benepara eka kAkameM varta rahe donoMmeMse kisako pratiSeSya aura kisa dUsareko pratiSedhaka mAnA jAya ! koI nirNAyaka nahIM hai| isa prakAra hetu phalabhAvakA khaNDana kara denepara tumhArA pratiSedha karanA bhI nahIM bana sakatA hai| ataH pratiSedha karane yogya dUsare vAdIke hetukA pratiSedha tumhAre bUte nahIM ho sakA isa kAraNa apanI AMkhake baDe TeMTa ko dekhate huye bhI dUsarekI nirdoSa cakSuoMmeM doSa nihAranA prativAdIkA prazasta kArya nahIM hai| dekho, kAraka hetu to kArya ke avyavahita pUrvakAla meM rahanA cAhiye aura jJApakake liye koI samaya niyata nahIM hai / avinAbhAva mAtra AvAzyaka hai / 514 samAna kAryAsau pratiSedhaH syAdvAdavidbhiH / kathaM punastraikAlya siddherhetorahetusamA jAtirabhidhIyate ? ahetu sAmAnyamatvavasthAnAt / yathA grahetuH sAdhyasyAsAdhakastathA heturapi trikAlatvenAprasiddha iti spaSTatvAdahetusamAjAterlakSaNodAharaNapratividhAnAnAmarka vyAkhyAnena / zrI vidyAnanda AcArya ziSyoM ke liye zikSA dete haiM ki syAdvAda ke vettA buddhimAnoM karake vaha ahetusamA nAmakA pratiSedha to kabhI nahIM karanA caahiye| yahAM kisIkA prazna hai ki " traikAlyAsiddhetora hetusramaH " isa sUtra anusAra hetukI tInoM kAlameM vRttitAke asiddha ho jAnese mahetusamA jAti bakhAnI gayI, phira kaise kaha dI jAtI hai ? isakA uttara siddhAntI dvArA yoM diyA jAtA hai| ki prativAdIne hetupana sAmAnya se pratyavasthAna diyA / jisa prakAra ki vivakSita padArthakA hetu nahIM bana rahA koI ahetu padArtha usa vivakSita sAdhyakA sAdhaka nahIM hai, tisI prakAra traikApane karake nahIM prasiddha ho rahA manonIta hetu bhI sAdhyakA sAdhaka nahIM ho skegaa| isa prakAra ahetusamA jAti ke lakSaNa, udAharaNa aura umra asaduttara ho rahI jAtikA khaNDana karanevAle pratividhAnoMkI spaSTatA dRSTigocara ho rahI hai| ataH unakA punarapi vyAkhyAna kara denese kucha vizeSa prayojana nahIM sakA hai / atra vivaraNa rUpase vizada ho rahe padArthoMkA vyAkhyAna karanese pUrA paDho, punaruka doSako ima avakAza denA nahIM cAhate haiM / prayatnAnantarotthatvAddhetoH pakSe prasAdhite / pratipakSaprasiddha paryamarthApattyA vidhIyate // 394 //
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH yA pratyavasthitiH sAtra matA jaatividaaNvraiH| arthApacisamaivoktA sAdhanAprativedinI // 395 // yadi prayatnajatvena zadasyAnityatAbhavat / tadArthApacito nityasAdhAdastu nityatA // 396 // yathaivAsparzavatvaM khe nitye dRSTaM tathA dhvanau / ityatra vidyamAnatvAtsamAdhAnasya tattvataH // 397 // zadonityosti tatraiva pakSe hetorasaMzayam / eSa nAstIti pakSasya hAnirarthAtpratIyate // 398 // zabda ( pakSa) bhanitya hai (sAdhya ), prayatnake anantara utpatti honese ( hetu ) SaTake samAna (sTAnta ) isa prakAra prayatnAnantarajanyatva samIcIna hetuse zadake banityatva pakSakA acchA sAdhana kara cukanepara punaH prativAdI dvArA pratipakSa nityasvakI prasiddhi karaneke liye arthApatti karake jo pratyabasthAna kiyA jAtA hai, vaha yahAM jAtivettA vidvAnoMmeM zreSTha ho rahe puruSoM karake aryApatti mamA jAti hI mAnI gayI hai| jo ki vAdIke sAdhanako nahIM samajha kara usake pratikUla pakSameM kaha dI gayI hai / usa aryApattisama pratiSedhakA udAhAraNa yoM hai ki yadi prayatnajanyatva hetu karake zaddha kI banispatA siddha ho sakI hai, taba to binA kahe arthApatti dvArA nitya nAkAzake sAdharmyase zabdako nityapanA ho jAmo, nisa hI prakAra sparzaguNarahitapanA nitya ho rahe bAkAzameM dekhA gayA hai, usI prakAra nirguNa zabdameM bhI sparzarahitapanA vidhamAna hai / ataH zadakA nitya padArthake sAtha sAdharmya, basparzatva to hai / jaba ki aApatti jJAna ukta karake anukkakA bhAkSepa kara letA hai, to zabda manitya hai, isa prakAra kahanepara binA kahe hI abhiprAyase nikala jAtA hai ki anya ghaTa Adika banitya hai| aisI dazAmeM andhayadRSTAnta koI nahIM mila sakatA hai| tathA anumAna pramANase yadi zadvakA banityapamA sAdhA jAtA hai, to aryApapise nikala pAtA hai ki pratyakSa pramANase zabda nitya likha ho jAyagA aura yoM to vAdIkA hetu bAdhitahesvAbhAsa ho jAyagA yA satpratipakSa ho jaaygaa| isa prakAra yaha arthApattisamA jAti uThAyI jAtI hai| aba siddhAntI kahate haiM ki isa prakAra pahAM prativAdI dvArA asamIcIna kucoca uThAye jAnepara isake vAstavika rUpase honevAle samAdhAna (uttara) hamAre pAsa vidyamAna haiN| pUrvameM prativAdI dvArA kahe gaye ve pramANase paryApatti AmAsa hai| unase zabdakA anityatva nirasta nahIM hotA hai| vahAM hI prasiddha udAharaNameM gajiye ki zabda banitya hai| isa prakAra pakSake samIcIna hetuse saMzayarahita hokara sAdha cukanepara arthApatti kI
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 tatvArthazloka vArtike sAmarthya se hI yaha zadva anitya nahIM hai / isa prativAdIke pakSa kI hAni pratIta ho jAtI hai| tumhAre DhUMDe huye gaThike upAya se hI tumhArA nirAkaraNa ho jAtA hai / yadi nitya padArtha ke sAdharmya sparza ratipana se AkAza ke samAna zadva nitya hai, to kahe binA hI arthase prApta ho jAtA hai ki anitya padArtha ke sAdharmya prayatna janyatva hetuse ghaTake samAna zada anitya hai / yayA ca pratyavasthAnamarthApattyA vidhIyate / nAnaikAMtikatA dRSTA samatvAdubhayorapi // 399 // grAvaNo ghanasya pAtaH syAdityukterthAnna siddhayati / dravAtmanAmapAM pAtAbhAvorthApattito yathA // 400 / / tasyAH sAdhyAvinA bhAvazUnyatvaM tadvadeva hi / zadvAnityatvasaMsiddhau nArthAnnityatvasAdhanaM // 401 // dUsarI bAta yaha hai ki jisa arthApatti karake prativAdI dvArA pratyavasthAna kiyA jA rahA hai, vaha arthApatti to vyabhicAra doSa grasta hai / usase tumhAre abhISTa sAdhyakI siddhi nahIM ho sakatI hai| kisI vizeSa padArthakI vidhi kara denese hI zeSa padArthoMkA niSedha nahIM ho jAtA hai / ghaTa nIlA hai / yo kaha dene se zeSa sabhI kambala kamala Adika padArtha anIka nahIM ho jAte haiN| dekhiye jisa prakAra kaThina ho rahe pASANAkA niyamase patana ho jAtA hai yoM kaha denepara arthApatti se yaha siddha nahIM ho jAtA hai ki vaha rahe pataLe drava svarUpa joMkA pAta nahIM hotA hai / usIke samAna hI usa arthApattike utthApaka arthakA sAdhya ke sAtha avinAbhAva bane rahane se zUnyapanA hai / aura yaha arthApatti to donoM bhI pakSoM meM samAna rUpase lAgU ho jAyagI, jaba ki ukta karake jisa kisI bhI aire gaire anuktakA tuma arthApatti se ApAdana kara chete ho to tumhAre pakSakI hAni bhI Apanna ho jAvegI / bAta yaha hai ki jaba zadvake anityasvakI ma prakAra siddhi ho cukI hai, to vyabhicAra doSavALI arthApattike dvArA abhiprAya mAtra zadvakA miSyapana nahIM sAdhA jA sakatA hai / anityatvako sAdhanevAle hetumeM svakIya sAdhyake sAtha avinAbhAva vidyamAna hai / kintu nityazvakA sAdhaka asparzavatra hetu to avinAbhAvase vikala hai / nApayAnaikAMtikyA pratipakSa sidhyati yena prayatnAnaMtarIyakatvAt zrasyAnityatve sAghitepi asparzavatvAnyathAnupapatyA tasya nityavaM siddhayet / sukhAdinAnaikAMtikI ceyamarthApattirato na pratipakSasya siddhistadasiddhau ca nArthApacirataeva upapadyate sacAyuktArthApattitaH pratipakSasiddherarthApattisama iti vacanAt /
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 480 vyabhicAra doSavAlI arthApatti ( pramANAbhAsa ) karake pratipakSakI siddhi nahIM ho pAtI hai / jisase ki vAdI dvArA prayatnAnaMtarIyakatva hetuse zadvakA anityapanA sAdha cukanepara bhI punaH prativAdI dvArA asparzaarant anyathAnupapattise usa zadvakA nityapana siddha kara diyA jAve asparzavatva to farmers vinA nahIM ho sakatA hai / isa prakArakI yaha arthApattiyoM sukha, saMkhyA, saMyoga, vibhAga yadi guNoM karake aura gamana, bhramaNa, utkSepaNa Adi kriyAoM karake anaikAntika doSavAkI ho rahI hai| sukha bAdimeM nisyapana nahIM hote huye bhI sparzarahitapanA vidyamAna hai| pRthvI, jala, teja, vAyu ina cAra dravyoMko choDakara zeSa dravya aura guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya, abhAva, sabhI padArthoM meM sparzarahitapana varta rahA hai / anitya guNa Adika vyabhicAra sthala hai / bhataH arthApatise prativAdIke mija pratipakSakI siddhi nahIM ho pAtI hai / aura usa pratipakSakI siddhi nahIM honepara isa hI kAraNase arthApattisamA jAti nahIM bana sakatI hai| nyAyasUtrameM arthApattisamAkA yoM lakSaNasUtra kahA hai ki arthApatti karake pratipakSako siddhi ho jAne se arthApattisama pratiSedha mAnA gayA hai / vyabhicAra honeke kAraNa yaha avinAbhAva rahita honese pratibAdIkI arthApati to pramANAmAsa ho gii| aisI dazAmeM vaha arthApattisamA jAti utthApana karanA prativAdIkA anucita kArya nirNIta ho jAtA hai / kA punaravizeSasamA jAtirityAha / isase AgekI phira avizeSasamA jAti kaunasI hai ? usakA lakSaNa aura udAharaNa kyA hai ? aisI manISA honepara nyAyasiddhAnta anusAra ziSyake prati zrIvidyAnanda AcArya samAdhAnako kahate haiM / kacidekasya dharmasya ghaTanAdurarIkRte / avizeSetra sadbhAvaghaTanAtsarvavastunaH // 402 // avizeSaH prasaMgaH syAdavizeSasamA sphuTaM / jAtirevaMvidhaM nyAyaprAptadoSAsamIkSaNAt // 403 // kahIM bhI zabda aura ghaTameM eka dharmakI ghaTanA ho jAnese donoMkA vizeSarahitapanA svIkAra kara cukanepara punaH prativAdIdvArA sampUrNa vastuoM ke samAna ho rahe sadbhAva (sastra) kI ghaTanAse sabaka letara rahitapanakA prasaMga denA to vyaktarUpase avizeSasamA jAti kahI jAvegI / siddhAntI kahate haiM ki isa prakArakA prasaMga denA to jAti yAnI asaduttara hai| kyoMki bAdIdvArA sAdhe gaye nirdoSa pakSa meM prativAdIdvArA jhUThe doSa dikhAnA nyAyaprApta doSoMkA dikhalAnA nahIM hai| arthAt jo prativAdIne doSa dikhalAyA hai vaha nyAyamArgase prApta nahIM hotA hai /
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 tatvArtha lokapAtika ......................... eko dharmaH prayatnAnaMtarIyakatvaM tasya kacicchandaghaTayorghaTanAdavizeSa samAnatve satyanityatve SAdinorarIkRte punaH sadbhAvA sarvasya satvadharmasya vastuSu ghaTanAdavizeSasyAnityavaprasaMjanamavizeSasamA jAtiH sphuTaM, evaMviSasva nyAyamAptasya doSasyAsamIkSaNAt / "ekadhopapateraviSeSe sarvAvizeSaprasaMgAt sadbhAvopapatteravizeSasama " ityevaMvidho hi pratiSedho na nyaaymaaptH| bhyAyasUtra aura nyAyamAyake anusAra ukta vArtikoMkA vivaraNa yoM hai ki eka dharma yahAM prayatnAntarIyakasva hai| kahIM pakSa kiye gaye zanda aura ghaTa mAne gaye dRSTAntameM usa dharmake ghaTita ho jAnese samAnapana bhavizeSa hote saMte vAdI dvArA zanda aura SaTakA bhanityapanA svIkAra kara cukanepara punaH prativAdI dvArA sadbhAvakI upapatti honese yAnI saMpUrNa vastugoM meM saba dharmake ghaTita ho jAnese sabake sadbhAvako kahakara anityapanakA prasaMga diyA jAnA avizeSasamA hai / siddhAntI kahate haiM ki isa prakArake nyAyaprApta doSoMkA samIkSaNa nahIM honese yaha prativAdIkA jAtirUpa uttara spaSTa rUpase masava uttara hai| nyAyasUtrameM avizeSasamAkA yaha kSaNa hai ki vivakSita pakSa dRSTAnta vyaktiyoM eka dharmakI upapatti ho jAnese avizeSa ho jAnepara punaH sadAvakI upapatti honese saMpUrNa vastuoM ke bhavizeSakA prasaMga denese prativAdIdvArA avizeSasama pratiSedha uThAyA jAtA hai| kintu isa prakArakA baha pratiSedha to nyAyaprApta nahIM hai| anyAyase cAhe jisake Upara cAhe jitane doSa uThA do| kintu parIkSA karanepara ve doSa saba uDa jAte haiN| yaha prativAdI dvArA diyA gayA pratiSedha nyAyaprApta kaise nahIM hai| aisI jijJAsA honepara zrIvidyAnanda AcArya uttara kahate haiM / prayatnAnaMtarIyatvadharmasyaikasya saMbhavAt / avizeSe hyanityatve siddhepi ghaTazabdayoH // 404 // na sarvasyAvizeSaH syAtsattvadharmopapattiH / dharmAtarasya sadbhAvanimittasya nirIkSaNAt // 405 // prayatnAnaMtarIyatve nimittasya ca darzanAt / na samoyamupanyAsaH pratibhAtIti mucyatAm // 406 // sarvArtheSvavizeSasya prasaMgAt prtyvsthitiH| viSamoyamupanyAsaH sarvArtheSvu(papadyatAM // 407 //
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArdhacintAmaNiH eka prayatnAnantarIyakatva dharmake saMbhava ho jAnese pakSa tathA dRSTAnta ho rahe ghaTa aura zadrakA nizpanA yadyapi antararahita ho kara niyamase siddha ho cukA hai, to mI satyadharmakI upapatti ho jAne se sampUrNa padArthoMke vizeSarahitapanakA prasaMga nahIM hovegA jisase ki sampUrNa bhAvoMmeM sadbhAva sagha mAnese nityapana prApta ho jAya aura aisI dazA meM pakSase atirikta anya koI bhI udAharaNa nahIM mila sake / vimA udAharaNa ke koI hetu hotA nahIM hai| pratijJAke ekadezako udAharaNapanA asiddha hai / pakSa hI to udAharaNa nahIM ho sakatA hai, yoM jAti uThAI jA ske| bAta yaha hai ki sampUrNa vastuoMke sadbhAvakA nimitta ho rahA dUsarA dharma dekhA jA rahA hai / aura prayatnAnantarIyakapane meM nimitta ho rahA myArA dharma dIkhatA hai / isa kAraNa jAtivAdIkA sampUrNa arthoM meM satva honese vizeSarahitapanakA prasaMga ho jAnese pratyavasthAna denekA yaha vacana prAraMbha karanA sama nahIM pratibhAsatA hai / ataH vaha pratyayasthAna uThAnA choDa denA caahiye| isa prakArake viSama upanyAsa to sabhI ayoM meM prasaMga prApta kiye jA sakate haiM / sAmAnya manuSyapanakA sadbhAva ho jAnese sabhI vidyArthI, zrotA, raMka, nipaTa mUrkha, sabhI sAdharaNa puruSa bhI mAnanIya guru gopAladAsajI ke samAna prakANDa vidvAn bana baiTheMge / cAhe koI bhI manuSya apaneko adhikArI, rAjA, adhipatti, AcArya, mAna baiThegA / vizeSa hetuoM dvArA antaroMkI vyavasthA nahIM ho skegii| ataH prativAdI dvArA sabake avizeSapanakA pratyavasthAna uThAyA jAnA dUSaNAmAsa hai / yaha nyAya ucita mArga nahIM hai / T 519 na hi pathA prayatnAnaMtarIyakatvaM sAdhanadharmaH sAdhyamanityatvaM sAdhayati za tathA sarvavastuni sarakhaM yataH sarvasyAvizeSaH syAt sasvadharmopapattitayaiva dharmotarasyApi nityatvasyAkAzAdau sadbhAvanimittasya darzanAt prayatnAnaMtarIyakatvanimittasya cA'nityatvasya. baDhAdau darzanAt / tato viSamoyamupanyAsaH iti tyajyatAM sarvAryeSvavizeSaprasaMgAt pratyavasthAnaM / jisa prakAra ki hetudharma ho rahA prayatnAnantarIyakapanA niyamase anityapana sAbhyako zahUmeM sAtha detA hai, tisa prakAra satya dharma to sampUrNa padArthoMmeM vidyamAna ho rahA saMtA anityapanako nahIM sA pAtA hai, jisase ki kevala sasya dharmakI upapatti kara denese hI sampUrNa vastuoMkA vizeSa rahitapanA ho jAya / bAta yaha hai sadbhAvakA vyApaka rUpase nimitta yadi anityapanA hotA to pratibAdIkA pratyavasthAna caDha sakatA thA / kintu AkAza, kALa, AtmA bAdimeM sadbhAvake nimitta ho rahe myAre dharma nityapanakA bhI sAtha darzana ho rahA hai / aura ghaTa paTa AdimeM anityatva ke jJApaka prayanAMtarIyakatvake nimitta kAraNa anityapanakA upalambha ho rahA hai| tisa kAraNa yaha pratibAdI kA avizeSasamajAti nirUpaNarUpa upanyAsa karanA viSama paDhatA hai| isa kAraNa prativAdIko saMpUrNa remeM antarahitapana ke prasaMgase pratyavasthAna denekA vicAra choDa denA cAhiye / " kaciddharmAnupapate:
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApAcokavArtike - - kacicopapatteH pratiSedhAmAvaH " isa sUtrakI vRtti meM vizvanAtha bhaTTAcArya kahate haiM ki kahIM kRtakatva prayatnAnantarIyakasva, AdimeM hetuke dharma vyApti, pakSavarmatA Adika vidyamAna haiM, aura kahIM saraya, prameyasva Adi hetuoMmeM anityapana sAdhya ke upayogI vyApti, pakSavRttitva Adi hetudharma nahIM pAye jAte haiM / ataH prativAdIdvArA pratiSedha honekA asambhava hai| ___ yadi tu sarveSAmarthAnAmanityatA satvasya nimittamiSyate sadApi pratyavasthAnAda nisyAH sarve bhAvA sasvAditi pakSaH prApnoti / tatra ca pratijJArthavyatirikta kodAharaNaM sambhayena cAnudAharaNo heturastu / udAharaNasAdhAta sAdhyasAdhanatvaM heturiti samarthanAt / palaikadezasya pradIpajvAlAderudAharaNatve sAdhyatvavirodhaH sAdhyatve tUdAharaNaM virudhyate / na ca sarveSAM satyamanisyatvaM sAdhayati nityatvepi kessaaNcittvptiiteH| saMpati siddhArthAnAM -sarveSAmanityatAyAM kathaM zabdAnityatvaM pratiSidhyate savairiti parIkSyatAM / soyaM sarvasyAnityatvaM sAdhayameva zabdAnityatvaM pratiSedhatIti kathaM svasthA ? __ bhASyakAra kahate haiM ki to prativAdIkA yadi yaha mantavya hoya ki sampUrNa arthoke savASakI upapattikA nimittakAraNa anityatva hI nyArA dharma iSTa kiyA gayA hai / siddhAntI kahate haiM ki yoM kalpanA karoge to bhI prativAdIkA pratyavasthAna denese yaha pakSa prApta ho jAtA hai ki sampUrNa padArtha satpanA ho jAnese anitya haiM aura isa prakAra vAdIke usa pakSameM pratijJA viSaya arthase vyatirika ho rahA udAharaNa malA kahAM sambhavegA ! arthAt-satva hetuse sampUrNa padArthoMmeM avizeSarUpase banityapanA sAdhanepara anvayadRSTAnta yA vyatireka dRSTAnta banAne ke liye koI padArtha zeSa nahIM bacatA hai aura udAharaNase rahita koI hetu ho jAo yaha ThIka nahIM pdd'egaa| kyoMki udAharaNake sAdharmya se yA udAharaNakI sAmarthyase sAdhyakA sAdhakapanA hetukA prANa hai / isa prakAra samarthana kiyA jA cukA hai / antaryAptikA avalamba lekara prativAdI yadi pakSake eka deza ho rahe pradIpakakikA, magnivAlA, vidyut mAdikA udAharaNapanA svIkAra kareM, taba to hama kahate haiM ki sabako pakSa. koTimeM DAlakara una pradIpa, jyAlA, sAdika sAdhyAnakA virodha ho jaavegaa| pradIpakalikA mAdiko pakSameM praviSTa kara anitvapanase viziSTapanA sAdhya karanepara to unako anbaya dRSTAnta banAnA viruddha paDa bAyagA / tathA eka bAta yaha bhI hai ki sampUrNa padArthokA vidyamAna ho rahA saba koI anityatvako nahIM sAdha detA hai / kinhIM AkAza Adi padArthoke nityapanA hote huye bhI sarava pratIta ho rahA hai / ataH nityapana yA anityapanako sAdhanemeM saraba hetu vyabhicArI hai / nisyoMmeM sadbhAva ho jAnese usa hetukarake anityapamakI siddhi mahI ho sakatI hai / aura anitya padArtho varta Anese usa hetu karake nityapanakI siddhi nahIM ho pAtI hai| attaH prativAdIkA sabako avizeSapanake prasaMga dene kA vAkya kucha bhI aryako nahIM rakhatA hai| hAM,
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 521 w inimuminanimanmamremarimmiummernamainamaina vartamAna kAlameM siddha ho rahe sampUrNa padArthoMkA anityapanA yadi sApA jAvegA taba to janya padArthoke satva karake prativAdI dvArA zaGkakA anityapanA bhalA kaise pratiSedhA jA sakatA hai ! arthaat-nhiiN| isa bAtakI pratimAdI aura usake sAthI bhale hI parIkSA kara dekheM, hamako koI bApatti nahIM hai / sadbhAva siddha ho jAnese sampUrNa padArthoke anityapanako kaha rahe prativAdI karake jaba zada kA anityapanA svIkAra hI kara liyA gayA hai, usa dazAmeM bAdIke pakSakA prativAdI dvArA pratibetha karanA hI nahIM bana pAtA hai| phira bhI yaha prasiddha prativAdI sabake anityavanako sAdha rahA saMtA hI zakke anityapanakA pratiSedha kara rahA hai| yoM paraspara viruddha kaha rahA yaha prativAdI svastha (hozameM ) kaise kahA jA sakatA hai ! vicArazIla paNDita to aise viruddha vacanoMkA prayoga nahIM karatA hai / yahAMtaka avizeSasamA jAtikA vicAra kara diyA gayA hai| kAraNasyopapatteH syAdubhayoH pakSayorapi / upapattisamA jAtiH prayukte satyasAdhane // 408 // vAdI dvArA satya hetukA prayoga kiyA jA cukanepara punaH prativAdI dvArA donoM bhI pakSoM ke yAmI pakSavipakSoMke yA nityapanake amityapanake kAraNa pramANakI upapatti ho jAnese upapattisamA jAti duI pratIta kara lenI cAhiye / ubhayorapi pakSayoH kAraNasyobhayopapattiA prastheyA ubhayakAraNopapatterupapattisama iti vacanAt / ___ donoM bhI pakSa vipakSoM ke kAraNa kI donoM bAdI prativAdiyoM ke yahAM siddhi ho jAnA upapatisamA jAti samajha lenI cAhiye / nyAyadarzanameM gautama RSine ubhava kAraNakI upapattise upapattisama pratiSedha hotA hai, aisA nirUpaNa kiyA hai| prativAdI kaha detA hai ki jaise tujha vAdIke pakSa ho rahe anityapanameM pramANa vidhamAna hai, tisI prakAra merA pakSa bhI pramANayukta hai / aisI dazAmeM vAdIke pakSakA pratirodha ho jAnA yA bAvita ho jAnA sambhava samajha kara prativAdI upapattisamA jAti uThAneke liye murU huA pratIta hotA hai| ekdaahrnnmaah| isa upapattisamAke udAharaNako nyAyabhASya anusAra zrI vidyAnanda thAcArya yoM vakSyamANa bArtikoM dvArA kahate haiN| kAraNaM yadyanityatve prayatnotthatvamityayaM / zavo'nityastadA tasya nityatve'sparzatAsti tat // 409 // 66
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAvalokavArtike tato nityopyasAvastu sAdhanaM noppdyte| kAraNasyAbhyanujJAnA na nityaH kathamanyathA // 410 // nyAyabhASyakAra vAtsyAyana RSi upapattisamake lakSaNa sUtrakA yo vyAkhyAna karate haiM ki zabdake anityapanako sAdhanemeM kAraNa prayatnajanyatva hai / isa kAraNa yaha zabda yadi anitya kahA jAtA hai, taba to usa zadbake nityapanameM bhI jJApaka kAraNa ho rahA vaha sparzarahitapanA vidhamAna hai / tisa kAraNase vaha zabda nitya bhI upapanna ho jAo, anyathA yAnI kAraNa ( asparzatva ) ke honepara bhI yadi sAdhya (nityatva ) ko nahIM sAdhoge to zabda anitya bhI kaise ho sakegA ! vahAM bhI prayanajanyatvake hote huye bhI anityapanakA sAdhana nahIM bana sakegA yadi kAraNake / varta jAnese zameM anityapana kI siddhi kara doge to dUsare prakAra asparzatva hetuse zara nitya bhI kyoM nahIM siddha ho jAyagA ? arthAt-hovegA hii| yadyanityatve kAraNaM prayatnAnantarIyakatvaM sadasyAsyAstItyanityaH zadvastadA nityatve tasya kAraNamasparzatvamupapadyate / tato nityopyastu kathayanityonyathA syAdityubhayasyAnityatvasya nityatvasya ca kAraNopaparayA pratyavasthAnamupapattisamo duussnnaabhaasH| ina do kArikAoM kA vivaraNa yoM hai ki yadi zadbake anityapanako sAdhanemeM jJApaka kAraNa prayatnAnantarIyakapanA hai, ataH zabda anitya hai, taba to usa zadbake nityapanameM bhI jJApaka kAraNa sparzaguNarahitapana vidyamAna hai / tisa kAraNase zabda nitya bhI ho jAo / sparzaguNase rItA ho rahA AkAza nitya hai / usI prakAra guNa honese kisI bhI guNako nahIM dhAranevAlA sparzarahita zabda bhI nitya ho sakatA hai| koI bAdhA nahIM AtI hai| anyathA vaha anitya mI kaise ho sakegA ! isa prakAra donoM hI anityaprana aura nityapanake kAraNoMkI upapatti ho jAnese pratyavasthAna uThAnA prativAdIkA upapattisama nAmakA dUvaNAbhAsa hai / vastutaH dUSaNa nahIM hokara dUSaNake sadRza hai| ityeSa hi na yuktotra pratiSedhaH kathaMcana / kAraNasyAbhyanujJAdi yAdRzaM bruvatAM svayaM // 411 // shdvaanitytvsiddhishvoppttervigaantH| vyAghAtastu dvayostulyaH svapakSapratipakSayoH // 412 // sAdhanAditi naivAsau tayorekasya sAdhakaH / evaM hyeSa na yuktotra pratiSedhaH kathaM matiH // 413 //
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH " upapattikAraNAbhyanujJAnAdapratiSedhaH " isa sUtra anusAra siddhAntI usakA uttara kahate haiM ki yahAM prativAdI dvArA yaha pratiSedha karanA kaise bhI yuktipUrNa nahIM hai| kyoMki donoMke kAraNoMkI upapatti kaha denese zadvake anityapamakI nirdoSa rUpase siddhi ho cukI / jisa prakAra ke mantavyako prativAdI svayaM kaha rahA hai, usane zadvake anityapanako saba orase svIkAra kara hI liyA hai / anityapanake hetu, udAharaNa, Adiko bhI vaha mAna cukA hai| ataH punaH nityatvako sAdhate huye vaha pratiSedha karanA nahIM banatA hai / anityapamako mAna kara punaH anityapanakA niSedha nahIM kiyA jA sakatA hai / vyAghAta doSa laga baiThegA / tathA yadi pratiSedha karoge to donoM nityatva, atrah kAraNoMht upapatti nahIM svIkAra kI jA sakegI / ataH jAtikA lakSaNa nahIM ghaTA / aura yadi donoMke kAraNoMkI upapatti kaha denese zadvake anityapanakA kAraNa bana cukanA svIkAra kara loge to pratiSedha nahIM kiyA jA sakatA hai| apane pakSa ho rahe zadbakA anityapana aura prativAdIke pakSa prasta ho rahe nityapana donoMkI siddhi karanese to usI prakAra samAna rUpase vyAghAta doSa A jAtA hai / isa kAraNa vaha prativAdI una donoMmeMse eka pakSakA bhI sAdhanevAlA nahIM hai / isa prakAra yaha prativAdI dvArA kiyA gayA pratiSedha yahAM kaise bhI samucita nahIM hai / "Thoke SaSThaM guru jJeyam " isakI apekSA nahIM kara kathamapi pAThakara liyA jAya athavA anuSTup zlokake padoMmeM chaThaveM akSarako guru mAnanepara " kathaM matiH " pATha banA kiyA jAya / vidvAn puruSa anya bhI vizvAra kara sakate haiM / bAdI kaha sakatA hai ki tujha prativAdIne mere pakSakA dRSTAnta de karake mere pakSakA prAmANasahitapanA svIkAra kara liyA hai / ataH mere Upara pratiSedha bhalA kaise uThAyA jA sakatA hai / yoM kathamapi pATha rahane do / 523 kAraNasyAbhyanujJAnAt ubhayakAraNopapatteriti bruvatA svayamevAnityatve kAraNaM prayasnAnaMtarIyakatvaM tAvadabhyanujJAtamanenAbhyanujJAnAnnAnupapannastatpratiSedhaH zaddhAnityatvasiddhayA upapatteravivAdAt / yadi punarnityatvakAraNopapattau satyAmanityatvakAraNopapattervyAghAtAdanityatvAsiddheryuktaH pratiSedha iti matistadAstyanityatvakAraNopapatau satyAM nityatvakAraNopapatirapi vyAghAtAnna nityatvasiddhirapIti nityatvAnityatvayorekatarasyApi na sAdhakatulyasvAdubhayorvyAghAtasya / kAraNakA abhyanujJAna karanese arthAt-sUtra anusAra nityapana anityapana donoMke kAraNoMkI upapatti ho jAne se isa prakAra kaha rahe prativAdIne zadvameM anityapanake kAraNa prayatnAnantarIyakatvako striyaM pahile hI svIkAra kara liyA hai / yoM isa prativAdI karake svIkRta ho jAnese punaH usa anitya panakA pratiSedha karanA nahIM sagha skegaa| kyoMki zadva ke anityapanakI siddhi kI upapattimeM prativAdIko koI vivAda nahIM rahA hai / ataH anityapanakA pratiSedha nahIM kiyA jA sakatA hai / yadi phira
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 tatvAryazlokavArtike prativAdIkA yaha mantavya hoya ki hamAre yahAM prathamase hI zabdakI nityatAke kAraNa asparzasvakI upapatti ( siddhi ) ho cukI hai / aisA honepara vAdIke iSTa zadbAnityatvake kAraNa prayatnajanyatvakI upa. pattikA vyAghAta ho jAtA hai / ataH anityapanakI prasiddhi ho jAnese mere dvArA kiyA gayA anityatvakA pratiSedha karanA yukta hai / arthAt-tumhAre yahAM anityapana satha cukanepara punaH usakA pratiSedha karanese mere Upara jaise nyASAta doSa AtA hai, usI prakAra mere yahAM zadvakA mityapana sadhacukanepara punaH anityapama sAdhanemeM tumako bhI vyAghAta doSa lagegA / ataH meM prativAdI usa anityapanakA pratiSedha kara detA hUM, yaha merA ucita kArya hai| aba siddhAntI kahate haiM ki yo mAnoge taba to hama bhI kaha deMge ki SAdIke yahAM prathamase hI anityapamake kAraNakI siddhi ho cukanepara punaH pratiSAdIke yahAM nityapanake kAraNakI siddhi vyAghAta doSa ho jAnese nahIM bana pAtI hai| vAdIko ho prathama bolanekA adhikAra prApta hai| ataH prativAdIke amISTa nityapanakI siddhi nahIM huii| billI ke samAna dUdhako luGakA denese donoM se kisIkA bhI prayojana nahIM saba pAtA hai / isa prakAra nityatva, anityatva, donoM se kisI eka pakSako bhI siddhi karanevAlA yaha sAdhaka nahIM huaa| kAraNa ki donoM bhI pakSoMmeM vyAghAta doSa tulya rUpase muMha vAMye khaDA huA hai / aisI dazAmeM donoM pakSoMke sunda upasunda nyAyase mara jAnepara prativAdI kisakI sAmarthyake bharosepara pratiSedha karaneke liye utsAha dikhA rahA hai ! ataH yaha pratibAdI dvArA kiyA gayA pratiSedha yukta nahIM hai| kA punarupalabdhisamA jAsirityAha / cauvIsa jAtiyoMmeM upapattisamA mAtike pIche ginAI gayI phira upalabdhisamA jAti kaisI hai ! usakA lakSaNa aura udAharaNa kyA hai ! isa prakAra zrotAkI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda bhAcArya uttara kahate haiN| sAdhyadharmanimittasyAbhAvepyuktasya yatpunaH / sAdhyadharmopalabdhyA syAt pratyavasthAnamAtrakam // 414 // sopalabdhisamA jAtiyathA zAkhAdibhaMgaje / zadvestyanityatA yatnajatvAbhAvepyasAviti // 415 // zabda bhanitya hai, ( pratijJA ) jIvake prayatna karake janya honese ( hetu ) ghaTake samAna, isa anumAnameM zabdaniSTha amityatvakI jJApti karAnekA nimitta kAraNa prayatnajanyatva mAnA gayA hai| vAdI dvArA kahe jA cuke usa nimittake nahIM honepara bhI prativAdI dvArA punaH sAdhya dharmakI upalanni karake jo kevaLa rItA pratyavasthAna uThAyA jAyagA vaha upalabdhisamA jAti hai / jaise ki
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vRkSakI zAkhA gudA Adike TUTanese utpanna huye zabda prayatnajanyatvake binA bhI baha nityapanA sAdhyadharma vidhamAna hai / tisa kAraNase vaha hetu sAdhyakA sAdhaka nahIM hai| athavA " parvato bandimAn dhUmAva" yaha anumAna panirake nirNayake liye kahA jAtA hai| kintu vaha ThIka nahIM baiThatA hai| kyoMki dhUmake binA bAloka, uSNatA, bhAdise bhI agnikI siddhi ho jAtI hai| ataH akele dhUaise hI vahimAn nahIM sAdhanA cAhiye tathA dhUma hetuse banhimAna hI yaha sAmya koTimeM avadhAraNa nahIM lagAyA jAya / kyoMki dhUma hetuse danyatva, mUrtasva bhAdikI bhI siddhi ho jAtI hai / parSata ho agnimAm hai / yaha pakSakoTimeM avadhAraNa nahIM kara sakate ho| kyoMki rasoI ghara, adhiyAnA mAdika mI agnimAn haiM / parvatako hI agninAn mAnamepara anvayadRSTAnta bhI koI nahIM bana sakegA / parvatakA bahutasA bhAga agnirahita huA anya banaspati, zikA, miSTI, Adiko pAra rahA bhI hai| isa prakAra yaha upalabdhisamA jAti nAmaka pratiSedha pratiSAdI dvArA uThAyA gayA hai| sAdhyadharmastAvadanityatvaM tasyAnimittakAraNaM prayatnAnantarIyakasvaM jJApakaM tasyokasya vAdinA kacidabhAvepi punaH sAdhyadharmasyopalabdhyA yasmatyavasthAnamAtrakaM sopachAdhisamA jAtirvijJeyA, " nirdiSTakAraNAbhAvepyupalaMbhAdupalabdhisama " iti vacanAt / tadyathAzAkhAdimaMgaje gare prayatnAnantarIyakatvAbhAvepyanityatvamasti sAdhyadharmosAviti / - yahAM prakaraNameM sAdhane yogya dharma to sabase pahile anityapanA hai| usakA jJApaka nimitta kAraNa prayatnAnantarIyakasva hetu hai| vAdI dvArA kahe jA cuke hetukA jamAva honepara mI pumaH sAdhya dharmakI upalabdhi dikhalAneso jo sampUrNa vyApaka sAdhyakI apekSA mAtra pratyavasthAna uThAyA jAtA hai, vaha upalabdhisamA jAti samajhanI cAhiye / gautamasUtrameM isakA lakSaNa yoM kahA hai ki vAdI dvArA kahe jA cuke kAraNake amAva honepara bhI sAdhyadharmakA upaLambha ho jAmase upalabdhisama pratiSedha hai| usakA udAharaNa isa prakAra hai ki zAkhA bhAdike bhaMgase utpanna huye zarameM yA ghanagarjana, samudraghoSa mAdi zadroMmeM prayatnajanyatvakA abhAva honepara bhI vaha sAmya dharma ho rahA anityapanA varta rahA hai| sa cAyaM pratiSedho na yukta ityAha / siddhAntI kahate haiM ki so yaha prativAdI dvArA kiyA gayA pratiSedha to yukta nahIM hai| isa bAtako zrI vidyAnanda AcArya vArtikadvArA kahate haiN| kAraNAtaratopyatraM sAdhyadharmasya siddhitH| na yuktaH pratiSedho'yaM kaarnnaaniymoktitH|| 416 // " kAraNAntarAdapi taddharmopapatrapratiSedhaH " isa gautamasUtrake anusAra vicAra karanA paDatA hai ki anya kAragoMse bhI yahAM sAdhadharmakI sidi ho sakatI hai / ataH yaha prativAdI dvArA kiyA
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 tatvArtha lokavArtike 1 gayA pratiSedha ucita nahIM hai / sAmAnya kAryoMke liye koI niyata kAraNoMkA niyama kahA gayA hai| bAta yaha hai ki zadva kArya hai, vaha kAraNoMse hI upajegA / jIvoMke uccAryamANa zadva meM prayatna anityapanA sAdha kiyA jAtA hai / aura zeSa zAkhAbhaM gottha meghagarjana Adi zabdoM meM utpattimakha, kRtakatva Adi hetu oMse anityatva sAdha liyA jAyagA / dekho, jaise kArya to avazya kAraNavAn hote haiM / kintu kAraNa kAryasahita bhI hoMya aura kAryavAn nahIM bhI hoMya, koI niyama nahIM hai / usI prakAra jJApaka pakSameM samIcIna hetu sAdhyavAlA avazya hogA / kintu sAdhya avazya sahacaratva sambandhase hetumAna hoya aisA niyama nahIM hai / sAdhya vyApaka hotA hai aura hetu vyApya hotA hai / hetumeM anyathAnupapatti guNa ThaharatA hai / sAdhyameM avinAbhAva guNa nahIM vartatA hai / sAdhameke binA sAdhya nahIM hoya, aisA koI niyama nahIM kaha diyA gayA hai| agnikI anumiti anya Aloka Adi hetuoM se bhI ho sakatI hai ! hama hetu, sAdhya, yA pakSameM evakAra lagAkara avadhAraNa karaneke liye " parvato vanhi - mAn dhUmAt " yA " zabdo'nityaH prayatna janyatvAt ina anumAnoMkA prayoga nahIM kara rahe haiM / kintu saMdehaprApta ho rahe amityatva, AdikI siddhike liye anumAna vAkya raca rahe haiM / anyathA tujha prativAdIke dvArA kahA gayA vAdI kathita pakSakI asAdhakatAkA sAdhana bhI nahIM bana skegaa| kyoMki Preranath dUsare sAdhaka bhI barta rahe haiN| ataH vAdIke pakSakA yoM pratiSedha nahIM ho sakatA hai / " "" prayatnAnantarIyakatvAt kAraNAdanyadutpattidharmakatvAdikAraNAntaramanityatvasya sAdhyadharmasya, tavopi siddhirna yuktaH pratiSedhoyaM tatra kAraNAniyamavacanAt nAbhijJApakarmatareNa jJApyaM na bhavatIti niyamosti, sAdhyAbhAve sAdhanasyAniyamavyavasthiteH iti / nityapana sAdhyadharmake hetu ho rahe prayatnAnantarIyakapana isa jJApakakAraNake bhinna ( nyAre ) utpattidharmakapana, kRtakapana Adi dUsare kAraNa bhI vidyamAna haiN| unase bhI amityapanakI siddhi ho sakatI hai / hama ukta hetuse nyAre hetukA anityapanako sAdhane ke lie niSedha thoDA hI karate haiM / ataH yaha prativAdIkA uThAyA huA, yaha pratiSedha yukta nahIM hai| vahAM hamane kAraNoMke niyamakA vacana nahIM de diyA hai / acchI jJapti karAnevAle hetuke binA jAnane yogya sAdhya nahIM hotA hai, aisA koI niyama nahIM hai| hAM, sAdhyake nahIM honepara to niyamase sAdhanake nahIM Thaharane kI vyavasthA hai| yahAMtaka upalabdhisamA jAtikA vicAra kara diyA gayA hai| aba isake Age anupalabdhisamA jAtikI parIkSA karate haiM / tasmAnna vidyamAnasyAnupalabdheH prasAdhane / niSedhyAnupalabdhezvAbhAvasya sAdhane kRte // 417 //
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcantAmaNiH 527 abhAvasya viparyAsAdupapattiH prkiirtitaa| prastutArthaviSAtAyAnupalabdhisamAnadhaiH // 418 // jisa kAraNa ki uccAraNase pahile zabdakA upalambha nahIM hotA hai| yadi kathamapi uccAraNa ke prathama tirobhUta ho rahe zabdakA sadbhAva mAna bhI liyA jAya to bAvaraNa Adise usa zabdakI upalabdhi nahIM honA mAnA AyagA / kintu yaha to banatA nahIM hai| kyoMki anupalabdhike kAraNa AvaraNa AdikoMkA grahaNa nahIM hotA hai / arthAt-isa vAyu zrAdikarake Dhaka rahA zabda bolaneke pahile pahile sunAI nahIM paDatA hai| yA zrotra indriyake sAtha zabdakA sannikarSa pUrvakAlameM nahIM ho sakA hai| athavA uccAraNake pahile zabdakA indriyake sAtha vyavadhAna thA / pahile zabda sUkSma thaa| ityAdika ina yukta anupalabdhike kAraNoM kA praNa nahIM ho rahA hai| ataH uccAraNase pUrvameM zabda nahIM haiM / AtmAke bolane kI icchAke sAtha pratighAta ( dhakkA laganA) ho jAnA hI zabdakA uccAraNa hai / nyAyasiddhAntake anusAra laukika, vaidika, yA abhASAtmaka, ghanagarjana bAdika samI zabda anitya mAne gaye hai| kintu mImAMsaka zandoMko nitya mAnate haiM / undhAraNake pUrvakAloMmeM bhI zabda akSuNNa vidyamAna haiN| abhivyaMjaka kAraNoMke nahIM milanese usakA zrAvaNapratyakSa nahIM ho pAtA hai| isakA naiyAyika khaNDana kara dete haiM ki " prAguccAraNAcanupalabdherAvaraNAcanupalabdheca" pahile samayoMmeM uccAraNa AdikI anupalabdhi ho rahI hai aura bAvaraNa aAdikI anupalabdhi ho rahI hai| yadi zanda nitya rotA to ugcAraNase pahile bhI zrotrake sAtha sannikarSa ho jAnese sunAI paDatA / koI yahAM pratibandhaka to nahIM hai| yadi koI pratibandhaka hai, to umakA hI darzana honA cAhiye / kintu bAvaraNa AdikoMkI anupalabdhi hai / naiyAyikake yahA mAne gaye amUrta, akriya, zabdakA anya dezoMmeM usa sayaya calA jAnA bhI to nahIM sambhavatA hai| atIndriya ananta pratibaMdhaka vyaMjaka, bhAvArake yA bhAvArakoMke apamAyaka AdikI kalpanA karanekI apekSA zabdake banisyapanakI kalpanA karanemeM hI lAghava hai / ataH vyaMjaka kAraNake nahIM honese zabdakA agrahaNa nahIM hai| kintu abhAva honese hI uccAraNake prathama kALameM zabdakA zrotra indriya dvArA grahaNa nahIM ho sakA hai| tisa kAraNa vidyamAna zabdakI anupalabdhi nahIM hai / usa anupalabdhikA acchA sAdhana karate saMte niSedha karane yogya zamakI anupalabdhise pUrvakAlIna zabike mamAvakA vAdI dvArA sAdhana kara cukanepara jAtivAdI pratyavasthAna uThAtA hai ki AvaraNakI anupalamdhise AvaraNakA abhAva yadi siddha ho jAtA hai, to AvaraNakI anupalabdhike anupalammase bAvaraNAnupakandhikA bhI amAva siddha ho jAyagA / aura taisA honepara bAvaraNAnupalabdhiko pramANa mAnakara jo bAvaraNAmAba naiyAyikoMne mAnA thA, vaha nahIM banegA / kintu nitya zabdoMke AvaraNakI uccAraNa pUrvakAlameM siddhi ho jAyagI / isa prakAra zabdake nityapanemeM kahA gayA bhAvaraNAnupalabdhirUpa bAdhaka uThAnA vAdIkA
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthAkavArtike ucita kArya nahIM hai / ataH usa AvaraNakI anupalabdhi ke anupalampase abhAvako sAdhanepara usa Tarah for prastAvita arthakA viSAta karaneke liye upapatti uThAnA nirdoSa vidvAnoMdvArA anupamA jAti kahI jA cukI hai / 528 dAha, na pAcAraNAdvidyamAnasya zasyAnupalabdhistadAcaraNAdyanupalabdherutpatteH ghaTAderiva / yasya tu darzanAt prAvidyamAnasyAnukabdhistasya nAvaraNAdyanupalabdhiH yathA bhUmyAvRtasyodakAdernAvaraNAdyanupalabdhizca zravaNAt prAk zahasya / tasmAnna vidyamAnasyAnupalabdhirityavidyamAnaH zabdaH zravaNAtpUrvamanupalabdhiriti niSedhya zabdasyAnupalabdhiryA tasyAzvAnupalabdherabhAvasya sAdhane kRte sati viparyAsAdabhAvasyopapattiranupalabdhisamA jAtiH prakIrtitAnadhaiH, prastutArthavighAtAya tasyAH prayogAt / taduktaM / tadanupalabdheranubhAdabhAvasiddhau viparItopapatteranupalabdhisama " iti / 66 koI bAdI kaha rahA hai ki vidyAmAna zadvakA uccAraNase pahile anupalambha nahIM hai| kyoMki usa zadvake AvaraNa ( bhUmi, bhIta Adike samAna ) asannikarSa ( indriya aura arthakA sannikarSa nahIM honA) indriyaghAta ( kAna phUTa jAnA ) sUkSmatA ( paramANuoMke samAna indriya gocara nahIM hogA ) mamona sthAna ( cittakA asthira rahanA ) atidUrastha ( adhika dUra dezameM sumeru Adike samAna zakA paDA rahanA ) abhibhava ( sUryake Alokale dinameM candraprabhA yA tArAgaNoM ke chipajAne samAna zadvakA chipA rahanA ) samAnAmihAra ( bhaisake dUdhameM gAyake dUdhakA mika jAnA yA choTeke pAnI meM gilAsa pAnIkA mila jAnA isa prakAra zadvakA samAna guNavAke padArtha ke sAtha mizraNa hokara pRthak, pRthak, dikhAI nahIM par3anA) AdikI anupalabdhi ho rahI hai / ataH utpattike pahile ghaTa AdikA abhAva hai / dekho, darzanake pahile vidyamAna ho rahe jisa padArthakI anupalandhi hai, usake to AvaraNa, asannikarSa, vyavadhAna AdikI anupalabdhi nahIM hai / jaise ki bhUmise Dhake huye srotajaka yA thaikIse ke huye rupaye, yA sandUkase AvRta ho rahe vaNa Adi AvaraNa athavA dUravartI nagara, melA, tIrthasthAna Adike sAtha ho rahe indriyoMke asanirSa athi anupatra nahIM hai / isI prakAra sunaneke pahile zabda ke AvaraNa Adika nahIM dIkha rahe haiM / tisa kAraNa se siddha hotA hai ki vidyamAna ho rahe zabdoMkI anupalabdhi nahIM hai| pratyuta ( bahika) sunane ke pUrva kA zabda vidyamAna hI nahIM hai / isa kAraNa usakI upalabdhi nahIM ho rahI hai / isa kAraNa niSedha karane yogya zabdakI jo anupatandhi hai, usakI bhI anupalabdhi ho jAne se abhAvakA sAdhana karanepara viparyAsale usa anupalabdhi ke abhAvakI upapatti karanA miSpApa aarties prativAdIkI anupalabdhisamA jAti bakhAnI gayI hai / bAdIke prastAva prApta arthakA vijJAta karaneke liye prativAdIne usa jAtikA prayoga kiyA hai / vahI gautamaRSine nyAyadarzana meM
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 529 hetuke kahA hai ki una AvaraNa AdikoMkI anupalabdhi nahIM dIkha rahI hai / ataH anupalambha hone se isa anupalabdhikA abhAva siddha ho jAtA hai / abhAvakI siddhi ho cukanepara nahIM rahane se usake viparIta AvaraNa AdikoMkA astitva jAna liyA jAtA hai| ataH jo vAdIne kahA thA ki uccAraNake pahile zadva vidyamAna nahIM hai / isa kAraNa usakI upalabdhi nahIM ho pAtI hai / yaha vAdIkA kathana siddha nahIM ho sakA hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki jaise AvaraNa ke anupalambha pratyeka AtmAmeM jAne jA rahe haiM, usI prakAra AvaraNoMkI anupalabdhi ke anupalambha bhI pratyakSa Atmaka saMvidita ho rahe haiM / " tadanupaDhabdheranupalambhAdAvaraNopapattiH " anupalambhAdapyanupalabdhisadbhAvavannAvaraNAnupapattiranupalambhAt tathA jisa prakAra nahIM dIkhate huye AvaraNoMkI anupalabdhise unakA abhAva mAna liyA jAtA hai, usI prakAra anupalabhyamAna ho rahI AvaraNAnupalabdhikA abhAva bhI jAna diyA jAtA hai / etAvatA AvaraNoMkA sadbhAva siddha ho jAtA hai / yataH zadvako nisya abhipreta karane are prativAdIkA yaha anupalabdhisama nAmakA pratiSedha hai / 23 kathamiti zlokairupadarzayati / usa anupasima pratiSedhakA udAharaNa kisa prakAra hai ! aisI prekSA honepara zrI vidyAnanda AcArya lokoM dvArA usako dikhAte haiM / yathA na vidyamAnasya zadvasya prAgudIraNAt / azrutiH syAttadAvRtyAdyadRSTeriti bhASite // 419 // kazcidAvaraNAdInAmadRSTerapyadRSTitaH / saiva mA bhUttataH zaddhe satyevA'zravaNAttadA // 420 // vRtyAdyabhAvasaMsiddherabhAvAditi jalpati / prastutArthavidhAveva naiva saMvarNitaH svayaM // 421 // anupalabdhisamA jAtikA nidarzana jisa prakAra naiyAyikoMne dikhAyA hai, vaha yoM hai ki uccAraNa, bajanA, garjanA, Adike pUrvakAlameM zuddha vidyamAna nahIM, ataH vidyamAna ho rahe zadvakI anupalandhi mahIM / yAnI abhAva hote huye hI zadrakA pahile kADhameM azravaNa ho rahA hai| kyoMki usa dRzya zadvakI anupalandhike kAraNa sambhabanevAle AvaraNa, asannikarSa, vyavadhAna, AdikA mI mahaNa nahIM ho rahA hai| isa kAraNa yaha kAraNoMse upajane yogya zabda apanI utpattike pahile samayoM meM vidyamAna hI nahIM hai, taba upalambha kisakA hoy| ghaTakI utpattike pahile ghaTa nahIM dikhalA hai / aura usake AvaraNa mIta, bana, jhoMpaDI Adi bhI nahIM dekhate haiM / isa prakAra vAdI dvArA 67
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha Thoka vArtike nirUpaNa kara cukane para koI prativAdI pratyavasthAna uThAtA hai ki AvaraNa AdikoMke anupalammakA bhI to anupalambha ho rahA hai / ata: vaha AvaraNoMkA anupalambha hI nahIM mAnA jAya aura aisI dazAmeM AvaraNoMkA sadbhAva ho jAnese pUrvakA kameM zadvake hote saMte hI una AvArakoMse AvRta ho jAke kAraNa usa samaya pUrvakAlameM zadbakA sunanA nahIM ho sakA hai| vastutaH zaGkha usa samaya vithamAna thA / usake AvaraNa AdikoMke abhAvakI bhache prakAra siddhi honekA abhAva hai / isa kAraNa vAdIkA hetu prastAva prApta anitya arthakI vidhi karanemeM hI svayaM bhake prakAra varNamAyukta nahIM huaa| vAdIne jo yaha pratijJA kI thI ki uccAraNake pahile vidyamAna mAne jA rahe zadvakI anupalabdhi nahIM ho pAtA hai / ataH zadvake nityapanameM koI bAdhA nahIM AtI hai| yoM jAtiko kahane vAlA prativAdI jampa kara rahA hai / tadIdRzaM pratyavasthAnamasaMgatamityAvedayati / vaha prativAdIkA isa prakAra pratyavasthAna uThAnA saMgatizUnya hai| isa bAtakA zrIvidyAnanda AcArya Avedana karate haiN| 530 tadasaMbaMdhamevAsyAnupalabdheH svayaM sadA / nupalabdhisvabhAvenopalabdhiviSayatvataH // 422 // naivopalabdhyabhAvenAbhAvo yasmAtprasiddhayati / viparItopapattizca nAspadaM pratipadyate // 423 // zadvasyAvaraNAdIni prAguccAraNato na vai / sarvatropalabhe haMta ityAbAlamanAkulam // 424 // tatazcAvaraNAdInAmadRSTerapyadRSTitaH / siddhapatyabhAva ityeSa nopAlaMbhaH pramAnvitaH // 425 // vaha prativAdIkA kahanA pUrvApara sambandhase rahita hI 64 I anupalambhAtmakatvAdanupalabdherahetuH " isa gautamasUtra ke anusAra ukSa jAtikA dUSaNAmAsapanA yA asamIcIna uttarapanA yoM hai ki AvaraNa AdikoMkI anupalandhi ( pakSa ) nahIM hai ( sAdhya ), anupalambha honese ( hetu ) isa prakAra prativAdIke anumAnameM diyA gayA anupalambha hetu saddhetu nahIM hai| jisa kAraNase ki anupasvarUpa svabhAvakara ke sadA anupalabdhi svayaM upabdhikA viSaya ho rahI hai, ataH upalabdhi svarUpa ho rahI AvaraNa AdikoM ko anulapike abhAvase AvaraNAnupalabdhikA bhAva siddha nahIM
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH ho pAtA hai| aura usakI sidi nahIM honepara viparIta ho rahe AvaraNa sadbhAvakI siddhi ho jAnA kaise mI pratiSThA sthAnako prApta nahIM kara sakatA hai| uccAraNa se pahile zabdako yA usake AvaraNa bAdikoMko maiM niyamase sarvatra nahIM dekha rahA hUM, isa prakArakA bAlaka, gaMvAra, lI yA pazuoMtakako 'yAkulatArahita anubhava ho rahA hai| tisa kAraNa harSake sAtha kahanA paDatA hai ki AvaraNa AdikoMkI anupalabdhiko mI anupakandhise bAvaraNa anupalabdhikA abhAva siddha ho jAtA hai / isa prakAra yaha prativAdIkarake upAsamma diyA jAmA pramAbuddhise andhita ho rahA kArya nahIM hai| na vidyamAnasya zamasya mAgucAraNAnupAbdhirAvaraNAcanupalabdherityupapatteryatkasyavismatyavasthAnaM sadAparaNAdInAmanupakabdherapyanuparkabhAt saivAvaraNAyanupalabdhirmA bhUt tataH zavasya mAguccAraNAt sata evAzravaNaM tadAvaraNAdhabhAvasiddharabhAvAdAparaNAdisadbhASAditi sambanparahitameSAnupabambeH sarvadA svayamevAnupalaMbhasvabhAvatvAdupahandhiviSayatvAt / yyevmupsmdhivissystthaanuplbdhirpi| kathamanyathAsti me ghaTopalabdhirnAsti me paTopalabdhi riti saMvedanamupapadyate yatavamAvaraNAyanupasandheranuparkabhAvAbhAvaH sidhyati tadasidau pa viparIvasyAvaraNAdisadbhAvasyopapattizca nAspadaM pratipadyate / ukta kArikAoMkA vivaraNa isa prakAra hai ki uccAraNake prathama nahIM vidyamAna ho rahe ho zahakA anupalamma hai / vidhamAna ho rahe zabdakA adarzana nahIM hai| kyoMki bhAvaraNa AdikI upaundhi nahIM ho rahI hai| isa prakAra svIkAra karanevAle vAdIke biye jisa kisI bhI prativAdIkI borase yoM pratyavasthAna uThAyA jAtA hai ki usa zadake AvaraNa, antarAja, AdikoMke adarzanakA bhI badarzana hote rahanese vaha bhAvaraNa gAdikoMkI anupalabdhi hI nahIM ho / visa kAraNa uccAraNase pahile vidhamAna ho rahe hI zahakA sunanA bAvaraNavaza nahIM ho sakA hai| anAdikAlase aprati. hata pachA bA rahA zabda sarvadA sarvatra viSamAna hai / usake bAvaraNa mAdikoMke abhAvakI siddhikA jamAva ho jAnese bhAvaraNa mAdikoMkA sadbhAva siddha ho jAtA hai| aba siddhAntI kahate haiM ki isa prakAra prativAdIkA kapana karanA unmattaprakApaphe samAna sambandha rahita hI hai / "nAsaMgataM prayujIta" naka ki banupalabdhi svayaM anupaLambha svabhAvavAlI hai, vaha anupalabdhi usa svabhAvakarake sadA upalabdhikA viSaya ho rahI hai / jisa prakAra jJAnake dvArA viSaya hotI huI upalabdhi jAMnI mAtI hai, usI prakAra anupalabdhi bhI jAnakarake upalambha kara lI jAtI hai| yadi aisA nahIM mAna kara dUsare prakAroMse mAnoge to mujhako ghaTakI upalabdhi hai, aura mujhe paTakI upalabdhi nahIM hai| athavA mujhe ghaTakI upalabdhi ho rahI hai| aura usa ghaTakI anupalabdhi to nahIM ho rahI hai| isa prakArakA bAla, paddhatakameM prasiddha ho rahA sambedana bhalA kaise yuktipUrNa siddha ho skegaa| jisase ki paha prativAdIkA kathana zomAko prApta ho sake ki " isa prakAra bhAvaraNa AdikoMkI anupalabdhike
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 tattvArthazlokavArtike anupalambhase AvaraNa AdikokA abhAva siddha nahIM ho pAtA hai| aura usakI asiddhi honepara AvaraNAmAvake viparIta ho rahe AvaraNa Adike sadbhAvakI siddhi pratiSThA prApta nahIM ho sake "athavA siddhAntI kahate haiM ki usa abhAvakI siddhi nahIM honepara usake viparIta AvaraNa bAdike sadbhAvakI siddhi kaise bhI yogya sthAna ko nahIM pA sakatI hai| ___ yatazca prAguccAraNAcchadasyAvaraNAdIni sohaM naivopalabhe, tadanupalabdhimupalabhe sarvatretyAbAlamanAkulaM saMvedanamasti / tasmAdAvaraNAdInAmadRSTena sidhyatyabhAva ityayamupAlaMbho na pramANAnvitaH " sarvatropalaMbhAnupalaMbhavyavasthityabhAvaprasaMgAt / tatonupalabdherapi samayA' nupadhyA pratyavasthAnamanupalabdhisamo dakSaNAbhAsa eveti pratipattavyaM / / dUsarI bAta yaha bhI hai, jisa kAraNase ki uccAraNase pahile zabdake AvaraNa AdikoMko vaha maiM nahIM pratyakSa dekha rahA hUM aura una AvaraNa AdikoMkI anupalabdhikA pratyakSa upalambha meM kara rahA hUM, isa prakAra sabhI sthAnoMpara bAlaka, andhe, yA pakSiyoM,takako AkuLatArahita saMvedana ho rahA hai / tisa kAraNase prativAdI dvArA diyA gayA AvaraNa AdikoMkI adRSTike bhI adarzana honese zabdake AvaraNoM kA abhAva siddha nahIM ho pAtA hai / isa prakAra yaha ulAhanA pramANajJAnase yukta nahIM hai| yoM poMgApanase ulAhanA denepara to sabhI sthaloMpara pratyakSa ho rahI upalamma aura upalammakI vyavasthAke abhAvakA prasaMga ho jAyagA / tisa kAraNase to AvaraNakI anupalabdhikI anupalabdhiko tisarI anupalabdhise ulAhanA dekara AvaraNoMkA abhAva bhI sAdhA jA sakatA hai| tathA tujha pratibAdIkA sAdhana bhI doSoMkI anupalabdhikA anupalambha honese sadoSa hI bana baiThegA / kintu aise bhrama utpAdaka upAyoMkA avalamba hama nahIM lenA cAhate haiN| bhAIsAhaba ! bhAva abhAvoMkA,upalamma karanevAle jJAna vizeSoMkA manase antaraMga AtmAmeM saMvedana ho rahA hai| uccAraNake pahile zadake bAvaraNa mujhako nahIM dIkha rahe haiM / yaha anupalabdhi bhI svasamvedha hai| ataH anupakandhisamA karake pratyavasthAna denA prativAdIkA anupalabdhisama nAmaka dUSaNAmAsa hI hai| yaha dRDhatAke sAtha samajhakara sabako mAna lenA caahiye| . kA punaranityasamA jAtirityAha / phira isake pIche kahI gayI bAIsavI anityasamA jAtikA lakSaNa udAharaNasahita kyA hai ! aisI jijJAsA hone para nyAyasUtra aura nyAyabhASya ke anusAra zrIvidyAnanda AcArya samAdhAnako kahate haiN| kRtakatvAdinA sAmyaM ghaTena yadi sAdhayet / zadvasyAnityatAM sarva vastvanityaM tadA na kim // 426 //
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 531 aantin anityena ghaTenAsya sAdhayaM gamayetsvayaM / sattvena sAmyamAtrasya vizeSAprativedanAt // 427 // ityanityena yA nAma pratyavasthA vidhIyate / sAtrAnityasamA jAtirvijJeyA nyAyabAdhanAt // 428 // prativAdI kahatA hai ki zadvakA ghaTake sAtha kRtakatva, utpattimattva, prayatnajanyasva mAdi karake ho rahA sAdharmya yadi vAdIke yahAM zadbake bhanityapanako sAdha devegA taba to sampUrNa vastue~ anitya kyoM nahIM ho jaaveN| kyoMki anitya ho rahe ghaTake sAtha sattva karake kevala samatA ho jAnekA sAdharmya to svayaM sabakA samajha liyA jAvegA / ataH usa sampUrNa vastukA satpane karake ho rahA sAdharmya sabakA anityapanA samajhA deve / koI antara DAlanevAlI vizeSatAkA nivedana to nahIM kara diyA gayA hai| isa prakAra sabake anityapanake prasaMgase jo pratyavasthAna kiyA jAtA hai, vaha yahAM anityasamA hai| lage hAtha siddhAntI kaheM dete haiM ki yaha anityasamA jAtisvarUpa hotI huI prativAdIkA asat uttara samajhanA cAhiye / kyoMki nyAyasiddhAnta karake ukta kathanameM bAdhA vA jAtI hai| anityaH zaraH kRtakatvAdghaTavaditi prayukta sAdhane yadA kazcitmatyavatiSThate yadi zadasya ghaTena sAdhAva kRtakatvAdinA kRtvA sAdhayedanityatvaM tadA sarva vastu anityaM kiM na gamyet ? satvena kRtvA sAdharmya, anityena ghaTena sAdharmyamAtrasya vizeSAmavedAditi / tadevamanityasamA jAsirvijJeyA nyAyena vAdhyamAnatvAt / taduktaM / " sApAtulyadharmopapatteH sarvAnityatvaprasaMgAdanityasamA // iti / zabda anitya hai ( pratijJA), kRtakatva honese ( hetu ) ghaTake samAna ( dRSTAnta ) isa prakAra anumAnameM samIcIna hetukA prayoga kara cukanepara jaba koI prativAdI pratyavasthAna uThAtA hai ki zadvakA ghaTake sAtha kRtakatva Adi karake sAdharmya ho Anese yadi zabdakA anityapanA sAdhA jAvegA, taba to yoM sAdharmyakara sabhI vastue~ anitya kyoM nahIM samajhA dI jAyeMgI ! kyoMki anitya ghaTake sAtha sattva dvArA sAdharmyako mukhya karake kevaLa sAdharmya sarvatra varta rahA hai| ghaTake matvameM yA anya vastuboMke satvameM koI vizeSatAkA pratimAsa to nahIM ho rahA hai| phira sabake anityapanako sAdhanemeM vilamba kyoM kiyA jAya ! yo prativAdIke kaha cukanepara siddhAntI kahate haiM ki yaha anityasamA to dUSaNAmAsa svarUpa samajhanI cAhiye / kyoMki yaha nyAyasiddhAntakarake bAdhI jA rahI hai / usI bAdhita ho rahI anityasamAkA lakSaNa nyAyadarzana meM gautamaRSine yoM kaha diyA hai ki sAdharmyamAtrase yAnI ghaTadRSTAntake sAdharmya ho rahe kRtakatvase tulyadharma sAhitapanA bana jAnese yadi zabdameM anitypn|
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 tatvArtha-lokavArtike sAdha liyA jAtA hai, taba to ghaTake satva, prameyasva, Adi rUpa sAdharmya sambhavanese saba padArthoke bhanityapanakA prasaMga ho jaaygaa| isa DhaMgase pratyavasthAna uThAnA anityasama nAmakA pratiSedha hai| sabako anityapanA ho jAnese vAdIke hetumeM vyatireka ghaTita nahIM hogA, yaha prativAdIkA abhiprAya hai| dRSTAntake jisa kisI bhI sAdharmya karake sampUrNa vastuoMke sAkSya sahitapanakA mApAdana karamA anityasamA hai| koI vidvAn vaidha-se bhI tulyadharmakI upapatti ho jAnese anityasama AtikA uThAyA jAnA svIkAra karate haiN| jaise ki bAkAzake vaidharmya ho rahe kRtakapanese yadi zabda banitya hai, to tisI prakAra AkAzake vaidharmya AkAzabhinnasva, zadvasamavAyikAraNavikakatva, Adise sarva padArSIkA anityapanA prasakta ho jAo / yo mAnanepara lakSaNa sUtrameM kahe gaye sAdhAt ke sthAnapara " yaskicid dharmeNa " jisa kisI bhI dharma karake aisA kaha denA cAhiye yoM upasaMkhyAna kara anu. palabdhisamAkA peTa bar3hAnA cAhate haiM / AstAM tAvadetat / etaca srvmsmNjsmityaah| prativAdIko banityasamA jAti rUpa yaha saba kathana nItimArgase bahimUrta hai| isa bAtako mISidhAnanda bhAcArya vArtikoM dvArA kahate haiN| niSedhasya tathoktasyAsiddhiprAH samatvataH / pakSaNAsiddhinAsenetyazeSamasamaMjasaM // 429 // " sAdhAdasiddheH pratipeyAsiddhiH pratiSedhAsAdhAca " asiddhiko prApta ho rahe pratiSeNya pakSaka sAdharmyase prativAdI dvArA tisa prakAra kahe gaye niSedhakI bhI asidi homA samAnarUpase prApta ho jAtA hai| arthAt-yadi jisa kisI bhI aire mere sAdharmyase sabako sAmyasahitapanakA thApAdana karanevAle tumako sAdharmyakA asAdhakapanA abhISTa hai, taba to tumhAre dvArA kiye gaye zabda saMbandhI jAnityapamake pratiSedhakI bhI basiddhi ho jaaygii| kyoMki usa pratiSedhakI bhI vAdIke pratiSedhyapakSake sAdharmya karake pravRtti ho rahI hai / tuma prativAdI karake yahI to sAdhA jAtA hai ki kRtakasvahetu (pakSa ) zabdameM banityatvakA sAdhaka nahIM hai ( sAdhya ) , ghaTa dRSTAntake sAdharmyarUpa honese (hetu) barakha, prameyatva bhAdike samAna ( anSaya dRSTAnta ) isa prakAra pratiSedha kara rahe anumAnameM diyA gayA tumhArA hetu jaise tumhAre pratiSedhya ho rahe mere hetu kRtakapana aura sabake sAtha sAdharmyarUpa hai, tisI prakAra yaha bhI kahA gayA hetu bhI hetupanase sAdharmya rakhatA huA sAdhaka nahIM ho skegaa| aisI dazAmeM tumhArA pratiSedha karanA hI viparIta ( ulaTa ) paDA / pIche vimukha ( ulTA mukha ) kara dI gayI topake samAna yaha prativAdIkA prayAsa svapakSaghAtaka humA / ataH prativAdIkA banisya. sama jAti uThAnA nyAya ucita nahIM hai|
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tatvArthacantAmaNiH pakSasya hi niSedhyasya prtipkssobhilssyte| niSedho dhIdhanairatra tasyaiva vinivartakaH // 430 // pratijJAnAdiyogastu tayoH sAdharmyamiSyate / sarvatrAsaMbhavAttena vinA pakSavipakSayoH // 431 // tatosiddhiryathA pakSe vipakSepi tathAstu saa| no cedanityatA zadve ghaTavannAkhilArthagA // 132 // nyAyabhASyakAra kahate haiM ki prativAdI dvArA niSedha karane yogya vAdIke pakSakA niSedha karamA to yahAM buddhirUpa dhanako rakhanevALe vidvAnoM karake pratipakSa mAnA jAtA hai, jo ki usa prativAdIke pakSa ho kI vizeSarUpase nivRtti karanevAlA cAhA gayA / una donoM pakSa pratipakSoMkA sAdharmya to pratikSA, hetu, mAdi avayavoMkA yoga ho jAnA hai| yAnI vAdIke anityatva sApaka anumAnameM pratijJA, hetu bAdika vidhamAna hai / aura prativAdIke iSTa pratipakSameM bhI pratijJA bAdika avayava varta rahe mAne gaye haiN| anumAnake avayava pratijJA, hetu bAdike usa sambandha vinA sabhI sthakoMpara pakSa aura vipakSa ke ho jAnekA asambhava hai / tisa kAraNa jaise prativAdIke vicAra anusAra vAdIke pratizAdiyukta pakSameM asiddhi ho rahI hai, usI prakAra prativAdIke prativAdiyukta jamISTa vipakSa bhI vaha asiddhi ho jaao| kyoMki pratiSeSyake sAdharmya ho rahe prativAdiyuktatAkA sAta prativAdIke pratiSedhameM bhI samAna rUpase pAyA AtA hai| yadi tuma prativAdI yoM apane iekI asidi honeko nahIM mAnoge yAmI pakSa aura pratipakSakA pratijJAdiyuktatArUpa sAdharmya hote huye bhI vAdIke pakSakI hI basiddhi mAnI jAyagI, mujha prativAdIke iSTa pratipakSakI asiddhi nahIM ho skegii| yoM mAnanepara to hama sidAntI kahate haiM ki taba to usI prakAra ghaTake sAtha sAdharmyako prApta ho rahe kRtakasva mAdi hetuboMse zabdakA anityapanA ho jAmo, kintu tisa satva karake korA sAdharmya ho jAnese sampUrNa arthoMmeM prApta honevAlI anityatA to nahIM hogI / yaha nyAyamArga bahuta acchA pratIta ho rahA hai| kyA vizeSa vyaktiyoMmeM dekhe gaye manuSyapanake sAdharmyase sabhI dIna, rogI, mUrkha,daridra, puruSoM meM mahattA, nirogIpana, vidvattA, dhanADhyatA dhara dI jAtI hai ! ataH yaha anityasamA jAti dUSaNAmAsa hai| pratItike anusAra vastuvyavasthA mAnI jAtI hai / tabhI prAmANika puruSoM meM baiThanekA adhikAra milatA hai / mithyAdUSaNa uThA denese prabhAvanA, pUjA, khyAti, lAma aura jaya nahIM prApta ho sakate hai| dRSTAMtepi ca yo dharmaH sAdhyasAdhanabhAvataH / prajJAyate sa evAtra heturuktorthasAdhanaH // 433 //
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 tasvArthazlokavArtike tasya kenacidarthena samAnatvAtsadharmatA / kenacittu vizeSAtsyAdvaidharmyamiti nizcayaH // 434 // heturviziSTasAdhayaM na tu sAdharmyamAtrakaM / sAdhyasAdhanasAmarthya bhAgayaM na ca sarvagaH // 435 // sattvena ca sadharmatvAt srvsyaanityternne| doSaH pUrvodito vAcyaH sAvizeSasamAzrayaH // 436 // " dRSTAnte ca sAdhyasAdhanabhAvena prajJAtasya dharmasya hetutvAttasya cobhayathAbhAvAnnAvizeSaH" isa gautama sUtrakA bhASya yoM hai ki dRSTAntameM bhI jo dharma sAdhya sAdhakapane karake bhaLe prakAra nAnA jA rahA hai, vahI dharma yahAM hetupane karake sAdhyarUpa arthako sAdhanevAlA hetu kahA gayA hai / aura vaha hetu to sAdharmya, vaidhaH, ina donoM prakArase apane hetupanakI rakSA kara sakatA hai| dekhiye, usa hetukI dRSTAntake kisI arthake sAtha samAna ho jAnese sAdharmya bana jAtA hai / aura dRSTAntake kisI kisI artha (dharma) ke sAtha vizeSatA ho jAnese to vidharmApana bana jAtA hai / isa prakAra anumAnako mAnanevALe vidvAnoMke yahAM nizcaya ho rahA hai| isa kAraNa viziSTa rUpase huA sAdharmya hI hetukI jJApakatAkA prANa hai / kevaLa cAhe jisa sAmAnya dharmake sAtha ho rahA vizeSarahita sAdharmya to hetu. kI sAmarthya nahIM hai / jaise ki kevaLa dhAtupanA honese pItala, tAMbA, ye suvarNa nahIM kahe jA sakate haiM, kintu vizeSa bhArIpana, komalatA, agnipte tapAnepara apane varNakI parAvRtti nahIM kara adhika mandara varNavAlA ho jAnA, auSadhiyoMkA nimitta milAkara bhasma kara denese jIvana upayogI tatvoMkA prakaTa ho jAnA Adika guNa hI suvarNakI AtmabhUta sAmarthya hai / vaise hI sAdhyako sAdhanekI sAdharmya vizeSarUpa sAmarthyako dhAranevAlA yaha hetu mAnA gayA hai / aisA hetusasvake sAdharmya mAtrase sampUrNa padArthome prApta ho rahA nahIM hai / ataH sattvake sAtha sadharmApanase sabake anityapanakA kathana karanemeM sAmarthyavAn nahIM hai / dUsarI bAta yaha bhI hai ki isa anityasamA jAtiya pahile kahI gayI avizeSasamA jAtike pAzraya ( meM ) kahe jA cuke sabhI doSa yahAM kathana karane yogya haiN| bhAvArtha-avizeSasamA jAtimeM dRSTAnta aura pakSake eka dharma ho rahe prayatnajanyatvakI upapattise anityapanA sAdhane. para sampUrNa vastuoMke ekadharma ho rahI sattAkI upapattise sabake avizeSapanakA prasaMga diyA gayA hai| usI DhaMgakA anityasamAmeM pratiSedha uThAyA gayA hai ! antara itanA hI hai ki vahAM sabakA vizeSarahita ho jAnA hI ApAdana kiyA gayA hai| sarva padArthoke mAdhyasahitapanakA prasaMga nahIM diyA gayA hai| aura yahAM anityasamAmeM sabake anityapana sAdhyase sahita ho jAnekA prasaMga uThAyA gayA hai| phira bhI avizeSasamAmeM sambhava rahe doSoMkA sadbhAva anityasamAmeM bhI pAyA jAtA hai|
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH tena prakAreNokto yo niSedhastasyApyasiddhiprasakterasamaMjasamazeSa syAdisvanisya. nityasamavAdinaH kuta iti cet, pakSaNAsiddhi prAptena samAnatvAtpratiSedhasyeti / niSedhyo patra pakSaH pratiSedhastasya pratiSedhakA kathyate dhImadbhiH pratipakSa iti prasiddhi yozca pakSa pratipakSayoH sAdhamrya pratijJAdibhiryoga iSyate tena vinA tayoH sarvatrAsaMbhavAt / tataH mati jJAdiyogAdyathA pakSasyAsidistathA pratipakSasyApyastu / atha sasyapi sAdhamye pakSapratipakSayoH pakSasyaivAsiddhirna pratipakSasyeti manyate tarhi ghaTena sAdharmyAtkRtakatvAdeH samasyAnityatAstu sakalArthAgatvanityatA tena sAdharmyamAtrAt mA bhUditi samaMjasaM / / ukta ATha kArikAoMkA tAtparya yoM hai / prativAdI kahatA hai ki nyAyasiddhAnlIne jo yaha kahA thA ki yaha anityasamA jAti dUSaNAbhAsa hai / kyoMki prativAdI karake tisa prakArase jo pratiSedha kahA gayA hai| prativAdI dvArA pakaDe gaye kumArgake anusAra to usa pratiSedhakI bhI asiddhi ho AnekA prasaMga AtA hai| ataH yaha saba prativAdIkI ceSTA karanA va tipUrNa kahI jAvegI / maiM kahatA hUM ki yaha anityasamA jAtiko kahanevAle merA vaktavya bhalA anItipUrNa kaise hai ! batAnoM / yo prativAdIke kaha cukanepara nyAyasiddhAntI uttara kahate haiM ki prativAdI dvArA kiyA gayA pratiSedha to basiddhiko prApta ho rahe pakSake samAna hai| isa kAraNa pakSakI asiddhi ke samAna pratiSedhako bhI basiddhi ho jAtI hai / jaba ki yahAM tumhAre vicAra anusAra niSedha karane yogya pratiSeSya ho rahA anityapana to bAdIkA iSTa pakSa mAnA gayA hai / aura buddhimAnoM karake usakA pratiSedha karanevAlA niSedha to prativAdIkA abhISTa pratipakSa kahA jAtA hai / buddhizAlI vidyAmoMke yahA isa prakAra prasiddhi ho rahI hai| aura una pakSa, pratipakSoMkA sadharmapamA to pratikSA, heta, mAdika sAtha yoga honA iSTa kiyA gayA hai| usa pratijJA Adike sambandha binA sabhI sthaloMpara yA sabhI vicArazIloMke yahAM una pakSa pratipakSoMkI utpatti nahIM ho sakatI hai| tisa kAraNa jaise pratijJAdike yogase vAdIke pakSakI basiddhi hai, usI prakAra prativAdIke abhimata pratipakSako bhI asiddhi ho jaavegii| aba yadi tuma prativAdI yo mAna lo ki yoDAsA sAdharmya hote huye bhI pakSa,pratipakSoMmeM se vAdoke pakSakI hI asiddhi hogI, hamAre pratipakSakI to asiddhi nahIM ho sakatI hai| siddhAntI kahate haiM ki taba to isI prakAra ghaTake sAtha sAdharmya ho rahe kRtakapana, prayatmajanyatva, Aditu. oMse zaddhakI anityatA to ho jAo aura sampUrNa padArthoMmeM rahanevAle usa sasva dharmake kevala sAdharmyase sakala bhoMmeM prasaMga prApta ho jAnevAlI anityatA to mata homo, yaha kathana nItipUrNa jaca rahA hai| api ca, dRSTAnte ghaTAdau yo dharmaH sAdhyasAdhanabhAvena prajJAyate kRtakatvAdiH sa evAtra sidihetuH sAdhyasAdhanorabhihitastasya ca kenacidarthena sapakSeNa samAmasvArasApaye 68
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 tattvArtha kokavArtike kenacidvipakSaNAsamAnatvAdvaidhaya'miti nizcayo nyAyavidA / tato viziSTasAdharmyameva hetuH sAdhyasAdhanasAmarthyabhAk / sa ca na sarvArtheSvanityatve sAdhye saMbhavatIti na sarvagataH / sarve bhAvAH kSaNikAH sattvAditi sambhavatyeveti cet na, anvayAsaMbhavAdyatirekAnizcayAt / kiM ca, na sattvena sAdharmyAtsarvasya padArthasyAnityatvasAdhane sarvo avizeSasamAzrayo doSaH pUrvodito vAcyaH / sarvasyAnityatvaM sAdhayanneva zadrasyAnityatvaM pratiSedhatIti kathaM svastha ityAdi / tanneyamanityasamA jAtiravizeSasamAto bhidyamAnApi kathaMcidupapattimatIti / eka bAta yaha bhI hai ki ghaTa, vidyut, Adika dRSTAntoMmeM jo kRtakapana Adika dharma sAdhyake sAdhakapana karake bhale prakAra jAnA jAtA hai, vahI dharma to yahAM pakSoM sAdhyakI sAdhana dvArA siddhi ho jAnekA kAraNa kahA gayA hai| usakA kisI kisI sapakSa arthake sAtha samAnapanA honese sAdharmya ho rahA hai / aura kisI kisI vipakSa ho rahe arthake sAtha asamAnapanA ho jAnese vaidharmya ho rahA hai / yaha nyAyavettA vidvAnoMkA nizcaya hai / tisa kAraNase viziSTa arthake sAtha ho rahA sadharmApana hI hetukI zakti hai / aura sAdhya ke sAdhanekI usa sAmarthyako dhAranevAlA samIcIna hetu hotA hai / vaha samartha hetu sampUrNa arthoMmeM sattA dvArA anityapanako sAdhya karanepara nahIM sambhavatA hai / isa kAraNa sampUrNa padArthoMmeM jJApaka hetu prApta nahIM ho sakA hai / yadi koI bo dvamata anusAra prativAdIko orase yoM kahe ki sampUrNa bhAva kSaNika hai / satpanA hone se isa anumAnameM kSaNasthitiko sAdhaneke liye sampUrNa padArthoM meM sattva hetu sambhava rahA hI hai| yoM kahanepara to hama nyAyasiddhAntI kahegeM ki tuma ukta kaTAkSako nahIM kara sakate ho / kyoMki sabako pakSa banA lenepara yAnI sampUrNa padArthokA eka hI kSaNa ThaharanA jaba vivAda prasta ho rahA hai,to pakSake bhItara yA bAhara sAdhya ke rahanepara hetukA rahanA svarUpa anvaya nahIM bana sakA hai / anvayakA asambhava ho jAnese vyatirekakA bhI nizcaya nahIM ho sakA hai| dUsarI bAta yaha hai ki satva karake sAdharmya ho jAnese sampUrNa padArthoke anityapanakA prativAdI dvArA sAdhana karanepara avizeSasamAmeM honevAle sabhI pUrvokta doSa anityasamAmeM kaha dene cAhiye / thoDA vicAro to sahI ki sampUrNa padArthoke anityapanako sAdha rahA hI yaha prativAdI punaH zabdake anisyapanakA pratiSedha kara rahA hai| aisI dazAmeM yaha svastha ( hozameM ) kaise kahA jA sakatA hai ! yoM to zabdakA anityapana svayaM pratijJAta huA jAtA hai / ataH vyAghAta doSa huA / vyabhicAra Adika doSa bhI isameM lAgU ho jAte haiM / tisa kAraNa yaha anityasamA jAti avizeSasamA jAtise kathaMcida bhedako prApta ho rahI saMtI bhI kaise bhI upapattiko prApta nahIM ho sakI / isa kAraNa yaha prativAdIkA pratiSedha dUSaNAmAsa hotA huA asamIcIna uttara hai| anityaH zabda ityukte nityatvapratyavasthitiH / jAtinityasamA vasturajJAnAtsaMpravartate // 437 //
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH - naiyAyikoMke siddhAnta anusAra nityasamA jAtikA nirUpaNa kiyA jAtA hai ki kRtaka honese zabda anitya hai / isa prakAra vAdI dvArA pratijJAvAkyake kaha cukanepara yadi prativAdI zabdake nityapana kA pratyavasthAna uThAtA hai, vaha prativAdIkA asat uttara nityasamA jAti hai| prativAdI vaktAke ajJAnase yaha nityasamA jAti sulabhatApUrvaka pravartajAtI hai / " nityamanityabhAvAdanitye nityatvopapatte. nityasamaH " yaha gautamasUtra hai| zabdAzrayamanityatvaM nityaM vA nityameva vA / nitye zabdopi nityaH syAcadAdhAro'nyathA ka tat // 438 // tatrAnityepyayaM doSaH syAdanityatvavicyutau / nityaM zabdasya sadbhAvAdityetaddhi na saMgatam // 439 // anityatvapratijJAne tnissedhvirodhtH| svayaM tadapratijJAnepyeSa tasya nirAzrayaH // 440 // nityasamA jAtikA udAharaNa yoM hai ki zaddhako anitya siddha karanevAle SAdIke Upara prativAdI prazna uThAtA hai ki zabdake AdhArapara ThaharanevAlA anityapanA dharma kyA nitya hai ! athavA kyA anitya hai ? arthAt-zavasvarUpa pakSameM anityapana sAdhya kyA sadA avasthAyI hai ! athavA kyA zabdameM anityapanA sarvadA nahIM Thaharakara kabhI kabhI ThaharatA hai ! btaao| prathamapakSake anusAra yadi zadvameM anityapana dharmako sadA tInoM kAlataka ThaharA huA mAnoge taba to usa bhanityapanakA adhikaraNa ho rahA zabda bhI nitya ho jAyagA / apane dharmako tInoM kAlataka nitya ThaharAnevAlA dharmI nitya hI honA cAhiye / anyathA pAnI zabdako kucha derataka hI ThaharanevAlA yadi mAnA jAyagA to sarvadA ThahasnevAga bhanityapana dharma bhalA kahAM kisake AdhAra para sthita raha sakegA ! zabdako nitya mAnanepara hI anityapana dharma vahAM sadA Thahara sakatA hai| anyathA nahIM / tathA una do vikalpoMmeMse dvitIya vikalpa anusAra zabdameM rahanevAle anityapana dharmako yadi kabhI kabhI ThaharanevAlA mAnoge to usa anityaSana dharmake sarvadA nahIM Thaharakara kadAcita sthita rahanevAle anitya pakSameM bhI yahI doSa zadake nitya ho jAnekA A pddegaa| kyoMki jaba zameM rahanevAlA anityapana dharma anitya hai, to anityapana dharmakA nAza ho jAnepara zabdake nityapanakA sadbhAva ho jAnese zaddha nitya huA jAtA hai / yaha niyama hai ki jisa vastukA anityapana naSTa ho jAtA hai, vaha vastu pinA roka Tokake nitya banI banAI hai / donoM hAtha ThaDDa haiN| isa nyAyase donoM vikalpa anusAra zabdakA nityapanA siddha ho jAtA hai| yaha jAtibhASI prativAdIkA abhi.
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha loka vArtike 1 niveza hai / siddhAntI kahate haiM ki isa prakAra yaha prativAdIkA kusita abhimAnapUrvaka bhASaNa pUrva apara saMgatiko rakhanevAlA nahIM hai / prativAdIkA asaMgata kathana samIcIna uttara nahIM hai / isakI parIkSA yoM karanI cAhiye ki prativAdIne zuddhakA abhiyAna to svIkAra kara liyA dIkhatA hai| tabhI to vaha anityapana nitya hai ? athavA kyA anitya hai ! yaha vikalpa uThAyA gayA hai| vAdI ke mantabya anusAra jaba prativAdI zake atikI pratijJAko mAna cukA hai, to zameM usa anityapanake niSedha karanekA birodha paDatA hai / koI bhI vicArazIla paNDita zadva meM abhivyapanako svIkAra kara punaH usa anityapanakA viSeSa nahIM kara sakatA hai / ataH prativAdIkA kathana vyAghAta doSavAkA hotA huA pUrvApara saMgati zUnya hai / hamAre prakaraNa prApta zabda ke anisyapanakI siddhimeM yaha kathana pratibandhaka nahIM hai / utpanna ho cuke padArthakA dhvaMsa ho jAnA hI anityapana kahA jAtA hai / usako aMgIkAra kara lenepara usakA niSedha nahIM kara sakate ho| yadi tuma prativAdI una zake erfotopanako svayaM svIkAra nahIM karoge to bhI yaha usa vyanityapanakA niSedha karanA Azraya rahita ho jAyagA arthAt-zada anityavanakI pratijJAko nahIM mAnanepara ye vikalpa kisake AdhArapara uThAye jA sakate haiM ki zahameM rahanevAlA anityayana kyA nitya hai ? athavA kyA anitya hai ! an: vikaerint utthAna nahIM hone prativAdI dvArA zadva ke abhivyapanakA niSedha karanA avalambavikala ho jAtA hai / pratiSedha karaneke liye SaSThI vibhaktivAle pratiyogIkI AvazyakatA hotI hai / " saMjJinaH pratiSedho na pratiSedhyAdRte kacit " akhaMDapada dvArA kahe gaye ghaTake binA ghaTakA pratibedha nahIM kiyA jA sakatA hai / " pratiSedhye nityamanityabhAvAdanitye nityatropapatteH pratiSedhAbhAvaH " isa sUtra dvArA gautamaRSine ukta abhiprAya pradarzita kiyA hai / 510 sarvadAminityatvamiti praznopyasaMbhavI / prAdurbhUtasya bhAvasya nirovazca tadiSyate // 449 // nAzrayAzrayibhAvopi vyAghAtAdanayoH sadA / nityAnityatvayoreka vastunISTau virodhaH // 442 // tato nAnityatA zanityatvapratyavasthiteH / paraiH zakyA nirAkartuM vAcAlairjayalolupaiH // 443 // myAyamaSyakAra kahate haiM jaba ki prakaTarUpase utpanna ho cuke padArthakA dhvaMsa vaha zramityapana mAnA jAtA hai, aisI dazA meM kyA zabdakA anityapanA sarvadA sthita ho jAnA hA~ rahatA hai ?
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 51 Inorammmmm athavA kyA kucha derataka hI avasthita rahatA hai ! isa prakAra prazna uThAnA mI asambhava doSa yukta hai / arthAt-svakIya kAraNakTase padArtha jaba utpanna ho jAyagA, tamIse abasthAna kAlataka usake dharma usa padArthameM pratiSThita rahate haiN| kintu jo vastu anAdise anantakAlataka sthita rahatI hai, usIke kucha dharma maLe hI sarvadA avasthita raheM / upAdAna kAraNa aura nimittakAraNoMse utpana ho rahe zabdameM dhauke sarvakADhataka ThaharanekA prazna uThAnA hI asambhava hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki jAtivAdIke yahAM isa prakAra unakA AdhAra AdheyabhAva bhI nahIM bana sakatA hai| kyoMki nitya padArthameM bhanityapamekA byAghAta hai| aura anityameM nityapanakA vyAghAta hai| tIsarI bAta yaha bhI hai ki eka hI vastumeM sarvadA nityapana aura anityapana dharmoko amISTa karanepara nyAyasiddhAnta anusAra virodha doSa laga jAtA hai| eka dhImeM nityapana aura anityapana do dharmoke rahanekA virodha hai| ataH tuma jAtivAdIne jo kahA thA ki anityapana dharmakA nitya sadbhAva bamA rahanese zabda nitya hI hai / vaha tumhArA kathana dUSaNAmATarUpa hai / tisa kAraNase nirNaya kiyA jAtA hai ki vyartha hI jItane kI atyadhika tRSNA rakhanevAle avAcya vAcALa dUsare jAtivAdiyoM karake zabdameM pratiSThita ho rahI anityatAkA nityapanake pratyavasthAna uThAnese nirAkaraNa nahIM kiyA jA sakatA hai| "na hi bhaiSajyamAtarecchAnuvarti " / asaMgata, biruddha, vyAghAtayukta aura asaduttara aise avAcya vacanoMkI saDI lagA denese kisIko jaya prApta nahIM ho sakatA hai| ataH prativAdIdvArA nityasamArUpa pratiSedha uThAnA asaduttararUpa jAti hai / prativAdIne zabdake anityatvameM sarvadA sthita rahane aura sadA nahIM sthira rahane ina donoM pakSoMmeM jaise zabdake nityapanakA ApAdana kiyA hai, usI prakAra donoM pakSoM meM zabdakA anityapama mI sAdhA jA sakatA hai| bAta yaha hai ki sarvakAla isakA artha jabase zabda utpanna hokara jitamI derataka ThaharegA, utanA samaya hai, ataH sarvadA zabdameM anityapana dharma rakhane para bhI zabdakA anityapana akSuNNa rahatA hai, aura kadAcita utpanna ho rahe zabdameM kabhI kabhI anityatvake Thahara jAnese bhI anityapana dharma avikala bana jAtA hai / dhIke anitya honepara dharmoM meM anityapanA sulabha siddha hai| ataH nityasama jAtivAdIkA parAjaya avazyambhAvI hai / asaduttarose kevala mUrkhatA prakaTa hotI hai| atha kAryasamA jaatirbhidhiiyte| nityasamA jAtike anantara nyAyasiddhAnta anusAra aba caubIsavIM kAryasamA jAtikA sadAharaNasahita lakSaNa kahA jAtA hai| prayatnAnekakAryatvAjAtiH kAryasamoditA / nRprayatnodbhavatvena zadvAnityatvasAdhane // 444 //
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAcAryazlokavArtike prayatnAnaMtaraM tAvadAtmalAbhaH samIkSitaH / kuMbhAdInAM tathA vyaktivyavadhAnavyapohanAt // 445 // tabuddhilakSaNAt pUrva staamevetynitytaa| prayatnAnantaraM bhAvAna shdvsyaavishesstH|| 446 // " prayatnakAryAnekatvAtkAryasamaH " jIvake prayatnase sampAdana karane yogya kArya aneka prakArake hote haiM / isa DhaMgase pratiSedha uThAnA kAryasamA nAmaka jAti kahI gayI hai| usakA udAharaNa yoM hai ki manuSya ke prayatna dvArA utpatti honese zabda ke anityapanakI vAdI vidvAn siddhi karatA hai ki kAryakA artha abhUskhAbhavana hai| pUrva kAloMmeM zabdakA sadbhAva nahIM hokara punaH javiprayatnake anantara zadvakA bAma kAma ho rahA hai / jaise ki ghaTAdika kArya pahile hote huye nahIM ho rahe haiN| kintu pahile nahIM hokara apane niyata kAraNoM dvArA navIna rUpase upaja rahe haiM / usI prakAra kaNTha, tAla, Adi kAraNoMse navIna upaja rahA zabda anitya hai / isa prakAra vAdI dvArA vyavasthA kara cukanepara dUsarA prativAdI pratyavasthAna uThAtA hai ki prayatnake aneka kArya haiN| prathama to kubhala mAdike prayatna kiye pIche ghaTa Adi kAryoMkA AtmalAbha ho rahA bhaLe prakAra dekhA gayA hai / dUsare vyavahita padArthoke vyavadhAyaka arthakA prayatna dvArA pRthakkaraNa kara denese unakI tisa prakAra abhivyakti honA bhI dekhA jAtA hai / jaise ki pASANako chenI dvArA ukera denese pratimA vyakta ho jAtI hai| mahI nikAla denese kuA ( AkAzasvarUpa ) prakaTa ho jAtA hai| kivADake kAThako chor3a denese garbha kIla prakaTita ho jAtI hai / jo ki do takhatoMko joDane ke liye bhItara praviSTa kI gayI thii| mataH dvitIya vicAra anusAra saMbhava hai ki zada bhI puruSa prayatnase utpanna kiyA gayA nahIM hokara nitya sata ho rahA vyakta kara diyA gayA hoya prayatna dvArA zabdakI utpatti huI athavA abhivyakti huI hai| ina donoM mantanyoMmeMse eka anityapanake Agrahako hI rakSita rakhane meM koI vizeSa hetu nahIM hai| una zadroMkA zrAvaNapratyakSa honA isa svarUpase pahile mI vidyamAna ho rahe zabdoMkA sadbhAva hI thaa| aisI dazA meM prayatnake anantara zadvAkI utpatti ho jAnese anityapanA kahate rahanA ThIka nahIM hai / jaba ki zabdake utpAdaka aura abhivyajaka kAraNoMse zabdakI utpattimeM aura abhivyakti meM koI vizeSatA nahIM dIkhatI hai| isa prakAra kAryakI avizeSatAse kAryasama pratyavasthAna uThAyA jAtA hai / vRttikAra kAryasama jAti ke lakSaNasUtrakA artha yoM bhI karate haiM ki prayatnoMke kartavya yAnI karane yogya tisa prakArake prayatnoMke aneka bheda hai / ataH pUrvameM kahI gayI teIsa jAtiyoMse nyArI asat uttararUpa anya mI jAtiyAM haiN| AkRtigaNa honese isa kAryasamAke dvArA sUtrameM nahIM kahI gayI anya jAtiyoMkA bhI parigraha ho jAtA hai / jaise ki prativAdI yoM vicAra karatA rahe ki
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 503 tatvAryacintAmaNiH tumhAre (vAdI) pakSameM koI na koI dUSaNa hovegA / isa prakArakI zaMkA uThAnA pizAcIsamA jAti hai / kAryakAraNabhAva sambandhase juDe huye kulAla ghaTa, yA agni dhUma, Adi padArthoMmeM yaha isakA kArya aura yaha isakA kAraNa hai, isa vyavasthA ko niyata karaneke liye upakAraka kAraNakI orase upakRta kAryameM AyA huA upakAra kalpita kiyA jAyagA / bhinna paDA huA vaha upakAra bhI isa kArya yA kAraNakA hai ? isa sambandha vyavasthAko niyata karaneke liye punaH anya upakAroMkI kalpanA karanA bar3hatA calA jAyagA / aisI dazAmeM anavasthA ho jAyagI / upakArakI samIcIna vyavasthA nahIM hone se prativAdIdvArA yaha anupakArasamA jAti uThAyI jAtI hai / tisI prakAra viparyayasamA, bhedasamA, abhedasamA, AkAMkSAsamA, vibhAvasamA Adi jAtiyAM bhI ginAyI jA sakatI hai / ye cauvIsa jAtiyA to upalakSaNa haiM / asaMkhya jAtiyAM bana sakatI haiM / aprazasta uttara aneka haiM / I tatrottaramidaM zabdaH prayatnAnaMtarodbhavaH / prAgadRSTinimittasyAbhAvepyanupalabdhitaH // 447 // sattvAbhAvAdabhUtvAsya bhAvo janmaiva gamyate / nAbhivyaktiH sataH pUrvaM vyavadhAnAvyapohanAt // 448 // aba nyAyasiddhAntI kAryasamA jAtikA asat uttarapanA sAdhate haiN| " kAryAnyatve prayatnAhetutvamanupalabdhikAraNopapatteH " zabdako yadi kArya padArthoMse bhinna mAnA jAyagA, to puruSaprayatna usakA hetu nahIM ho sakegA / yadi abhivyakti pakSame AvAraka vAyu Adike dUra karaneke liye puruSa prayatnakI apekSA karoge to uccAraNase pahile vidyamAna ho rahe zabdakI anupalabdhike kAraNa siddha karanA caahiye| jahAM prayatnake anantara kisI padArthakI abhivyakti hotI hai, vahAM uccAraNake pahile anupalabdhikA kAraNa koI vyavadhAyaka padArtha mAnanA paDatA hai / vyavadhAnako alaga karadene se prayatna ke anantara honevAle arthakI jJapti ho jAnA svarUpa abhivyakti ho jAtI hai / kiMtu vahAM uccAraNase pahile zabdako yadi vidyamAna mAnA jAya to usakI anupalabdhi ke kAraNa kucha bhI nahIM pratIta hote haiM, jinakA ki pRthakkaraNa kara zadvakI upalabdhisvarUpa vyakti mAna kI jAya / tisa kAraNase siddha hotA hai ki zadva svIkAraNoMse utpanna hI hotA hai / prakaTa nahIM hotA hai| isa nyAyabhASyakA anuvAda karate huye zrI vidhAnanda AcArya kahate haiM ki usa kAryasamAko jAti siddha karane meM hamArA yaha uttara hai ki zadva ( pakSa ) prayatna ke anantara utpanna huA hai ( sAdhya ) / kyoMki uccAraNake pUrva meM zakI anupalabdhike nimittakA abhAva hote huye bhI usa samaya zadvakI anupalabdhi ho rahI hai ( hetu ) / jaise ki ghaTakI utpatti ke pUrva samayoM meM ghaTakI anupalabdhi honese ghaTakA utpanna honA mAnA jAtA hai ( anya dRSTAnta ) / " abhUtvAbhAvitvaM kAryasvam " / pahile nahIM hokara punaH kAra
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlAkavArtike NoMse upaja jAnA hI padArthIkA janma hai / uccAraNase pahile zabdakA sadbhAva nahIM honese nirNIta kara liyA jAtA hai ki isa zabda kA pahiche nahIM hokara punaH kAraNoMse ho jAnA hI janma hai| pahile viSamAna ho rahe zabdakI abhivyakti nahIM huI hai| kyoMki kAraNoM karake kisI vyavadhAyaka padArthakA pRthak karaNa nahIM kiyA gayA hai / jaise ki vAyu dvArA bAdaloMke pRthak kara denese candramA prakaTa ho jAtA hai / SAMNa karake kAyI yA niHsAmAgako haTA denese cakkUkA painApana vyakta ho jAtA hai / ( vyatireka dRSTAnta ), vaisA zabda nahIM haiN| ataH zadvake nityapana sAdhaneko udarameM rakhakara prativAdI kA kAryatama jAti uThAnA niMdya uttara hai| ukta jAtiyoMkA upalakSaNa mAnanepara AkRtigaNa pakSamai vRttikArake kathanAnusAra ukta sUtrakA artha yoM karanA cAhiye ki kArya yAnI jAtiyoMkA anyatra yAnI nAnA prakAra mAnanepara yaha utara hai ki prayatnakA yAnI tumhAre dUSaNa dene ke prayatnako ahetupanA hai / arthAt prativAdIke prayatnadvArA vAdIke hetu ke asAdhakapanakI siddhi nahIM ho pAtI hai| kyoMki upalabdhi ke kAraNa ho rahe pramANa yAnI nirdoSa vAkyakI jo upapatti hai, yAnI prativAdI dvArA nirdoSa vAkya ke adhIna hokara apane pakSakA sAdhana karanA hai, usakA abhAva hai / bhAvArthaprativAdIkA vAkya svayaM apane pakSakA vyAghAtaka hai| jitane bhI pizAcIsamA, ekasamA, Adika asat uttara uThAye jAyaMge, ve saba ucTe prativAdIke pakSa kA hI vighAta kara deMge / vAdIke prakaraNa prApta sAdhanakA una karake pratibandhana nahI ho sakatA hai| anekAMtikatA hetorevaM cedupapadyate / pratiSedhopi sA tulyA tato'sAdhaka eva saH // 449 // vidhAviva niSedhepi samA hi vyabhicAritA / vizeSasyoktitazvAyaM hetordoSo nivAritaH // 450 // yadi prativAdIkA yaha amitrAya hoya ki puruSaprayatna ke anantara AvArakoMke dUra ho jAnese pUrvakALameM vidyamAna ho rahe kitane hI padArtho ko abhivyakti ho jAtI hai aura bahutase padArthokI prayatnadvArA utpatti bhI ho jAtI hai| jAH zabda kA anityapanA siddha karanemeM diyA gayA prayatnAntarIyakatva hetu vyabhicArI hai| isa prakAra anekAntika hone prayatnAntarIyakasya hetu zarke anityapanakA sAdhaka nahIM ho sktaa| prAcArya kahate hai ki isa prakAra hetukA anekAntikapanA yadi sAdhoge taba to he prativAdin ! tumhAre dvArA kiye gaye niSevameM bhI vaha anaikAntika doSa samAnarUpase laga jAtA hai, jaise vivimeM lagA diyA hai / tija ko vaha tumhArA jAti uThAnA bhI svapakSakA sAdhaka nahIM hai / nyAyasUtra hai ki " pratiSedhe'pi samAno doSaH " tuma prativAdIkA pratiSedha bhI kisI zabake anityapanakA to niSedha kara detA hai / aura kisI kisI ghaTake anityapanakA niSedha
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 545 nahIM kara detA hai / ataH vidhike samAna niSedha meM bhI vyabhicAra doSa samAna hai| vizeSa karanevAle hetuke kathanase yaha doSa nivArita kiyA jA sakatA hai / jisa prakAra tuma apane Upara Aye huye vyabhicArakA vAraNa karoge, usI DhaMgase hama bhI vyabhicAradoSakA nivAraNa kara deMge / arthAtjisa prakAra tuma prativAdI yoM kaha sakate ho ki zabdako anityapanake pakSameM prayatnake anantara zabdakA utpAda hai, abhivyakti nahIM hai, vaiyAyikoMke pAsa isakA nirNAyaka koI vizeSa hetu nahIM hai / usI prakAra hama naiyAyika bhI prativAdIke Upara yaha bhartsanA uThA sakate haiM ki tumhAre zabda ke nityapakSa meM bhI prayatnake anantara zabdakI abhivyakti hai, utpatti nahIM haiM, isameM bhI nirNayajanaka koI vizeSaka nahIM hai / ataH donoM pakSoM meM vizeSa detuke nahIM hone se vyabhicAra doSa bana baiThatA hai / evaM bhedena nirdiSTA jAtayo diSTaye tathA / caturviMzatiranyAzcAnaMtA bodhyAstathA budhaiH // 451 // naitAbhirnigraho vAde satyasAdhanavAdinaH / sAdhanAbhaM bruvANastu tata eva nigRhyate // 452 // isa prakAra bhinna bhinnapane karake ye cauvIsa jAtiyAM ziSyoM ke upadezake liye diGmAtra 1 ( izArA ) kathana kara dI gayI haiM / tisI prakAra anya bhI ananta jAtiyAM vidvAnoMkarake samajhA denI cAhiye / jitane bhI saMgatihIna, prasaMgahIna, anupayogI, asat, uttara haiM / ve saba nyAyasiddhAnta anusAra jAtiyoM meM parigaNita haiM / zrI vidyAnanda AcArya kahate haiM ki ina cauvIsa yA asaMkhyoM jAtiyoMkara ke vAda meM samIcIna hetuko bolanevAle vAdIkA nigraha ( parAjaya ) nahIM ho pAtA hai / naiyAyikoMne vAdameM jAti prayoga karanA mAnA bhI nahIM / ho, jo vAdI svapakSasiddhi ke liai hetvAbhAsako kaha rahA hai, usa bAdIkA to usa hetvAbhAsakA satyapAna kara denese hI nigraha kara diyA jAtA hai / ataH jAtiyoM ke lie itanA ghaTATopa uThAnA ucita nahIM hai / asamIcIna uttaroM kA kahAMtaka pratyAkhyAna karoge / 69 nigrahAya prakalpyate tvetA jalpavitaMDayoH / jigISayA pravRttAnAmiti yogAH pracakSate // 453 // tatredaM durghaTaM tAvajjAteH sAmAnyalakSaNaM / sAdhamryeNetareNApi pratyavasthAnamIritam // 454 //
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike sAdhanAprayogepi tajjAtitvaprasaMgataH / dUSaNAbhAsarUpasya jAtitvena prakIrtane // 455 // astu mithyottaraM jAtirakalaMkoktalakSaNA / sAdhanAbhAsavAde ca jayasyAsambhavAdvare // 456 // 546 naiyAyikoMne vItarAga puruSoM kI kathA ( sambhASaNa ) ko vAda svIkAra kiyA hai / usa vAda meM pramANa aura tarka se sAdhana aura uThAine diye jAte haiN| hAM, jalpa aura vitaMDArUpa bhASaNa meM jAtiyoMkA prayoga kiyA jAtA hai / ata: paraspara meM jItane kI icchAse pravarta rahe vAdI prativAdiyoM ke jalpa aura vitaNDA nAmaka zAstrArthameM ukta jAtiyAM nigraha ( parAjaya ) karAne ke liye samartha ho rahI mAnI gayIM haiM / isa prakAra naiyAyika bhale prakAra svakIya siddhAntako vakhAna rahe haiM / AcArya kahate haiM ki usameM imako yaha kahanA hai ki " sAdharmyavaidharmyAbhyAM pratyavasthAnaM jAtiH " sAdharmya aura usase itara vaidharmya karake ulAhanA denA pratiSedha uThAnA yaha pratyavasthAna jo jAtikA sAmAnya lakSaNa kahA gayA hai, so yaha to durghaTa hai| yAnI avyApti, ativyApti doSoMse rahita ho kara yaha lakSaNa apane lakSyoM meM nahIM ghaTita hotA hai| dekhiye, isa lakSaNake anusAra hetvAbhAsakA prayoga karane meM bhI vAdIko usa jAtipanekA prasaMga ho jAvegA / vahAM bhI sAdharmya aura vaidharmya karake pratyavasthAna uThAyA gayA hai / ataH jAtike lakSaNa karanemeM ativyApti doSa AyA / naiyAyikoMne hetvAbhAsako solaha mULa padArthoM meM ginAyA hai / nigrahasthAnoM meM bhI hetvAbhAsakA pATha hai / ataH ve jAtikA lakSaNa karate samaya akSya haiM / alakSya meM lakSaNakA calA jAnA ativyApti hai / yadi tuma naiyAyika jAtikA dUsarA nirdoSa lakSaNa dUSaNAbhAsa rUpa kathana karoge to hetvAbhAsameM pUrva kathita kakSaNa ke varta jAnese AyI duI ativyAptikA aba nivAraNa ho jAyagA / kyoMki hetvAbhAsa to samIcIna dUSaNa haiM / vastutaH dUSaNa nahIM hote huye dUSaNasadRza dIkhanevAle dUSaNAbhAsa nahIM hai / ataH isa lakSaNa meM ativyApti nahIM hai / phira bhI isa kSaNa meM avyApti doSa A jAvegA / jisako ki amagrantha meM spaSTa kara deveNge| hAM, " mithyottaraM jAtiH " mithyA uttara denA hI jAtI hai, yaha zrI akalaMka devakarake kahA gayA jAtikA lakSaNa nirdoSa hokara zreSTha mAna liyA jAo / cUMki vAdI dvArA svapakSasiddhike liye hetvAbhAsakA kathana karanepara to vAdIko jayaprApti honA asambhava hai / ataH naiyAyikoM kA mantavya samIcIna nahIM jacatA hai 1 1 1 granthakAra svayaM abhI yuktaM tAvadiha yadanaMtA jAtaya iti vacanaM tatheSTatvAdasaduttarANAmAnaMtyaprasiddheH / saMkSepatastu vizeSatastu vizeSeNa caturviMzatirityayuktaM, jAtyaMtarANAmapi bhAvAt / teSAmAsveSAMtarbhAvAdadoSa iti cet na, jAtisAmAnyalakSaNasya tatra durghaTatvAt / sAdharmya vaidharmyAbhyAM
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 517 pratyavasthAnaM jAtirityetaddhi sAmAnyalakSaNaM jAterudIritaM yaugairetacca na sugharTa, sAdhanAbhAsaprayogepi sAdharmyavaidhamrmyAbhyAM pratyavasthAnasya jAtitvaprasaMgAt / AcArya kahate haiM ki hamako yahAM pahile yaha kahanA hai ki naiyAyikoMne jo kathita jAtiyoMko upalakSaNa mAnakara ananta jAtiyAM svIkAra kI haiM, yaha unakA kathana yukta hai, hamako bhI tisa prakAra jAtiyAM ananta haiM, aisA iSTa hai / kyoMki jagat meM asamIcIna uttaroMkA anantapanA prasiddha ho rahA hai / gAlI denA, avasara nahIM dekhakara anTa sunTa bakanA, anupayogI carcA karanA, ityAdika saba asamIcIna uttara haiM / kiMtu saMkSepase naiyAyikoMne vizeSarUpase gaNanA kara jo cauvIsa jAtiyAM kahIM haiM, yaha unakA kathana yuktirahita hai / yahI hamAre khaNDanakA viSaya hai / jaba ki anya asaMkhya jAtiyoM kA bhI sadbhAva hai, to cauvIsa hI jAtiyAM kyoM ginAyI gayIM haiM ? batAo ! yadi tuma naiyAyika yoM kaho ki una ananta jAtiyoMkA ina ginAyI gayIM covIsa jAtiyoMmeM hI antarbhAva ho jAtA hai / ataH koI anyApti, ativyApti doSa nahIM haiM, AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki tumhAre darzanameM kahe gaye jAtike sAmAnyalakSaNakI vahAM ghaTanA nahIM ho pAtI hai / ataH sAmAnya lakSaNake ghaTita nahIM honese anantajAtiyoMkA cauvIsameM hI garma nahIM ho sakatA hai / dekhiye, sAdharmya aura vaidharmya karake pratyavasthAna denA jAti hai / naiyAyikoMne yahI jAti kA sAmAnyalakSaNa nyAyasUtrameM kahA hai| kiMtu vaha lakSaNa to samIcIna gaDhA huA nahIM hai / avyApti, atigyApti, doSa Ate haiN| cauvIsa jAtiyoM meM se kaI jAtiyoMmeM vaha lakSaNa nahIM vartatA hai / saMkoca kara yA vistAra kara jaise taise bauddhika parizrama lagAkara ahetusamA, anupandhisamA Adi meM sAmAnya kSaNako ghaTAoge to yaha kliSTa kalpanA hogI tathA jAtike sAmAnya lakSaNa meM ativyApti doSa bhI hai / hetvAbhAsake prayoga meM bhI sAdharmya aura vaidharmya karake pratyavasthAnake sambhava jAnese jAtipanekA prasaMga ho jAyagA / ataH naiyAyikoM ke yahAM jAtikA sAmAnyalakSaNa prazasta nahIM hai, jo ki ananta jAtiyoMmeM ghaTita hokara unako cauvIsa jAtiyoMmeM hIM garbhita kara sake / tayeSThatvAnna doSa ityeke / tathAhi - asAdhau sAdhane prayukte yo jAtInAM prayogaH sonabhijJatayA vA sAdhanadoSaH syAt, taddoSapradarzanArthamvA prasaMgavyAjeneti / tadapyayuktaM / svayamudyotakareNa sAdhanA bhAse prayukte jAtiprayogasya nirAkaraNAt / jAtivAdI hi sAdhanAbhAsametaditi pratipadyate vA na vA 1 yadi pratipadyate ya evAsya sAdhanAbhAsatvahetudoSo' nena pratipannaH sa eva vaktavyo na jAtiH prayojanAbhAvAt / prasaMgavyAjena doSapradarzanArthamiti cAyuktaM, anarthasaMzayAt / yadi hi pareNa prayuktAyAM jAtau sAdhanAbhAsavAdI svaprayuktasAdhanadoSaM pazyan sabhAyAmevaM brUyAt mayA prayukte sAdhane ayaM doSaH sa ca pareNa nodbhAvitaH kiM tu jAtirudbhAviteti, tadApi na jAtivAdino jayaH prayojanaM syAt, ubhayo
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 tatvArthazlokavArtike mmmmmmmmmmmmm rjnyaansiddhH| nApi sAmyaM prayojanaM sarvathA jayasyAsaMbhave tasyAbhimetatvAdekAMvaparAjayAdaraM sandeha iti vacanAt / yahAM koI eka paNDita kaha rahe haiM ki tisa prakAra hamako abhISTa ho jAnese koI doSa nahIM bhAtA hai / arthAt-hetvAbhAsake prayogameM bhI sAdharmya aura vaidharmya dvArA pratyavasthAnarUpa jAtipanA iSTa hai / " upadheyasaMkare'pi upAdherasakarAt " upadhiyukta dhIke eka honepara bhI kaI upAdhiyAM vahAM asaMkIrNa hokara Thahara sakatI haiM / eka mahA duSTa puruSa aneka jhUTha, hiMsA, vyabhicAra, kRtaghnatA surAsevana Adi nyAre nyAre doSoMkA Azraya ho jAtA hai / eka ati sajjana puruSameM ahiMsA, brahmacarya, satyavrata, kRtantratA, svArthatyAga Adi aneka guNa yugapat virAjamAna ho sakate haiM / hetvAbhAsakA prayoga karanepara bhI nigrahasthAnapanA, jAtipanA yA anumiti aura usake kAraNa inameM se kisI ekakA virodhIpanA ye doSa ekatrita abhISTa haiM / isa prakAra koI eka vidvAn kaha rahe haiN| unhoMne apane mantavyakA samarthana isa DhaMgase prasiddha kiyA hai / so suniye| asamIcIna hetu yAnI hetvAmAsake prayoga kiye jA cukanepara jo jAtiyoMkA prayoga kiyA gayA hai, vaha hetu ke doSoMkI anabhijJatAse kiyA gayA hai| ataH jAtiyoMkA prayoga karanA hetukA doSa samajhA jAyagA athavA prasaMgake chala (bahAnA) karake usa hetuke doSakA pradarzana karane ke liye jAtiyoM kA prayoga kiyA gayA hai ! donoM DhaMgoM se jAtiyoMkA prayoga honA sambhava jAtA hai / pahilA mArga ajJatApUrNa hai aura dUsarA mArga cAturyapUrNa hai| yahAMtaka eka vidvAnke kaha cukanepara AcArya mahArAja kahate haiM ki eka vidvAnkA vaha kahanA mI ayukta hai| kyoMki udyotakara paNDitane hetvAbhAsake prayoga kara cukanepara punaH usake Upara jAtike prayoga karanekA nirAkaraNa kara diyA hai| arthat-hetvAbhAsako kahanevAle vAdIke Upara prativAdIdvArA hetvAbhAsa doSa aThA cukane para punaH asat uttararUpa jAtikA uThAnA niSiddha kara diyA hai| jo mUrkhavAdI apane pakSakI chiddhiko samIcIna tuse nahIM karatA huA asamIcIna hetuse kara rahA hai, usa vAdIkA khaNDana prativAdIkara ke viSaprayogasamAna hetvAbhAsa prayogake uThA denese hI ho jAtA hai / punaH usake Upara thappaDa, mAranA cUMpA mAranA Adike samAna jAti uThAnA ucita nahIM hai / ima pUMchate haiM ki jAtiko uThAnevAlA prativAdI kyA vAdIke hetuko yaha tvAmAsa rUpa hai, isa prakAra miyamase samajhatA hai / athavA kyA vAdIke hetuko hetvAbhAsa nahIM samajhatA hai ! batAyo / prathama vikalpa anusAra prativAdI yadi SAdIke prayukta tuko doSa isa prativAdIne samajhAre. pA hetvAbhAsa hI isako uThAkara kahanA cahiye / jAtikA prayoga to nahIM karanA cAhiye / kAraNa ki jAtike prayoga karanekA koI vizeSa prayojana nahIM hai| jaba prativAdI hetvAbhAsako uThAkara hI jaya chAma kara sakatA hai, to jaghanya paMDitoMke prayoga vyavahAra meM A rahI jAtikA prayoga kyoM vyartha karegA, dUsare cAturyapUrNa mArga anusAra yadi yahAM koI vidvan yoM kahe ki prasaMga ke cha karake hetu
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH kA doSa dikhakAneke liye prativAdIne vAdIke Upara jAtirUpa pratyavasthAna uThAyA hai, AcArya kahate haiM ki eka vidvAnkA yaha kahanA bhI yuktirahita hai| kyoMki isameM baDe bhArI anartha ho jAnekA saMzaya ( sambhAvanA ) hai / dUsare prativAdI dvArA jAtikA prayoga kiye jAnepara yadi hetvAbhAsa dvArA apane pakSa kI siddhi karanevAlA vAdI apane prayukta kiye gaye hetuke doSako dekhatA huA sabhAmeM isa isa prakAra kaha deve ki mere dvArA prayukta kiye gaye hetumeM yaha virodha, vyabhicAra, asiddha, Adi doSa hai / vaha doSa to isa dUsare prativAdIne mere Upara nahIM uThAyA hai / kintu jAti uThA dI gayI hai / aisI dazA meM anartha ho jAnekA khaTakA hai / prativAdI jayake sthAna meM parAjaya prAptike liye saMzayApana ho jAtA hai / usa avasarapara bhI jAtiko uThAne vAle prativAdIkI jIta ho jAnA prayojana nahIM hogaa| kyoMki donoM vAdI prativAdiyoMke ajJAnakI siddhi hai / vAdIko apane pakSakI siddhike liye samIcIna hetukA jJAna nahIM hai| aura prativAdIko doSa prayoga karanekA parijJAna nahIM hai / aisI ajJAna dazAmeM pravivAdIko jaya nahIM mila sakatA hai / tathA vAdI aura prativAdI donoM samAna gine jAMya, jaise ki mallako girA denepara bhI nahIM citta kara sakane vAle pratimalako mallake samAna mAna liyA jAtA hai / isI prakAra mallapratimala ke samAna donoM vAdI prativAdiyoMkI samAnatA ho jAnA bhI prayojana nahIM sadha pAtA hai / kyoMki sabhI prakAroMse jayake asambhava honepara usa sAmyako abhISTa kiyA gayA hai / ekAntarUpase parAjayakA nirNaya ho jAnekI apekSA parAjayakA saMdeha banA rahanA kahIM bahuta acchA hai / isa prakAra abhiyuktoM kA nItikathana calA A rahA hai / 549 yadA tu sAdhanAbhAsavAdI svasAdhanadoSaM pracchAdya paraprayuktAM jAtimevodbhAvayati tadApi na tasya jayaH prayojanaM sAmyaM vA parAjayasyaiva tathA saMbhavAt / aura jaba hetvAbhAsako kahanevAlA vAdI apane hetuke doSako chipAkara dUsarese prayukta kI gayI jAtikA hI utthApanakara detA hai, taba bhI to usa vAdIkA jaya honA athavA donoMkA samAna bane rahanA yaha prayojana nahIM sadha pAtA hai / tisa prakAra prayatna karanepara to vAdIkA parAjaya honA hI sambhavatA hai / 1 atha sAdhanadoSamanavabudhyamAno jAtiM prayukte tadA niHprayojano jAtiprayogaH syAt yatkiMcana vadatopi tUSNIMbhavatopi vA sAmyaM prAtibhaivrvyavasthApanAdvayorajJAnasya nizvayAt / pUrva meM uThAye gaye dvitIya vikalpa anusAra dUsare vidvAn aba yadi yoM kaheM ki vAdIdvArA prayukta kiye gaye hetuke doSako nahIM samajha rahA saMtA prativAdI vAdIke Upara jAtikA prayoga kara rahA hai, taba to hama kaheMge ki aisI dazA meM jAti ke prayoga karanekA koI prayojana nahIM hai / pratimA buddhiko dhAranevAle vidvAnoM karake jo kucha bhI manamAnI kaha rahe bhI athavA cupa hokara baiTha
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike rahanevAle puruSake bhI samAnapanakA vyavasthApana kiyA hai / donoMke ajJAna ho rahekA nizcaya hai ataH hetvAbhAsa prayogake avasarapara jAtikA prayoga karanA kaise mI ucita nahIM hai / taba to jAtikA kSaNa sadoSa hI rahA / 550 evaM tarhi sAdhuvAdhane prayukte yatparasya sAdharmyAbhyAM dUSaNAbhAsarUpaM tajjAteH sAmAnyalakSaNamastu niravadyatvAditi cet, mithyottaraM jAtirityetAvadeva jAtilakSaNamakalaMkapraNItamastu kimapareNa / " tatra tithyottaraM jAtiryathA nekAM vidviSAm " iti vacanAt / " 1 naiyAyikakI ora se koI kahatA hai ki isa prakAra vyavasthA hai, taba to vAdI dvArA samIto hetu prayoga kiye jA cukanepara jo dUsare prativAdIkA sAdharmya aura vaidharmya karake pratyavasthAna uThAnA dUSaNAbhAsarUpa hotA huA vaha jAtikA sAmAnya lakSaNa ho jaao| kyoMki dUSaNAbhAsa jAti hai / isa jAtike nirdoSa lakSaNa meM koI ativyApti Adi doSa nahIM AtA hai| isa prakAra kahane para AcArya kahate haiM ki jAtike isa lakSaNa meM bhI avyApti doSa hai / ho, zrIakaLaMka deva mahArAjake dvArA banAyA gayA jAtikA lakSaNa " mithyA uttara itanA ThIka jacatA hai / ataH yahI jAtikA lakSaNa avyApti, ativyApti, asambhava, doSoMse rahita ho rahA mAna liyA jAo / anya dUsare dUSita lakSaNoM karake kyA lAbha hogA ? vahAM akalaMka zAstrameM isa prakArakA kathana bhI hai ki mithyA uttara kahe jAnA jAti hai / jisa prakAra ki anekAntamata ke sAtha vizeSa dveSa karanevAle naiyAyikoM ke yahAM mAnI gayI / ataH jAtikA lakSaNa mithyA uttara kahanA yahI niSkalaMka siddha huA samajho / ," tathA sati anyAptidoSasyAsaMbhavAnniravadyametadevetyAha / aura tisa prakAra honepara yAnI jAtikA lakSaNa zrI akalaMka matAnusAra " mithyA uttara kara denepara avyApti doSa honekI sambhAvanA nahIM rahatI hai / ataH yaha lakSaNa hI nirdoSa hai / isI aran zrI vidyAnanda AcArya vArttikoM dvArA kahate haiM / sAMkaryAt pratyavasthAnaM yathAnekAMtasAdhane / tathA vaiyatiryeNa virodhenAnavasthA // 457 // bhinnAdhAratayobhAbhyAM doSAbhyAM saMzayena ca / apratItyA tathA'bhAvenAnyathA vA yathecchayA // 458 // vastutastAdRzairdoSaiH sAdhanApratighAtataH / siddhaM mithyottaratvaM no niravadyaM hi lakSaNam // 469 // ""
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArdhacintAmaNiH 1 jisa prakAra ki jaina siddhAntIdvArA satvahetu karake sampUrNa padArthoMmeM anekAnta AtmakapanekA sAdhana kara cukane para prativAdIdvArA sAMkaryase pratyavasthAna uThAyA jAnA tathA vyatikarapana se dUSaNAbhAsa uThAyA jAnA jAti hai / virodha karake, anavasthA karake, vibhinna adhikaraNapane karake, ubhaya doSa karake, saMzaya karake, apratIti karake tathA abhAvadoSa karake prasaMga uThAnA bhI jAti mAnI gayI hai, athavA aura bhI apanI icchA anusAra dUsare prakAroMse cakraka, anyonyAzrama, AtmAzraya, vyAghAta, zyAkatva, atiprasaMga Adi karake pratiSedharUpa upAlambha denA bhI jAtiyAM haiM / vAstavika rUpase vicArA jAya to pratyakSapramANa, anumAnapramANa, AgamapramANa se aneka dharmo ke sAtha tadAtmaka ho rI vastukI siddhi bALagopALAMtakameM ho rahI hai / ataH tisa prakArake sAMkarya Adi doSoM ( doSAmA) karake isa akSuNNa anekAntakI siddhikA pratighAta nahIM ho pAtA hai / tisa kAraNa se hamAre jaina siddhAntameM svIkAra kiyA gayA mithyA uttarapanA hI jAtikA nirdoSa lakSaNa siddha huA / inakA vivaraNa yoM hai ki anekAntavAdI jaina vidvAnoMke Upara ekAntavAdI naiyAyika Adika paNDita ATha doSoM ko uThAte haiM / 1 saMzaya 2 virodha 3 vaiyadhikaraNya 4 ubhaya 5 saMkara 6 vyatikara 7 anavasthA 8 apratipattipUrvaka abhAva, ye ATha doSa haiM / vaiyAdhikaraNyameM antabhAva karate huye koI koI ubhayako doSoMmeM svataMtra nahIM ginAkara apratipatti aura abhAvako doSa gina lete haiM / "" 1 medAmedAtmaka sadasadAtmakatvA vastuno'sAdhAraNAkAreNa nizcetumazakyatvaM saMzayaH catipratipattirvA " 2 " zItoSNasparzayoriva vidhiniSedhayorekatra vastunyasaMbhavo virodhaH " 3 "yugapadana katrAvasthitirvaiyadhi karaNyam " bhinnAdheyAnAM nAnAdhikaraNaprasaMgo vA 4 " mitho viruddhAnAM tadIyasvabhAvAbhAvApAdanamumaya doSaH " sarveSAM yugapatprAptiH saMkaraH " athavA parasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNayordharmayeorekatra samAvezaH saMkaraH " 6" parasparaviSayagamanaM vyatikaraH " 7 " uttarottaradharmApekSA vizrAmAbhAvosnavasthA " 8 anupalambho'pratipattiH " 9 "sadbhAve doSaprasakteH siddhivirahAnnAstitvApAdanamabhAvaH " sampUrNa padArthoMko asti nAstirUpa yA bheda ameda Atmaka svIkAra karanepara jainoMke Upara naiyAyika saMzaya Adika doSoMko yoM uThAte haiM ki kisa svarUpase astipana kahA jAya ? aura kisa tadAtmaka rUpase nAstipana kahA jAya ? vastukA asAdhAraNa svarUpa karake nizcaya nahIM kiyA jA sakatA hai / ataH anekAntavAda meM saMzaya doSa AtA hai| tathA jahAM vastumeM astitva hai, vahAM nAstitvakA virodha hai aura jahAM nAstitva hai, vahAM astitvakA virodha hai, zIta sparza aura uSNasparzake samAna do viruddha astitva, nAstitva, dharmokA eka vastumeM eka sAtha avasthAna nahIM ho sakatA hai / ataH anekAntameM virodhadoSa khaDA huA hai / tathA astitvakA adhikaraNa nyArA honA cAhiye aura usake pratikUla nAstitvakA adhikaraNa nyArA honA cAhiye / eka vastumeM eka sAtha do viruddha dharmoke svIkAra karanese anekAntavAdiyoM ke Upara yaha vaiyadhikaraNya doSa huA / tathA ekAntarUpase astitva mAnanepara jo doSa nAstitvAbhAsarUpa AtA hai, athavA "" 5 33 551
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 tasvAryazlokavArtike nAstitvarUpa mAnanepara jo doSa astitvAbhAva svarUpa AtA, ve ekAntavAdiyoMke Upara AnevAle doSa astitvanAstitvAtmaka anekAntako mAnanevAle jainake yahAM bhI prApta ho jAte haiM / yaha ubhaya doSa huaa| tathA jisa svabhAvase arthakA astitva dharma vyavasthita kiga hai| usa hose astitva aura nAstitva donoM mAna liye jAya athavA jisa svabhAvase nAstisva mAnA gayA hai, usase donoM dharma niyata kara liye jAya, isa prakAra sampUrNa svabhAvoMkI yugapat prApti ho jAnA saMkara hai / tathA jisa avacchedaka svabhAvase astitva mAnA gayA hai, usase nAstitva kyoM na bana baiThe aura jisa svabhAvase nAstitva niyata kiyA hai, usase astitva vyavasthita ho jAya / isa prakAra parasparameM vyavasthApaka dharmokA viSayagamana karanese anekAntapakSameM vyatikara doSa AtA hai / tathA jisa svarUpase satva hai, aura jisa svarUpase asatva hai, una dharmomeM bhI punaH kathaMcit satva, asatvake svIkAra karata saMte bhI vizrAma nahIM milegaa| uttara uttara dhoMmeM anekAntakI kalpanA baDhatI baDhatI calI jAnese anavasthA doSa ho jAyagA / tathA ukta doSoMke paDa jAnese upalambha nahIM honeke kAraNa anekAnta kI pratipatti nahIM ho sakatI hai| jisakI apratipatti hai, usakA abhAva mAna liyA jAtA hai| AcArya kahate haiM ki sarvathA astitva yA nAstitva athavA bheda yA abheda ityAdi dharmoke mAnane vAle ekAntavAdiyoM ke yahAM ye doSa avazya Ate haiM / kintu eka dhImeM syAtkAra dvArA kathaMcit astitva, nAstitva Adi aneka dharmoke mAnanepara koI doSa nahIM A pAtA hai| dekhiye ! kucha aMdhakAra kucha prakAza honeke avasarapara UrdhvatAmAtra sAmAnya dharmako avalamba lekara vizeSa dharmakI anupalabdhi honese sthANu yA puruSa kA saMzaya upaja jAtA hai| kintu anekAntavAdameM to vizeSa dharmokI upalabdhi ho rahI hai / svacatuSTayase vastumeM astitva aura paracatuSTayase nAstitva ye donoM dharma ekatra spaSTa dIkha rahe haiN| vastumeM astitva hI mAnA jAya aura nAstikatva nahIM mAnA jAya to vastu sarva bAtmaka ho jAyagI tathA vastu nAstitva hI mAnA jAya astitva nahIM mAnA jAya to lAma nahIM karatI huyI vastu kharaviSANake samAna zUnya bana baitthegii| naiyAyikoMne bhI pRthivIsva nAmaka sAmAnya vizeSameM sattva yA dravyasvakI apekSA vizeSapanA aura ghaTatva, paTatvakI, apekSA sAmAnyapanA svIkAra kiyA hai| ataH pratIyamAna anekAntameM calitapratipatti nahIM honese saMzaya doSa nahIM AtA hai| nirNIta ho cuke meM saMzaya uThAnA yukta nahIM hai / aviruddha aneka koTiyoMko sparzanevAlA jJAna saMzaya nahIM hotA hai| jaise AtmA bAnavAn hai, sukhI hai isI prakAra sAmAnya vizeSa yAtmaka vastuoMkI pratIti ho rahI honese saMzaya doSa bAlAgra bhI prApta nahIM hotA hai| vastukA aneka dharmoM ke sAtha tadAtmakapanA mAnanepara dUsarA virodha doSa bhI nahIM ApAtA hai| virodha to anupaladhise sAdhA jAtA hai / uSNa sparzabAnke AjAnepara zItasparzakA anuparambha ho jAtA hai| ataH zItasparza aura ugNasparzakA virodha gaDha liyA jAtA hai / kintu yahA~ anekAntAtmaka vastumeM jaba viruddha sadaza dIkha rahe astitva nAstitva, bheda abheda, Adi dharmokA yugapana upasamma ho rahA,
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH aisI dazAmeM vayacAtakabhAva, sahAmavasthAna ye do virodha kaise bhI nahIM pAte haiN| paraspara parihArASa. sthiti svarUpa virodha to anekAtmaka vastuko hI adhikatayA puSTa karatA hai / eka dharmImeM aneka dharmoke sAtha rahanepara hI parasparameM eka dUsarekA parihAra karate huye virodhapanA rahanA rakSita ho pAtA hai| jo hI pahilA uttama saMhanana zuklapAna dvArA mokSakA hetu hai, vahI tIvra zaidradhyAna dvArA saptama narakakA kAraNa bana baiThatA hai / baudoMne zApaka hetumeM pakSavRtsiva, sapakSapattitva, vipakSAvRttitva ye tInoM dharma yugapat svIkAra kiye haiN| parvato vahimAn dhUmAt yahAM naiyAyikoMne dhUma hetumeM anya. yavyApti, vyatirekanyApti ye donoM pratibandha yugapat abhISTa kiye haiM / virodhaka padArthakI orase virodhya arthameM prApta ho rahA virodha to sulamatAse anekAnta matako puSTa kara detA hai| tIsarA vaiyadhikaraNya doSa bhI anekAntasiddhikA pratiSedhaka nahIM hai| jaba ki bAdhArahita jJAnameM bheda, mameda, athavA satva, asattva, dharmokI eka bAdhArameM vRttipane karake pratIti ho rahI hai / ataH vibhinna dharmokA adhikaraNa bhI vibhinna hogA yaha vaiyadhikaraNya doSa anekAntameM lAgU nahIM hotA hai| cetana mAtmAmeM rUpakA rahanA jaDa pudga meM bAnakA ThaharanA mAnanepara rUpa aura jAnakA vaiyadhikaraNya doSa samucita hai| kintu eka agnimeM dAhakatva, pAcakAva, zoSakapana, sphoTakatva (carmapara phaLaka uThA denA ) ye aneka dharma yugapat ekAzrayameM pratIta ho rahe haiN| ataH vaiyadhikaraNya doSakI anekAratameM sambhAvanA nahIM hai / cauthA ubhayadoSa bhI prApta nahIM hotA hai| kyoMki paraspara eka dUsarekI nahIM apekSA rakhanevALe bheda, abheda, athavA astitva, nAstisya, donoM dharmokA satuA yA khicaDIke samAna ekapanA hama jaina svIkAra nahIM karate haiN| kintu dahI guDako milAkara maye upaje tIsare svAda ke samAna yA haldI cUnAko milAkara huye tIsare raMgake samAna anekAnta vAtmaka bastukI jAti nyArI hai| jainoMke yahAM eka dhImeM Thahare huye aneka dharma paraspara sApekSa mAne gaye hai / nIlI, harI, lAla, pIlI, aneka kAntiyoMko dhAranevAle mecaka ranameM koI ubhaya doSakI sambhAvanA nahIM hai / baDhiyA cora kabhI parastrIko purI dRSTise nahIM dekhatA hai| acchA DAkU (gurukA sikhAyA huA prazaMzanIya DaoNka) mAtA, bahina, kahakara niyosa vastrAbhUSaNa chIna letA hai| kintu unake sAtha rAgaceSThA nahIM karatA hai| tayA paradArasevI (luccA ) puruSa parastriyoM ke sAtha kAma ceSTA bhale hI kare,kintu unake gahanoM,kapaDoMkA apaharaNa nahIM karatA hai| bhale hI yaha bhUkA mara jaaygaa| kintu dAna dene yogya niyoMke dampakA apaharaNa nahIM karatA hai| hAM, koI tuccha cora yA jaghanya jyabhicArI bhale hI donoM kAryoko karatA huA umaya doSakA bhAgI ho jAya / kintu jo pratI manuSya hai, SA paradArasevama yA corI ubhaya ( doSoM ) se rahita hai / isI prakAra aneka dharmAtmaka vastu ubhayadoSarahita tisa prakAra pratIta ho rahI haiN| bauddhoM dvArA mAne gaye eka citrajJAnameM mIla, pIta bAdi aneka AkAra ubhayarUpa nahIM hote huye sukhapUrvaka vizrAma le rahe haiN| pAMcayAM doSa saMkara bhI anekAntAramaka vastumeM nahIM lagatA hai| gardabha gaura ghoDIke saMyogase utpanna huye 70
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 tatvArtha kokavArtike khiccarake samAna sAMkarya doSa yahAM saMbhavanIya nahIM hai| pratIyamAna ho rahe padArthameM yadi sAMkarya ho bhI jAya to vaha doSa nahIM mAnA jAkara guNa hI samajhA jaaygaa| eka hAthakI pAMca aMguliyoMmeM choTApana baDhApana koI doSa nahIM hai / jaba ki vaha ekakA choTApana dUsarIkA baDApana AMkhoMmeM baDAmArI doSa samajhA jAtA hai / doSa bhI kvacit guNa ho jAte haiM / pAMcoMkA adhika baDA honA doSa hai / sirakA samucita baDApanA kokameM guNa mAnA gayA hai| bAta yaha hai, eka bAramA dharnAmeM karcApana, mokkApana, maramA, janma lenA, hiMsakapanA, dAtApana, eka viSayoMkA jJAtApana, anya viSayakA ajJAna bAdika aneka dharma asaMkIrNa hokara Thahara rahe haiN| vastukA dharmoke sAtha kathaMcid bheda, ameda, mAnanepara kathamapi sAMkarya doSakI sammAvanA nahIM hai / eka hI samayameM ghaTakA nAza mukuTakA utpAda aura suvarNakI sthiti ye tInoM utpAda, vyaya, dhrauvya tadAtmaka hokara vastumeM pratIta hote haiN| tathA chaTThA doSa vyatikara bhI anekAntameM nahIM prApta hotA hai / bhinna bhinna dharmoMke avacchedaka svarUpa svabhAva isa vastumeM nyAre nyAre niyata haiM / eka devadattameM nAnA vyaktiyoMkI apekSA pitApana, bhrAtApana, bhatIjApana, bhAnajApana Adika dharma vyatikararahita pratIta ho rahe haiM / mahArogIko eka rasAyana ucita mAtrAmeM dI gayI nIroga kara sakatI hai| vahI rasAyana yadi nIroga puruSake upayogameM A jAya to uSNatAko baDhAkara usa puruSake prANa le sakatI hai / vizeSa viSa kisIko mAranekI zakti rakhatA hai / sAtha hI vaha cira kuSTharogako dUra bhI kara sakatA hai / hArameM jaDe huye nyAre nyAre ratnoMke samAna aneka dharma bhI deza, kAkA bheda nahIM rakhate huye vastumeM akSuNNa virAja rahe haiM tathA anavasthA doSa honekA bhI prasaMga nahIM hai| kyoMki hama jaina eka dharmIko aneka dharma Atmaka svIkAra karate haiM / punaH dharmomeMse eka eka dharmako aneka dharmAtmaka nahIM mAnate haiM / dharmomeM anya dharmokA sadbhAva nahIM hai / vRkSoM zAkhAyeM puSpa phala haiN| zAkhAoM meM dUsarI vaise hI zAkhAyeM yA phaloM meM dUsare phala tathA phaloMmeM dUsare phaLa varta rahe nahIM mAne gaye hai| eka zAnameM veSa vedaka aura vitti tIna aMza haiM / una una eka eka aMzameM punaH tIna tIna aMza nahIM hai / jisase ki anavasthA ho sake / vastu amina hI hai / dharma nyAre gyAre hI , aisI dazAmeM anavasthA prApta nahIM hotI hai| zarIrameM avasthita rahanA haDDIkA guNa hai / aura anavasthita rahanA asthikA doSa hai| kintu raktakA avasthita rahanA doSa hai / anavasthA guNa hai / bIja, aMkura, murgI, aNDA, AdikI dhArAke samAna kacit anavasthA guNa bhI ho jAtA hai / "mUlakSatikarImAhuranavasthAM hi dUSaNaM" jaDa mUlako naSTa karanevAlI anavasthA dUSaNa hai / vastuke anAdi anantapanako yA anekAntapanako puSTa kara rahI anavasthA to bhUSaNa hai| dharmomeM punaH dharma aura unameM bhI punaH tIsare dharma mAnanepara anavasthA ho sakatI thI / anyathA nhiiN| apratipatti aura amAva doSa to kathamapi nahIM sambhavate haiM / jaba ki sampUrNa prANiyoMko vidhamAna aneka dharmAtmaka eka arthakA spaSTa anubhava ho rahA hai / jagatmeM anekAntAtmaka vastukA darzana itana,
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH karanA sulabha ho gayA hai, jitanA ki apane hAthameM pAMcoM aMguliyoM kA dIkhanA hai / ataH anekAnta meM doSa uThAnA apanI vicArazAlinI buddhimeM dUSaNa lagAnA hai| ina ATha, nau, pratyavasthAnoMke atirikta bhI cakraka anyonyAzraya Adi icchAnusAra doSoM karake bhI anekAntameM pratiSedha uThAnA " mithyA uttara " hotA huA jAti samajhA jAyagA / vastutaH ina doSoM karake anekAntameM bAdhA prApta nahIM ho sakatI hai / " svasmin strApekSatvamAtmAzrayatvaM " svayaM apane liye apanI apekSA bane rahanA AtmAzraya hai / parasparameM dhArAvAhI rUpase eka dUsarekI apekSA lAgU rahanA anyonyAzraya hai / punaH punaH ghUmakara vahI AjAnA cakraka hai| apane AtmalAbha meM svayaM apane Apa vyApAra " svAtmani kriyAvirodha " hai / ityAdika koI bhI doSa anekAntameM nahIM prApta hote haiM / yadi kathaMcit koI doSa prApta bhI ho jAya to vaha guNasvarUpa ho jAyagA / vastumeM dravyatva dharmakI vyavasthA kabhI astitva svabhAvakI apekSA se karate haiM, aura kisI dArzanika ke prati astitva karake dravyatva samajhAyA jAtA hai / donoMmeMse jisa ekako jo samajhe huye haiM, jAne huye usase dUsare ajJAta barmakI jJapti karA dI jAtI hai / astitva, dravyatva donoM dharmoMko nahIM jAnane vAle puruSake liye vastutva hetu kA prayoga kara donoM dharmokI pratIti karA dI jAtI hai / isa DhaMgase jJApaka pakSameM koI anyonyAzraya nahIM hai / hama jaina vastuke eka guNase dUsare guNakI utpatti honA svIkAra nahIM karate haiM / jisase ki kAraka pakSameM anyonyAzraya doSa sambhava ho sake / kinhIM kinhIM vastu ke svabhAvako miyata karaneke liye yadi anyonyAzraya ho bhI jAya to bhI koI aniSTApatti, nahIM hai / jo puruSa vastumeM doSa deneke liye baiTha jAte haiM, unako yaha bhI vicAranA cAhiye ki doSoM meM bhI aneka doSa prApta ho jAte haiM / ataH kacit ve guNakA rUpa dhAraNa kara lete haiN| dekhiye ! apanI mokSa apane Apa prayatna karane se hotI hai| samAcAra patroM meM vijJApana denevAle sace nahIM hote haiM, isa bAtako vijJApana dekara samajhAnese A rahA AtmAzraya doSa akiMcitkara hai / anyonyAzraya doSakI bhI yahI dazA hai / do laDakI eka dUsare ke adhIna hokara tirachIM khar3IM rahatI haiN| sauDameM garmI zarIrakI garmI ke adhIna hai / aura zarIra kI garmI soDakI uSNatAke adhIna hai / patipatnI sambandhameM svAmIkI kathaMcit svAminI strI ho jAtI hai| mAtAkA dugdha baDhAnA vatsake AdhIna hai| aura bacce kI vRddhi mAtRdugdha ke adhIna hai| rastepara khaDA huA naTa vAMsake adhIna hai| aura vAMsa naTake adhIna hai / rAtako akele rha kisI sthAnapara jAnese chAtroMko Dara lagatA hai / donoMko sAtha jAnepara nahIM bhaya rahatA hai / yo anyonyAzraya ho rahe kArya doSavAn kahane yogya nahIM hai / tathA AkAza svayaMko avakAza detA hai / pradIpa svayaMko prakAzatA hai, jJAna Apa hI svayaMko jAnatA hai / nizcaya nayase sampUrNa padArtha apane meM apanA pariNamana karate haiN| yahAM svAtmani kriyAvirodha koI doSAspada nahIM hai / prAyaH sabhI gRhastha sahodara bhaginIkA vivAha ho jAnepara kisI na kisIke sAThe bana jAteM haiM / isameM doSakI kaunasI bAta hai / ataH jainoMke anekAntameM ukta doSa uThAnA mithyA uttara hai / 555
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike pratyakSa pramANase aura aneka yuktiyoM dvArA anekAnta prasiddha ho rahA hai / devadatta calatI duI gADImeM baiThA jA rahA hai| yahAM baiThanA aura jAnA donoM viruddha sArikhe ho rahe dharma eka samaya devadatta meM dIkha rahe haiM / tabhI to calatI huI gADIse gira jAnepara dauDate huye puruSake patanake samAna asyadhika coTa laga jAtI hai / mIThe cikane dUdhameM bhI khAra hai, tabhI to usase khAMDa svacchakara dI jAtI hai| reme bhI kSAra bhAga honeme AMkhakA kIcaDa usase nikAla diyA jAtA hai / sundara gahane, kapaDe yA khAdya padArtha samI sampattiyAM kAla anusAra kUDA rUpa ho jAtI haiN| kUDA bhI khAtarUpase lAkhoM mana anna, phala, ghAsa tarakArI Adiko upajAkara mahatI sampatti bana jAtA hai| sabhI sthAna dUra dezavatIkI apekSA dUra hai aura nikaTa dezavattIkI apekSA samIpa haiM / " aNo. raNIyAn mahato mahIyAn ughobIyAn guruto garIyAn " isa vaidika vAkyase bhI anekAntakI puSTi hotI hai / nadIkI uralI pAra bhI para lI pAra aura paraLIpAra bhI uralI pAra hai / " bosa cATane pyAsa mahIM bujhatI hai / "" DUbateko tinakekA sahArA acchA hai|" ina donoM laukika paribhASAjoMkA yathAyogya upayoga ho rahA hai / isI prakAra "vina mAge motI mileM mAMge mile na bhIkha" aura " roye ( mAge ) vinA mAtA mI baccoM ko dUdha nahIM pilAtI hai|" ina do gaikika nyAyoMkA mI samucita sadupayoga ho rahA hai / sureMdra baMgAlI dvArA sabhI baMgAliyoMke jhUTha bolanevAlA ThaharAne kA vijJApana karanepara usakA artha baMgAlI saba saca bolanevAle siddha ho jAte haiN| kyoMki saba baMgAchiyoMko asatyavaktA kahamevAlA suraMdra mI to baMgAlI hai / merukI pradakSiNA denevALe sUryake udaya anusAra pUrva dizAko niyata karanevAloM ke yahA~ sUryakA udaya pazcima dizAmeM ho jAtA hai / agni, jala, kadAcit yathAkramase zIta uSNa utpAdaka saMbhava jAte haiM / ina laukika yuktiyoMse aura asaMkhya zAstrIya yuktiyoM se pratyeka padArthameM aneka dharmokA sadbhAva prasiddha ho rahA hai| ataH anekAntameM doSa uThAnA sUryapara thUkane ke samAna svayaM doSa uThAnevAle puruSakA dUSaNa banakara mithyA uttara hai| ataH prakaraNameM yahI kahanA hai ki zrI akalaMka devake mantavya anusAra naiyAyikoMko jAtikA bakSaNa " miyA uttara hI " svIkAra kara lenA cAhiye / isameM koI bavyApti, ativyApti doSa nahIM pAte haiN| na caivaM paralakSaNasyAvyAptidoSAbhAva ityAha / jisa prakAra zrI akalaMka deva dvArA banAye gaye lakSaNameM koI bavyApti doSa nahIM AtA hai, isI prakAra dUsare naiyAyikoM dvArA mAne gaye sAdharma vaidha dvArA pratyavasthAna denA isa lakSaNameM avyApti doSakA abhAva hai, yaha nahIM kaha sakate ho / arthAt-naiyAyikoM dvArA kiye gaye jAtike lakSaNameM avyApti doSa AtA hai / isI bAtako zrI vidyAnanda AcArya vArtika dvArA kahate haiN|
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH paroktaM punaravyA prokteSveteSvasaMbhavAt / tato na nigrahasthAnaM yuktametaditi sthitam // 761 // dUsare naiyAyika vidvAnoM karake kahA gayA jAtikA lakSaNa to phira avyApti doSa yukta hai| kyoMki maLe prakAra kaha diye gaye ina sAkarya, vyatikara, Adi dvArA diye gaye pratyavasthAnoM meM lakSaNa ghaTanA honekA asaMbhava hai| tisa kAraNase abataka yaha vyavastita huA ki tisa jAtikA utthApana karanese nigrahasthAna denA ucita nahIM hai| svapakSasiddhi aura parapakSanirAkaraNase hI dUsarekA nigraha honA nyAyasaMgata hai / jo ki pahile prakaraNoMmeM siddha kara diyA gayA hai| paroktaM punarjAtisAmAnyalakSaNamayuktameva, saMkavyatikaravirodhAnavasthAvaiyadhikaraNyobhayadoSasaMzayApratItyabhAvAdibhiH pratyavasthAneSu tasyAsaMbhavAt / tatona nigrahasthAnametayuktaM tArikhake bAde, pratijJAhAnyAdivacchalavadasAdhanAMgadoSodbhAvanavacceti / dUsare naiyAyikoM dvArA kahA gayA jAtikA lakSaNa to phira avyAptidoSa yukta honese anu. cita hI hai| kyoMki bhaLe prakAra kaha diye gaye saMkara, vyatikara, virodha, anavasthA, vaiyadhikaraNya, umaya, doSa, saMzaya, apratipatti, amAva, sarvakA ekAsvApAdana Adi karake uThAye gaye pratyavasthAnoM meM jAtike usa lakSaNakI ghaTanAkA asaMbhava hai| tisa kAraNa tasvoMkA nirNaya karAnevAle vAdameM ukta prakAroMkI jAti dvArA nigrahasthAna huA, yaha mAnanA samucita nahIM hai| jaise ki pratijJAhAni, pratizAntara bAdi karake nigrahasthAna uThAnA yukta nahIM hai / athavA vAkchala, sAmAnyachala, upacArachala ina choMkA utthAna kara denese kisIkA nigraha nahIM ho jAtA hai / tathA bauddha mata anusAra sAdhya sAdhaka aMgoMkA kathana nahIM karanA vAdIkA aura doSoMkA nahIM uThAnA prativAdIkA nigrahasthAna nahIM ho jAtA hai| pratimAhAni Adi aura chala tathA asAdhanAMga vacana, adoSodbhAvana, ina tIna dRSTAntose jAti dvArA nigraha ho jAnekA khaNDana kara diyA gayA hai| " svapakSasiddhirekasya nigrahos bhyasya vAdinaH " parapakSa nirAkaraNa pUrvaka svapakSako sAdha denA hI sabhya puruSoMmeM dUsarekA nigraha ho jAnA mAnA jAtA hai / yahAMtaka " asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH na yuktaM nigrahasthAnaM saMdhAhAnyAdivattataH " isa pUrvameM kahI jA cukI kArikAkA upasaMhAra kara diyA gayA hai| tathA ca tAttviko vAdaH sveSTasidhyavasAnabhAk / pakSeyatvAtvayuktaiva niyamAnupapattitaH // 462 // bora tisa prakAra vyavasthA karanepara tatvoMko viSaya karanevAlA vAda apane abhISTa siddhike paryantako dhAranevAlA hai / jagatmeM aneka vAdI prativAdiyoM ke vivAdApanna ho rahe pakSa asaMkhya haiN|
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthalokavArtike daza, sau, sahastra yA lakSa itane pakSa haiM, ityAdika rUpase una pakSoMkA yaha niyata parimANa karanA ayukta hI hai / kyoMki saMkhyAkA parimANa karaneke niyamakI asiddhi hai| ataH usI avasarapara prakaraNa prApta ho rahe eka hI pakSakI siddhi kara dene paryanta tAtvika zAstrArtha hotA hai / " svapakSasiddhiparyantA zAstrIyArthavicAraNA" kahA gayA thaa| isameM " tatreha tAttvike vAde'kalaMkaiH kathito jayaH, svapakSasiddhirekasya nigrahonyasya vAdinaH " yaha jayaparAjayanyavasthAkA akalaMka siddhAnta nirNIta kiyA jA cukA hai| evaM tAvatcAviko vAdaH svAbhipretapakSasiddhiparyaMtabhAvAvasthitaH pakSeyattAyAH kartu mazakteniyamAnupapattitazca na sakaLapakSasiddhiparyataH kasyacijjayoH vyavasthitaH / jisa prakAra vivAdaprApta vastuko prAptitaka laukika vAda ( jhagaDA ) pravartatA hai, isI prakAra tasvanirNayasambandhI vAda bhI to apane abhISTa pakSakI siddhikA paryanta honetaka vyavasthita ho rahA hai / koI niyama banA huA nahIM honese pakSoMkI iyattAkA nirNaya nahIM kiyA jA sakatA hai, zabda nitya hai ! yA anitya hai ! vyApaka hai, yA avyApaka ! eka hai ? yA aneka hai ! zabda bAkAza kA guNa hai ! yA paudgalika hai ! jalakI laharoMke samAna cAroM ora phailatA hai ! athavA kyA kadambapuSpa yA dhattUra puSpake samAna zabdakA prasAra hotA hai ! / anAdikAlIna yogyatA dvArA artha pratipAdaka hai ! athavA kyA sAdikAlIna yogyatAvaza vAcyArthapratipAdaka hai ! ityAdika vivAdApanna aneka pakSa sambhava rahe haiN| inameMse vicAraNIya prakaraNa prApta kisI eka pakSakI siddhi ho jAne paryaMta hI kisI vidvAn kA jaya aura anya puruSakA parAjaya vyavasthita kara diyA jAtA hai / sampUrNa pakSoMkI siddhi kara cuke tahAMtaka kisIkA jaya hoya, yaha vyavasthA nahIM kI gayI hai| yahAMtaka mahApaNDita zrIdattake " jalpanirNaya " nAmaka grantha anusAra aura zrI akalaMkadeva mahArAjake siddhAnta anusAra zrI vidyAnanda AcArya abhimAnaprayukta huye tAttvika vAdake prakaraNakA upasaMhAra kara cuke haiN| sAMpataM prAtibhe vAde nigrahavyavasthAM darzayati / aba jigISu vAdIprativAdiyoMmeM pravarta rahe pratibhAbuddhi sambandhI vAdameM honevAlI nigrahamyavasthAko zrI vidyAnanda AcArya vArtikoMdvArA dikhalAte haiM / pratibhAdvArA jAna liye gaye padArthoMmeM honevAlA zAstrArtha " prAtibhavAda " hotA hai / sAhityavAloMne to pratibhAkA lakSaNa yoM kiyA hai ki " prasannapadanavyArthayuktyubodhavidhAyinI, sphurantI satkaverbudiH pratibhA sarvatomukhI " prasAdaguNayukta padoMdvArA navIna arthokI yojanAke prabodhakA vidhAna karAnevAlI zreSTha kavikI buddhi pratibhA hai| usa pratibhAkA prAkaTya dikhalAneke liye huye zAstrArthameM nigrahakI vyavasthA isa prakAra hai, so suniye /
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH yastUktaH prAtibho vAdaH saMprAtibhaparIkSaNaH / nigrahastatra vijJeyaH svprtijnyaavytikrmH||463 // pratibhAsambandhI cAturyakI bhale prakAra parIkSaNA karanevAlA to jo vAda prAtima kahA gayA hai| usa pratibhAgocara vAdameM apanI kI gayI pratijJAkA ullaMghana kara denA nigraha huA samajha lenA caahiye| yathA padyaM mayA vAcyamAprastutavinizcayAt / sAlaMkAraM tathA gadyamaskhaladrUpamityapi // 464 // paMcAvayavavAkyaM vA trirUpaM vAnyathApi vaa| nirdoSamiti vA saMdhAsthalabhedaM mayodyate // 465 // yathA saMgarahAnyAdinigrahasthAnatopyasau / chaloktyA jAtivAcyatvAttathA saMdhAvyatikramA // 466 // yathA dyUtavizeSAdau svprtijnyaakssterjyH| loke tathaiva zAstreSu vAde prAtibhagocare // 467 // prAtibha zAstrArthake pahile yaha pratijJA kara lI jAtI hai ki jisa prakArakA padya, indravatrA, upendravajA zikhariNI Adi chanda prastAva prApta arthakA vizeSa nizcaya honetaka mujha karake kahane yogya haiM, usI prakAra alaMkArasahita chanda tumako bhI kahane hoMge / tathA jisa prakAra meM asvalita svarUpa dhArAvAhI rUpase dhvani, lakSaNA, vyaMjanA, rasa, rIti, alaMkAra Adise yukta ho rahe gayako kahUMgA,isI prakAra tumako bhI vaisA gadha kahanA paDegA / athavA pratijJA,hetu,udAharaNa,upanaya, nigamana, ina pAMca avayava yukta vAkyoMko meM kahUMgA, vaise hI tumako bhI anumAnavAkya kahane paDeMge athavA pakSasattva, sapakSasattva, vipakSavyAvRtti ina tIna rUpavALe hetuke vAkyako jaise maiM kaI, usI prakAra tumako bhI vaisA hetu kahanA cAhiye athavA jaise dUsare prakAroMse doSarahita pratijJA, hetu, udAharaNa, svarUpa vAkya mujha karake kahe jAya, usI prakAra pratijJAvAkya sthaLake bhedako liye huye nirdoSa vAkya tumako kahane paDeMge / jisa prakAra ki pratijJAhAni Adi nigrahasthAnoMse bhI vaha nigraha mAnA jAtA hai, athakA chaLa pUrvaka kathana karanese yA jAtidvArA vAcyatA prApta ho jAnese nigraha prApta ho jAtA hai, usI prakAra apanI kI gayI pratijJAkA vyatikramaNa kara denese bhI nigraha ho jAvegA / jisa prakAra ki lokameM chUtavizeSa ( jUjA ) phATikA, sadA AdimeM apanI ThaharI huI
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazvAkavArtike pratijJAkI kSati ho jAnese dUsare vAdIkA jaya ho jAtA hai,tisa hI prakAra zAstroM meM bhI pratimAprApta padAryako viSaya karanevAle vAdameM apanI pratijJAkI hAni kara denese parAjaya aura dUsarekI jIta ho jAtI hai| dviprakArastato jalpastattvaprAtibhagocarAt / nAnyabhedapratiSThAnaM prakriyAmAtraghoSaNAt // 468 // tisa kAraNa pUrvameM kahI gayI " dviprakAraM jagI jalpaM tatvaprAtibhagocaram, triSaSTervAdinA jetA zrIdatto jalpanirNaye " isa kArikAke anusAra tattva aura pratibhAmeM prApta ho rahe padArthako viSaya karanevAlA honese jalpa nAmakA zAstrArtha do prakArakA hI hai / nyAre nyAre prakAroM karake kevaLa prakiyAkI ghoSaNA kara dene mAtrase anya bhedoMkI pratiSThA nahIM ho jAtI hai| arthAt-" yathoktopapatrazvalajAtimigrahasthAnasAdhanopAlambho jaspaH " yaha naiyAyikoMkA kiyA huA jalpakA kakSaNa ThIka nahIM paDatA hai| tAtvika aura prAtima do hI prakArakA jalpa yathArtha hai| so'yaM jigISubodhAya vAdanyAyaH satAM mataH / prakartavyo bruvANena nayavAkyairyathoditaiH // 468 // aba zrIvidyAnanda AcArya prArambha kiye gaye tatvArthAvigamaprakaraNakA upasaMhAra karate haiM ki yaha ukta prakArakA kahA gayA nyAyapUrvaka vAda to jItanekI icchA rakhanevAle vidvAnoMke prabodhake liye sajjana puruSoM ke dvArA mAnya ho cukA hai / sarvajJakI AmnAya anusAra yathAyogya pUrvameM kaha diye gaye nayapratipAdaka vAkyoM dvArA kathana kara rahe vidvAn karake yaha jalpasvarUpa zAstrArtha bhaLe prakAra karanA cAhiye, tabhI svapakSasiddhi aura parapakSa nirAkaraNa kara denese zrI akalaMka mahArAjake kathanAnusAra jaya vyavasthA prApta ho skegii| yahAMtaka zrI vidyAnanda AcAryane naya pratipAdaka sUtrakA vivaraNa karate huye naya aura naya vAkyoM kI pravRtti tathA tasvArthAdhigama bheda ina prakaraNoM kI saMgati joDa dI hai| evaM prapaMcena prathamAdhyAyaM vyAkhyAya saMgRhamA / isa prakAra paripUrNa vidvattApUrvaka adhika vistAra karake prathama adhyAyakA vyAkhyAna kara isa prathama adhyAyameM kahe gaye mUlatattvoMkA saMgraha karate huye zrI vidyAnanda AcArya zikhariNIchandako kaha rahe haiN| samuddiSTo mArgastrivapurabhavatvasya niymaa-| dvinirdiSTA dRSTinikhilavidhinA jJAnamamalam / pramANaM saMkSepAdvividhanayasaMpaJca muninA / sugRhyAdye'dhyAye'dhigamanapathaH svAnyaviSayaH // 470 //
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 561 namaskaraNIya AcAryoMke bhI abhivandanIya zrI umAsvAmI muni mahArAjane isa prathama adhyAyameM sabase pahile saMsArarahitapana yAnI mokSakA mArga niyamase samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra, ina tInasvarUpa zarIrako ghAranevAlA bhaLe prakAra kahA hai / pazcAt zabdaniruktidvArA abhISTa arthakI prApti nahIM hone se do prakAra sampUrNa medoMke sAtha samyagdarzanakA vizeSa rUpase nirdeza ( lakSaNa ) kiyA hai / usake pIche nirdoSa jJAnako pramANa kahate huye sampUrNa bheda prabhedoMke sAtha saMkSepase samyagjJAnakA vidhipUrvaka nirUpaNa kiyA hai| tathA usake anantara saMkSepase dravyArtha aura paryAyArtha do prakArakI naya sampattikA vistAra se sAta prakAra prarUpaNa kiyA hai / isa prakAra Adike adhyAya meM ratnatraya aura pramANa nayoMkA bhale prakAra grahaNa kara sUtraNa kiyA hai / jagat meM samIcIna jJapti karAnekA mArga svayaMko aura usI samaya anyako viSaya karanevAlA pramANa jJAna hI hai / athavA vandhacaraNa zrI umAsvAmI mahArAja dvArA pratipAdita kiyA gayA ratnatraya sva aura anya puruSoM meM ipti karAnekA mArgabhUta hove, isa prakAra zrI vidyAnanda AcArya AzIrvAdavacana yA vastunirdeza Atmaka maMgalAcaraNa karate haiM / "Adau madhye'vasAne ca maMgaLaM bhASitaM budhaiH / tajjinendra guNastotraM tadavighnaprasiddhaye " isa niyamake anusAra antameM yA madhyameM maMgaLAcAraNa kiyA jAtA hai / ratnatraya aura pramANa maMgalasvarUpa haiM / iti prathamAdhyAyasya paMcamamAnhikaM samAptam / / 5 / isa prakAra pahile adhyAyakA zrI vidyAnanda svAmI dvArA nirmANa kiyA gayA pAMcavA Anhika ( prakaraNasamudAya ) samApta huA / isa prakaraNakA sArAMza | isa tatrArthAdhigama ke prakaraNoMkI sUcI saMkSepase isa prakAra hai ki nayoMkA vyAkhyAna karate huye vidvAnoMke liye naya vAkyakI pravRttiko samajhAkara adhigamake upAyabhUta pramANa nayoMkA vyAkhyAna pUrva sUtroM meM kara diyA gayA thaa| yahAM tatvoMkA yathArthanirNaya karAneke liye durga ( kilA ke ) samAna vizeSa kathana kiyA hai| jJAna Atmaka pramANa aura naya to apane liye honevAle tattvArthAdhigamake upayogI haiN| tathA zadba Atmaka ho rahe pramANa aura naya to dUsaroMko prabodha karAneke liye upayogI haiM / rAgadveSarahita vItarAga puruSoM meM jo baccoM dvArA parArthAdhigama karAyA jAtA hai, vaha saMvAda mAnA jAtA hai| aura jo paraspara jItane kI icchA rakhanevAloM meM parArtha adhigama pravartatA hai, vaha vAda kahA jAtA hai / samvAdameM caturaMgI AvazyakatA nahIM hai| kintu bAdameM vAdI, prativAdI, sabhya, sabhApati, ina cAra arthi aataar paDa jAtI hai| zrI vidyAnanda AcAryane ukta caturaMgake lakSaNoMkA aura AvazyakatA ke bIjakA nirUpaNa kara naiyAyikoM dvArA mAne gaye vItarAgoM meM honevAle vAdakA pratyAkhyAna kriyA hai / naiyAyikoM ke abhISTa ho rahe bAdake kakSaNakA vicAra kara apanI ora kucha vizeSaNoM ko 72.
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha chokavArtike "" milAkara usakA sudhAra kara diyA hai| naiyAyikoMke jalpa aura vitaNDA to tatrakA nirNaya nahIM karA sakate haiM / vitaNDAvAdIkA to svayaM gaThikA koI pakSa hotA hI nahIM hai / vaha to parapakSakA nirAkaraNa hI karatA rahatA hai / isa prakaraNa meM naiyAyikoMko bahuta baDI muMha kI khAnI paDI hai / jalpa aura vitaNDAdvArA tastroMke nizvayakA saMrakSaNa mAnanA naiyAyikoMkI nItikA nagnamutya hai / DoLA le jAnevAle chinarA coTTA puruSoM ko hI usameM baiThI huI sundarI sAlaMkArA yuvatikA rakSAbhAra sauMpanA bhArI mUla hai / dUsaroMko cupa karane mAtrameM pravarta rahe jalpa bitaNDA, vAdiyoM dvArA tasvAdhyavasAya nahIM ho pAtA hai| jahAM dUsaroMke nigraha karaneke liye satata prayatna kiyA jAtA hai, chaTha aura jAtiyoMkA utthApana kiyA jAtA hai, vahAM tasvanirNaya kI rakSA nahIM ho sakatI hai / isakA acchA vicAra kiyA gayA hai| vAdI, prativAdI, sabhya, samApati inakI sAmarthyakA pratipAdana kara unakI sthiti aura karttavyoMkA digdarzana karA diyA hai| pratipakSa ke vidhAta kA lakSaNa kara abhimAna prayukta honevAle vAda meM cAroM aMgoM kI AvazyakatA batalAyI hai| zrI datta mahArAja ke " jalpanirNaya granthakA pramANa dete huye abhimAnikavAda ke tAtvika aura prAtibha do bheda kiye haiM / tAtrika vAdameM zrI akaLaMka bhagavAnake kathanAnusAra ekake svapakSakI siddhikA honA dUsare vAdIkA nigraha ho jAnA mAnA gayA hai| apane pakSakI siddhi honetaka zAstrArtha rukA rahatA hai / pazcAt zAstrArthakA bhaMga kara diyA jAtA hai| yahAM svapakSakA vicAra kara usakI siddhikA vivecana kiyA hai / vAdI pakSakI maLe prakAra siddhi ho jAnA hI prativAdIkA nigraha hai / athavA prativAdIke pakSI nirdoSasiddhi ho jAnA hI vAdIkA nigraha hai / bauddhoMke mAne huye asAdhanAGgavacana aura adoSodbhAvana to vAdI prativAdiyoMke nigrahasthAna nahIM haiM / ukta rUpase nigrahasthAna uThAne para gamArUpana AA jAtA hai / yahAM bauddhoMke Agrahako vidvattApUrvaka ghara dabAyA gayA hai| kaI DhaMgoMse kiye gaye asAdhanAGgavacanake vyAkhyAnoMkA pratyAkhyAna kara diyA hai| adoSodbhAvanakI bhI yahI dazA huI hai / zrI vidhAnandI svAmIkA yaha pANDitya prazaMsanIya hai / bauddhoMke iSTa nigrahasthAnoMke samAna naiyAyikoM ke nigrahasthAnoMkI bhI durgati kI gayI hai / pratijJAhAni Adika nigrahasthAna uThAnA bhI sabhya puruSoM meM honevAlA samIcIna vyavahAra nahIM hai / vaha apANDitya yA grAmINapanakA pradarzana mAtra hai | sAhityavA kavi to sabhI vacanoMmeM " vakroktiH kAvyajIvitaM " abhISTa karate haiM / kintu zAntike abhilASuka dArzanika puruSa dUsarekI nindA, tiraskAra, nigrahavyavasthA karanemeM sAkSAt aniSTa vacanoMke kathana ke liye saMkoca karate haiN| rahasya yaha hai ki antameM sabhI vicArazIkoM ko 562 mimAnika vAdakA parizyAga kara vItarAgoM meM honevAle samvAda dvArA tatvanirNayako zaraNa pakaDanA Avazyaka paDa jAtA hai / eka dharmazALA yA relagADImeM Azraya lenevAle yAtriyoMko parizeSameM prema sadbhAva athavA zAzvatazAntikI prApti karanA aparihArya hai, to prathamase hI tadanukUla vyavahAra akSuNNa banA rahe yahI sarvottama mArga hai| hAM, nirdoSa satpakSakA grahaNa nahIM karanevALe AmhI puruSakI
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH kutsita mArgase parAvRtti karAneke liye mIThe tiraskAroMkA avalamba lenA Avazyaka paDa jAtA hai / hama to usako bhI eka jaghanya padakA grahaNa karanA samajhate haiM / ataH naiyAyikoM kA yadi tasva nirNayakI saMrakSaNA karanA kakSya hai, to paraspara eka dUsareko pratijJAhAni Adi dvArA nigrahasthAna prApta karA denekA prayatna nahIM karanA cAhiye / isake pazcAt zrI vidyAnanda svAmIne naiyAyikoM dvArA mAne gaye pratijJAhAni Adi nigrahasthAnoMkA vicAra kiyA hai / nigrahasthAnakA sAmAnya lakSaNa vipratipatti aura apratipatti hI karanA ThIka nahIM dIkhatA hai / isameM ativyApti doSa hai tathA pratijJAhAni Adikake vizeSa lakSaNa bhI parIkSA karanepara sughaTita nahIM baiThate haiM / pratijJAhAni, pratijJAntara, pratijJAvirodha aura pratijJAsaMnyAsa inameM atyalpa antara honese mUlabheda karake bhinna bhinna kathana karanA ucita nahIM hai / pratijJAhAni yA pratijJAntara karameke jo kAraNa niyata kiye haiM, unase myAre anya kAraNoMse bhI pratijJAhAni Adi honA sambhava jAtA hai| inake anucitapanakA pranthakAra me svayaM nirdeza kiyA hai / jisa prakAra hetvantara nyArA nigrahasthAna mAnA hai, usI prakAra dRSTAntAntara upanayAntara bhI nyAre nigrahasthAna mAna lene cAhiye / svapakSasiddhi kara denepara arthAntarakA kathana karanA vAdIkA nigrahaka nahIM ho sakatA hai / apane kAryako pUrA kara bhale hI koI nAce to bhI vaha doSAspada nahIM hai / varNakrama nirdezake samAna nirarthakako yadi nigrahasthAna mAnA jAya to vAdake anupayogI ho rahIM khakhAranA, hAtha phaTa karanA Adi kriyAyeM bhI niprahahetu bana baiTheMgI / avijJAtArtha bhI vizvAranepara nigraha hetu nahIM hai / mirarthakase isakA bheda karanA anucita hai / pUrvAparakA sambandha nahIM honese apArthakakA svIkAra kiyA jAnA bhI nirarthakase pRthak nahIM honA cAhiye / vahA~ barNa nirarthaka haiN| yahAM pada nirarthaka hai / anyathA vAkya nirarthakako nyArA nigrahasthAna mAnanA paDegA, jaise ki choTI laDakiyAM yoM kaha kara hAthoMpara kramavAra aGgulI rakhatI huI kheLA karatI haiM ki "aTakana vaTakana dahI caTAke, vara phUle bairAgina sAgiMna, turaIko phUla makoIko DaMkA, jAuMkA meM sUbhA supArI, uThorAya tuma deDa nagArI uNDI ghuMDI TUTa paDI muragaNDI " ityAdika aneka vAkya pUrvApara sambandharahita haiM / aprAptakAla to kathamapi nigrahasthAna nahIM ho sakatA hai| jo prakANDa vidvatAkA samarthaka hai, vaha usakA vighAtaka nahIM hai| saMskRta zadvase puNya aura asaMskRta zabda ke uccAraNase pApa hotA hai aisA niyama mAnanA anucita hai / yadi AtmAmeM vizuddhi hai to sabhI zuddha azuddha zuddha bolanA puNyahetu hai| AtmAmeM saMkkezakA kAraNa upasthita honepara pApAssrava hotA hai| hona aura adhika ye do nigrahasthAna bhI ThIka nahIM haiM / pratipAcake anusAra anumAna bAkyakA prayoga kiyA jAtA hai| kahIM kevala hetukA prayoga kara denese hI sAdhyasiddhi ho jAtI hai / aura kahIM pratipatti dRDha karaneke liye do hetu do dRSTAnta bhI kaha diye jAte haiN| pramANasaMplava mAnanevAleke yahAM koI doSa nahIM AtA hai / punarukoMmeM arthapunaruka hI mAnanA ThIka hai, jo ki nirarthakameM hI gatArtha ho sakatA hai| saca pUcho to yaha punarukta bhI koI bhArI doSa nahIM hai / uddeza, lakSaNa, aura parIkSAoMke avasaroMpara eka 1 1 563
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 561 tatvArtha lokavArtika prameyako kaI bAra kahA jAtA hai| dekhiye, zrI umAsvAmI mahArAjane jo sUtroMmeM gaMbhIra artha kahA hai, usIkI zrI vidyAnanda AcAryane vArtikoMmeM bakhAnA hai / punaH vArtikoMkA bhI aneka sthaloMpara viva. raNa karanA par3A hai| dezamASA karanevAlako bhASAnuvAdameM artha, bhAvArtha dikhAte huye pAMca pAMca chaha chaha vAra eka hI prameyakA kaI bhaMgiyoMse nirUpaNa ho gayA dikhalAnA paDA hai / mandakSayopazama vAloM ke liye zrI vIra bhagavAna ke upadezakI lambI AmnAya rakSita rahanekA anya kyA upAya ho sakatA hai ! ananubhASaNakI bhI yahI dazA hai / bajJAna nigrahasthAna to akelA hI mAna liyA jAya to kahIM acchA hai / pratijJAhAni Adika bhI to ajJAna hI hai| isI prakAra paryanuyojyopekSaNa, apratimA, vikSepa Adi nigrahasthAnoMkA DhaMga bhI acchA nahIM hai| svapakSakI siddhi karanA hI dUsarekA nipraha ho jAnA hai / yaha akalaMka rIti hI prazasta hai / anyathA ina pratijJAhAni bAdikase kaI gune adhika nigrahasthAna mAnanepara pUrNatA ho pAtI hai / aura inameMse pAMca charake svIkAra kara lenese hI naiyAyikoMkA abhISTa prayojana sadha sakatA hai| dekho, bauddhoMne eka vAdIkA dUsarA prativAdIkA yoM isa DhaMgase asAvanAGga vacana aura adoSodbhAvana, ina do hI nigrahasthAnoMse nirvAha kara liyA hai, vicAra karanepara baddhoMke do nigrahasthAna bhI ThIka nahIM baiThate haiN| zrI mANikyanandI AcAryane jo vyavasthA dI hai, vaha niravadya hai / "pramANatadAbhAsau duSTatayodbhAbitau paridratAparihatadoSau vAdinaH sAdhanatadAmAsau prativAdino dUSaNabhUSaNe ca " / vAdIne apane pakSako sirike liye svasiddhAnta anusAra pramANa vAkya kahA, punaH prativAdIne usa pramANavAkyameM doSayuktapanA uThA diyaa| pazcAt bAdIne usa doSakA parihAra kara diyaa| aisI dazAmeM vAdIkA hetu svapakSasAdhaka hotA huSA jayakA prayojaka hai aura prativAdIkA kathana dUSaNarUpa hotA huA parAjayakA niyAmaka hai| tathA vAdIne hetvAmAsakA prayoga kiyA hai| prativAdIne usake Upara asiddha,viruddha Adi hetvAmAgeko uThA diyA / yadi vAdI una doSoMkA parihAra nahIM karatA hai to aisI dazAmeM vAdIkA ukta hetu hetvAbhAsa hotA huA parAjayakA vyavasthApaka hai, aura svapakSasiddhiko karate huye prativAdIkA dUSaNa uThAnA bhUSaNa hotA huA jayadAyaka hai| isI prakAra chalako uThA denese bhI koI jIta nahIM sakatA hai, jaisA ki naiyAyikone mAna rakkhA hai| prathama to caturaMgavAdameM koI paNDisa chalapUrvaka prayoga nahIM karatA hai / aura kaSAyavaza yadi koI kapaTavyavahAra bhI kare to agrima vidvAnko usake chalavaktavyako jJAta kara apane peTameM DAla lenA cAhiye / prAyaH upasthita ho rahe sabhI vicArazALiyoMko usakI kapaTanItikA parijJAna ho jAtA hai| aisI bAtako mukhase uccAraNa karanese gambhIra vidvAttAmeM bahA laga jAtA hai| tatvajJAna ke vizeSa aMzoMmeM vicAra karanevAle vidvAnoMko apane samyakarake aMga upagUhana aura vAtsalya bhAvoMkI rakSA karanA atyAvazyaka hai| laukikasabhyatA aura zAstrIya sabhyatA donoM hI ke gAlikA pradAnasadRza chaLa udbhAvana bAdi vyavahAra anukUla nahIM hai / ataH " pramANatadAmAsau duSTatayodbhAvito" isa siddhAntake anusAra hI
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH jaya parAjaya vyavasthA mAnanI cAhiye / naiyAyikoMne arthake vikalpoMkI upapatti karake vacanakA vidhAta karanA chala kahA hai| nyAyabhASyakArane chalake sAmAnya lakSaNakA udAharaNa dikhalAne ke liye azakyatA prakaTa kI hai| kisI madra vaizyane jyotiSIse pUMchA ki mere gharameM laDakA hogA yA laDakI janmegI ! ghUrta jyotiSAne uttara likha diyA ki "kanyA na putraH" / usame manameM vicAra liyA ki yadi isake kanyA utpanna hogI taba to nakArako putra zabda ke sAtha jora dUMgA aura padi putra humA to na avyayako kanyAke sAtha joDakara kaha dUMgA ki putra utpanna hogA,kanyA nhiiN| kintu yaha chala vyavahAra karanA anucita hai / naiyAyikoMne chaLake vAk chaLa, sAmAnyachala, upacAra chaha ye tIna bheda svIkAra kiye haiN| inapara acchA vivecana kiyA gayA hai| bAta yaha hai ki nyAyapUrvaka kahanevAloMko tasvaparIkSAke avasarapara chalakA prayoga nahIM karanA cAhiye / anyathA patravAkyoMke prayogameM yA zUnyavAdIke prati pramANa bAdikI siddhi karAnemeM bhI naiyAyikoMkA chala samajhA jAkara parAjaya ho jAyagA / vastutaH svapakSasiddhikarake hI svajaya aura paranigraha mAnanA cAhiye / tuccha vyavahAra karanA ucita nahIM hai / bAge calakara cauvIsa jAtiyoMkA vicAra calAyA hai| gautama nyAyamUtra aura nyAyamASya anusAra sAdharmyasamA bhAdi jAtiyoMkA dUSaNAmAsapanA bhI naiyAyikoMne sAdhA hai, jo ki vahAM prekSaNIya hai / vicAranepara jAtike sAmAnya lakSaNameM ativyApti doSa AtA hai| svAbhAsameM bhI jAtikA lakSaNa calA jAnA iSTa karanepara to naiyAyikoMko mArI muikI khAnI par3I hai / nyAyabhASyakAra aura nyAyavRttikArake vimarza anusAra pUrvapakSa karanepara prameyakamalamArtaDameM naiyAyikoMkA anaiyAyikapana prakaTa kara diyA hai| jAtike lakSaNa avyApti doSa bhI AtA hai| jaise ki paDhA duApana brAhmaNakA kakSaNa kara demese avyApti, ativyApti donoM bAtI / bahutase prAmINa kRSakabrAhmaNa kucha mI paDhe huye nahIM hai| anya kSatriya, vaizya, aura zUdra bhI bahuta paDhe huye milate haiN| athavA dhaule raMgavAlI,yoM gAyakA lakSaNa kara denese donoM doSa pA jAte haiN| do doSa to ekatra saMbhava jAte haiN| avyApti, ativyApti, asambhava ina tInoM doSoMkA ekatra saMbhavanA balIka hai / ataH tasva. nirNaya karaneke liye kiye gaye vAdameM pratijJAhAni Adi yA chaLa athavA asAdhanAGga vacana badoSodAvana inase jaise nigraha nahIM ho pAtA hai, usI prakAra mithyA uttara svarUpa saikaDoM jAtiyoMse mI nigraha nahIM hotA hai| svapakSakI siddhi aura usakI prasiddhi karake hI jaya, parAjaya, myavasthA niyata hai| chaLa, jAti, nigrahasthAnoM karake jina jalpa, vitaNDA,nAmaka zAstroMmeM sAdhana cora uchAhane diye jAte haiN| unase tatvanirNayakI rakSA nahIM ho pAtI hai / isake anantara zrI vidyAnandasvAmIne saMkSepase prAtima vAdakA nirUpaNa kara tattvArthAdhigama bhedake prakaraNakA pUrvokta nayavAkyoMke sAtha sandarbha diyA hai| yadyapi mUla sUtrakArane svayaM " pramANanayairadhigamaH " " nirdezasvAmitva, sasaMkhyA " ina sUtropne tatvArthIkA adhigama honA kaha diyA hai| kintu AgrahapUrvaka ekAntoM ko bakhAna rahe naiyAyika
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArya kokavArtike mAdi vAdiyoM ke sAtha zAstrArtha kara bhinna bhinna rUpase unako syAdvAdiyoMdvArA tasyArthIkA adhigama karAne ke liye upayogI ho rahA yaha taravAryAdhigama nAmakA prakaraNa zrI vidyAnanda svAmIne racA hai| prathama adhyAyameM kiye gaye zrI umAsvAmI mahArAjake tasvanirUpaNakA pradarzana kara svaparaprabodhArtha usake vimarSaNakI sammati dete huye zrI vidyAnanda AcAryane prathama adhyAyake vivaraNakI samApti kara paMcama vAhikako paripUrNa kiyA hai| viiromaasvaampupnaadhvgmunipsmntaadibhdraaklNk-| vidyAnandoktibhirdrAk chaLavitathavacI nigrahasthAn parIkSya / tasvArthajJaptibhede jitvijitdshaamaaklyyaaptshaastr-| candrArkAvadhyaminonubhavatu zivadA nyAyasAmrAjyalakSmIm // iti zrIvidhAnaMdi-AcAryaviracite tasvArthazlokavArtikAlaGkAre prathamo'dhyAyaH smaaptH||1|| isa prakAra sampUrNa darzanazAstroMkI jJaptiko dhAranevALe zrIvidyAnanda AcArya dvArA vizeSarUpase race gaye " tatvArthazlokavArtika-alaMkAra" TIkA granthameM prathama adhyAyakA vivaraNa samApta kiyA gayA / namrAmarendramukuTamamAH smudyotyjjinshcndrH| nirdoSo vikalaGko'jJAnatamobhita prabodhayetkumudaM // isa prakAra sarvadarzanAcUDAmaNi zrI vidyAnanda svAmIviracita taravArtha zlokavAtikAkAra pAda panthakI cAvalI (AgarA) nivAsI mANikacandra [nyAyAcArya ] kata hiMdI bhASAmaya "tavAryacintAmaNi" TIkAmeM prathama-adhyAya pUrNa huA / bhadraM bhUyAt
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArSacintAmaNiH 567 nyAyazAstrANA mahattvaM zAsyante ziSyA yena tacchAsamiti niruktyA siddhAntavyAkaraNasAhityajyotiSagaNitaprabhRtiprakaraNeSu sadRzapariNAmAtmakasAmAnyatayA zAstratve prasiddhe'pi svamatavyavasthApanaparapakSanirAkaraNAtizayaprapanAnAM nyAyazAstrANAM vizeSarUpeNa dIpyamAnaM pratibhAsate zAsanapaTutvaM vilakSaNavicakSAtmavityA na keSAcit pravAdinAM vipratipattiH / caramaphalaniHzreyaptaprApakAthyAtmatasvikI prarUpaNAmabhidadhAnAnAM rAdhAntazAstrANAM mokSopayogisve'pi pAramArthikaniSayanayaviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchimaratnabhaNDAraparirakSakadurgAyamANatarkapranyAdhyavasAyamantarAnvIkSikI vyavasthA nAsthIyate vicAracaturacetasAM prAmANikAnAM purastAt / sAdikaH sArvatrikazcAyamanvayavyatirekI niyamazcakAsti yaditarAnabhISTamantavyapratyAkhyAnapurassaratSena svakIyeSThasiddhAntapuSTimAtanvatA paNDitA eva viSTape'smim ziromaNIyante vAgminAM saMsadi / vastumitimavalambya padArthAntastalapraveze vyAcikhyAsaH-zrIniSThAdheyatAnirUpitAdhAratAvanto'kalaMkadevA api svaparAdAnApohanavyavasthApAyaM hi khala vastuno vastutvamiti triloka trikAlAbAdhitarahasyamUdhire dhImaddhRtikaram / - jagatritayoddhArakAIvastutiparAyaNo jiSNurapi aSTAvikasahasranAmasu "nyAyazAstrakRdi ". syamidhayA sASTasahasrazumalakSaNanyajanabhUSitaM kalazasASTasahasrAbhiSikta zrIjinendramabhiSTauti sma / dAInikevatIva vAvadUkatayA prasiddhiM hamamAnAH gautamIyA navyanyAyanirvRttinipuNA jagadIzamathurAmAthagadAdharaprabhRtayaH prAjJA avacchedakAvachinapratiyogitAnuyogitAdhAratAdi niHsArAlpasArakaTukAThinyasampAdakAbhidhAyakaiH prameyAlpIyastvaM prakapanto naiva zAntisukhavidhAyanI zAsvatasiddhapadavI prApayitumaLa. mAkarNyatAm tAvadekaM vRttamupahAsAspadaM tadanuyAyiSu paNDitagadAdharaprazaMsAyAM kiMvadantI zrUyate / kastvaM brAhmaNavaMzajaH kRta iha zrI gauDabhUmaNDalAj / jAne yatra gadAdharo nivasati brUte sa mAM kIrazam // ityetadvacanaM bRhsptimukhaacchriivrkbaadiishvro| sajjA namra udampati prapatito nAcApi vizrAmati // ___ yat suragururapi gadAdharaviduSo bhRzaM bibhetIti citram ! sarasvatIvaraprasAdatuSTAdapi vAgdevI jideti iti ko'nyo bhUyAt anyatra kAvyakaloNThitokimyo rAgadveSasaMkalitadevatopAsimyo makAlInabhagavaSAdibhyaca pAcoyuktipAbhyaH /
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 tatvAryalokavArtike etenAlaMkArapvanilakSaNAvyaJjanAvakroktisaMcAriSyamicAribhAvApantaHzUnyaparigrahaprahalAbhikASagumphitasAhityagranthAnAmapi na tADak mumukSuvidvanmanassu hRdayollAsyAdara iti cintitam boddhavyam / zadvArthAnyataraniSThacamatkRtijanakatAvacchedakasyopapattimadhirUDhurnAyikAbhedaparigaNanapaTIyobhiH kavimirna pAryate vastUdarAntarnihitAnantAnantasvabhAvadimAvanam / kavi kAlidAsabhakena tatsaMstavanapareNa kenacit kavinA'mANi yat - kAvyeSu nATakaM proktaM nATakeSu zakuntalA / tatrApi ca caturtho'Gkastatra zlokacatuSTayam / / vastutastvanayaiva rItyaivaM vaktuM shknuyaam-| .. vizvazAstreSu samyaJci nyAyazAstrANi bhAnti nH| tatra syAdvAdalakSmANi tatrApi lokavArtikam // manu na cAntarA kevaLamadhyAtmasiddhAntaprameyadhRtikuzalAnA, sudRDhatatvapratipAdakAnAM nainanyAya zAstrANAM hitAhitaprAptiparihAravyavasthAnuSThAne chAyamAnatvaM pratItibhUdharazikharAkhDhatAmiyAda / yara. samantabhadrapUjyapAdajinasenavAdirAjapramRtimaharSINAM zadvanyAyasAhityAyanekaviSayakazAstrapAragAmitvaM darIdRzyate / tatrApi pAramArSikapadArthaprarUpaNaM nyAyavittvamevoccairorucyate khayotatArakapramAmibhAvakabhAskaraprakAzavat / ato buddhiviSayatAvacchedakasbopalakSitadharmAvacchinnatarkazAstrANAmeva nirapavAda pramitijanakatAvacchedakAvanchinasvamurarIkartavyaM nirArekaM paramamahatvaprayojakam / / amISAmadhyApakAdhyetRvyApArApannaprameyakAThinyagAmbhIryodAryANyatizerate'khiLazAstravibhyAsamiti sarvatAMtrikatantrasvatantravAmI / sthULamatikutIrthahRdayamastakonmathinI,sUkSmArthagaveSakAmamaMdamatividvadAlhAdapardhinI, paramopAdeyamokSazAstraprarUpaNAM vyAkhyAtupanasaH zrAvarddhamAnamanusvAmisamantabhadra nyAyyaparamagurusvena manyamAnAH paramapUjyavidhAnanyAcAryAH pramANanayayuktinidarzanapUrvakamumAsvAmyupaJcatatvArthazAstrAlaMkArabhU. tazlokavArtikamahAmanyaM prativAdimayaMkaraM nAnAprameyarasnaparipUrNamahodadhimiva vyadhuH / ___zrIjinedra, ninavANI, sadguru, saparyAnuraktacetasAlpamedhasA mayA AgarAmaNDalAntargata cASalAprAmanivAsi mANikyacandreNa zlokavArtikIya hiMdIbhASAmANyaM vinyasyatA tadAdimadhyavasAneSu sukhazAntisampAdakAni vinavasavidhAnadakSANi maMgalAcaraNarUpeNopanyastAni katipayapathAni nibadvAni sNti|
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ [a] akramaM karaNAtItaM atra dyakSa vijJAnaM atra pracakSma jJAna trotpAdavyayauor atrAnye prAhuriSTaM naH jJAna ar jJAnAni paMcApi ayAnityena nityena arthApattiparicchedya paryAyastAvat artha vyaMjana paryAyau tatvArthazlokavartikAlaMkArAMtargata zlokasUcI - caturtha khaMDa pRSTha naM. arthAdApadyamAnasya anivartitakAyAdi tAtmakaM vastu anayoH kAraNaM tasmAta anumAnAMtaddhetu anusyUtamanISAdi anyonyazaktinirghAtA anekAMtikatevaivaM anityena ghaTenAsya anityaH zadva ityukte anityatvapratijJAne manaikAtikatA hetoH aprApya sAdhayetvAbhyaM aminaM vyaktibhedebhyaH 84 83 85 127 338 39 114 508 147 234 236 408 24 53 77 146 149 339 417 533 538 539 544 485 241 loka amuSyAnaMtabhAgeSu avasthito'vadhiH zuddheH, avizeSastayoH sadbhiH avizeSodite tau avyAkhyAne tu tasyAstu avizeSaH prasaMgaH syAt asaMkhyAtaiH kSaNaiH padma asAdhanAMgavacanaM asAdhanAMgavacanaM asamarthe tu tanna syAt astu mithyottaraM jAtiH akSajJAnaM bahirvastu ajJAtaM ca kilAjJAnaM [A] caturbhya iti vyApta AtmaprasattiratrotA AtmadravyaM jJa eveSTaH ADhyo vai devadattoyaM [3] ityayuktavizeSasya ityevacca vyavacchinnaM iti mohAbhibhUtAnAM iti sAdhyamanicchaMtaM iti vyAcakSate tu ityAzrayopayogAyAH pRSTha naM. 20 127 377 186 517 108 329 34.4 381 546 52 4 13 97 31 74 432 32 75 78 85 101 110
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 zloka ityacAdyaM dRzastatra ityatra jJApakaM hetu iti kecittadayuktaM iti pramANAtmavibodha saMvidhau ityadvahirartheSu iMdraH purandaraH zakraH ityAbhimAnikaH proktaH ityayuktaM dvayoreka dig ityetacca na yuktaM syAt iti sAdharmyavaidharmya - ityaprApyAvaboddhavyaM itya tu samatvena ityeSa niyukta ityanityena yA nAma [3] uktaM dUSayatAvazyaM utpAdavyayavAda va uttarApratipattiryA uttarApratipatti hi utpannasyaiva zadvasya udAharaNasAmarthyAt udAharaNacaidharmyAt upekSaNIyatatvasya upekSyaM tu punaH sarva [R] RjusUtra kSaNasi [] ekazrAtmani vijJAnaM ekatvena vizeSANAM pRSTha naM. 111 126 154 207 231 264 322 330 339 350 470 485 512 122 533 411 132 4 14 415 499 457 47 76 78 248 pariziSTa 94 240 zloka kataH kArayetsamyAna eka eva mahAn nityaH etayormAtizadvena ete sarva paryAye - tasyAnaM mAge syAt aitenyonyamapekSAyAM etenApi nigRhyeta evaM matyAdibodhAnAM evaM vyAkhyAtaniHzeSaH evaM pratyavasthAnaM evaM bhedena nirdeza ehi manye ratheneti [ka] kayiMjana paryAya kalpanAropitadravya kalpanArthA tarakA karoti kriyate puSyaH kasyacittatvasaMsiddhiH kasyacidvacanaM neSTa kazcidAvaraNAdInAM kAnicidvA tathA puMso kAraNatrapUt kAlAtyayApadiSTopi kAmI yaMtra yaH kazcit kAryasya siddho jAtAyAM kAryakAraNatA ceti kALAdibhedatIrthasya kAntasyaiva kALAdibhedatoya kAmaM ghaTopi nityostu pRSTha naM. 317 375 24 4 3 66 268 435 18 162 488 549 256 231 244 449 256 344 411 529 114 152 156 168 169 248 255 261 271 346
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 571 pRSTha naM. leka pRSTha naM. [kha] 111 499 112 521 521 525 476 353 477 272 170 220 157 khyApyate pratibhAnyasya khyApanIyo mato varNa[ga] gamyamAnA pratijJAnaguNahetuH sa keSAM syAt guNaH paryAya evAtra gRhItagrahaNAttasya godarzanopayogena gocarIkurute zuddhagovAdinA svasiddhana gauNaM zadvArthamAzritya prAvago ghanasya pAtaH syAt [gha ghaTo sarvagato yadvata 110 238 . 367 182 loka kAraNAbhAvataH pUrva kAryeSu kuMbhakArasya kAraNasyopapatteH syAt kAraNaM yadyanityatve kAraNAntaratopyatra kinna kSINAvRtiH sUkSmAn kiMcittadeva yujyeta kriyAbhedepi cAminA kriyAvAneva loSThAdiH kriyAhetuguNAsaMgI kriyAhetuguNopetaM kriyAhetuguNopetaH kriyAhetuguNopetaM kutovarvizeSaH syAt kumAranaMdinacAhuH kutavidAkuLIbhAvAta kRtakasvAdinA sAmya kevaLa sakalaneyaH kenApyukta yathaivaMsa kacideti tathAtyeti kenAnaikAMtiko hetuH kaizcinmanyeta tavAnaM kamajanma kacidRSTvA ka manaHparyayasyArthe / kacisAdhyavizeSaM hi kaMcitkicidapi nyasya kacidekasya dharmasya kaMvaM parAjayaH sidhyeta 448 516 365 350 532 442 cazadvArasaMgrahAttasya citrAdvaitapravAdazca 3 114 107 295 jayetaravyavasthAyAM jAnatopi sabhAmotaH jigISadbhyAM vinA tAvat jigISAvirahAttasya jijJAsitavizeSotra jijJApayiSitAmaha jainasya sarvathaikAMta 324 38. 517 136 o 324 325 /
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 pariziSTa zloka pRSTha naM. pRSTha naM. 431 435 459 0 my 160 504 508 539 513 545 265 358 392 293 522 loka tatrAvizeSadiSTerthe tatra svayamabhipretaM tatra hyapratibhA jJAnatatraiva pratyavasthAna tatraiva sAdhane prokta tatrAnityena sAdhAva tatrAnityepyayaM doSaH tatrottaramidaM zabdaH tatredaM durghaTaM tAvat tatvazraddhAna saMjJAnatatvArthAdhigamastAvat tatvArthanizcayo hetoH tatvAparyavasAnAyAM tasvAvadhAraNe caitat tathA cAritramohasya tathA tatropayuktasya tathAtmanopi mithyAva tathAnadhyavasAyopi tathaikatvepi sAdRzya tathA dravyaguNAdInAM tathaivAvAMtarAna bhedAn tathA kAlAdi nAnAvaM tathaikAMgopi vAdaH syAt tathAnuSNognirityAdiH tathA caikasya yugapat tathA dRSTAMtahAniH syAt tathA sati virodhoyaM tathAnyasyAtra tenaiva tacca sarvArthavijJAnaM taccenmahezvarasyApi tato'nAvaraNa spaSTaM tataH sAtizayA dRSTAH tataH samantatazcakSuH tataH sarvapramANAnAM takriyApariNAmorya tato vAdo jigISAyAM tato'nenaiva mArgeNa tato vAkyArthanirNItiH tato'rthAnizcayo yena tato nityopyasAvastu teSAmeveti nirNIteH tatazcAvaraNAdInAM tato siddhiryathA pakSe tato nAnityatA zadve tatra tridhApi mithyAtvaM tatra svarUpato'siddho tatra kAtsyena nirNItaH tatrApi kevalajJAna tatra saMkalpamAtrasya tatra paryAyagastredhA tatrarjusUtraparyaMtA tatreha tAtvike vAde tatredaM ciMtyate tAvat tatrApi sAdhane zakte. tatrAdyameva manyate tatrAbhyupetya zabdAdi 53. 540 117 113 153 161 1.9 123 138 111 225 241 261 230 234 269 323 299 329 341 405 423 364 70
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 573 emaintainment - - pRSTha naM. pRSTha naM. 118 423 256 312 113 458 488 143 235 505 557 296 W 335 273 mm 0 0 zloka tathA nidarzanAdau ca tathottarA pratItiH syAt tathaiva zUnyamAsthAya tathaivAsparzavatvAdi tayodAhRtivaidhAta tathA sAdhyaprasidhyartha tathA prayatnajasvena tathAtra tAtviko vAdaH tadasat sarvazUnyatvAtadasadvItarAgANAM tadavazya parikSeyaM tadazau dravyaparyAyatadbhedaikAMtavAdastu sadA tatra bhavedyarthaH vadAnyopi pravaktavaM tadAmAvAsvayaM vaktuH tadapekSA ca tatrAsti tadA tatsamudAyasya tadvizeSopi sonyena tadA vAstavapakSaH syAt takasya pareNeha tadasarvagatatvena tadA sAdhyavinAmAvi..tadevameva saMbhAvyaM tadAnakAMtikavAdi tadapratyAyi zabdasya tadeva syAttadA tasya tadetatna chaLaM yukta tadetasmin prayukta syAt 219 237 295 290 299 3.0 .: zloka tadasaMbaMdhamevAsya tabuddhirakSaNAtpUrva tana zreyaH parIkSAyAM ... tannirAkRtisAmarthyatanimittaprakArANAM tanabhasyeti nityatva tayoratyaMtamedoktiH tayoranyatamasya syAta tasyAsiddhatvavicchittiH tasmAtprayujyamAnasya tatsarvathArthazUnyatvAta tasmAnedaM pRthagyuktaM tasmAghadRzyate yattat taskaroyaM naratvAdeH tatsAmAnyAcchadaM prAhuH tasmAdanuSTheyagataM tasya tasmRtayaH kinna tasyeMdriyamanohetu tasmAkriyAbhUdityevaM tasya sAdhyasamA jAtiH tasya nityena gotvAdi tasyAH sAdhyavinAbhAva sasmAna vidyamAnasya tasya kenacidarthena tAbhyAM vizeSamANatvaM tAdRzeneti saMdeho trividho'dhAvasiddhAdi tridinoditasyApi traikAlyAnupapattestu 383 110 419 442 11. 326 330 469 341 356 4 . . 371 378 406 41. 442 454 526 536 31 505 113
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 loka tUSNIMbhAvo vA doSateneha prAcyavijJAne teSveva niyamosa se viparyaya eveti tenAsAdhAraNo nAnyo teSAmanekadoSasya teSAmetatprabhedasve [da] dravyeSviti padenAsya dravyeti bahutvasya dravye paryAyamAtrasya dravyaparyAyasAmAnya dravyatvaM sakaladravya dravyaM bhinnaM guNAtsvasmAt dvayorevaM sadoSatvaM dRSTeSTabAdhanaM tasyA dRSTicAritra mohasya dRSTadrivakaM nityaM dRSTAMtasya parityAgAt dRSTati sthitazcAyaM dRSTAMtasya ca yo nAma dRSTadharma sAdhyArthe dRSTatipi ca yo dharma dvitvaprasaMgatastatra dviprakAraM jagI jalpaM dvitIya kalpanAryA tu dvitIya kalpanA tu dviprakArastato basaH pRSTha naM. 343 13 62 116 151 170 413 42 74 131 223 241 36* 417 72 115 346 347 349 365 474 535 24 322 342 383 560 pariziSTa zloka dADimA dazetyAdi dUSaNAMtaramudbhAvyaM dUSaNAmAsatA sva toccArAditastvato dveSo hAnamupAdAnaM dveSA matizrute syAtAM doSAnudbhAvanetu syAt doSAnudbhAvanAkhyAnAt doSAnudbhAvanAdekaM dAtumabhigamya [gha] dharmAdanyatparijJAnaM dharmAdhyAropanirdeze dharmiNIti svayaM sAdhyA dharmiNAnAmAt [na] na matijJAnatApattiH nanUttaratra tadbheda caivaM saMbhavediSTa sAdhyasAdhanatvAda nayena vyabhicArazcet na siddhasAdhyatevaM syAt nanvazva kalpanA kALe na cedaM pariNAmiva na nirvikalpakAdhyakSAt nayo nayo nayAzceti nayAnAM lakSaNaM vakSyaM nanvayaM bhAvinIM saMjJAM pRSTha naM. 287 332 480 386 78 96 339 340 340 419 80 448 155 327 27 32 47 11 13 85 109 124 146 216 218 231
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka narjusUtrAdiSu prokta natradhA naigamasyaivaM nasUtraprabhUtArtho nArtheSu pramANasya na dharmI kevaH sAdhyo na pratijJAMtaraM tasya nigrahasthAnasaMkhyAnana pratijJAvirodheMta nanu cAjJAnamAtrepi natra kaMbala zadvedi na cedaM vAkcha yuktaM na sarvasyAvizeSaH syAt nAmAyurudayApekSa nAvadhijJAnavRkarma nAzeSaparyayAkAM nAzrayasyAnyathAbhAva nAmAdayopi catvAraH nAnAdikalpanA yuktA nAtredaM yujyate pUrvanAzrayAzrayibhAvopi nirvartita zarIrAdi niHzreyasaM paraM tAvat niyamena tayoH samyak nityo dhvaniramUrtasvAta niyogo bhAvanaikAMtAt nirdezAdhigamopAyaM nirAkRta vizeSastu nirAkaroti ya dravyaM nigamasya parityAgaH pRSTha naM. 233 239 {s{ 290 326 356 366 367 418 432 449 518 2 5 58 122 225 342 316 540 23 77 114 154 163 210 241 248 147 pariziSTa loka nidarzanAdibAdhA ca nirAkRto pareNAsya nirdoSa sAdhano kautu nirvaktavyAstathAzeSA niSedhasya tathoktasya nigrahAya prakalpyate nagamApratikUlyena naigamadhyavahArAmyAM narthakyaM hi varNAnAM naivamAtmA tato nAyaM naivopalabdhyabhAvena natAbhirnigraha vAde nopayogI saha sthAtAm [(pa) paratoyamapekSasyA paryAya mAtra nete paramAvadhiniNIta paryAyeSviti nirdezAt paMcabhirvyavadhAnaM tu paMcaSastamayaisteSAM pararUprAdito'zeSe pakSatriyahAnistu parApareNa kAlena parasparAvinA bhUtaM paryAya dena parArthAdhigamastatra pakSasidhyatranAmA paMcAvayavasyi pakSasiddhivihInatvAt 575 pRSTha naM. 366 367 416 461 134 545 272 273 188 470 530 145 100 26 41 66 74 107 108 133 112 161 .167 263 293 331 333 341
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 zloka parAjayapratiSThAna pakSatyAgAt pratijJAyaH pareNa sAdhite svArthe pakSasya pratiSedhe pariSadprativAdibhyAM patravAkyaM svayaMvAdi padAnAM kramaniyama pazca cet kiMnu tatsAdhyaM pakSasya hi niSedhyasya paroktaM punaravyA paMcAvayavAkyaM vA pratyayasyAMtarasyAtaH pratyakSasyAvadheH keSu prakRSyamANatAtvakSa pratipattiramiprAya * pratyakSaM tu phalajJAnaM pradhAnapariNAmatvAt pratijJAyaikadezastu prameyatvAdiretena pramANabAdhanaM nAma prayojanavizeSasya pramANasaM plavatvevaM pramANa saMpave caiva pratyayArthI niyogazca pramANaM kiM niyogaH syAt pramANagocarAzA pramANAtmaka evAyaM pratyeyA pratiparyayAH pravaktrA jJApyamAnasya pRSTha naM. 341 348 352 376 385 386 391 511 535 557 559 7 62 ' 128 147 147 148 151 157 158 158 160 164 169 223 232 274 294 pariziSTa zloka prabhu sAmarthyato vApi prativAdI ca tasyaiva pratijJAtorthasiddhau syAt pratidRSTAMta pratijJAhAnirityeva pratijJAhAni sUtrasya pratidRSTAMta eveti pratiSedhe pratijJAtaH pratijJAtArthasidhyarthaM pratijJAhAnitazcAsya pratidRSTAMta s pratijJAyA virodho yo pratijJAyAH pratijJA pratijJA ca svayaM yatra pratijJAdiSu tasyApi pratijJAnena dRSTAMte pratyakSAdipramANena pramANena prasiddhau tu pratijJAvacanenaiva pratipakSAvinAbhAvi pratijJArthIpanayanaM pratijJAhAnirevaitaiH pratisaMbaMdha zUnyAnAm prAvikalpe kathaM yuktaM pratisaMbaMdhahInAnAM punarvacanamarthasya pratyuccArAsamarthatvaM pradhAnaM caivamAzritya pratyavasthAturanyAya pRSTha naM. 315 324 336 345 346 349 349 354 357 358 318 359 360 361 369 369 366 338 370 371 374 375 380 385 387 401 411 423 432
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa zloka pRSTha naM. 457 pRSTha naM. 269 298 511 604 164 pUrvaH pUrvo nayo bhUma pUrva vaktA budhaH pazcAt pUrva vA sAdhanAtsa dhyaM prerakatvaM tu yattasya preraNaiva niyogotra preryate puruSo naiva preraNA viSayaH kArya preraNA hi vinA kArya proktaH sa pratipAto vA 510 167 . 518 542 347 104 95 prasaMgaH pratyavasthAna prayukta sthApanA heto pratidRSTAMtarUpeNa prayatnAnaMtarotthepi prakriyAMtanivRtyA ca pratipakSopapattau hi prayatnAnaMtarotthatvAta prayatnAnaMtarIyatvaprayatmAnaMtarIyatve pratijJAnAdiyogastu prayatnAnekakAryatva pravasnAnaMtaraM tAvat pAraMparyeNa tu tyAgo prAcyamekaM matijJAna prAdurbhavatkarotyAzu prAdurbhUtikSaNAdUdha prAdhAnyenobhayAtmAnaM prAznikatva pravaktRtva prAcye pakSe kalaMkoktiH prAjJopi vibhramAvyAt prAgupanyasya niHzeSaM prApyA yatpratyavasthAnaM prAptayoH kathamekasya prAptasyApi rAha daMDAdeH prAgutpatteranutpanne pudgaLeSu tathAkAzApUrvasUtroditadhAtra pUrvatra nottarA saMkhyA sara bahvAdyavagrahAdInAM bahuvaryeSu tatraiko bahiraMtazca vastUnA bahAdhavagrahAdyaSTa ajha tmAdvaitamapyevaM bAhyau hi pratyayAvatra boyA dravyeSu sarveSu yodhyo'nakAtiko hetu 424 150 232 298 338 357 410 185 [bha] 206 225 bhavapratyaya ityAdi bhavapratyaya eveti bhavaM pratItya yo jAto bhavAnvitA na paMcate bhAjyAni pravimAgena bhAvazabdasamUha hi bhinne tu sukhajIvitve . bhidA bhidAmiratyaMta 499 64 363 236
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 zloka minAdhAratayo mAmyAM mUyaH sUkSmArthaparyAya [ya] mana:paryayavijJAna manokiMgajatApatteH manamohaka matizrute samAkhyAte matyAdipratyayo naiva matipUrva zrutaM yadvava mamaH paryayavijJAnaM matyAdayaH samAkhyAtAH vidhijJAna madhyAdayo vartate madhyajJAnaM vibhaMgadha mamedaM kAryamityevaM mamedaM bhogyamityevaM mamedaM kAryamityevaM maryAdAtikramAbhAva maryAdAtikrame koke maMtrazaktyA prastAvas maMcAkrozati gAmaMti mAnenaikena siddhetheM mithyAdRggocAritra mithyAjJAnavizeSaH syAt mithyAtvaM triSu bodheSu mithyAtvodayAve mukhyarUpataryA zUnya pRSTha naM. 110 36 22 27 29 40 43 71 71 114 115 128 130 169 168 169 297 315 315 445 159 79 p ' ' 120 122 414 pariziSTa zloka [ya] yadanya padArthoM staH tAtmanAM hi medAma yA varamanaH prAptaH yathAdriyanAna yadopavate hyAtmA yadA matyAdayaH puMsaH yathA sara yato viparyayo ma sthAna yastAnyaviparItArtho yathA hi buddhipUrva yataH sAdhve zarIre stre yatrArthe sAdhayedeko yaH svapacavipacAnya yadvA naigamo yatra yathA pratikSaNa dhvaMsi yastu paryAvaddravyaM yatra pravartate svArthe yathA caikaH pravaktA bAdhAdayo cho . yathopAttAparijJAnaM vAdino pakSa yastvAdriyatvasya yathAtra prakRte detI yadi tvaMtareNaiva yathA codo yadA maMdamate tAvat yaMdA tu to mahAprAjJo yathApazadvataH zaGkha yathA ca saMskRtAccha yathA cAryApratIti syAt pRSTha naM. 24 152 28 70 109 :- 120 123 124 148 190 150 154 196 232 234 -236 289 297 299 338 343 352 377 378 378 385 385 392 .193
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ paridhi pRSTha naM. pRSTha naM. 110 loka yoryAropopapatyA syAta yoyaM kriyArthamAcaSTe yo dhasiddhatayA sAdhyaM .. yorthasaMbhAvayannarthaH yogena nigrahaH prApyaH yA pratyavasthitiH sAtra 190 427 432 436 142 144 427 435 .. rAjApekSaNamapyastu rAgadveSavihInatvaM rUpaM pudgalasAmAnya . 296 316 159 185 loka yannAMtarIyakAsiddhiH yaH punarnigrahaprApte yadAtvaniprAsthAne yathaikalakSaNo hetuH yasmAdADhyatva siddhiH yatra pakSe vivAdena yatra saMbhavatorthasya yasyeSThaM prakate vAkye yathA viyaryayajJAna yatrAviziSyamANena yathA kriyAmRdAtmAyaM yathA choSTho na cAtmaivaM yathAyaM sAdhayede'tuH * yathA rUpaM didRkSagAM yathA puMsi vinirNIte yadi prayatnajatvena yathaivAsparzavatvaM khe yathA ca pratyavasthAna yathA na vidyamAnasya : yastUtaH prAtibho vAdaH yathA pacaM mayA vAcya yathA garahAnyAdi yathA dhUtavizeSAdI yA vaidharmyasamA jAtiH ye'pratotra pravakSyate ye pramANAdayo bhAvAH paMga prayogayopAsti pena hetuItastena baghuttena vicchedaH kaMcanAdikadRSTotaH liMgAgamAdivijJAnaM liMgAtsAdhayituM zakyo liMgaM yenAvinAbhAvi kampacityaM ca noTa: syAtsakriyAbAramA kaukikArthavicAreSu 249 516 317 559 [1] 559 559 299 barddhamAnovadhiH kazcita vakSyamANasvatazcAsya vaktRvAkyAnuvaditA vastumpekatra vartete varNakramasya nirdezo varNakramAdizadvasya vaktuH pralApamAtre tu vaH saMbhAvyate tasmAt Mmmm orm 330 381 226 386 432
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58. pariziSTaH zloka pRSTha naM. zloka pRSTha naM. 327 471 487 sm 346 356 364 371 295 h 268 415 444 469 19 h varNAvayevikalpaizca vaktavyaM sAdhanasyapi vastutastAdRzaSiH vAdyasiddhau prasiddhau ca vAdinaH spardhayA vRddhiH vAdinodinaM vAdaH . vAdItarapratAnena vAdepyudbhAvayanaitat vAco yuktiprakAraNAm vizudhyanupamAtpuMso. vizudhyananvayAdeSo vizuddharanavasthAnAt viSayeNa ca niHzeSa viSayeSu nibaMdhosti vineyApekSayA heyaM vizeSApekSayA hyeSA viparyayo yathA loke viruddhAnna ca bhinno'sau vivAdAdhyAsitaM dhImat vinA sapakSasatvena vizvavedazviraH sarva vipakSe bAdhake vRtti vizeSaNaM tu yattasya vistaraNeti sptate vidyate cAparo zuddha vizvadRzvAsya janitA vizeSairuttaraiH sarvaiH . vizrutaH sakalAbhyAsAt vinApi tena liMgasya viruddhasAdhanodbhAvI vinazvarasvabhAvoyaM viruddhAdiprayogastu viruddhasAdhanAdvAya viruddhodbhAvanaM hetoH vimAgenoditasyAsya vidyAcaraNasaMpatti vibhusvarahitaM dRSTaM viparyAsanato jAtiH vidhAviva niSedhepi vIyAMtarAyaviccheda vItarAgAH punaH svArthAna vRddhaprasiddhitastveSa vRtyAdhabhAvasasiddheH vaisAdRzyavivartasya vainIyamAnavastvaMzAH vaidhaya'NopasaMhAre vaidhayeNeva sA tAvat . vyavasAyAtmakaM cakSuH vyutkramAdarthanirNIti vyoma tathA na vijJAto G7 544 91 159 394 529 224 288 469 469 149 153 153 392. 46. 157 164 215 239 255 273 zadvasaMsRSTavijJAnAzaktyarpaNAttu tadbhAvaH zaSkulIbhakSaNAdau tu zadvAdvinazvarAddhetu. zadvAdau cAkSuSatvAdi 143 294
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 181 pRSTha naM. pRSTha naM. 170 241 262 272 116 126 130 130 358 393 499 zloka zadvatvazrAvaNatvAdi zabdavyApArarUpo vA zabrahmeti cAnyeSAM zadvakAlAdibhirminA zadvAtparyAyamedena zadbo sarvagatastAvat zadAnityavAsidhyartha zadvanvAkhyAnavaiyarthya zabdo vinazcaro martyaH zadvo'nityostu tatraiva zadvAnnityatvasiddhizca zadvasyAvaraNAdIni zadvAzrayamanityatvaM zAzvatasya ca zadvasya zuddhadravyamazuddhaM ca zuddhadravyArthaparyAya zuddhadravyamabhipreti zrutenArtha paricchidya zrutasyAvastuveditve zeSA manuSyatiryaco zeSA vipratipattitvaM 522 115 145 539 199 leka sarvaghAtikSaye'tyaMta sa ca sAmAnyato mithyA samuccinoti casteSAM samAnoryaparicchedaH sa cAhAryo vinirdiSTaH sati svarUpato'zeSe satyasatvaviparyAsAd sopayogaM punazcakSu. sati triviprakRSTArthe satvAdiH sarvathA sAdhye saMdehaviSayaH sarvaH . sanapyajJAyamAnotra satvAdiH kSaNikatvAdau saMzItyAliMgitAMgastu sati hyazeSeveditve sarvathakotavAde tu sa ca satpratipakSotra saMvAditvAtpramANatvaM sagagapratipattaNAM savameva vijAnIyAt . satsaMyamavizeSotyo saMkSepAd dvau vizeSaNa saMkalpo nigamastatra saMgrahe vyavahAre vA saptaite niyana yuktA saMvedanArthaparyAyo sarvathA sukhasaMvityo saccaitanyaM narItyevaM . sadvya' sakalaM vastu 198 151 154 '240 52 158 199 169 160 SaDvikalpaH samastAnA [sa] sarvaparyAyamuktAni sarvAnatIMdriyAna vetti sarvasya sarvadAtve tat samopayuktatA tatra saMskArasmRtiheturyA 235 106 109 235 236 12
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 zloka satvaM sukhArthaparyayAt samekImAvasamyaktve saMgraheNa gRhItAnAM sa cAnekaprakAraH syAt saMyogo viprayogo vA samudAyaH ka ca pretya sanmAtraviSayatvena vyavahAropa saMgrahAdeva zeSeNa sarve zadvanayAstena sahasreSTazatI yadvat saMkSepeNa nayAstAvat satyavAgbhirvidhAtavyaH sabhyairanumataM tatva . satyasAdhanasAmadhye samartha sAdhanAkhyAnaM sadoSodbhAvanaM vApi sabhyapratyAyanaM tasya sAdhanavacaH pakSo satye ca sAdhane pro sarvaM pRthak samudAye sarvathA medino nAnA saMvAdyavayavAnyAyAt sabhyapratyAyanaM yAvat sakRdvAde punarvAdo sarveSu hi pratijJAna saMbhavatyuttaraM tra saMkSepatonyathA kArya satyametadabhipreta pRSTha naM. 238 240 244 244 210 250 270 271 273 288 289 291 294 297 317 317 317 328 330 338 363 364 391 406 407 413 415 418 418 pariziSTa zloka A sahastrapakSa prasidhyava " prAptasya rAsya syAt svayaM niyata siddhAMto sarvathA zUnyatAvAde vavidhatva saMskArApekSaNo yadvat sata eva tu zadasya saMdetyaMta saMdehaH sarvArthavizeSasya satvena ca satvAt sarvadA kimanityasva satvAbhAvAda bhUtvA sya samuddiSTo mArga: sAmAnAdhikaraNyaM ca sAdhye satyeva sadbhAvAt sAmarthyaM cakSurAdInAM sAdhye ca tadabhAve ca sAdhyAbhAve pravRtto hiM sAdhyAbhAve pravRttena sAdhyasyAbhAvaevAyaM sAdhyarUpatayA yena sAmAnyAdezatastAvat sAmAnyasya pRthaktvena sAmAnAdhikaraNyaM ka sAzadvAnnigamAdanyaH t sAbhimAnanAramyA sAmadhye punarIzasya sA pakSAMtara siddhirvA pRSTha naM. 816 422 422 455 459 489 500 505 118 536 540 543 560 23 71 149 153 156 197 157 168 211 224 249 173 295 315 320
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ loka sAmarthyAdgamyamAnasya sA tatra vAdinA samyak sAdhyadharmaviruddhena sAmAnyarmeMdriyaM nityaM sAhetyAdiparikhyAgAt sAstyeva hi pratijJAnasAmAnyenaiyitvasya sAdhanAvayavasyApi 'sAdhanAvayavosnekaH sAdha sAdharmyeNopasaMhAre sArasAdhano sAdhyadRSTAMtayordharma sAdhyadharmiNi dharmasya sAdhyadharmavivatu sAdhyadRSTAMtayordharma sArAtidezamAtreNa sAdhakaH pratidRSTAMto sAmAnya ghaTayostulya sAdhanAditi naivAsau sAdhyadharmanimittasya sAdhanAprayoge pi sakiyatpratyavasthAnaM siddhe sAdhye pravRttotra siddhamekaM yato brahma siddha rUpaM hi yadbhogyaM siddhau jigISatorvAda siddhAntadvayaveditvaM sidhyabhAvaH punardRSTaH pariziSTa 316 341 583 6 pRSTha naM. 334 343 346 349 350 352 354 371 372 418 462 463 471 175 loka sidhyabhAvastu yogInAM siddhasAdhanatasteSAM sukhajIvamidoktistu sopayogaM punazcakSusopyanaikAMtikA mAnyasopyapratimayoktaH syAt sopi nApratimA tosti sopyayuktaH svapakSasya sopakandhi samAjAtiH - so jigISubodhAya smRtAvananubhUtArthe svAtteSAmadhirbAhya svAdvirodha itIdaM ca pRSTha naM. 343 352 238 111 156 420 422 422 124 560 141 15 168 25 48 svapadArthAca vRttiH syAta svato na tasya saMvittiH 477 480 svayaM saMvedyamAnasya 48 64 480 489 strazaktivazato'sarva strarUpAsiddhatA hetoH 84 104 129 122 150 524 svarNe svarNamiti jJAnaM svazarIrasya kartAtmA svavyaktyAtmaka kAMta svapramAparipAkAdi svayaM mahezvarasyo 242 546 295 297 550 157 svayaM buddhaH pravaktA syAt 298 167 strapakSasiddhiparyaMtA strapakSaM sAdhayan tatra svapakSasiddhaye yadvat 323 329 168 300 318 svayaM pratibhayA hi cet strapakSadoSamupayana 415 417
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 loka svayaM pravarttamAnAzva itrasAdhyAdavinAbhAva taMtrayasyAbhAva vajJeye parasaMtAne svAbhimAno ha svArthAnumAne vAdye ca svArthike kedhike vi svaSTArthasiddheraMgasya svAbhAvika gatirna svAt [ha] iMta hetuvizeghoSi istAsphAlana mArkapaH isati isati svAmin hA yogyaM mumukSUNAM mAnavadhiH zuddheH hInamanyatamenApi heyopAdeyatatvasya hetvAbhAsabaLAjjJAnaM hetvAbhAsastu sAmAnyAt toryasyAzrayo na syAt hetvAdityAgatopi syAt torviruddhatA vA syAva hetuH pratijJayA yatra tustatra prasiddhena pRSTha naM. 424 456 512 512 168 325 401 199 333 91 365 376 405 78 19 197 76 142 142 145 348 360 363 363 pariziSTa zloka taH vaidrayakatve tu todriyikatvasya hetUdAharaNAbhyAM yat hetvAbhAsAca yogoktAH mAtra ke pa vAdikAM sAmarthya heturviziSTasAdha [kSa] kSaNamekaM sukhI jIva kSayaheturityAkhyAtaH kSayopazamato jAtaH kSayopazamamAbibhrat kSAyopazama ityaMta kSAyopazamikaM jJAnaM kSAyopazamikaM jJAnaM kSetratovadhirevAtaH kSetradravyeSu bhUyeSu [jJa] jJAnasyArthaparicchittau jJAnaM prakarSamA ti jJAnarUpAvaraNaM yAMti jJAnAnAM sahabhAvAya jJAnadvaya sakRjjanma jJAnaM jJAnAMtarAdhyakSaM samApto'yaM - khaMDaH pRSTha naM. 368 375 401 425 427 479 536 238 11 11 27 13 68 99 37 69 59 83 88 100 109 146
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kuMthuplAgara graMthamAlAke prakAzana. 26 laghusudharmopadeza mRtasAra 27 me kSamArgapradIpa ( gujarAtI) 28 mokSamArgapradIpa ( kAnaDI) 29 svarUpadarzanasUrya (SaDbhASAmaka ) 30 munidharmapradIpa 31 suvarNasUtram 32 kuMthusAgara-guNagAyana 33 bhAvanayaphalapradarzI 34 manonigraha-maMtra 35 baghuzAMtisudhAsiMdhu 36 manuSyakRtya sAra 37 sudharmopadezAmRtasAra (gubarAtI) 38 nijAtmazuddhabhAvanA (saM. aM.TI.) 39 satyArthadarzana 40 sArvadharmasAra 41 zlokavArtikAlaMkAra prathamakhaMDa 42 lokavArtikAlaMkAra dvitIyakhaMDa 43 zlokavArtikALaM kAra tRtIyakhaMDa 44 zlokavArtikAlaMkAra caturthakhaMDa noTa:-jo sajjana 101) pradAna kara aMthamAlAke sthAyI sadasya banate haiM, unako graMthamAlAse prakAzita upalarUpa sarva graMtha vimA mUlya diye jAte haiN| vardhamAna pArzvanAtha zAstrI. 'oN. maMtrI mA. kuMthusAgara graMthamAlA solApura
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ wood Kalyan Press, DIE SHOLAPUR