Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 5
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004942/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIyazovijayaupAdhyAyaviracita dvAtriMzad dvAtriMzikA prakaraNa bhAga prakAzaka * aMdherI guz2arAtI...jaina saMgha Private & Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zrI AdinAthAya namaH | mahopAdhyAyazrI yazovijayagaNi viracita muni yazovijayaracita nayelatATIkA-dhArnAizikAprakAzavyAkhyA alaMkRta hAtrizArizika praNa (bhAga 5) * divyAziSa * vardhamAnataponidhi saMghahitaciMtaka nyAyavizArada sva.AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA * kRpAdRSTi * siddhAntadivAkara gItArthaziromaNi gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA * nalatATIkAkAra + dvArnAizikAprakAzavyAkhyAkAra + saMpAdaka padmamaNitIrthoddhAraka pravacanaprabhAvaka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSya muni yazovijaya 0 prakAzaka 0 aMdherI gujarAtI jaina saMgha, karamacaMda jaina pauSadhazALA 106 esa.vI.roDa, IrlAbrIja, aMdherI (vesTa), muMbaI-pa6 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMzodhaka pUjya AcAryadeva zrImad kulacandrasUrIzvarajI mahArAja pUjya paMnyAsapravarazrI puNyaratnavijayajI gaNivara Adi ( prathama AvRti * * vi.saM.2059 * * 500 nakala * * mUlya 250 rUA. ) * sarva hakka zramaNapradhAna zrI jaina saMghane AdhIna paMcama bhAganI mArgadarzikA graMthasamarpaNa prakAzakIya phuraNA batrIsIonuM mahattva ane upayogitA (prastAvanA-1) - AcAryadevazrI jayasuMdaravijayajI ma. lokottara tattva prAptinuM sAdhana (prastAvanA-2) - su.umaMgakumAra e. zAha 19 thI 22 batrIsIno TUMkasAra viSayamArgadarzikA dvatrizikAnI nayelatA TIkAmAM purANa-saMhitA-gItA-smRti-sUtranI sUci dvArnAizikAnI nayelatA TIkAmAM bauddhasAhityanI sUci dvAtrizadraddhAtrizikA grantha bhAga-5 1267-1554 * prAptisthAna :- (1) prakAzaka (2) divya darzana TrasTa 39, kalikuMDa sosAyaTI, maphalIpura cAra rastA, dhoLakA, ji.amadAvAda-387810 (aMdherI gujarAtI jaina saMghanA zAnabAtAnI rakamamAMthI A graMthanuM prakAzana thayuM che. tethI gRhasthoe jJAnakhAtAmAM tenuM mUlya jamA karAvI pustakane mAlikImAM rAkhavuM , mudraka zrI pArzva komyuTarsa 58, paTela sosAyaTI, javAhara coka, maNinagara, amadAvAda-8. phona: 38912149 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * samarpaNa * - jorI paramapUjya takadhipati vicakSaNaprajJAsaMpanna sarvatomukhI pratibhA vibhUSita nyAya-AgamAdi zAstraparikarmitamati niDaratA-nikhAlasatA-nispRhatAdi guNavaibhavasvAmI upakArI vidyAgurudeva AcAryadeva zrImavijaya jayasuMdarasUrIzvarajI mahArAjAnA karakamalamAM sAdara savinaya sabahumAna samarpaNa pAkAMkSI muni yazovijaya e Jain Education international Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 dvAtriMzikA // IlamaMDanazrI AdinAthAya nama: // prakAzakIya skaraNA navanirmANa, punarnimANa ane jIrNoddhAra- A traNeya lAbha ekIsAthe amane prApta thayela che teno AnaMda amArA hRdayamAM koI anero ja che. AthI navA ja ullAsathI ane umaMgathI ame nUtana saMskRta vyAkhyA ane gujarAtI vivecanathI suzobhita svopajJavRttisahita "kAtrizat dvAnnizakA prakaraNa" nAmanA prattharatnane caturvidhazrIsaMghanA karakamalamAM samarpita karI rahyA chIe. 2800 karatAM vadhu pAnAno A mahAgraMtha ekI sAthe ATha bhAgamAM prakAzana karavAnuM saubhAgya-sabhAgya amane saMprApta thayuM che te badala amAruM hRdaya paramAnaMdathI praphullita banela che. ApaNe sahu jANIe chIe ke "kAtrizat kAtrizikA prakaraNa" athavA "kAtrizikA prakaraNa" nAmathI paNa A graMtha prasiddha che. gujarAtI bhASAmAM "batrIsa-batrIsI", "batrIsI prakaraNa" nAmathI paNa A graMthano ullekha thAya che. A graMthamAM kula batrIsa prakaraNa che. tathA dareka prakaraNanI gAthA batrIsa che. tethI A mahAgranthanuM nAma che. batrIsa-batrIsI graMtha athavA dvAtrizat dvAtrizikA prakaraNa. saMkSepamAM batrIsI graMtha athavA kAtrizikA prakaraNa tarIke paNa A graMtha oLakhAya che. mukhyatayA yoga ane adhyAtmanuM A graMthamAM nirUpaNa che. yoga adhyAtma viSaya ja gahana che. temAM vaLI navya nyAyanI paribhASAmAM tenI chaNAvaTa upAdhyAyajI mahArAja kare pachI to pUchavAnuM ja zuM hoya ? kahevAnI jarUra nathI ke A graMtha upara eka saraLa-subodha-spaSTa vivecananI AvazyakatA varSothI hatI. kAraNa ke agharA ane UMcA padArthone agharI ane UMcI bhASAmAM lakhavAnuM kArya bahuzruto mATe khUba saraLa hoya che. paraMtu agharA ane UMcA padArtho AjanI saraLa ane sAdI bhASAmAM samajAvavAnuM adhyApako mATe khUba ja agharuM ane kaparuM kArya che. tevA kuzaLa adhyApakanI garaja sAre te rIte saraLa-subodha-spaSTa vivecana vyAkhyA/vivaraNathI alaMkRta karIne prastuta graMtharatnane zrIsaMgha samakSa mUkavAnI amArI bhAvanA paramapUjya nyAyavizArada gacchAdhipatizrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanA ziSyaratna pravacanaprabhAvaka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNIvaranA ziSya munizrI yazovijayajI ma.sA.ne amArA saMghanA pramukhazrI harSadabhAI maNilAla saMghavIe jaNAvI. munizrIe te vAtane AnaMda sAthe svIkArI. sonAmAM sugaMdha bhaLe tema munizrIe dvArkiMzikA prakaraNa' upara gujarAtI vivaraNanI sAtho-sAtha saMskRtavivaraNa paNa taiyAra karyuM. saMskRtavivaraNa "nayalatA' TIkAsvarUpe tathA gujarAtI vivaraNa 'kAtrizikA prakAza' vyAkhyArUpe prastuta prakAzanamAM samAveza pAmela che. prAcIna mudrita prakAzanomAM rahelI azuddhione 7 hastalikhita prato dvArA dUra karIne mULa graMtha tathA svopajJaTIkAne zuddha karavAnuM tathA adhyetAvargane sahAyaka bane tevI saMskRtagujarAtI vyAkhyA lakhavAnuM eka atyaMta Avazyaka ane upayogI kArya munizrIe karela che tathA amArI prabaLa lAgaNIne dhyAnamAM laI amArA zrIsaMghane prastuta graMtha ATha bhAgamAM ekasAthe prakAzita karavAno amUlya ane anupama lAbha Apela che. te badala ame munizrIno AbhAra mAnIe chIe. tema ja bhaviSyamAM paNa AvA aNamola sAhityanA prakAzanano amane lAbha ApavAnI temane ame vinaMtI karIe chIe. prAnta, prastuta mahAgranthasvarUpa sTImaramAM besI sahu mumukSuo bhavasAgarano jhaDapathI pAra pAmI zAzvata paramapadane/paramAnaMdane prApta kare e ja zubhakAmanA. zrAvaNa suda-10, vi.saM.2059 li. zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha, muMbaI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * prastAvanA : batrIsIonuM mahattva ane upayogitA amRtamAM sAkara nAkhavAnI ceSTA jema nirarthaka che tema pUrva RSi-munio-maharSionA zAstragrantho vize kaMIka kahevA besavuM te paNa artha vagaranuM che. zAstragranthomAM darzAvela sanmArga have to zuddhasvarUpe AcAraNamAM mUkAya e ja mahattvanI vAta che. hA, e AcaraNamAM lAvavA mATe teno eka yA bIjI ucita rIte abhyAsa cAlato ja rahe e to svAgatapAtra ja che. vartamAnakALamAM zrI AgamazAstro upara cintana-manana-anuprekSA dinapratidina ghaTatA jAya che. bIjuM bIjuM vAMcana vadhatuM jAya che. sUkSma dRSTithI jo AgamazAstronuM vAMcana-pArAyaNa thAya to Aje paNa emAMthI je uttama daSTivikAsa ane bodha thAya te bIjA granthothI thavo duzakya che. jheroksa nakala karatAM paNa mUla dastAvejanI kiMmata anekagaNI ja rahetI hoya che. ema chatAM ApaNA pUrvAcArya maharSioe aneka navA navA zAstragranthonI racanA karI che emAM koI zaMkA nathI. "zrutajaladhipraveze nAvA' e nyAye AgamazAstrone samajavA mATe e gratho paNa atyanta upakAraka che temAM koI zaMkA nathI. paNa eTaluM dhyAna rAkhavuM ghaTe ke jahAja sudhI pahoMcavA mATe nAva che, dariyo to jahAjathI ja karavAno che, nAvaDAthI vizALa dariyo taravo zakya nathI. eTale jahAjanuM mahattva ja bhUlAI jAya eTalI hade AkhI jiMdagI AgametarasAhityanI nAvaDInI pAchaLa ja paDI javuM e IcchanIya na bane. pU.A.haribhadrasU.ma. ane pU.upAyazovijaya ma.nA granthonuM cittanamanana ane parizIlana paNa A pariprekSyamAM ja thavuM ghaTe. - A pustakamAM pU.upA. mahArAja vicita trizi kArnAizikA grantha saMbaMdhI 19 thI 22 batrIsIo mULa-svopajJaTIkA-nayalatA TIkA ane gujarAtI artha (dvArkiMzikA prakAza) sahita mudrita thayela che. jema pU. umAsvAti mahArAje tattvArthAdhigamasUtramAM AgamazAstronA arthano hRdayaMgama zailIthI saMgraha karyo che e ja rIte pU.upA.mahArAje paNa A batrIsI granthamAM potAnI AgavI sUjha ane zailIthI pU.haribhadrasU.ma.nA aneka pranyaratnono artha saMgRhIta karela che. temAM paNa A pustaka antargata batrIsIomAM to mukhyatve yogadaSTi samuccayano artha saMgRhIta karela che. 19mI batrIsImAM IcchA-zAsa-sAmarthya traNa yoga, dharmasaMnyAsayogasaMnyAsa, tAttvika-atAttvika, sAzrava-nirAzrava, gotrayogi-kulayogi-pravRttacakrayogi ane niSpannayogI, yogavaMcaka-kriyAvaMcaka-phalAvaMcaka, IcchA-pravRtti-svairya-siddhiyama vagerenuM nirUpaNa che. 20mI batrIsImAM mukhyapaNe saMprajJAta-asaMprajJAta samAdhinuM nirUpaNa che. 21mI batrIsImAM mitrAdaSTi, yama yogAMga ane yogabIjonuM vivecana che. 22mI batrIsImAM bIjI traNa tArA-bilA-dIprA daSTi, niyama-Asana-prANAyAma yogAMga, avedasaMvedyapada vagerenuM prarUpaNa che. Ama to evuM lAge ke upAdhyAyajI mahArAje navuM zuM kahyuM che ? paNa 19mI batrIsInA trIjA ja zlokamAM pUjya upAdhyAyajIe potAnI navonmeSa pratibhAno camakAro ApI dIdho che. e zlokamAM Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 * prastAvanA . dvAtriMzikA IcchAyoga vize adhika spaSTIkaraNa ApatA teoe kahyuM che ke vANIthI vandanA vagere thoDA ghaNA anuSThAno (ke be/cAra siddhAntonuM) zuddha zAstrAnusArI pAlana karavA chatAM tene zAsrayoga kahI na zakAya, jo sampUrNa sAdhukriyAmAM thoDo ghaNo paNa pramAda kyAMka thaI jato hoya to. eTale ja pU.zrI haribhadrasUri paNa maMgalAcaraNamAM pote zAstrayogipaNAnuM abhimAna na rAkhatAM potAnA karelA namaskArane IcchAyogarUpe ja oLakhAvyo che. 1444 granthapraNetA zAsramarmajJa mahApuruSa paNa jo zAsrayogipaNAnuM abhimAna choDI detA hoya to Aja kAla paDatA kALamAM 'huM/ame karIe e ja zAstrIya' AvA mithyAabhimAnane to avasara ja kyAM rahyo ?- A samagra grantha sUkSmabuddhithI vAMcanArane AvA to aneka viziSTa artharatno upalabdha thaI zakaze. yogadRSTisamuccaya granthanA viSayo upara Aje to aneka ThekANe vyAkhyAnAdi thAya che ane enA viSayathI ghaNA jaina zrotAo suparicita banyA che e AnaMdano viSaya che. paraMtu tyAM pUrNavirAma AvI javAne badale enA viSayo upara buddhinA ATha guNo antargata UhApoha karAya to viziSTa arthanirNaya prApta thAya. dA.ta. je dRSTimAM je yogAMganI yojanA karI che te temAM ja ghaTe ke bIjI dRSTiomAM paNa ghaTI zake ? dA.ta. balAdiSTamAM sukhAsana (yogAMga) hovAnuM jaNAvyuM che te pahelI be dRSTimAM hoI zake ke nahIM ? trIjI dRSTi (balA)mAM te hovuM ja joIe ? hoya ja ? ke nA paNa hoya ? bIjI dRSTimAM 'ziSTAH pramANam' evo abhigama pahelI STimAM paNa hoya kharo ke nahi ? pahelI dRSTimAM je 'praNAmAdi ca saMzuddha' vagere yogabIja kahyA che te kharekhara tevA ja svarUpe pahelI dRSTimAM hoya ke IcchAyogAdisvarUpe paNa hoI zake ? na paNa hoya ? e ja rIte je je dRSTimAM je je (AThamAMthI) doSa tyAga ane dveSAdiguNo darzAvyA che te badhA te ja dRSTimAM ghaTe ? sambhAvanAthI ghaTe ke avazya ghaTe ? bIjI dRSTiomAM paNa te prItiAdi svarUpe hoI zake ke nahIM ? tathA pAtaMjala yogamAM je rIte pratyAhAra, dhAraNA, saMprajJAta-asamprajJAta samAdhionuM jevA prakAranuM abhipreta varNana che te A yogadRSTiomAM te ja pramANe saMgata thAya che ke arthabheda karIne saMgata karavAmAM AvyuM che ? A prakAranA samyag UhApoha dvArA jo tattvanirNaya karavAmAM Ave to syAdvAda-anekAntavAdathI garbhita zuddha bodha (mAtra buddhi ke jJAna rUpa ja nahIM, asaMmohAtmaka bodha)no hRdayaMgama lAbha thaI zake. adyatana munizrI yazovijayajIe A granthamAM pU. upAdhyAyajI mahArAjanA vivecana upara saMskRtamAM navuM vivecana (ane enI sAthe gujarAtImAM bhAvArtha) ApyuM che te u52 jaNAvyA mujaba uhApoha karavA mATe bharapUra sAmagrI pUrI pADe che kAraNa ke teoe dareke dareka pAne pAne prastuta arthasaMdarbhonI tulanA mATe jaththAbaMdha anya granthonA uddharaNo prastuta karyA che. A rIte temaNe vartamAna (ane bhAvi) peDhI mATe jabaradasta sahAyakArya khaDuM karyuM che. upAdhyAyajI ma.nI kaThina paMkitaonA artha bhAvArtha paNa temaNe samajAya e rIte sa2La karI ApyA che te ghaNA AnaMda ane abhinaMdanano viSaya che. vartamAnakALamAM A prakAranuM bahuzrutapaNuM dhAraNa karavAmAM A munivaranuM sthAna koI rIte pAchaLa paDe evuM nathI. nayalatA vyAkhyAkAra munizrIe uhApoha mATe je mUlyavAn sAmagrI prastuta karI che emAM noMdhapAtra svarUpe bauddha grantha majhimanikAyanI sammAdikI-sammAsaMkappa-sammAvAyA-sammAkammatto-sammAAjIvosammAvAyAmo-sammAsati ane sammAsamAdhi... A aSTAMga mArgano ATha yogaSTimAM samavatAra je karyo che tenAthI jaina vADmayamAM navA parimANano Umero thayo che. atyAra sudhI bauddhadarzananA abhyAsamAM Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * prastAvanA . 7 moTA bhAge jainomAM (jaina granthomAM) mAtra bauddhonA dArzanikagrantho pramANavArtika vagere ja carcAmAM avataryA che, jyAre bauddhonA tripiTaka vagere AdhyAtmika granthono avatAra lagabhaga nahIMvat thayo che. e ja rIte ahIM rAmagItA-varAhopaniSad vagere vaidika adhyAtmagranthonA viSayono samavatAra paNa mahattvanI binA che. rAmagItA granthanI zubhecchA-vicAraNA-tanumAnasI-sattvApatti-asaMsakti-padArthaabhAvanA-turyagA A sAta bhUmikAono mizra, tArA vagere yogadRSTiomAM je samavatAra karyo che e abhyAsIo mATe sukhada vRttAnta che. A jAtano samavatAra eka prakAranuM sAhasa to che ja, paraMtu jo pAtaMjala yoganA aSTAMga ATha yogadRSTimAM pU.haribhadrasUri mahArAje avatAryA che je sarvAMze nahIM paNa nyUnAdhika aMze saMgata thAya che - to A nayalatAvyAkhyAmAM sarvAMze nahIM paNa ochAvattA aMze bauddhonA aSTAMga ke rAmagItAnI sAta bhUmikAonA samavatAramAM kazuM ja khoTuM nathI- ulaTuM enAthI abhyAsiyonI tulanAkSamatAmAM vRddhi thaze. e jAtanA samavatAramAM saMvAda-visaMvAda keTalo che athavA siddhAnta-apasiddhAnta keTalo che ? te zodhI kADhavAno paDakAra paNa abhyAsioe jhIlI levA jevo che. pU.haribhadra sU.ma.nA granthonA padArthonuM vyavasthita saMkalana ane emAM paNa potAnI viziSTa pratibhAnI chAMTa dvArA arthavizeSano AviSkAra karI ApanArA pU. upAdhyAyajI mahArAjano jaina saMgha jema sadA mATe RNI che ane raheze e ja rIte potAnA bahuzrutapaNAthI ane mArgAnusAriNI buddhi vaDe suMdara nayalatA vyAkhyAnI racanA karanAra munizrI yazovijayajInI paNa bhAvi peDhI sadA mATe RNI raheze. te mATe temane jeTalA abhinaMdana ApIe eTalA ochA che. mumukSu abhyAsiyo A grantharatnano sAMgopAMga abhyAsa karIne Atmazreya siddha kare e ja pavitra zubhecchA. vi.saM. 2058, Aso vida 5 IralA ja jayasuMdara vijaya Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA che dvAtriMzikA lokottara tattva prAptinuM sAdhana lokottara tattvanI prApti e saMsAramAMthI muktinuM anupama ane ananya sAdhana che. jyAM sudhI A lokottara tattvanI ke lokottara ttatvanA kAraNanI prApti nathI thaI tyAM sudhI jIva dvArA karAto dharma aMtaranAM sparza vagarano hovAthI te mAtra puNyabaMdha ane pachI bhavabhramaNa ApanAro thAya che. lokottara tattvanI prAptinuM jo anupama sAdhana hoya to te che kaSa, cheda ane tApazuddhimAMthI pasAra thatuM jinavacana ane tajanya pariNati. jinavacanathI ratnatrayIrUpa lokottarattatvano bodha thAya che. ane samyapha zAstra dvArA jinavacanano bodha thAya che. samyaphazAstro jinaAgama ane Agamane samajAvanArAM prAkaraNika graMtho che. vartamAnamAM prakaraNa graMtho ghaNAM maLe che. paNa ghaNAM graMthono samAveza eka graMthamAM karI pUrvapakSa uttarapakSa dvArA, vizeSaartho dvArA padArthono spaSTa khyAla ApI ApaNane nirdAtta karanArAM graMtho ghaNAM ochA che. AvA alpa graMtho paikI aneka viSayamAM pAradarzakatA lAvI ApanAra eka adbhuta graMtha che. te che mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA viracita kAtrizat dvatrizikA. prastuta graMtharatnanuM prakAzana ekIsAthe ATha bhAgamAM thaI rahyuM che. te adhyetA varga mATe khUba AnaMdanI vAta che. prastuta pustaka pAMcamA bhAga svarUpe vAcakavarganAM karakamalamAM upasthita che. temAM 19 thI 22 batrIzIno samAveza thAya che. mahAmahopAdhyAyajI mahArAje 19 thI 22 batrIsImAM je pAradarzaka ane mArmika padArthono ullekha karyo che. temAMthI keTalAka padArtho anyatra prApta thavA muzkela che. athavA ghaNAM agatyanAM che. te padArthono ullekha mArA kSayopazama mujaba nIce pramANe karyo che. 19mI batrIsI * gAthA-3 :- jo cAritradharmanI amuka kriyAo kAlAdithI avikala zAstrokta pramANe thatI hoya ane aneka kriyAo pramAdane kAraNe kAlAdithI vikala thatI hoya to te samagrakriyAo IcchAyoganI che tema jANavuM. (pR.1105). gAthA-8 :- prAtijajJAna e zrutajJAna ane kevalajJAna karatAM bhinna paNa che. ane abhinna paNa che. yogadRSTimAM te bhinna kaI rIte che ? te darzAvyuM che. paNa abhinna kaI rIte che ? te darzAvela nathI. te upAdhyAyajI mahArAje batAvIne vizeSa upakAra karyo che. (pR. 1114,1115) gAthA-26 - IcchAyama, pravRttiyama, sthitiyama ane siddhiyama paikI pravRttiyama e zAstrayogano vyApya nathI. eTale ke zAstrayoga vagara paNa pravRttiyama nayabhede saMbhave che. A kathana paNa upAdhyAyajI ma.nI suMdara bheTa che. (pR.1948) * 20mI batrIsI * gAthA-20 - satyArtha kathana guNa hovAthI digaMbara zrIkuMdakuMdAcAryane upAdhyAyajI ma.sA.e "maharSi vizeSaNa ApeluM che. (pR. 1199) * 21mI batrIsI * gAthA-1 :- akhedano artha avyAkulatA karela che. eTale khedano artha vyAkulatA, jeno zabdarUpe Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * prastAvanA : spaSTa ullekha yogadaSTimAM nathI paNa aMtarnihita bhAvane upAdhyAyajI mahArAje batAvIne khedane samajavAmAM saraLatA karI ApI che. (pR.1247) gAthA-2 - lima, mUDha, vikSipta, ekAgra ane nirodha e pAMca prakAranI cittabhUmimAMthI koI paNa prakAranI cittabhUmimAM ahiMsAdiyama saMbhavI zake. (pR.1253) gAthA-3 :- pAtaMjalasaMmata aSTayogAgamAM dhAraNA ane dhyAna jema samAdhimAM sAkSAt upakArI che ane Asana, prANAyAma vagere samAdhimAM paraMparAe upakArI che. tema yama sAkSAt ke paraMparAe paNa upakArI nathI. paraMtu samAdhimAM pratibaMdhaka banatAM hiMsAdinA apanAyaka tarIke upayogI hovAthI tene yogA kahela che. (pR.1255) * 22mI batrIsI * gAthA-2 - yoganI bIjI daSTimAM tAttvika Izvara pratye samarpaNabhAvanI prApti. 'devatA praNidhAna' (IzvarapraNidhAna)no artha karyo che "phalanI apekSA vagara Izvara pratye samarpaNano bhAva" (pR.1306) gAthA-3:- yoganI bIjI daSTimAM zaucabhAvanAthI potAnA AtmAmAM avasthAna ane AtmadarzananI yogyatAnI prApti jevI manohara vAtano ullekha maLe che. (pR.1310) gAthA-11 - trIjI dRSTimAM dehamAM ahaMkAranA abhAvano ullekha dRSTigocara thAya che. (pR.1324) gAthA-18 :- cothI dRSTimAM tAttvika yogAga dhAraNAnI yogyatAnI prAptino ullekha mahattvano che. (dhAraNA pachI AvatA dhyAnanI yogyatAnI tAttvika prApti haju A dRSTi sudhI nathI thaI.) (pR.1337) gAthA-19:- cothI daSTimAM tAttvika rIte mamatva bhAvano reca, vivekadaSTinI prApti ane nizcita thayelAM tattvonAM sthirIkaraNanI vAta bhAvaprANAyAma dvArA karela che je mananIya che. (pR.1343) gAthA-24:- avedyasaMvedyapada pahelI cAra dRSTi sudhI batAvela che ane pahelI cAra dRSTimAM adhika hoya che. A vidhAna gUDha che. (pR.1355). gAthA-25 - graMthibheda thayAM pachI tAttvika vedya saMvedya pada kahevAyuM che. vedasaMvedyapadamAM narakAdinAM kAraNabhUta strIAdi vedya je nizcayabuddhithI saMvedAya che. tema chatAM yathAvata zuddhavedya saMvedana graMthibheda karanAra mASatuSAdimAM asaMbhava che. mATe AvyApti Ave che. ane yogyatA svarUpe pahelI cAra daSTimAM saMbhava che mATe ativyApti Ave che. upAdhyAyajI mahArAje vedyasaMvedyapada pravRttinimitta che graMthibhedajanita rucivizeSa' -Avo artha karIne AvatI avyApti ane ativyAptine dUra karI che. te kathana upAdhyAyajI ma.sA. pratye vizeSa bahumAna pragaTAve che. (pR.1360) gAthA-29:- pahelI cAra dRSTimAM avedyasaMvedyapadamAM puNya ane pApa niranubaMdha hovAno ullekha maLe che. kAraNa ke puNyanA anubaMdhamAM graMthibheda niyAmaka che ane pApanA anubaMdhamAM rAga-dveSanI prabaLatA niyAmaka che. (pR.1367-1368). * paramapUjya nalatA TIkAkAra vidvavarya munirAjazrI yazovijayajI mahArAja aMge kaMIka * lokottara zAsanane pAmelA munio paNa lokottara hoya che. temaNe prApta karelI lokottaratAthI anAyAse paNa keTalIka lokokti ayogya TharI jatI hoya che. AthI ja eka "atiparicayAta avajJA" ne sajJAnanAM dhAraka munizrI yazovijayajI mahArAje ayogya TheravI che. ane "atiparicayAtuM bahumAna"nI uktine sArthaka Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA dvAtriMzikA karI che. jIvanamAM jema-jema emano paricaya thAya tema-tema guNagrAhI jIvone A mahAtmAnAM guNo AnaMda Ape che. guNavattAvALA guNonAM dhAraka A mahAtmA zrIsaMghamAM sajJAna sAthe joDAyela lagabhaga badhI vyaktithI paricita che. temaNe suMdara rIte ArAdhela jJAna, tapa, tyAga, saMyamAdinI vizeSatA paikI khAsa jJAnanA kSetre vizeSatA hoya to te dhAraNAzaktinI che. juja vyaktio ja vAMcana mATe pasaMda kare tevA graMtho upara temaNe lakhelI TIkA, temaja Apela seMkaDo saMdarbha graMthonA ullekho ja temanI dhAraNazaktino paricaya Ape che. temanI pAse navya nyAyanI paMktio besADavAnI kaLA paNa suMdara che. tenuM daSTAMta paNa jANavA jevuM che. nabanyAyanAM ghaNAM graMtho che. temAM ziramora kahI zakAya tevA graMtho paNa alpa nathI. temAMno eka mahattvano graMtha "sAmAnya nirukti" che. A graMthanuM paThana-pAThana karanArA ghaNAM ochAM che. paNa jeNe A graMtha karyA hoya te jo A graMthanI AvRtti na rAkhe to pAchI paMktio besADavI kaThIna che. A mahAtmAe AjathI 18 varSa pahelAM sAmAnya nirukti nAmano graMtha karyo hato tyAra pachI e graMtha bhaNAvavAnA saMjogo na maLatAM paThana-pAThana vagarano rahyo. 18 varSa pachI eka vidyArthIe khUba vinaMti karI ke sAheba anugraha karIne A graMtha viSayaka jJAnanuM dAna mane Apo. yogya saMjogo goThavAtAM temaNe hA pADI. sAro divasa nakkI karyo. sAruM muhUrta nakkI karyuM. bhaMDAramAMthI 2 nakala maMgAvI. nakkI karelA divase ane muhUrta graMthanuM vAMcana cAluM thayuM. bhaMDAramAMthI maMgAvelI be nakala paikI eka nakala mahAtmAne ApI ane eka nakala vidyArthIe rAkhI. savA kalAka pachI pATha pUro thayo. mahAtmA pAse je nakala bhaNAvavA mATe hatI te nakala mahAtmAe vidyArthIne parata karI eTale vidyArthIe kahyuM "sAheba! Apane kAlano pATha jovA joIze. Apa A nakala rAkho."mahAtmAe tarata javAba Apyo ke "Izvaraanugraha che. tuM laI jA." A sAMbhaLatA vidyArthIvismayamAM paDI gayo. tene paNa nyAyano paricaya hato. temAM AvatI paMktinI kliSTatAno paNa khyAla hato. manamAM thayuM. "juo, AgaLa zuM thAya che?' paNa dhAraNA karatAM kaMIka juduM ja thayuM. graMthanI zarUAtathI laI aMta sudhI IzvaraanugrahathI ja temaNe kAma calAvyuM. graMtha bhaNAvatI vakhate kayAreya paMkti besADavA 1 minITe thobhavuM paDatuM nahi. pANInAM relAnI jema akhkhalita paMktio cAle. mAruM citta AnAthI prabhAvita thayuM. zreSTha nimittakAraNarUpa Izvaraanugraha dvArA prApta thayelI prazasta dhAraNAzakti ane navya nyAyanI paMktio besADavAnI kaLAvALA mahAtmAo zrIsaMghamAM ghaNAM ochAM che. te sadAya vaMdanIya che, smaraNIya che. nayelatA TIkA aMge 0 dvAtrizat tAtrizikA upara racelI nayalatA TIkA ane temAM ApelA saMdarbha graMtho paNa upara jaNAvela kaLA ane zaktino ja eka purAvo che. emaNe aneka saMdarbha graMtho TAMkyAM che. temAM zrIharibhadrasUri ma.sA.nI brahmasiddhAMtasamuccaya nAmanI truTita evI kRtinA paNa saMdarbho ApelAM che. teno saMgraha nIce pramANe karela che. temaja anya paNa bIjA rocaka saMdarbhono paNa anupama saMgraha che. 1lmI batrIsInI TIkAmAM - brahmasiddhAntasamucca graMtha saMdarbha namaskArAdi yogo IcchA-zAstrasAmarthyanAM bhedathI trividha manAyela che. (pR.1101) zAsayoganI vyAkhyA (pR.1107), sAmarthyayoganI vyAkhyA (pR.1109), dIkSA mATe anadhikArInAM lakSaNo (pR.1125), tattvajJAnayukta mahAtmAnuM svarUpa darzAvatAM zloko (pR.1126). Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 dvAtriMzikA * prastAvanA : 20mI batrIsInI TIkAmAM - saMprajJAta samAdhi ane asaMprajJAtasamAdhino ullekha jema pAMtajalayoga darzanamAM che tema bauddhadarzanamAM paNa saMprajJAta samAdhinI vAta karI che. teno suMdara ullekha zAstrapATha sahitano che. te tattvajijJAsue jevA yogya che. (pR.1185-1187) yogadaSTimAM yama, niyamAdi aSTayogAga batAvelAM che. tema bauddha darzanamAM paNa azaMga mArga batAvela che. majhimanikAya ane dIghanikAyamAM batAvela aSTAMga mArgane gItArtha guru pAse svarUpathI jANI, vicArI ane yogadaSTimAM batAvela yogamArga sAthe yogya niyojana karavAthI tattvano vistArathI bodha thAya tevuM che. (pR.123) 21mI batrIsInI TIkAmAM - brahmasiddhAntasamuccaya- adveSa aMgenuM sUcana (pU.1250), apunabaMdhakane dIkSAadhikAra (pR.1256), siddhakakSAnAM yamAdinuM phaLa (pR.1265), ghana, ghara vagere anartha mATe bane che teno ullekha. (pR.1280) 22mI batrIsInI TIkAmAM - brahmasiddhAntasamuccaya- praNavajapathI paNa ahitanI upAsanA (pR.1305), kadAgraha vinAnI tattva jijJAsAnuM phaLa (pR.1319), pAMca prakAranAM viparyaya (pR.1371), nirvANanA AzayathI thato dharma tattvathI dharma, saMsAranAM AzayathI thato dharma tattvathI adharma (pR.1372). A pramANe brahmasiddhAntasamuccaya granthanA suMdara zlokono nayalatA vyAkhyAmAM saMgraha karela che. je zAnArthI jIvone khUba upayogI thAya tema che. mahAmahopAdhyAyajI mahArAje batAvela padArthane spaSTa karavA aneka nayono Azraya lIdho hovAthI A TIkAnuM nAma nakelatA rAkhela che. je sArthaka che. vartamAnakALamAM dravyArthikanaya upara cAlanArAM vedAMta, sAMkhya, mImAMsaka, naiyAyika AdinAM dArzanika temaja AdhyAtmika graMthonuM paThana-pAThana pramANamAM jovA maLe che. tenI sAme paryAyArthikanaya upara cAlanArI bauddhanI cAra zAkhA vaibhASika, sautrAntika, yogAcAra ane zUnyavAda paranAM dArzanika graMthonuM paThanapAThana alpa pramANamAM jovA maLe che. temAMya temanAM AdhyAtmikagraMthonuM paThana-pAThana to ghaNuM ja ochuM jovAmAM Ave che. vidvaddavarya munirAjazrI yazovijayajI mahArAje bauddhadarzanano AdhyAtmikamArga tripITako tathA bauddhadarzananA anya adhyAtmika graMtho vagerenA mAdhyamathI abhyAsu jIvo AgaLa mUkyo che. jenAthI bauddhadarzana pAse rahelI AdhyAtmikatAno khyAla Ave che. temaja gItArtha gurunA mAdhyamathI tulanAtmaka abhyAsa dvArA tattvano vAstavika bodha thAya tema che. A sivAya veda, upaniSad Adi aneka jainetara graMtho temaja jaina graMthonA mAdhyamathI tattvane spaSTa karavAno ghaNo prayatna karyo che. je abhyAsu jIvone lAbhakArI thAya tevo che. mahAmahopAdhyAjI mahArAje racela A addabhutagraMthanuM zrIsaMghamAM sArI rIte paThana-pAThana thAya ane lokonI jJAnaruci temaja kriyAci vadhe te mATe temaNe svakSayopazama anusAra karela prazasta yatnane AtmArthI jIvo haMmezA yAda rAkhaze. aMtarathI AnaMda sAthe evA uddagAra nIkaLI jAya ke ApanI A zakti sadAya pravardhamAna raho ane zAsananAM bIjAM AvA aneka Agamika tathA prAkaraNika graMtho saMbaMdhI mahatvanAM kAryo ApanI A zaktithI pUrAM thatAM raho. temaja mumukSu jIvo paNa A graMtharatnanAM avalaMbanathI tattvanirNaya karI niHzreyasa paMthe AgaLa vadhatAM raho e ja zubhaabhilASA. tA.2/9/3,bhA.su.6, amUla sosAyaTI, pAlaDI, amadAvAda. 8 umaMga e. zAha Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 19 thI 22 batrIsIno TraMksAra 19. yogavivekvAtriMzikA : TUMkyAra yoganA adhyAtma vagere pAMca bhedo che. tema tenA avAntara prakAro aneka che. mahopAdhyAyajI mahArAjAe 19mI batrIsImAM yoganA avAntara prakAra saMbaMdhI vyavasthA varNavela che. prAraMbhamAM ja yogadRSTisamuccaya granthanA AdhAre traNa prakAranA yoga teo batAve che - IcchAyoga, zAsrayoga ane sAmarthyayoga (gA.1) pramAdAdinA kAraNe kAla, vinaya, bahumAna vagere yoganA aMgonI jemAM upekSA hoya te viklayoga IcchAyoga banI jAya che. (gA.2) tIvra zraddhA ane bodha vaDe, zakti chUpAvyA vinA karAtI apramatta sAdhakanI akhaMDa ArAdhanA zAsrayoga kahevAya. (gA.4) mokSazAstranA dizAsUcana mujaba puruSArtha karanAra sAdhakanuM AtmasAmarthya jyAre atyaMta prabaLapaNe uchaLe ane sAdhaka AtmA zAstrokta viSayathI upara uThIne potAnA sAmarthyathI mokSamArge AgaLa vadhe te sAmarthyayoga kahevAya. (gA.5) mokSanA hetuo - upAyo aneka che. te tamAma upAyo saMpUrNapaNe jo zAsrathI ja jaNAI jAya to zAstrathI ja kevaLajJAna paNa maLI jAya. paNa tevuM nathI thatuM. mATe tAtkAlika kevaLajJAna meLavavA mATe jarUrI amodha AtmasAmarthya je yogasAdhanAmAM mukhyatayA chavAyela hoya tenuM nAma sAmarthya-yoga rAkhela che. (gA.6) sAmarthyayoga prAtibhajJAnano viSaya che. kAraNa ke sAmarthyayoga vANIno viSaya nathI paNa prakRSTa uhApohano viSaya che. tathA prAtibhajJAna kevaLajJAnarUpI sUryanA Agamana pUrve thanAra arUNodaya samAna che. mati-zrutAdi paMcavidha prasiddha jJAnavibhAgane lakSya tarIke rAkhIe to prAtibhajJAnane zrutajJAnamAM gaNI zakAya. tevuM graMthakArazrI yogadaeNSTisamuccaya granthanA AdhAre jaNAve che. sAthosAtha teozrI kahe che ke prAtibhajJAna zrutajJAnathI tathA kevaLajJAnathI sarvathA juduM nathI. vaLI, kSapakazreNinA samaye ja tathAvidha kSayopazama pragaTavAthI utpanna thanAra prAtibhajJAna paramArthathI phakta zrutajJAna tarIke paNa vyavahAra karavA lAyaka nathI. tethI te zrutajJAnathI kathaMcit bhinna paNa che. te ja rIte tamAma dravya-paryAyane potAno viSaya na banAvavAnA kAraNe te kevaLajJAnathI paNa kathaMcit bhinna che. A prAtibhajJAna anya darzanIo vaDe RtaMbharA vagere zabdo dvArA kahevAya che. pAtaMjala mate RtaMbharA nAmanI prajJA AgamaprajJA ane anumAnaprajJAthI bhinna che. ane te dhyAnanA abhyAsathI nIpaje che. AnAthI sAdhaka uttama yogane pAme che. (gA.7 thI 10) = dvAtriMzikA sAmarthyayoga be prakAre che. dharmasaMnyAsa ane yogasaMnyAsa. AmAM dharma zabdathI kSamAdi kSAyopazamika dharma levA. yoga zabdathI mana-vacana-kAyAnI kriyA levI. ane saMnyAsa zabda 'tyAga'ne sUcave che. bIjA apUrvakaraNa vakhate dharmasaMnyAsa nAmano prathama sAmarthyayoga hoya che. ane Ayojyaka2Na pachI kevalajJAnIne yogasaMnyAsa nAmano bIjo sAmarthya yoga hoya che. jIva sauprathama samakita pAme tyAre je apUrvakaraNa kare che tenI ahIM bAdabAkI karavA mATe dharmasaMnyAsayoganI vyAkhyAmAM apUrvakaraNanA vizeSaNarUpe 'bIjA' AvuM vizeSaNa lagADela che. kAraNa ke tyAre jIva kSamAdi kSAyopazamika guNa dharma tyAgato nathI. paNa meLave che ane dharmasaMnyAsayogamAM to te kSAyopazamika dharma choDI kSAyika dharma meLave che. tethI skulamAMthI L.C. meLavI kolejamAM jatA vidyArthI jevo sAdhakano 'saMnyAsa' ahIM abhipreta che. ThoTha vidyArthI skula choDe tevo nahi. jIvamAM samyagdarzananI hAjarI pAMca cihnothI sUcita thAya che - zama, = Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 dvAtriMzikA * 19 thI 22 batrIsIno TUMkasAra * saMvega, nirveda, anukaMpA ane Astiya. temAM zama mukhya che. ane saMvegAdi utaratA krame che. prAptinI daSTie vicAratAM AstikyanA krame A pAMca maLe che ane e rIte maLelA teo sAnubaMdha lAbha karAve che. dIkSA lenArane dIkSA nimitte pUjA-pauSadha vagere dharmano thato tyAga sthULa svarUpa che, temAM kSAyopathamika kSamA vagere sUkSma guNono tyAga nathI thato. mATe temano dharmasaMnyAsayoga atAttvika che. dharmabiMdu graMthamAM zrIharibhadrasUri mahArAje pravrajyAne yogya jIvanA "16" guNa batAvyA che. e guNa vinAno jIva jJAnayogane ArAdhI zakato nathI. - tevo ullekha graMthakArazrIe karela che. (gA.11-12). yoganA bIjI rIte be prakAra pADI zakAya. tAttvika ane atAttvika. je mokSa sAthe joDI Ape te tAttvika yoga. bAkInA atAttvika yoga yogAbhAsarUpe jANavA. adhyAtma ane bhAvanA A be vyavahAranayathI tAttvikayoga che. te apunabaMdhaka ane samakitIne hoya che tathA nizcayanayathI tAttvika yoga dezacAritrI ane sarvaviratidhara jIvone hoya che. sabaMdhaka vagere jIvono yoga atAttvika hoya che, mAtra veSasvarUpe ke bAhya kriyA svarUpe hoya. tenA yogo dekhAvamAtra, anarthaphalaka yogAbhAsa che. uttarottara zuddhivALA, pAramArthika svarUpavALA dhyAna - samatA - vRttisaMkSaya nAmanA tAttvika yogo cAritradhara pAse ja hoya che. (gA.13 thI 16). nikAcita karmo yogane niranubaMdha banAve che. A apekSAe naMdISeNa muni, aSADhAbhUti vagerenI pUrva avasthAmAM prArabdha yoga niranubaMdha kahevAya. dhannA aNagAra vagereno yoga sAnubaMdha hato. kAraNa ke temane yogamAM bAdhaka karma hatA nahi. tathA gajasukamALa muni ane metAraka munine dIkSA bAda upasargakArI karmo udayamAM AvavA chatAM teo calita na thatAM mokSe gayA. kAraNa ke temanA karmo sAdhanA bhraSTa kare tevA nikAcita na hatA. mukhyatayA ahIM nikAcita karma tarIke ghAtikarma abhipreta che ane temAM paNa cAritramohanIya karma abhipreta che. AvuM graMthakArazrInuM tAtparya che. (gA.17) bIjI rIte yoga sAzrava ane anAzrava ema be prakAre che. nirupakrama cAritramohanIya karmanA kAraNe deva-manuSya vagere aneka janmanuM je kAraNa hoya te sAzrava yoga kahevAya ane eka ja bhava vALA caramazarIrI jIvone nirAzrava yoga hoya che. (gA.18) yogI puruSone cAra vibhAgamAM vaheMcI zakAya. nAmayogI, kulayogI, pravRttacayogI ane niSpanna yogI. je yogInA kuLamAM janma paNa yogIno dharma pALe nahIM tene nAmayogI athavA gotrayogI kahevAya. yogInA kuLano dharma je Acare te kulayogI. jeo IcchAyama ane pravRttiyamane pAmelA hoya tathA dhairyayama ane siddhiyamane pAmavAnI bhAvanAvALA hoya tathA zuzruSA, zravaNa, grahaNa vagere guNothI yukta hoya te pravRttacakrayogI kahevAya. niSpannayogIone asaMga pravAhe anubhavathI yoga siddha thayela hoya che. nAmayogI ane niSpannayogI mATe prastuta zAstra dvArA koI lAbha zakya nathI. paraMtu yoganA adhikArI evA kulayogI ane pravRttacakrayogIne A zAstra upakArI che evuM graMthakArazrI jaNAve che. (gA.19 thI 24) yamanA cAra prakAra che. IcchAyama, pravRttiyama, dhairyayama ane siddhiyama. yamavALA sAdhakonI kathAmAM AnaMdathI yukta yamaviSayaka IcchA te IcchAyama. upazamabhAva sahita yamanuM pAlana te pravRttiyama. kSayopazamanA utkarSathI potAnI sAdhanAmAM aticArano abhAva nizcita hoya tevI sAdhakanI pravRtti sthirayama kahevAya. zuddha cittavALA sAdhakanI, varSollAsanA yoge pAse rahelA jIvonA vairabhAva tyAga karAvI upakAra kare tevI, ahiMsAdi pravRtti siddhiyama kahevAya. (gA.25 thI 28) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 19 thI 22 batrIsIno TUMkasAra dvAtriMzikA avaMcakayoga traNa prakAre che. sadyogAvaMcaka, kriyAvaMcaka ane phalAvaMcaka. mahApuruSono mAtra bheTo ke darzana yogAvaMcaka yoga nathI. kAraNa ke saMgama devane paNa prabhuvIrano bheTo thayo hato paNa tenAthI saMgama devane koI AdhyAtmika lAbha thayo na hato. mATe mahApuruSonA guNo pratye ruci pragaTavA pUrvaka temanuM darzana thavuM te yogAvaMcaka yoga che. mahApuruSonA darzana karI temanA pratye viziSTa AdarathI temane vaMdana karavA vagereno niyama levo te kriyAvaMcaka yoga nA udAharaNo gaNAya. AvA niyamo paNa nIcagotrAdi azubha karmanA nAzaka che. te mahApuruSonA upadezAdithI sAnubaMdha caDhiyAtA phaLanI prApti thavI te lApaMcaka yoga che. A rIte ja sAdhaka karmone kSINa karI paramAnaMdane prApta kare che. AvuM jaNAvI 19mI batrIsI pUrNa karela che. mukhyatve yogadRSTi samuccaya graMthane AdhAre 19 thI 24 batrIsI graMthakArazrIe banAvela che. A vAta vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI. 14 vitarka 20. yogAvatAra batrIsI : TraMksAra granthakArazrIe pAtaMjaladarzanamAM batAvela yoganA vividha prakArono jainadarzanamAnya yogamAM samavatAra karavAnuM mahattvanuM kArya 20mI batrIsImAM karela che. anyadarzanamAM yoga be prakAre mAnya karela che - saMprajJAta ane asaMprajJAta. tenA avAntara prakArono nakazo nIce mujaba che. yoga (= samAdhi) - saMprajJAta vicAra savitarka nirvitarka savicAra nirvicAra 1 zabda artha jJAna vikalpa AnaMda(= sAnaMda) asmitA(=sAsmita) * = (1) saMprajJAta samAdhi yoga = paMcamahAbhUta vagere padArtho sArI rIte saMzayAdi vinA jenA dvArA jaNAya te saMprajJAta samAdhi yoga. 1= (2) savitarka saMprajJAta samAdhi yoga = mahAbhUta ane IndriyanA pUrvApara anusaMdhAnathI ane zabdAdithI thatI bhAvanA (3) nirvitarka saMprajJAta samAdhi yoga mahAbhUta ane IndriyanA pUrvApara anusaMdhAna vagara thatI bhAvanA. (4) savicAra saMprajJAta samAdhi yoga zabdAdi pAMca tanmAtra ane aMtaHkaraNa bhAvanAnA viSaya bane tevo yoga. tanmAtra = zabdAdi pAMca viSayo, (5) nirvicAra saMprajJAta samAdhiyoga = deza-kALathI nirapekSapaNe tanmAtra ane aMtaHkaraNanI bhAvanA thAya te. asaMprajJAta Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * 19 thI 22 batrIsIno TUMkasAra 15 (6) sAnaMda saMprajJAta samAdhi sattvaguNanA uchALAthI ane rajoguNa tathA tamoguNanI gauNatAthI prApta thatI samAdhi. sAnaMda samAdhivALA yogIo videha kahevAya che. kAraNa ke temane dehamAMthI ahaMkArabuddhi dUra thayelI hoya che. (7) sAsmita asaMprajJAta samAdhi = pratiloma pariNAmathI mana prakRtimAM lIna thAya te. anuloma pariNAma = prakRtimAMthI buddhi pragaTe. temAMthI ahaMkAra pragaTe. temAMthI IndriyAdi SoDazaka gaNa pragaTe. A kriyAne anuloma pariNAma kahevAya. = pratiloma pariNAma = anuloma pariNAmathI UlaTA krame upAdAna kAraNamAM pUrve abhivyakata padArthonuM padmAnupUrvIthI lIna thavuM. (gA.1 thI 7) sAsmita samAdhimAM lIna thayelA yogIo prakRtilIna (prakRtilaya) kahevAya che. prakRtimAM lIna hovAthI teo paramapuruSa paramAtmAne jotA nathI. sAsmita samAdhinA cheDe paramapuruSane jANI vivekakhyAti thatAM gRhItAsamApatti vizrAnta thAya che. sAnaMda samAdhinA cheDe grahaNa samApatti vizrAnta thAya che. nirvicAra samAdhinA cheDe grAhya samApatti vizrAnta thAya che. (gA.8, 9) tyAra bAda 10mI gAthAmAM samApatti vize yogasUtrakAra pataMjalino mata graMthakArazrI batAve che. = savitarka samAdhinA cAra prakAra che. zabda, artha, jJAna ane vikalpa. 'gAya' evo avAja = zabda, gAya padArtha sAme hAjara thAya artha, gAyanuM jJAna thAya. tathA zabdajJAnAnupAtI arthazUnya vikalpa 11mI batrIsImAM (gA.4) batAvI gayA teno savitarka samAdhinA cothA bhedarUpe samAveza thAya che. tyAra bAda guNonA pariNAmamAM cAra parvo darzAvIne sabIja saMprajJAta samAdhiyoga pAradarzaka rIte samajAvela che. (gA.11) savitarka, nirvitarka, savicAra ane nirvicAra - A cAra samApattimAMthI chellI nirvicAra samApattino abhyAsa prakRSTa thatAM citta kleza - vAsanAthI zUnya ane sthira evA pravAhane yogya bane che. temAMthI RtaMbharA prajJA pragaTe che. vizeSa padArthanuM avagAhana karanArI te prajJA AgamapramANa ane anumAna pramANathI caDhiyAtI che. (gA.12) RtaMbharA prajJAthI utpanna thato paramArtha viSayaka tAttvika saMskAra, vyutthAnajanaka saMskAra ane samAdhijanya saMskArane ravAnA kare che. pachI tAttvika saMskAra ravAnA thatA asaMprajJAta samAdhi pragaTe che. (gA.13) vicAronA tyAgathI = virAmapratyayathI ane naiti, naiti" ema niraMtara utpanna saMskArazeSa svarUpa asaMprajJAta samAdhinA nimitte kaivalya pragaTa thAya che. (gA.14) pAtaMjaladarzana saMmata yogano jaina darzana mAnya adhyAtmAdi yogamAM samavatAra karatA graMthakArazrImadbhu jaNAve che ke prastuta prAthamika saMprajJAta samApattino adhyAtmayogamAM samAveza thaI zake che. madhyama kakSAvALA saMprajJAta samAdhiyogano bhAvanAyogamAM ane utkRSTa saMprajJAtasamAdhiyogano dhyAnayogamAM samAveza thaI zake che. AtmAne bhAvya mAnavAmAM Ave to ja tAttvika paramAtmasamApatti saMgata thaI zake. (gA.15) 'sondam e pramANe paramAtmAnI sAthe abhedajJAna ekAgra bane tyAre AtmA paramAtmA svarUpe jaNAya. Ama AtmAne pariNAmI mAnavAmAM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 * 19 thI 22 batrIsIno TUMkasAra dvAtriMzikA Ave to ja tAttvika paramAtmasamApatti grahItAsamApatti zakya bane. Ama pAtaMjala darzananI 'jIva apariNAmI ane abhAvya che' evI vAta saMgata thatI nathI. (gA.16) == 11 granthakArazrI kahe che ke pariNAmI jIvamAM paramAtmasamApatti thaI zake che. kAraNa ke yogazAstromAM traNa prakAranA AtmAnI vAta karela che - (1) bAhyAtmA = 'huM dubaLo chuM' vagere pratItithI AtmArUpe jaNAto deha. (2) aMtarAtmA = kAyika prayatnono AdhArabhUta adhiSThAyaka AtmA ane (3) paramAtmA - dhyeya svarUpa parizuddha AtmA. tenI sAthe ekatvapariNAmathI sarva karma kSINa thatAM tAttvika ekatvapariNAma pragaTe che. A vAtathI AtmA pariNAmI che, evuM siddha thAya che. (gA.17) anya vidvAnono mata jaNAvatA graMthakArazrI kahe che ke mithyAtvIne bAhyAtmA, samakitIne tathA saMyamIne aMtarAtmA tathA kevaLIne paramAtmA kahI zakAya. paramAtmadazA upAdAna evA AtmadravyamAM pragaTa thAya che. mATe AtmAno sahaja zuddha pariNAma te AtmAnI samApatti kahevAya. (gA.18-19) mATe ja je potAnA zuddha AtmasvarUpa dravya, kevalajJAnAdi svarUpa guNa ane svabhAvapariNamana svarUpa paryAya dvArA arihaMtane jANe che te ja sAdhaka potAnI jAtane paramArthathI jANe che. A pramANe digaMbarAcArya kuMdakuMdasvAmIno mata teo darzAve che. digaMbaramatamAM paNa jeTalI vAta sAcI hoya te udArabhAve svIkAravAnI madhyasthatA graMthakArazrI choDatA nathI. graMthakArazrI kuMdakuMdasvAmInuM 'maharSi' zabdathI udbodhana kare che. satyaniSThA, udAratA ane madhyasthatAnI parAkASThA mahopAdhyAyajImAM jovA maLe che. (gA.20) * AgaLa jaNAvyuM te pramANe pratiloma pariNAmathI asaMprajJAta samAdhi pragaTe che. jyAre 13mAM 14mAM guNasthAnake kevaLI mananI vRttio ane dehanA spaMdano aTakAve che tyAre pragaTa thatA vRttisaMkSaya yoga sAthe asaMprajJAta samAdhine sarakhAvI zakAya. AvuM yogabiMdukRta zrIharibhadrasUri mahArAjAnA vacanathI graMthakArazrI jaNAve che. tathA dharmamegha-samAdhino paNa samavatAra karela che. megha pANI siMce tema dharmane siMce te dharmameghasamAdhi kahevAya. (gA.21) jIvadaLa zuddha thatAM jIva akaraNaniyama tarapha AgaLa vadhe che. graMthibhedanA samayamAM jIva pahelAnI jema 70 koDAkoDI jevI mohanIyanI sthiti bAMdhato nathI. te prathama akaraNaniyama jANavo. tathA kevalIdazAmAM narakAdimAM laI janArA kAraNonA tyAga rUpa bIjo akaraNaniyama jANavo. (gA.22) AgaLa upara naiyAyikamatanI samIkSA karatA graMthakArazrI jaNAve che ke tattvajJAna sAkSAt mithyAjJAnano uccheda na karI zake. paNa 'pApane kadApi nahi karuM' evA dRDha praNidhAna svarUpa akaraNaniyamathI ja mithyAjJAnano sarvathA uccheda thaI zake. ane to ja mokSa thaI zake. (gA.23) tyAra bAda yoganI ATha dRSTionuM varNana karavA mATe graMthakArazrI jaNAve che ke jema vAdaLAvALI rAtri, vAdaLA vinAnI rAtri, nabaLI AMkha vagere vividha saMyogamAM sAme rahelI vastu vividha rUpe dekhAya che te rIte eka ja jinavacana ke jinokta tattva kSayopazamanI vividhatAne lIdhe jIvone vividharUpe bhAse che. tethI temanAmAM dRSTibheda paDe che. (gA.24) samyak zraddhAthI yukta bodha dRSTi kahevAya. te ATha prakAre che - mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, kAMtA, prabhA, parA saMkSepamAM ATheya dRSTionA bodha vagere vize mAhitI A mujaba jANavI. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * 19 thI 22 batrIsIno TUMkasAra * 17 kaNa | daSTi | mitrA | tArA | balA | dIprA | sthirA | kAMtA | prabhA | parA . upamAne ! tuNAgnino | chANanA lAkaDAnA | dIvAnI | ratnanI tArAnI sUryanI caMdranI kaNa agnino | agnino | prabhA | prabhA prabhA prabhA prabhA kaNa tulanA)| zeraDI | zeraDIno Iisu rasano goLa | khAMDa | sAkara | matsaMDI varSolaka rasa | ukALo vizeSatAne | bodha alpa, mitrA | bodhanI |anuSThAnamAM aprati- niraticAra, vikalpa parvata caDelAne alpakAlIna, daSTi sthiti ane daDha pAtI ane zuddha, | rahita | pAchuM caDavAnuM viziSTa | samAna | zakti | smRti | vardhamAna | apramatta, | sadhyAna, hotuM nathI tema baLathI | paNa vadhAre bhAva, viniyoga zimabhAvanI aticAra || vikAsanA hoya. AdhyAtmika vALuM | mukhyatA, | vinAnI zuddha vilbano | anuSThAna sAnnidhyathI kriyA hovAthI kriyAmAM tAttvika ahobhAva na hoya, dravya anuSThAnanI abhAva, vairanAza. | pratikramaNAdi mukhyatA hoya, bhAvataH vacana anuSThAna ahIM hotuM bodha sUkSma anuSThAna na nathI. A prathama cAra dRSTi mithyAtvIne hoya. ane sthira kare. rahita paMthe niyama Asana | prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA dhyAna samAdhi adveSa | jijJASA zuzrusA zravaNa | bodha | mImAMsA | parizuddha kyo yoga | hoya kyo guNa hoya). ravAnA thanAra | citta doSa tattvaviSayaka pravRtti pratipatti kheda uga kSepa | utthAna | bhrAnti | anyamud ! roga AsaMga prathama cAra dRSTimAM rahelo jIva patana pAmI zake, dRSTithI bhraSTa thaI zake. sthirAdi cAra dRSTi paramArthathI nirapAya hoya che. AvI daSTimAM rahelo sAdhaka sAdhanA apUrNa rahevAthI kALa karI devalokamAM jAya to devaloka tenA mATe bAdhaka banato nathI. kAraNake rAtre ArAma karI AgaLa jatA musApharanI jema te sAdhaka vaLI bhavAMtaramAM sAdhanA karavAno che. (gA.28-29) prazasta rAgarUpa audayika bhAva devagatinuM kAraNa che. te bhAva vilIna thatAM pharIthI yogIone yoga sAdhanAnI pravRtti thAya che. mATe devalokagamana dvArA bhogAvalI karmane haTAvIne cAritranI sAdhanA karIne sAdhaka mokSane saMprApta kare che. (gA.30) acaramAva jIvamAM mokSanI svarUpa yogyatA hoya che. te jIva caramAvartamAM praveze eTale tenuM mithyAtva maMda thAya ane tenAmAM mokSanI samucita-yogyatA Ave tathA mitrA vagere yogadaSTio pragaTe. A daSTio jIvane mokSamArganI sanmukha kare che ane te rIte mokSa sAthe yoga karAvI Ape che. (gA.31) mATe ja prakRtithI bhadraka, zAMta, vinIta, mRdu, uttama evA mithyASTi jIva paNa paramAnaMdanuM bhAjana bane che. Ane vize zivarAjarSinuM daSTAMta bhagavatIsUtra ane AvazyakaniyuktimAM batAvela che. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. * 19 thI 22 batrIsIno TUMkasAra * dvAtriMzikA (gA.32) A rIte yogadaSTinA pIThabaMdhanuM saMkSepamAM suMdara nirUpaNa mahopAdhyAyajI mahArAje prastuta batrIsInA chellA sAta zlokamAM karela che. 21. mitradvAbiMzika : TUMkyAra mitrA dRSTimAM darzana = tattvabodha maMda hoya che. pUrve jIva oghadRSTimAM hato. te have yogadaSTimAM pravezyo che. ahIM tenAmAM AtmaguNaruci pragaTe che. bhogasukhamAM tene kaMTALo Ave che. tene yoganA aMga rUpe "yama" maLela hoya che. prabhubhakti ane gurusevA kaSTa veThIne paNa te premathI kare che. tevA jIvone AcArabhraSTa ke pApI jIvo para paNa dveSa thato nathI. (gA.1) ahiMsA-satya vagere pAMca yamane Avo jIva deza-kALa vageremAM chUTachATa vinA saMpUrNapaNe svIkAre che. AthI tenA mATe yama sArvabhauma = mahAvrata bane che. (gA.2) yogavirodhI hiMsA vagere vitarka kahevAya. tenI pratipakSI ahiMsA vagerenI bhAvanAthI te vitarkone aTakAvI zakAya che. mATe tene yoganA aMga kahevAya che. (gA.3) pAtaMjaladarzana mujaba yamanA avAjora prakAra darzAvavA graMthakArazrI jaNAve che ke vitarka krodha, lobha ke mohathI utpanna thAya che. te krodhAdi mUdu, madhya ke adhika mAtrAmAM hoI zake. Ama tenA nava bheda thayA. tenA karaNa, karAvaNa ane anumodanathI kula (9 X 3) "ra" prakAra thAya che. temAM mUdu vagere mAtrAmAM traNa prakAranI taratamatA gaNatA ra7 X 3 = 81 prakAra paDe. tene hiMsAdi pAMcathI guNatA 81 x 5 = 405 bheda paDI zake. (gA.4) "anaMta duHkha vagere phaLavALA vitarko che" ema niraMtara dhyAna karavAthI ahiMsAdi yamo prakarSane pAme che. A yama siddha thavAthI sApa-noLIyA jevA janmajAta verI hiMsaka prANIo paNa tenA sAnidhyamAM vairane choDe che. bAkInA satyAdi cAra yama (mahAvrata) siddha thavAthI zuM phaLa maLe ? tenI vAta paNa mahopAdhyAyajI mahArAje, pAtaMjala yogadarzana mujaba, jaNAvela che. (gA.5-6) potAnA dharmane anusAre ahiMsA vagerene mitrAdeSTivALo jIva svIkAre pachI puNyodaye jaina sadaguruno samAgama thatA jinAgamamAM jaNAvela yogabIjone te potAnI AtmabhUmimAM vAve che. jinezvarane vize prItiyukta citta, temane vANI dvArA namaskAra tathA saMzuddha praNAmAdi kAyika vyApAra sarvotkRSTa yogabIja che. sarvotkRSTa hovAnuM kAraNa e che ke teno viSaya = arihaMta paramAtmA sarvotkRSTa che. (gA.7-8) caramapudgalaparAvartamAM jIvamAM mithyAtva, saMjJA, viSayAsakti vagere atyaMta ghaTavAthI upAdeya buddhithI grahaNa karAtA yogabIja zuddha hoya che. (gA.9) te yogabIjanI Asakti jIvane te guNasthAnakanI bhUmikAe TakAvI rAkhe che. (gA.10) sAtamA vagere guNasthAna upara ArUDha thayela sarAgI yogI AMzika vItarAgadazAnA anubhavathI apUrva AnaMda anubhave che tema mithyAtva mohanIyanA udaya vALA mitrAdaSTimAM rahelA jIva yogabIjanI zuddhinA anubhavathI apUrva AnaMdane anubhave che. (gA.11) cUlA para caDelA maganI pAkavAnI zarUAta thaI jAya tema yogabIjane meLavanAra jIvanI zuddhinI kriyA cAlu thaI jAya che. jo niyati vakra na hoya ane bIjA sahakArI kAraNo anukULa hoya to te jIvano mokSa thavAmAM vAra nathI lAgatI. Ama saMzuddha citta jIvanI saMsAranI zaktinA udrakano nAza karanAra thAya che tathA kAlAMtare graMthi svarUpa parvatane avazya toDanAra bane che. (gA.12) tAttvika guNothI zobhatA AcAryAdi vize "huM Amane vaMdana karUM AvuM kuzalacitta zuddha kahevAya. paNa aMgAramardaka jevA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * 19 thI 22 batrIsIno TUMkasAra 19 abhavya AcArya vize vaMdanAdiviSayaka kuzalacitta vyavahAranayathI azuddha kahevAya. (gA.13) vaiyAvacca saMzuddha yogabIja bane te mATe cAra zarata che - bhAvayogInI vaiyAvacca karavI, prazaMsAnI spRhA vinA karavI, zAstravidhithI sevA karavI, utsAhathI sevA karavI. (gA.14) * saMsArano udvega, zuddha auSadhadAnano abhigraha, vidhipUrvaka siddhAMtanuM lekhana vagere yogabIja jANavA. pavitra zAstronuM lekhana, pUjana, dAna, zravaNa, vAcanA vagere yogabIja che. (gA.15-16) mitrAdaeNSTivALA jIvane yogabIja vize AMtarika zaMkA prAyaH hotI nathI. mitrAyogI dhIrajavALA hovAthI temane svargAdi phaLanI utsukatA hotI nathI. tethI yogabIjazravaNamAM pragaTa thatI atyaMta upAdeya buddhithI kALakrame te mokSa meLave che. (gA.17) mitrArdaSTivALA jIvo bhadraka pariNAmI hoya che. guNajJa ane guNAnurAgI hovAthI mitrAdaSTivALA ArAdhaka jIvane thato saMta-samAgama temane mokSane sAdhavA mATe avaMcaka yoga svarUpa bane che. (gA.18) arjunanA amogha bANanI jema A avaMcakayoga sAdhunI prApti vage2e zubha saMyogane niSphaLa javA deto nathI. AvA sAdhaka sAdhune kRtajJabhAve ahobhAvathI praNAma kare che. tenuM kAraNa e che ke tenI aMdarano bhAvamaLa - * sahajamala ghaTela che. jo bhAvamala tIvra hoya to sAdhumAM paramArthathI sAdhunI buddhi - upAsya tarIkenI buddhi ja na thAya. jema atizaya tabiyata bagaDelI hoya chatAM doDadhAma karanAranI pravRtti kuTuMbIjanonA pAlana-poSaNa mATe nathI paNa svayaM vadhu mAMdA thavAthI bIjAne mATe bojarUpa/kharcArUpa thAya che, tema bhAre karmIne sAdhuno samAgama anAdara-AzAtanAdi dvArA karmabaMdha karAve che. tathA haLukarmIne te sAdhuno samAgama ISTa prayojananI prApti karAve che. (gA.1922) A badhuM caramayathApravRttikaraNamAM zakya che. kAraNa ke jIva apUrvakaraNanI najIka che. mATe A yathApravRttakaraNa kharekhara apUrva ja che. (gA.23) guNasthAna = AtmaguNonuM bhAjana bane tevI bhUmikA. mithyArdaSTine guNasthAna evo zabda lagADela che te vAstavamAM mitrAdaSTimAM rahelA jIvone AzrayIne sArthaka che. (gA.24) mithyAtva guNasthAnake rahela jIvamAM mithyAtva vyakta ke avyakta banne svarUpe rahI zake che. (gA.25) sudanA caMdranI kAMtinI jema mitrAdaeNSTimAM rahela jIvamAM tattvaruci satata vadhatI jAya che. Atmazuddhi vadhavAthI teno tattvacino guNa vizuddha banato jAya che. paraMtu hajI teno kadAgraha saMpUrNapaNe gayela nathI. tethI kyAreka pApamitranA saMge bhRgupAta vagere guNAbhAsa svarUpa pravRtti te karI bese che. A jIva jenA saMgamAM Ave tevo thAya che, jema sphaTikanI sAme je raMganI vastu Ave tevA raMganuM sphaTika dekhAya tema. mATe ahIM jIve satata susobata pakaDI rAkhavI joIe. AvI graMthakArazrI sonerI salAha mitrAyogIne Ape che. (gA.26-29) auSadhimAM amRta mukhya che, vRkSomAM kalpavRkSa mukhya che. tema jinazAsananI aMdara, guNomAM mukhya sAdhuno samAgama manAya che. jema nAva vinA mahAsAgara tarI na zakAya tema sAdhu samAgama vinA uttama yoga meLavI zakAto nathI. mitrAdeSTimAM sadyogAvaMcaka yoganI mukhyatA che. mATe sAdhaka ahobhAvathI guNAnurAga dvArA susAdhunA AlaMbane yathArtha guNasthAnaka meLavIne aMte paramAnaMdane prApta kare che. Ama kramazaH mitrAdaeNSTivALA jIvano AtmavikAsa jaNAvIne 21 mI batrIsI pUrNa karela che. (gA.30-32) 22. tArAditrayadvAtriMzikA TUMksAra tArA nAmanI bIjI yogadRSTimAM mitrAdRSTinI apekSAe thoDo vikasita spaSTa bodha hoya che ke Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 * 19 thI 22 batrIsIno TUMkasAra * dvAtriMzikA jene zAstrakAroe chANanA agninI upamA AvI che. yama vagere ATha yogAMgamAMthI niyamano ahIM lAbha thAya che. kheda vagere ATha doSamAMthI uga nAmano bIjo doSa ahIM ravAnA thAya che. adveSa vagere ATha guNomAMthI tattvaviSayaka jijJAsA ahIM pragaTe che. (gA.1) niyamamAM pAMca vastuno samAveza thAya che. zauca, saMtoSa, svAdhyAya, tapa ane IzvarapraNidhAna. zauca = svacchatA pANIthI zarIranI svacchatA ane maitrI vagere bhAvanA dvArA mananI svacchatA thAya che. ahIM AMtarika zauca mahattvapUrNa che. OM kAra pUrvaka maMtranA jApane svAdhyAya jANavo. phaLanI apekSA vinA ke koI paNa jAtanI mahatvAkAMkSA vinA ApaNI tamAma pravRtti Izvarane soMpavI te IzvarapraNidhAna. (gA.2) yogasUtramAM jaNAvela che ke zaucathI (1) potAnI kAyA para jugupsA thAya che. (2) tathA bIjA dehadhArI joDe saMyoga thato nathI. jene potAnI asAra kAyA parathI mamatA khatama thAya tene ja paramArthathI vijAtIya dehamAM paNa jugupsA thAya. Ama zaucabhAvanAthI strIno bhogavaTo ApameLe chUTI jAya che. (3) zuddha sattvapradhAna mananI zuddhi thAya che. (4) khedano anubhava na thavAthI mAnasika prIti thAya che. (5) mananI sthiratA thAya che. (6) tenAthI jIva IndriyathI parAmukha bane che. ane (7) AtmadarzananI yogyatA meLave che. (gA.3) saMtoSathI yogI Indriyajanya sukha karatAM caDhiyAtuM sukha meLave che. svAdhyAyathI = maMtrajapathI maMtraviSayabhUta ISTadevanuM darzana thAya che. tapathI kAyA ane IndriyanI siddhi thAya che. kAyasiddhi = aNutva, mahattva vagere zaktinI prApti. IndriyanI siddhi = sUkSma padArtha, dIvAlanI pAchaLanI vastunuM darzana thavuM. IzvaranA praNidhAnathI phaleza dUra thAya ane samAdhi maLe. (gA.4) A rIte niyamonA jJAnathI temAM ruci thavAthI tArAdaSTivALA yogI potAnA saMyoga ane zakti mujaba te niyamone svIkAre che. (gA.5) tArA dRSTivALA yogIne yogakathAmAM aMtarathI prabaLa AkarSaNa hoya che. tethI yogakathAnI prIti tUTe tevA saMyogamAM paNa tenI prIti tUTatI nathI. zakti mujaba bhAvayogInI sevA-bhakti-bahumAna paNa te kare che. tenAthI yoganA pariNAma vadhe che ane roga vagere kSudropadrava paNa nAza pAme che. (gA.6) tenA jIvanamAM kilaSTa pApa pravRtti ja na hovAthI tene durgati vagereno bhaya atyaMta nathI hoto. dharmamAM Adara hovAthI tenI ucita kriyA ochI hotI nathI. tathA sAdhuniMdA vagere atyaMta anucita kriyA te karato nathI. (gA.7) potAnI vidhimAM khAmI hoya to te trAsa anubhave che. UMcI bhUmikAnI sAdhanA viSe teone satata jijJAsA hoya che. tathA saMsAranA uccheda mATe mumukSuonI sAdhanA viSe paNa jijJAsA hoya che. (gA.8) potAnI buddhinA vicArano zAstra sAthe ghaNIvAra tAlameLa na paDavAthI AvA jIvo potAnI prajJAne chIcharI-TUMkI-alpa mAne che ane ziSTa puruSoe AcareluM ja pramANabhUta mAnIne te pramANe varte che. (gA.9) A rIte 1 thI 9 gAthAmAM bIjI daSTinuM graMthakArazrIe nirUpaNa karela che. balA dRSTimAM bodha dRDha hoya che ane te sAdhanAprayogasamaya sudhI Take che. te tattvabodha lAkaDAnA agnikaNanA udyota samAna hoya che. tattvajijJAsAnA prabhAve tattvazravaNanI prakRSTa IcchA svarUpa guNa ahIM pragaTe che. dharmasAdhanA daramiyAna kSepadoSa (= mananI bIje javAnI pravRtti) ravAnA thAya che. AvA jIvo sthira Asane sukhAkAritAthI = uga vinA lAMbo samaya rahI zake che. (gA.10) balAdRSTivALA jIvane Asana siddha thAya che. kAraNa ke A dRSTimAM Avela jIvanI (1) khoTI tRSNA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * 19 thI 22 batrIsIno TUMkasAra 21 hotI nathI. (2) yogasAdhanA sivAyanA kAryanI utsukatA hotI nathI. (3) aMgopAMgamAM kheMcANa vinA yogI Asana jamAve che. tathA (4) AkAza vagerenI anaMtatAnI samApattithI dehAdhyAsa naSTa thAya che. Asanasiddha thavAthI aMgakaMpana, caMcaLatA, khAlI caDavI vagere aMtarAya upara vijaya maLe che. lAMbA samaya sudhI eka AsanamAM rahevAthI ThaMDI-garamI, bhUkha-tarasa vagere upara vijaya maLe che. mAna-apamAna vagere mAnasika dvandva paNa chUTI jAya che. (gA.11-12) ahIM tattvazuzruSA guNanI prApti thAya che. graMthakArazrI kahe che ke kAmI, patnI sAthe rahela, saMgItanA zokhIna navayuvAnane kinnaro vagere dvArA gavAtuM gIta sAMbhaLavAmAM jevI IcchA hoya tevI IcchA tattvazravaNane vize balASTimAM hoya che. (gA.13) tattvazuzruSA ja karmakSayanuM mukhya kAraNa che. tattvazravaNa vinA paNa tattvazuzruSA karmanirjarA karAve ja che. (gA.14) kSepa doSa na hovAthI pANIthI siMcAtA vRkSanI jema, jIvanI yogasAdhanA satata vRddhi pAme che. (gA.15) cothI dIprAdaSTimAM prANAyAma nAmano yoga hoya che. AvA jIvo prazAMtavAhitAsabhara tathA azAMtiukaLATa vinAnA hovAthI temanuM mana yogasAdhanAmAMthI uThI jatuM nathI. arthAt utthAnadoSa temane naDato nathI. AvA jIvo AdarathI dharmatattvanuM zravaNa kare che paraMtu sUkSmabodha na thavAthI tenA paramArtha - gUDhArtha sudhI teo pahoMcI zakatA nathI. (gA.16) maharSi pataMjalie jaNAvela che ke zvAsa ane prazvAsanI gatino viccheda eTale prANAyAma. recaka - pUraka - kuMbhaka svarUpa traNa prakArano prANAyAma che. (gA.17) prANAyAmathI dhAraNAnI yogyatA pragaTe che, rAgAdi klezano kSaya thAya che, jaina darzana mAne che ke sAmAnyathI zvAsa-prazvAsa aTakAvavA na joIe, paraMtu je sAdhakane prANAyAmathI ja mana sthira thavA pUrvaka viSayatRSNA aTakatI hoya tene prANAyAma paNa upayogI banI zake-evuM jainadarzana vivekadRSTithI udAratA pUrvaka svIkAre che. (gA.18) dravyaprANAyAmamAM vAyunuM recana, pUraNa ane kuMbhana mukhya hoya che. jyAre bhAvaprANAyAmamAM aprazasta bAhyabhAvanuM recana visarjana, prazasta aMtarbhAvanuM pUraNa = grahaNa ane zAsrapadArthone sthira = kuMbhana karavAnI vAta mukhya samajavI. Avo prANAyAma ja yoganA kAraNa rUpe zrIharibhadrasUrijI mahArAjane mAnya che. (gA.19) paralokamAM zarIra-Indriya nahi, paNa Acarelo dharma ja sAtha Ape che. mATe dharma ja mahAna che' AvA nirNayapUrvaka dIprArdaSTivALA yogI avasare dharmane khAtara potAnA nazvara prANone paNa choDe che. (gA.20) khArA pANIthI bIja karamAI jAya che. ane mIThA pANIthI bIjamAMthI aMkuro pAMgare che. te rIte saMsAranA mamatvathI jIvanuM puNya khatama thAya che. tathA rucipUrvaka tattvazravaNathI puNya vadhatuM jAya che. dIprAdeSTivALA yogIonuM rUcipUrvakanuM tattvazravaNa temane aMkurAsvarUpa dharmasAdhanA mATe thAya che. (gA.21) = = - tattvazravaNathI gurudeva upara tIvra bhakti pragaTe che. tenAthI rAgAdi ghaTavAthI vItarAga paramAtmAnI ahobhAva pUrvaka aMtaHkaraNamAM sthApanA thAya che. tenAM smaraNa - ciMtana - dhyAna - tadAkAratAthI dhyAnajanya prabhusparzanA samApatti thAya che. gurubhakti = 'A gurudevanA hAthamAM mAro mokSa che', 'temanA haiye mAruM hita vaseluM che', 'A gurudeva thakI ja mAruM tAttvika kalyANa che' evI hArdika pratIti jANavI. (gA.22) dIprA-dRSTivALA jIvomAM bodhanI sUkSmatA hotI nathI. yogadRSTi-samuccayamAM sUkSmabodhanA traNa niyAmaka jaNAvela che. (1) je bhavasAgarathI pAra karAve (2) je graMthibheda karAvI zake ane (3) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 * 19 thI 22 batrIsIno TUMkasAra * dvAtriMzikA 'tamAma ya padArtho anaMta dharmAtmaka che. AvI pratIti karAve te sUkSma kahevAya. prathama cAra yogadaSTimAM rahelA yogIomAM sUkSma-bodha na hovAnuM kAraNa e che ke vedyasaMvedyapada karatAM nIcalI bhUmikAe teo rahelA che. (gA.23) AkAzamAM uDatA paMkhInA paDachAyAne bhramaNAthI jIva mAnI pakaDavA jatA sAgaranA mAchalA vagere jIvonI jema prathama cAra yogadaSTimAM rahelA jIvono atattvamAM (paDachAyAmAM) ja tattvabuddhi (paMkhIbuddhi) hovAthI avedyasaMvedyapada prabaLa hoya che. tethI A yogIo dhyAnamAM dekhAtA lAla-pILA ajavALAM vagerethI potAne paramAtmAno sAkSAtkAra thaI gayo che. ema mAnI bese che. Ama teo graMthinI pAse AvIne aTakI jAya che. ane atimahattvapUrNa graMthibhedanuM kAma bAkI rahI jAya che. Ama anAdikAlIna avedyasaMvedyapada jIvane chetare che. jo koI anubhavI gurU maLe ane bhedajJAnanI sAdhanA ApIne, AvI ane enA jevI bIjI bhramaNAmAMthI tene bahAra kADhe to te sAdhakanuM avedyasaMvedyapada vedasaMvedyapadanI prAptinuM nimitta banI zake. (gA.24 ) samakitIne heya padArthamAM heyapaNAno, upAdeya padArthamAM upAdeyapaNAno abhrAnta saMvedanAtmaka nizcaya hoya che. vedya padArthone vize Avo saMvedanAtmaka nizcaya = pariNAma je bhUmikAe rahevAthI thAya tevI unnata AtmabhUmikA vedyasaMvedyapada kahevAya. tenAthI ulaTuM hoya te avedyasaMvedya pada kahevAya. "vedya padArthanuM saMvedana rucivizeSasvarUpe samajavuM. dareka samakitImAM AvI vizeSa prakAranI ruci pragaTa thayelI hoya ja che. tethI temanAmAM vedyasaMvedyapada che ema kahI zakAya. (gA.25) vedyasaMvedyapada vajanA cokhA jevuM che. vajanA cokhA jema cUlA upara pAkatA nathI tema vedyasaMvedyapadavALA jIvo durgatinA duHkha svarUpa dAvAnaLamAM pakavavAmAM Ave to paNa teno bhAvapAka (= tathAvidha saMkaleza) thato nathI. bhAva pAka eTale ke anaMtAnubaMdhI kaSAyano udaya vagere. A vyavahAranayathI jANavuM. nizcaya nayathI vedyasaMvedyapadavALA jIvonI pApanI pravRtti tapelA lokhaMDanA goLA upara dhrujatA haiye pagalA mAMDatA mANasa jevI jANavI. AnuM samarthana zrIharibhadrasUrijInA yogadaSTisamuccaya graMthamAM maLe che. - evuM graMthakArazrI jaNAve che. (gA.26) avedyasaMvedyapadamAM abhavya vagere jIvanuM puNya pApAnubaMdhI hoya che. tathA avedyasaMvedyapadamAM narakAdi anarthane lAvavAnI zakti che. ane te sUkSma bodhane aTakAve che. pApAnubaMdhI puNya jIvano AdhyAtmika vikAsa aTakAve che. mATe prajJApanIya, bhadraka mithyAdaSTi, graMthibheda karavA tatpara jIva pApAnubaMdhI puNya bAMdhe-evuM saMgata thatuM nathI. mATe tevA jIvo prazama, saMvega, nirvedAdi bhAvo dvArA, tattvazuzruSA-zravaNAdi guNo dvArA, caramayathApravRttikaraNakAlIna viziSTa zuddhi dvArA, bhAva prANAyAmAdi dvArA pApanA anubaMdhane toDe che evuM svIkAravuM paDe. (gA.27) mohajanya yoga pravRtti paNa mohanA ja saMskArone daDha kare che. avedyasaMvedyapadamAM yoganI pravRtti paNa mohagarbhita vairAgyathI thAya che. te pravRtti paNa anarthakArI uttarottara mohavAsanAne utpanna kare che. paraMtu mitrAdi cAra daSTimAM rahela jIva jo sadgurune samarpita hoya to tene mohanA tevA saMskAra paDatA nathI. (gA.28) avedyasaMvedyapadamAM rahelA jIvonA be vibhAga paDI zake. bhavAbhinaMdI ane mitrAdi cAra dRSTinA jIvo. bhavAbhinaMdI jIva niyamA pApAnubaMdhi puNya bAMdhe. ane zeSa jIvo niranubaMdhI = pApanA ke Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * 19 thI 22 batrIsIno TUMkasAra 23 puNyanA anubaMdha vinAnuM puNya bAMdhe, teoe graMthibheda na karyo hovAthI tathAvidha prabaLa puNyAnubaMdhI puNya bAMdhatA nathI ane gurUsamarpitatA, bhavabhIrUtA vagerene kAraNe pApAnubaMdhI puNya na bAMdhe. upamA ApavI hoya to aveghasaMvedyapada = pittaLa, vedyasaMvedyapada = suvarNa, bhavAbhinaMdI = pittaLano dAgIno, samakitI zuddha suvarNa AbhUSaNa. prathama cAra dRSTinA jIvo pittaLa mizrita suvarNanA dAgInA. A rIte upamA ApI zakAya. (gA.29) - = - bhavAbhinaMdI jIvanA svarUpane / svabhAvane oLakhAvavA graMthakArazrI kahe che ke, khaMjavALanA dardIne khaMjavALamAMja majA Ave. teno roga vaidya dUra karavA Icche to te rogIne potAnI khaNavAnI majA cAlI javAno bhaya rahe che. te rIte aveghasaMvedyapadamAM rahelA mUDha manavALA saMsArarasika jIvone kharAba kAma karavA jevA lAge che. tathA kartavya akartavyarUpe ja lAge che. (gA.30) kAMTAnA cheDe rahela mAMsanA TukaDAnA lobhathI karuNa mRtyune bheTatA mAchalAnI jema bhavAbhinaMdI jIva vaiyika sukha dvArA AtmAne malina kare che ane durgatinA duHkho bhogave che. (gA.31) * tethI paramAnaMdane IcchatA sAdhake satsaMga ane satzAsranA yogathI karmabhUmimAM rahevAno yoga che tyAM sudhI durgatidAyI aveghasaMvedyapadane jItavuM joIe. mitrAdi traNa dRSTimAM tene jItI zakAtuM nathI. sthirAdi dRSTimAM rahelA jIvane tene jItavAnI jarUra nathI. mATe aveghasaMvedyapadane jItanArA tarIke dIprAdeSTinA jIvano ahIM ullekha karelo che. (gA.32) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 * viSayamArgadarzist . dvAtriMzikA kAtrizat tAtrizikA prakaraNa paMcama bhAganI viSayamArgadarzikA 19. yogaviveka dvAtriMzikA | sva-paratantraiH prajJAvizodhanaparAmarzaH........1284 icchAyogAdInAM paradarzanovRtatA ................ 1267 nijaprajJAvirahe zAstrasyA'nupakArakatvam .......1285 yoganA traNa bheda ....................... 1267 | sAmarthayoganA 2 ................... 1285 mAyAphalopadarzanam ........................... 1268 | prathamA'pUrvakaraNaphalAdivicAraH .................. 1286 chAyoganI mogA... 1268 | dharmasaMnyAsa bhane yosaMnyAsano 5 ....... 1286 icchAyogasya vyAkhyAdvaividhyam ................... 1269 | dvitIyApUrvakaraNaphalavicAraH . ...................... 1287 pradhAnecchAyogavatAM zAstrayogArhatA .......... 1270 | svadarzane pravrajyAyA jJAnayogapratipattispatA... 1288 pradhAnasyecchAyogatve'GgasyApIcchAyogatA ......... 1271 | azyA samaye matAtvi dharmasaMnyAsa ....... 1288 mukhyayoga icchAyoga to zeSa yogo paNa tevA ...1271 | paradarzanAnusAreNa pravrajyA = icchAyogagocaravicAravizeSaH .........................1272 | jJAnayogaprAptiH ................. .........1289 zAsayogane pAnIbhe .. | bhavaviraktasyaiva pravrajyAdhikAraH ........ .......1290 zAstrayogaprAptyupAyopadarzanam ................ 1273 | kAmukasya dIkSAnadhikAra .........................1291 zAstrasya digmAtradarzakatvam ............ 1274 | atikrAntapazubhAvasya dIkSArAdhakatvam ......... 1292 sAmarmayogane ugADIe 1274 | AvarjIkaraNavicArasa ....................1293 paradarzaneSu sAmarthyayogopavarNanam ............... 1275 | tvi: bhane matAtvi yo ............. 1283 sarvasiddhihetUnAM zAstragocaratvA'sambhavaH ....... 1276 tAttvikayogavatAM pravRttiH .................... 1294 bhokopAya sarvathA gamya nathI .......... 1276 | atAttvikayogaparicayaH .......1295 sAmarthyayogasya zAstrAtikrAntagocaratA ...........1277 | ulas yoganA mapi ................. 1245 kSapakazreNipravRtteH svAnubhavaikavedyatA .......... 1278 apunarbandhakAdeH tAttvikayogavicAraH ....... 1296 sAmathryayoga pratimAnagamya che............ .1278 | mtaatviyo| nuzAnArI ................ 1286 jJAnayogamImAMsA. 1279 | zraddhAzUnyadharmapravRtteH niSphalatA ................ 1297 prAtimazAnas535 vize bhImAMsA ........... 1279 | sakRdbandhakA'punarbandhakAnuSThAnabhedasAdhanam ..... 1298 prAtibhasya prasiddhajJAnasamAvezavimarzaH . | apramattamunInAmeva nizcayato dhyAnAdhikAraH ... 1299 prAtibhasya matijJAnAntarbhAvasamarthanam ........... 1281 | dhyAna taatviyo| yAtrisaMpanna pratimazAna = wimarA.................. 1281 ____ pAse boya. ...........................1288 tArakajJAnanirUpaNam .................................1282 | sAnubaMdha-niranubaMdha yoga ................... 1288 prajJAsaMskaraNavicAra................................1283 | aghAtikarmaNAM nikAcitatve'pi Agama-anumAna-dhyAnAbhyAsarasathI yogA'nAzakatA. ........... ..1300 yoni.. ..... 1283 sAzraya-anAzraya yoga .............. ..1300 ...................... . .. . . . . Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA tattvataH sAmparAyikakarmabandhasyAzravatA anAzravayogamImAMsA bauddhadarzane saptadhA AzravocchedaH . gotrayogI ane niSpannayogI yogAdhikArI nathI pazyakasyoddezA'bhAvaH paramahaMsasya vidhi - niSedhAtikrAntatA kulayogI ane pravRttacakrayogI yogAdhikArI bane yoginAM cAturvidhyam . kulayogInuM lakSaNa kalpAntarAnusaraNabIjavidyotanam . kulayogitraividhyam. pravRttacakrayogInA lakSaNa aSTavidhaprajJAguNanirUpaNam . uttamazruta-sAkSAtkArayoradhikArI yogaprayogAdhikArInuM nirUpaNa vaJcakayogavyAkhyA yogadRSTi-viMzikAvirodhaparihAraH. IcchAyama-pravRttiyama vicAraNA akhaNDArthagrAhakanayAbhiprAyadyotanam . saMvignapAkSikasya pravRttacakrayogitvam pravRttiyamopAyopadarzanam sthira yamane pAmIe upadheyasAGkarye'pi upAdhyorasAGkaryam . siddhiyamane mANIe . icchAdiyamaphalavicAraH. sadyogAvaMcaka yogane nihALIe . satsaGgaphalopadarzanam kriyAavaMcakayogane samajIe kriyA'vaJcakayogasya nIcairgotranAzakatvavimarzaH, * viSayamArgadarzikA * 1301 | saptavidhasamAdhivimarzaH . 1302 |isAvaMya yogane bhAbhI 1303 | dazavidhasamAdhipratipAdanam . yogavivekavijJAnAd mokSalAbhaH . 1303 | ciMtanano caMdaravo . . 1304 vAMyo, viyArI ane vAgojo. 1305 20. yogAvatAra dvAtriMzikA saMzaya-viparyayAdirAhityena bhAvyabodha 1305 | saMprajJAta yogano paricaya . 1306 | pAramArthikasamAdhidarzanam 1306 | saMprajJAta yoganA cAra prakAra . . 1307 dhAnuSkodAharaNam . . 1308 savitarDa nirvitarDa 1308 . 1309 saMprajJAtayoganI khoja.... savitarkasamAdhau nAnAmatopadarzanam. 1310 azrutAdeH yogajadharmabalenopalabdhiH 1310 | savicAra-nirvicAra samAdhi 1311 | antaHkaraNatattvabhAvanam .. . 1312 sAnaM saMprajJAta samAdhinI para 1312 | videhayogInI dazA . 1313 videhavicaraNam . . 1314 sattvavibhAvanam - 1315 sAsthita sabhAdhine samakukhe . 1315 ahaGkArA'smitAbhedavicAraH - 1316 paravairAgyajanakadharmameghasamAdheH 1316 prakRSTasAsmitasamAdhirUpatA. 1317 pratisaya yogIkhonI khojajAza . 1317 | sattvAtmA'nyatAkhyAtisvarUpam . 1318 grahItA-graha- grAhya sabhApattinI vicAraNA 1318 grAhya - grahaNa - grahItRkrameNa samApattiH. samApattinI sama.... . 1319 | yogagocararAjamArga - vartanyoH vicAraH. 25 1320 1320 1321 1322 1323 1324 1325 1325 1326 1326 1327 1327 1328 1329 1329 . 1330 1330 1330 1331 1332 1332 1333 1334 1334 1335 1334 . 1336 1336 1337 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 * viSayamArgadarzikA . dvAtriMzikA pada-padArtha-pratItInAmekAkAratAvicAraH ...........1338 | yAtmA - bhatarAtmA - savitaI sbhaapttin| yA2 5.12. ........... 1338 | 52mAtmAnI mogamA .................1358 samAdhiprajJAkAlInasamApattivarNanam .................. 1338 | antarAtmAdyavAntaraprakArapratipAdanam ................1359 nivitaI sabhApatti......................... 1338 | tAttvikA'tAttvikaikatvapariNAmavicAraH ........... 1360 nirvitarkasamAdheravidyAsamparkavirahaH ............... 1340 | tAttvikasamApattilAbhavicAraH ....................1361 saviyA2-nirviyA2 sabhApati ............... 1340 | aMtarAtmA vagaire vize bhanyamata............ 1361 viziSTA'viziSTa-liGgamAtrAligavivaraNam ... 1341 | guNasthAnakAnusAreNa bahirAtmAdipratipAdanam .... 1362 yA2 parva, ni359|| ....................... 1341 | abhavye'pyantarAtmAdizaktisvIkAraH ................1363 puruSasaukSmyAbhAvamImAMsA ..........................1342 viSayasamApatti vicAraNA ...............1363 nirvicAra saMprajJAta samAdhinuM phaLa pAmIe.. 134ra | | pada-padArtha-pratItInAM tulyanAmadheyatvamImAMsA ... 1364 adhyAtmaprasAdaprakAzanam . .........................1343 | tathAjJAnasya tathAdhyAnadvArA samApattikAraNatA 1365 RtambharAyA dharmameghasamAdhipatA .............. 1344 |mAritadhyAna ta 4 mAtmadhyAna ............ 1365 *tm2|| prazAne bhogaNI ............... 1344 | dravya-guNa-paryAyasvarUpA''locanam .............. 1366 saMskAratraividhyavicAraH .............................. 1345 | vyAsa-patajjali-kapilAdeH ANUAld. samApinI mogA ............ 1345 __maharSitvAdyabhidhAnasamarthanam ................ 1367 nirbIjasamAdhivivaraNam ..................... ... 1346 | vRttidvaividhyapratipAdanam ......................... 1368 SaDvidhabandhapratipAdanam .....1347 | asaMprajJAta yogano vRttisaMkSayamAM samavatAra .. 1368 valyAvinA 25 ................... 1347 | prasaGkhyAne'pi rAgAbhAve dharmameghasamAdhiH .......1369 neti neti bhAvanAvivaraNam .................. 1348 | yasamApino saMsAtayogamA samavatAra... 1768 virAmapratyayAbhyAsamImAMsA ....................... 1349 | dharmasamAdhisamavatAramImAMsA .................. 1370 kaivalyAvasarasamIkSaNam ...............................1350 kSapakazreNyAM dharmameghasamAdhisthApanam ...............1371 dRzya-zabdAnuviddhasavikalpasamAdhinirUpaNam ........1351 | granthibhede'karaNaniyamaparAmarzaH ..................... 1372 saMghazAta samApino dhyAnamA samavatAra ...... 1351 | 29niyamaviyAra . ......................1372 samprajJAtAvasthAphalazrutiH ...................... 1352 | viziSTakSayopazamata granthakRvacanavirodhaparihAraH ..........................1353 | evA''tyantikadoSocchedaH ....................... 1373 catasro darzanasamApattayaH ....................... 1354 | 21425niyama pratye saptavidhasamAdhyaGgasamavatAraH ......................1355 | id:429529 // // 29 // ............... 1393 pAtajjaladarzane Atmano bhAvyatvA''pAdanam .... 1356 | akaraNaniyamA''vazyakatAprajJApanam ................. 1374 jIvAtmAmAM paramAtmasamApatti .............. 1356 | karuNAtaH zatrupariNAmazuddhiH ........1375 zaktyA sato vyaktyA pariNamanam ............. 1357 | prAgabhAvocchedasvarUpamImAMsA ................... 1376 4t2nA mAtmA .....................1357 | yogadRSTiprastAvanA ................................1377 dhyAnavihInasya bahirAtmatvam .................... 1358 | 1429niyamanI Avazya................. 1777 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA darzanabhedanibandhananikhpaNam kSayopazamabhedathI dRSTibhedanI saMgati sthirAdidRSTiSu darzanabhedA'bhAvasamarthanam sthirAdiSu vaijAtyakRtabhedA'bhAve'pi nairmalyakRtabhedasthApanam . yogadRSTivyAkhyA . samakitI jIvono nayabodha yathAvasthita hoya .. ATha yogadRSTino nirdeza .. suzraddhopetabodhasyA'satpravRttivyAghAtakatvam.. ATha yogadRSTinuM saMkSepamAM nirUpaNa mitrAyAM bodhAssthairya prayogavaikalyamImAMsA adhyAtmaniSThatayA kriyAkaraNavidhAnam tArAyAM smRtimUlamokSAnuSThAnA'yogaH . balAyAM pradhAnadravyAnuSThAnopavarNanam . mithyAdRzAM sakAmanirjarAmImAMsA akAmanirjarA-bAlatapaso : bhedasthApanam .. dIprAyAM zubhAnubandhisakAmanirjarAsiddhiH . samyagdarzanAntaraGgopAyadarzanam jaTAvicchedanirdezaH . sthirAyAM praNidhAnAdivaividhyam .. kAntAyAM zuddhopayogAnusArikriyA prabhAyAM zAstrabhArApagamaH parAyAM saGkalpa-vikalpocchedaH . samAdhimagnasyAnuSThAnA''vazyakatvA'bhAvaH samAhitasyocchRGkhalapravRttyayogaH . Izu vagere tulya ATha dRSTio saMvegavaividhyopadarzanam yamAdInAM yogAGgatvakathanam . yogadRSTiomAM yogapravRtti, guNalAbha, doSatyAgano vicAra bauddhAbhimatA'STAGgikamArgasamavatArapratijJA * viSayamArgadarzikSA * 1378 aSTavidhajJAnayogAdisamavatArapratijJA 1378 jJAnadAdibhUmikAsamavatAravicAraH . 1379 sApAya - nirapAya dRSTinI viyArasA sthirAdInAmapratipAtamImAMsA. . 1380 viSakaNTakaviddhapAdodAraNam .. . 1381 1403 1404 mitrAdi- sthirAdidRSTivibhAgahetUhanam . 1405 devanA bhavathI cAritramAM vyAghAta abAdhaka . 1405 1381 sarAga- vItarAgacAritraphalamImAMsA . 1406 . 1381 vyavahAre supta Atmani jAgarti 1407 1408 . 1409 . 1382 | janmAntarasaMskArAt punaH yogapravRttiH. , 1382 kuzalAbhyAsAnubandhakrameNa mokSaprAptiH...... 1383 | mitrAdidRSTinAM dravyayogatayA mokSayojakatvam 1410 . 1384 | kramikamokSamArgayAtrAvivaraNam 1385 mithyAdRSTi pe| paramAnaMda pAne 1411 1411 1386 | mArgapravezAya mithyAdRzAM cAritradAnam 1387 | zivarAjarSidRSTAntaH . 1388 | pahArthono paramArtha. . 1389 | aMDA rahasyonI zodha 1390 21. mitrA dvAtriMzikA - 1391 | mithyAdRzAmapyahiMsAdiyamasiddhasamarthanam . 1392 mitrA dRSTino pariyaya ..... . 1393 mitrAyAM khedA'bhAvasamarthanam . . 1394 dveSa gurAnI viyArasA . 1395 | adveSasvarUpavaividhyam 1396 | ahiMsAmAhAtmyam . 1397 yamanA pAMca prakAra 1387 satyAsteyamahimAviSkaraNam. . 1398 aSTavidhabrahmacaryavicAraH. . 1399 mithyAdRzAM dIkSApradAnavicAraH 27 | nAnAtantrAnusAreNa yamasvarUpavimarzaH. 1399 yama yoganuM kAraNa zA mATe ? . 1400 | hiMsAdipratipakSabhAvanAvivaraNam. 1401 1402 1402 1412 1413 1414 1415 1417 1417 1418 1418 1419 1420 1420 1421 1422 1423 . 1424 1424 1425 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...................... 28 * viSayamAhizi . dvAtriMzikA apunarbandhake samayadIkSApratipAdanam .......... 1426 | zuddha vaiyA1yyanI yA2. zarata ............... 1447 mithyAdRzAmapi pAvazuSaprasannatAtaH kamAnajarA ....................1448 __bhAvitAtmAnagArAdipadavAcyatA ................ 1427 | vaiyAvRttyasya nAnAdRSTiSu nAnAsvarUpam ........ 1449 vitarkanA 27 prakAra . ....................1427 | mavaiyA yogInI mogA ...... 1448 tRSNA-mohapariNAmanivedanam .............. ......1428 | sahajabhavavairAgyapratipAdanam ...........................1450 mohajanyAH sarve doSAH .................... 1429 | nAnAdarzaneSu vairAgyavicAraH ...................... 1451 kUpodAharaNavibhAvanam ....1430 | dvividhanyAyanirUpaNam ....1452 hiMsAdInAmanantaduHkhAjjJAnajanakatA .............. 1431 susajana 59yogI4 ............. 1452 vitaNadhyAnathI yama praSTa bane........... 1431 | jJAnayogabIjaprajJApanA ..............................1453 yamaphaLa pradarzana ... 1431 | vAcanAdiguNaprakAzanA ......1454 abhavyAdiphalasiddhimImAMsA ....................... 1432 autsukyalakSaNamImAMsA ...............................1455 asteya-brahmacaryAdiphalam ................ 1433 bIjazravaNamAM zraddhA ane upAdeya bhAva ...1455 jAtismaraNalAbhavicAraH ... ....................... ........1434 | avaJcakodayataH zubhanimittalAbhaH ................1456 yogabIjagrahaNopAyavimarzaH ......................... 1435 | satsaGgamAhAtmyadyotanam .......................... 1457 miTivANA yogI ne US ...... 1435 saya yogasamApivizeSa2135 cha. ........ 1457 mitrAyAM samyagdRSTilAbhamImAMsA ............ 1436 | iSulakSyakriyopamaidamparyam ......1458 mitrAyAM kriyAvAditvasthAnIyA samyagdRSTiH .... 1437 vizadacitte sadupadezaguNapravezaH .............. 1459 zuddha yogAno pazyiya.................. 1437 haLukarmIne sAdhumAM upAsyapaNAnI buddhi janme 1459 mitrAyAM manoyogavRttinirUpaNam .................1438 sahajamalahAnau pratipannadharmanirvAhaH ............... 1460 nayabhedato yogabIjaprAdhAnyA''viSkaraNam ..... 1439 caramayathApravRttakaraNavyavasthopadarzanam ......... 1461 tathAphalaparipAki tathAbhavyatvam ............. 1440 | ya2mayathAvRtta4255 apUrva 4 cha .......... 1461 caramAvartamAM ja zuddha yogabIjagrahaNa zakya . 1440 | caramayathApravRttakaraNotkRSTakAlamAnamImAMsA ...... 1462 saMjJA-phalAbhisandhivirahe zuddhayogabIjagrahaNam . 1441 | mitrAdRSTau guNasthAnakapadapravRttinimittasattvam ... 1463 pratibandhaikaniSThamanuSThAnaM tatsthAnasthitikAri ....1442 | vyaktaduSTadhiyo'tiduSTatA .. .............................1464 sama pUrva pratiipane TAvI ............ 1442 vya mithyAtva buddhinI viy29|| ......... 1464 pratibandhapadArthamImAMsA ..................... 1443 abhavyAnAM vyaktamithyAtvAbhAvavyavacchedaH ....... 1465 saMzuddhayogabIjasyA'pi dravyAnuSThAnatvopapAdanam .. 1444 svalpamapi dharmasya trAyate mahato bhayAt ..... 1466 vivekadRSTisamutkarSe yogabIjazuddhisamutkarSaH ..... 1445 | pApabhitranA 24. jumasano saMbhaq..... 1466 yogaan| yittano mAcho pazyiya ........... 1445 | pApAmitratyAgopadezaH ........................... 1467 mudgAdipAkodAharaNavicAraNA ................... 1446 | mitrAyAM saMsargajanyA guNa-doSAH .......... 1468 3NAmImAMsA ............................ 1446 | maSTimA saM to 22 // ............... 1468 vaiyAvRttyavyAkhyA ....................................1447 | sAdhusamAgama guzaziroma .................. 1468 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 dvAtriMzikA * viSayamAnasiMha * mitrAyAM satsaGgA''vazyakatA ................. 1469 | tArAyAM samyaksaGkalpasamavatAraH ............. .......1493 mitrAyA siMhAlokananyAyena nirUpaNam ......... 1470 | pada dRSTina viveyana... .....1483 mitrA dRSTinu siMDAlona.................. 1470 AsanasthairyAdyAvazyakatA ................... 1494 mitrAyAH siMhAvalokananyAyena nirUpaNam ....... 1471 | paramazuzrUSAhetUhanam .. ......1495. mitrAyA avandhyadRSTitvam .............. 1472 | AsanasthairyopAyopadarzanam .. .....1496 zA2no mAzaya mojaNI........... 1473 | bhAsanayanA ||25||ne bhopAme .......... 1486 zAstradohana. .......................... 1474| sugatasamaye AkAzAnantyasamApattibhAvanA ...... 1497 22. tArAditraya dvAtriMzikA Asanasiddhiphaladyotanam ...........................1498 tattvadveSa sati jijJAsAnudayaH ....................1475 | supraNidhAnAdiprabhAvaH ................................1499 niyamasvarupamImAMsA . ............... 1476 | tatpazuzrUSAno pazyiya .....1489 niyamana pAMya 2 ...................... 1476 | zuzruvAMsa AtmAnamupalabhante .................. 1500 japasyApi svAdhyAyakhmatA ...................... 1477 | tatpazuzrUSA vinA zrava! vyartha ............. 1500 tapaso laukika-lokottaraniyamAdikhmatA ....... 1478 mithyAdRSTi-samyagdRSTizuzrUSAbhedasamarthanam ...... 1501 IzvarapraNidhAnasvarUpamImAMsA .......................1479 | yogadRSTinAnAtantreSu niyamaprakAravaividhyam .............. 1480 | brahmasiddhAntasamuccayAdivirodhaparihAraH ...... 1502 zauya niyamana sAta 35.................. 1480 25oSatyAgarnu, 35 .......................1502 zaucasvakhma-hetu-phalavicAraH .................. 1481 balAyAM vicAraNA-samyagvAksamavatAraH ......... 1503 dazadhA zaucaphalaM paJcadhA ca zaucam .......... 1482 | balAyAmicchAvighAtA'yogaH. .....................1504 santoSasvarUpa-phalAdivimarza.... ......... 1483 yothI yogadRSTino pazyiya ................. 1504 saMtoSaule niyamonu 35 ................... 1483 prANAyAmaprakArapradarzanam .......................... 1505 svAdhyAya-tapaHphalapradarzanam ............................ 1484 | | mAyAmanA rono pariyaya ............. 1505 IzapraNidhAnaphalopavarNanam ..........................1485 dIrghasUkSmaprANAyAmopavarNanam ..................... 1506 zvarapraNidhAnathI samApilAma............... 1485, dezaparIkSAdivicAra ...................................1507 tapaHsvAdhyAyAdeH kriyAyogasyatA ...................1486 kumbhakasiddhau sarvasiddhilAbhaH .............. tarASTimai iles tatpatipatti ........... 1486 | vivekajJAnAvaraNakSayopAyaH ..........................1509 tathAjJAnasya tathArucihetutA ...................1487 | AyAmanu 31 bhogapI ............... 1508 bhAvayogisevAdiphalavidyotanam .................. 1488 | vividhaprANAyAmaphaladyotanam .................... 1510 bhavamayavi26 ............................. 1488 | zvAsapratiro5 matavya - hainazana ...... 1510 tArAyAM bhayatyAgabIjadyotanam .................. 1489 / prANAyAmarucInAM prANAyAmaucityam ......... 1511 tArAyAM dhyAnAdau saspRhA jijJAsA .......... 1490 | 5ixsimatano 558 mA62 ................. 1511 tattvajijJAsA karmaprakRtimokSaNI ............ 1491 | yogasiddhihetUpadarzanam ........................1512 dharmatattvadurgamatayA ziSTaprAmANyasvIkAraH......... 1492 | darzanAntare prANAyAmasya dhyAnopayogitA ...... 1513 .....1508 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 * viSayamArgazi.5 . dvAtriMzikA prANAyAmAvazyakatAvicAraH . ..................... 1514 | vyAvahArikavedyasaMvedyapadavicAraH ................... 1534 amanaskayogasAdhanavicAraH .........................1515 / naizcayikavedyasaMvedyapadavimarzaH ...................... 1535 mA uyAmanI bhogamA .............. 1515 | samatiTane naizcayi: vedhasaMvedha56 nathI... 1535 bhAvaprANAyAmasya yogAGgatvasamarthanam ...........1516 | vajrataNDulapAkAyogaghaTanA ........................ 1536 prA42tAM dharma mahAna ...................1516 avedyasaMvedyapadamAM puNya pApAnubaMdhI hoya ... 1536 dehatyAge'pi dharmA'tyAgaH .......................1517 | avedyasaMvedyapade karmAnubandhavicAraH ..............1537 hetu-svabhAva-kAryabhedAd dharmatraividhyam ...........1518 | mohamUlapravRtteH mohajanakatA .................. 1538 dIprAyAM samyakkarmAntasamavatAraH .................1519 | puNyAnubandhipuNyopAyapradarzanam .................. 1539 tattvazravaNano mahimA .......1518 | bhavAminaMhIna pA5 pAyAnunadhI ... .....1538 zAstrazravaNaphalopadarzanam .............................1520 mIna-makara-marAlodAharaNavicAraH .................. 1540 zubhAnubandhasya gurubhaktisAdhyatA ....................1521 | anubandhavyavasthAvimarzaH ..............................1541 gurubhaktithI tIrthaMkaranuM darzana .............. 1521 | mahAmohAd viparyayadhIH .. ......1542 tIrthaGkaradarzanavicAra ............................. 1522 | viparyayasya paJcavidhatvam .......................... 1543 gurvAjJApAratantryeNa brahmadarzanayogyatA ...........1523 | videg4AnA rogAnuM dRSTAMta ................. 1543 vastu anaMtamAtmA .......................1523 | siddhAntadvayasantulanA''vazyakatA .............. 1544 avedyasaMvedyapadasthabodhe sUkSmatvAbhAvasthApanam .... 1524 | baDizAmiSAsakteH dAruNavipAkaH ....................1545 hamAma avedyasaMveghapahanI viyaa29|| ........ 1524 | bhogavAsanAyAH paryantadAruNatA ....................1546 dIprAyAmavedyasaMvedyapadaprAbalyamImAMsA ..............1525 | avedyasaMvedyapadavijayavicAraH ..................... ....1547 zuddhAtmagrahaNopAyopadarzanam .................... 1526 | abhiniviSTamanojayopAyA''vedanam .......... 1548 mithyAtvatraividhyam .................................. 1527 | samyagdRzo'pi viSayeSu tattvadhIH .............. 1549 ajJAnasya mahAdoSarUpatA .........................1528 | ratimohanIyaprabhAvaprathanam ........................1550 kSIyamANasyApi mithyAtvasya vaJcakatA ......... 1529 / jI(r) rASTino gayo pazyiya.......... 1550 nArI-pramadAdipadAnAM niruktiH ......................1530 | tArA-balA-dIprANAM siMhAvalokanam ........... 1551 tapi vedhasaMvaidhapano pariyaya ........... 1530 |trI pATino pariyaya ................. 1551 vidyAprabhAvopavarNanam ............................. 1531 | yothI prASTino vo pariyaya ......... 1551 vedyasaMvedyapadaniyAmakavyAkhyAnam ..................... 1532 | mithyAtvamandatAyAM kadAgrahavilayaH ................1552 vedyasaMvedyapade'pAyazaktivikRtyabhAvaH ............ 1533 | abhyarthi sudhI paDoyAme ............. 1553 vedyasaMvedha56mAM mAyatimAlinya na hoya . 1533 | // 29 // zatino harSa ................. 1554 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 _ * zinI nayatA TImai pu2|9-sNddit-old-smRti-suutraaNnii sUyi * dvAtriMzikA purANa-saMhitA-gItA-smRti-sUtrAdayo'dhunA / nayalatAgatA granthAM sUcyante kramazAlinaH || 1. agnipurANa 8. nAgapurANa 14. bhAgavatamahApurANa |21. viSNudharmottarapurANa 2. AdityapurANa 9. padmapurANa 15. matsyapurANa 22. viSNupurANa 3. AdipurANa (digaM.) 10. bRhannAradIyapurANa 16. mahApurANa 23. zivapurANa 4. kUrmapurANa 11. brahmapurANa 17. mahApurANa (digambarIya) 24. saurapurANa 5. gaNezapurANa |11. brahmavaivartapurANa 18. mArkaNDeyapurANa 25. skandapurANa 6. garuDapurANa | 12. brahmANDapurANa 19. liGgapurANa 26. skandamahApurANa 7. narasiMhapurANa 13. bhaviSyapurANa | 20. vAyupurANa 27. harivaMzapurANa 1. atrasaMhitA 2. carakasaMhitA 3. jayAkhyasaMhitA 4. dakSasaMhitA 5. nAradasaMhitA 6. puruSasaMhitA 7. mahAkAlasaMhitA | 8. rAjayogasaMhitA | 9. lATasaMhitA 10. viziSTasaMhitA 11. zatarudrasaMhitA 12. zANDilyasaMhitA. 13. suzrutasaMhitA |14. sUtasaMhitA 1. adhyAtmagItA 2. arhadgItA 3. avadhUtagItA 4. aSTAvakragItA 5. AtmadarzanagItA 6. kAvaSeyagItA 7. kRSNagItA 8. gaNezagItA 9. gurugItA 10. jainagItA |11. devIgItA | 12. pANDavagItA |13. premagItA 14. bhagavadgItA 15. mahAvIragItA 16. yayAtigItA 17. ramaNagItA |18. rAmagItA 19. zambhugItA 20. zivagItA 21. zrIdhIzagItA 22. saMnyAsagItA 1. atrismRti 2. Atreya smRti 3. ApastambasmRti 4. auzanasasmRti 5. gautamasmRti 6. jamadagnismRti 7. dakSasmRti 8. devalasmRti | 9. dharmasmRti . 10. nAradasmRti 11. parAzarasmRti 12. prajApatismRti 13. bRhatpArAzarasmRti 14. bRhadgautamasmRti 15. baudhAyanadharmasmRti 16. manusmRti | 17. manusmRtivRtti 18. mahAbhArata dharmasmRti 19. yAjJavalkyasmRti 20. yAjJavalkyasmRti mitAkSarAvRtti | 21. laghuhAritasmRti | 22. likhitasmRti 23. vaziSThasmRti 24. vizvAmitrasmRti | 25. viSNusmRti | 26. vyAsasmRti | 27. zaGkhasmRti | 28. zANDilyasmRti 29. saMvartasmRti |30. hAritasmRti 1. "kAtrizikA prakaraNanI nayalatAmAM sAkSIrUpe uddhata karelA purANa-saMhitA-gItA-smRti-sUtra graMtha ane brAhmaNa graMthanI prastuta noMdhamAM darzAvela che. tenA pRSTha naMbaranI mAhitI mATe bhAga-8, pariziSTa-6mAM juo pR.2219 thI 2248. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 * dvAtriMziAnI nayanatA TIma bauddha graMtha bhane prAthanI sAhitya sUthi * dvAtriMzikA 1. arpaNakasUtra | 10. gautamadharmasUtra 19. pANini-aSTAdhyAyIsUtra |28. mahAcatvAriMzatkasUtra 2. ApastambadharmasUtra | 11. gautamIyadharmasUtra 20. pAtaJjalayogasUtra | 29. mahAvatsagotrasUtra 3. ApastambadharmasUtravRtti |12. cANakyasUtra 21. pAzarAzisUtra 30. mImAMsAsUtra 4. kandarakasUtra 13. jAtakasUtra 22. bArhaspatyasUtra 31. yogasUtrabhASya 5. kAmasUtra | 14. tattvArthasUtra 23. bodhAyanagRhyasUtra 32. laGkAvatArasUtra 6. kAvyAnuzAsanasUtra | 15. nAradabhaktisUtra 24. baudhAyanadharmasUtra 33. veraJasUtra 7. kAvyAlaGkArasUtravRtti 16. nyAyasUtra 25. brahmasUtra 34. vaizeSikasUtra 8. kukkuravratikasUtra | 17. nyAyasUtrabhASya 26. brahmasUtrazAGkarabhASya | 35. zAleyakasUtra 9. gAndhIsUtra |18. nyAyasUtravArtika | 27. bhadAlisutta |36. sAGkhyasUtra 1. aitareyabrAhmaNa 4. jaiminIyabrAhmaNa 2. kauSItakibrAhmaNopaniSad | 5. tANDyabrAhmaNa 3. gopathabrAhmaNa 6. taittirIyabrAhmaNa 7. trizikhibrAhmaNopaniSad |10. zatapathabrAhmaNa 8. maNDalatantrabrAhmaNopaniSada |11. zatapathabrAhmaNasAyaNabhASya 9. maNDalabrAhmaNopaniSad 'bauddhagranthAH pradarzyante, nayalatoddhatAstu ye / akArAdikrameNaiva, svAnusandhAnahetave / / 1. aGguttaranikAya 12. cullaniddesapAli 23. pAzarAzisUtra | 34. mahAvatsagotrasUtra 2. aGguttaranikAyaTIkA 13. jAtaka | 24. petavatthu 35. mAdhyamakavRtti 3. abhidharmakoza |14. jAtakamAlA | 25. pramANavArtika 36. laGkAvatArasUtra 4. abhidharmakozabhASya 15. jAtakasUtra 26. pramANasamuccaya 37. vinayapiTaka 5. arpaNakasUtra 16. tattvasaGgraha 27. buddhacarita 38. vimAnavatyu 6. itivRttaka 17. tattvasaGgrahapaJjikA 28. bhaddAlisutta 39. visuddhimagga 7. udAna | 18. therIgAthA 29. majjhimanikAya 40. veraJasUtra 8. ekakanipAtaTIkA 19. dIghanikAya | 30. majjhimanikAyavRtti | 41. zAleyakasUtra 9. kandarakasUtra 20. dhammapada 31. mahAcatvAriMzatkasUtra | 42. saMyuttanikAya 10. kukkuravratikasUtra 21. nyAyabindu | 32. mahAniddesapAli | 43. samyagdRSTisUtra 11. khuddakapATha | 22. paTisambhidAmagga | 33. mahAvagga | 44. suttanipAta 45. saudaranandakAvya 1. 'dvatrizikA prakaraNanI nayalatAmAM sAkSIrUpe uddhata karelA bauddhagraMtha sAhityanI prastuta noMdhamAM darzAvela che. tenA pRSTha naMbaranI mAhitI bhATe mAsa-8, pariziSTa-mAM zumA 5.2215 thI 2248... For Private Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19- yogaviveka dvAtriMzikA ogaNIsamI batrIsInI prasAdI kSapakazreNigatasya dharmavyApArasya svA'nubhavamAtravedyatvAt / / 19 / 7 / / (pR. 1278) kSapakazreNigata dharmapravRtti (dharmavRtti) mAtra svAnubhavathI ja vedya che. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravrajyAyA jJAnayogapratipattirUpatvAt / / 19/12 / / (pR.1288) pravajyA jJAnayoganA svIkAra svarUpa che. tAttvikapakSapAtasyA'pi dravyakriyA'tizAyitvAt / / 19/26 / / (pR.1213) tAttvika pakSapAta paNa korI dravyakriyA karatAM caDhiyAto che. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * icchAyogAdInAM paradarzanodbhutatA * 1267 // atha yogavivekadvAtriMzikA / / 19 / / adhyAtmAdIn yogabhedAnupadarya tadavAntaranAnAbhedapradarzanena tadvivekamevAhaicchAM zAstraM ca sAmarthyamAzritya trividho'pyayam / gIyate yogazAstra nirvyAjaM yo vidhIyate // 1 // icchAmiti / icchAM zAstraM sAmarthya cAzritya trividho'pyayaM yogo yogazAstrajJairgIyate, icchAyogaH zAstrayogaH sAmarthyayogazceti / yo nirvyAjaM = niSkapaTaM vidhIyate / savyAjastu nayalatA yadavandhyA'vabodhena yogI yAti paraM mhH| tasya yogasya bhedA hi darzyante svaanytntrtH|| anantaraM yogabhedadvAtriMzikAyAM adhyAtmAdIn yogabhedAn = mokSapradhAnahetubhUtA''tmavyApAraprakArAn upadarzya = yogabinduprabhRtizAstrA''dhAreNopadarya sAmpratamiha tadavAntaranAnAbhedapradarzanena = yogatvavyApyadharmAvacchinnaprakAratA''zrayANAM pratyekamupadarzanena tadvivekaM = yathA''gamaM yathAsambhavaM yathAzakti yogabhedaM prakRtaprakaraNopakArakaM granthakAra Aha- 'icchAmiti / yogazAstrajJaiH = yogasvarUpa-hetu-phala-prakAra-vidhyAdipratipAdakanAnAtantrazAstravizAradaiH yoginAmupakArAya gIyate = abhidhIyate / icchAyogaH = icchApradhAno yogaH, zAstrAderatropasarjanabhAvenaiva sattvAt / zAstrayogaH = zAstramukhyo yogaH, AtmasAmarthyasyAtrA'pradhAnatayaiva vidyamAnatvAt / sAmarthyayogaH = sAmarthyapracuro yogaH, zAstrAderatra digdrshnmaatrennaivopyogaat| taduktaM lalitavistarAyAM - atha ka ete icchAyogAdayaH? ucyate, amI khalu nyAyatantrasiddhA icchAdipradhAnAH kriyayA vikalA'vikalA'dhikAH tattvadharmavyApArAH (la.vi.pR.13) iti / 'nyAyaH = yuktiH, sa eva tantraM = AgamaH, tena siddhAH = pratiSThitAH, sUtrataH samaye kvacidapi tadazravaNAt' (la.vi.paM.pR.15) iti lalitavistarApaJjikAkRtaH / prakRte ca - prakRtyecchAdiyogAnAM yat kAryamanuvartate / kSayopazamasAmarthyAditi tattvavido viduH / / namaskArAdiko yogaH sarvo'pi trividho mataH / sadicchA-zAstra-sAmarthyayogabhedena tattvataH / / / - (bra.si.sa.187-188) iti brahmasiddhAntasamuccayakArikAyugalamapyavismartavyamavadhAnanipuNaiH / niSkapaTaM = nirdambhaM vidhIyate / iha khalu dambhasevanavinirmokeNa yogArAdhanAyA aasnnmuktigaamitvmRte'nuppttiH| ata eva dambhasya dustyajatvaM adhyAtmasAre - sutyajaM rasalAmpaTyaM, sutyajaM dehabhUSaNam / sutyajAH kAmabhogAzca, dustyajaM dambhasevanam / / (a.saa.3|6) ityevamuktamiti pUrva(pR.937) upavarNitam / yogavivekadvAbiMzika pramaza 4 adhyAtma, bhAvanA .....vagere yoganA prakAro 18mI batrIsImAM batAvIne 19mI batrIsImAM yoganA aneka avAjora bhedone batAvavA dvArA yogasaMbaMdhI vivekane = yoganA bhedone graMthakArazrI jaNAve che. gAthArtha - icchA, zAstra ane sAmarthyane AzrayIne A yoga yogazAstravettAo vaDe traNa prakArano 59 // upAya cha nimapa 42rAya che. (18/1) / ha yoganA traNa bheda che TIkArya - icchA, zAstra ane sAmarthyane AzrayIne A yoga yogazAstrajJo dvArA traNa prakArano paNa kahevAya che. tenA nAma che icchAyoga, zAstrayoga ane sAmarmayoga. yoga te kahevAya che ke je Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1268 * mAyAphalopadarzanam = yogA''bhAso gaNanAyAmeva nA'vataratIti // 1 // cikIrSo: ' zrutazAstrasya jJAnino'pi pramAdinaH / kAlAdivikalo yoga icchAyoga udAhRtaH / / 2 / / cikIrSoriti / cikIrSoH = tathAvidhakSayopazamA'bhAve'pi nirvyAjameva kartumiccho:, zrutArthasya savyAjastu dambhasahitastu yogA''bhAsaH san gaNanAyAmeva yogagaNanAyAmeva nA'vatarati, vinayaratnAnuSThAnavat / prakRte hatA bhaktiH samAyikA - ( pa. pu. 1 / 29 / 29 ) iti padmapurANoktiH, - jai vi ya NigiNe kise care, jai vi ya bhuMjiya mAsamaMtaso / je iha mAyAdi mijjatI AgaMtA gabbhA y'nnNtso|| - (sU. kR. 1 2 / 1 9) iti ca sUtrakRtAGgasUtroktiH sAkSiNI / taduktaM sthAnAGgasUtre apivaMsImUlaketaNAsamANaM mAyaM aNupaviTTe jIve kAlaM kareti neraiesu uvavajjati - (sthA. 4 / 2 / 293) iti / yathoktaM bhagavadAcAryeNa api sAyaNasaMhitAbhASye - nirdambhaM kriyamANAni, karmANyeva te hetavaH - (sA.saM.bhA.20/2/9/1/3/7, pR.744) iti / etena na vyAjena cared dharmam - (ma.bhA. Adiparva 212 / 34) iti mahAbhAratavacanamapi vyAkhyAtam / / 19/1 / / 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyenecchAyogamAha- 'cikIrSo 'riti / tathAvidhakSayopazamA'bhAve'pi jJAnAvaraNAdikSayopazamavizeSavirahe'pi mArgAnusArikSayopazamasattvena nirvyAjameva = nirdambhameva svabhUmikocitaM sadanuSThAnam / etena yogadRSTisamuccayavRttau 'kartumicchoH kasyacinnirvyAjameva tathAvidhakSayopazamabhAvena' (yo . dR.sa. 3 vRtti) ityuktaM, atra ca ' tathAvidhakSayopazamAbhAve'pI' tyucyata iti kathaM nAnayorvirodhaH ? - iti cAlanA'pi samAhitA / kartumicchoH / anuSThAturidaM vizeSaNaM tadIyapravRttau yogatvasampAdakam / ayameva viziSyate- 'zrutArthasye 'ti / yadyapi mudritapratau 'cikIrSoH zrutazAstrasya' iti pATho vartate / paraM vyAkhyAnusAreNa chando'nusAreNa cAtra 'cikIrSostu zrutArthasya' iti pATho yujyate ityavadheyam | yogadRSTisamuccayavRttyanusAreNa vyAkhyAnayati 'arthyata' ityAdi sugamam / 'zrutAgamasya' iti anuSThAturdvitIyamidaM vishessnnniSkapaTapaNe karavAmAM Ave. daMbhasahita je ArAdhanA ke dharma karAya che te to yogAbhAsa ja jANavo. te yoganI gaNatarImAM ja nathI Avato. (19/1) vizeSArtha :- prastuta batrIsImAM yogadRSTisamuccaya graMthanA AdhAre graMthakArazrI yoganA icchAyoga vagere bhedo batAve che. ahIM eka vAta khUba mahattvanI e che ke jo ArAdhanA nirdebhaNe thAya to tenI icchAyoga vageremAM gaNatarI thaI zake. jo mAyA-daMbha-kapaTa-chetarapiMDIpUrvaka dharma karavAmAM Ave to te yoga ja banI zakato nathI, bhale bAhyadRSTie teno dekhAva yoga jevo lAgato hoya. vinayaratnanI sAdhanA yogAbhAsa tarIke gaNI zakAya. (19/1) icchAyoganI oLakhANa A gAthArtha :- AjJApAlana karavAnI icchA hoya, zAstro sAMbhaLelA hoya, jJAnI hoya, chatAM paNa jo pramAdathI te ArAdhanAyoga kAla vagerethI vikala hoya to te yoga icchAyoga kahevAyela che. (19/2) TIkArtha :- tathAvidha kSayopazama na hovA chatAM paNa nirdabhapaNe ja yogasAdhanAne karavAnI jenI icchA hoya tema chatAM vikathA vagere pramAdathI grasta hovAnA kAraNe teno caityavaMdanAdi ArAdhanAyoga 1. mudritapratI 'cikIrSoH zrutazAstrasya..' iti pAThaH / paraM svopajJavRttyanusAreNa chando'nusAreNa ca 'cikIrSostu zrutArthasya' iti = * dvAtriMzikA - 19/2 = Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * icchAyogasya vyAkhyAdvaividhyam * 1269 zrutAgamasya,' arthyate'nena tattvamiti kRtvA, arthazabdasyA''gamavacanatvAt / jJAnino'pi avagatAnuSTheyatattvArthasyA'pi pramAdina vikathAdipramAdavataH (kAlAdivikalaH = ) kAlAdinA = asampUrNaH yogaH caityavandanAdivyApAra icchAyoga udAhRtaH pratipAditaH || 2 | micchAyogotkarSAdhAyakamavagantavyam / dravya-kSetra - kAla-vidhi-yatanotsargApavAdAdinA avagatA'nuSTheyatattvArthasya | anuSThAturidaM tRtIyaM vizeSaNamicchAyogazuddhayutkarSakASThAprayojakamavaseyam / apiH vizeSadyotane / tameva dyotayati- vikathAdipramAdavataH vikathA-nidrA-viSaya-kaSAyAdipramAda = vikalaH = = = grastasya / karturidaM vizeSaNaM zAstropasarjanabhAvena yogagatecchAprAdhAnyaprayojakam / kartuH prakRtavizeSaNavirahe tvayaM yogo vardhamAnavizuddhyA zAstrayogamupaspRzedapi / = kAlAdinA = samucitakAla - mudrA''sana- sUtrA'rthopayogAdinA asampUrNaH, zaGkA-kAGkSA-vicikitsAdRSTimUDhatAdidUSito vA caityavandanAdivyApAraH icchAyogaH pratipAditaH yogazAstravizAradaiH / evameva kAlavinaya bahumAnopadhAnAnihnava-vyaJjanArthopayogAdivikalaH paJcavidhaH svAdhyAyo'pIcchAyoge evAntarbhAvanIyaH / icchApradhAnatvaJcAsyA'kAlAdAvapi karaNAt / tatazca samucitakAla-vidhi-yatanA''daropayogAdivaikalyena nirdambhaM vidhIyamAno dharmavyApAra icchAyoga iti tallakSaNaM phalitam / 'icchaiva yoga' iti vigraheNa pramAdAdA''cAravaikalye'pi tadabhilASasyaiva saddbodhAdijanitasya kAlAntarIyasAdhanavidhisampAdakasyA'trecchAyogatvamiti nyAyavijayAbhiprAyaH icchA ca zAstraM ca samarthatA cetyeSo'pi yogo mata Adimo'tra / pramAdabhAjo'pi subodhabhAjo yo yogyadharmA''caraNe'bhilASaH / / - ( a.ta. 7/5 ) iti adhyAtmatattvAlokavacanAdavasIyate / idaJcAtrAvadheyam- gRhItapravrajyANAmapi saMyamAticAraparihAraupayikayatanAvizeSe satyeva vakSyamANazAstrayogasambhavaH / sa ca yatanAvizeSo yatanAvaraNIyakarmakSayopazamavizeSalabhyaH / taduktaM bhagavatyAM goyamA ! jassa NaM jayaNAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame kaDe bhavai se NaM asoccA NaM kevalissa vA jAva kevaleNaM saMjameNaM saMjamejjA, jassa NaM jayaNAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame no kaDe bhavai se NaM asoccA kevalissa jAva kevaleNaM saMjameNaM no saMjamejjA - (bhaga. 9 / 4 / sUtra - 365 ) iti / atra kAla vagerethI vikala khAmIyukta hoya to te icchAyoga kahevAyela che. 'zrutArthasya' padamAM je 'artha' zabda che teno artha Agama thAya che. kAraNa ke 'arthAte tattva anena' A vyutpatti mujaba 'jenA dvArA tattva icchAya te artha' A pramANe tenuM svarUpa jaNAya che. Agama dvArA tattva jANavAnI icchA thAya che. bhATe artha = Agama. (18/2) vizeSArtha :- je kALe je ArAdhanA karavAnI hoya te ArAdhanA te samaye na karavAmAM Ave paNa AgaLa-pAchaLanA samaye karavAmAM Ave to te ArAdhanAyoga kAlavikala kahevAya. dA.ta. akALe kALaveLAe ke asvAdhyAyasamaye karavAmAM Avato svAdhyAya. te ja rIte guruvinaya karyA vinA thato = = 1. hastapratI mudritapratau ca 'aryata' ityazuddhaH pAThaH / paramagretanavyAkhyAnusAreNa yogadRSTisamuccayavRttyanusAreNa ca zuddhaH pATho'trA'smAbhirgRhItaH / 2 'tattvA' ityazuddhaH pATho mudritapratau / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1270 * pradhAnecchAyogavatAM zAstrayogArhatA * dvAtriMzikA-19/3 pradhAnasyecchAyogatve tadaGgasyA'pi tathAtvamiti darzayannAhasAGgamapyekakaM karma 'pratipanne pramAdinaH / natvecchAyogata iti zravaNAdatra majjati // 3 // tavRttau - 'kevaleNaM saMjameNaM saMjamejjatti iha saMyamaH = pratipannacAritrasya tadaticAraparihArAya yatanAvizeSaH, 'jayaNAvaraNijjANaMti iha tu yatanAvaraNIyAni cAritravizeSaviSayavIryAntarAyalakSaNAni mantavyAni - (bhg.9|4|365 vRtti) iti abhayadevasUrayaH / tatazca zAstrayogArthibhiH yatanAvaraNakarmakSayopazamavizeSe yatitavyam / sa cAntaraGga-bahiraGgaceSTAvizeSA'dhInaH / tadarthaM prathamaM tAttvikasaMvignapAkSikatvAdiparyAyaH pratipattavyaH / taduttaraM tu pradhAna icchAyogo'GgIkartavyaH / pradhAnecchAyogavartino hyaGgIkRtavrataskhalanAyAM satyAM sanmunInAmupadezA'mRtamupAlambhagarbhamupalabhya nitarAM lajjante svaduzcaritena, naiva dadati dhRSTottarANi, na tebhyaH kupyanti, na vA kurvanti manoyogaduSpaNidhAnaM, nindanti kumArgayAyinamAtmAnaM, pratipadyante 'hitamiti tatsAdhuvacanaM, AlocayantyazaThabhAvena svAparAdham, prAyazcittakaraNena vizudhyanti, yatante yathoktavidhAnena sadanuSThAneSu, punaH pramAdAdinA utsAhavaikalyAdinA vA skhalanAyAM jugupsante svAtmAnaM, abhilaSanti kumArganivAraNaparaM kalyANamitrAdikaM, pravartante susAdhusevAdau, upabaMhayanti sanmArgagAminaM, AcchAdayanti pravacanamAlinyAdikaM, sampravartante ca vinayAdiSu / itthamanekabhavasaJcitavirAdhakabhAvaM samUlamunmUlya te zAstrayogabhUmikAM dRDhayantIti yathAgamamUhanIyam / / 19/2 / / svAdhyAya vinayavikala kahevAya. gurubahumAna vinA thato svAdhyAya bahumAnavikala kahevAya. svAdhyAya e yoga jarUra che. paraMtu yogya samaya, vinaya vagere svAdhyAyanA sAdhana che. pramAdanA lIdhe kALa, vinaya, bahumAna vagere aMgonI upekSA thavAthI te vikalayoga (=IcchAyoga) banI jAya che. temAM zAstra mukhya nathI banatuM paNa potAnI icchA = ruci mukhya banI jAya che. zAstra mujaba thavAnA badale potAnI icchA mujaba yogasAdhanA thAya che. mATe ja te icchAyoga kahevAya che. ArAdhanA karavAnI icchA hovA chatAM paNa pramAdanA kAraNe ja yoga khAmIvALo thAya te icchAyoga = icchApradhAna yoga kahevAya - AvuM icchAyoganuM lakSaNa paryApta che. tema chatAM kartAnA bAkInA be vizeSaNo mULa gAthAmAM jaNAvela che te icchAyoganA utkarSane/prakarSane batAvavA mATe samajavA. matalaba ke zAstro sAMbhaLelA hoya ane jJAnI hoya to tenI nirmaLa pariNati baLavAna hovAnA kAraNe teno IcchAyoga anya ajJAnI vyaktinA icchAyoga karatAM baLavAna banI jAya che. A sivAyanI vizeSa bAbato upara nayelatA TIkAmAMthI jANI devI.. (18/2) mukhyayoga = pradhAna yoga jo icchAyogasvarUpa hoya to tenuM aMga=ghaTaka paNa tevuM ja hoya che. A vAta darzAvavA graMthakArazrI kahe che ke gAthArtha :- svIkArela mukhya yoga vize pramAda karanAra vyaktino ekAda yoga sAMga = saMgaThita = avikala hoya to paNa tenI IcchAyogamAM samAveza thAya che. kAraNa ke "IcchAyogathI namaskAra zane...' me yogaSTisabhuzyaya aMthama saMbhaNAya che. (18/3) 1. hastAdarza 'pratipanna...' iti pAThaH / TIkAnusAreNa sa cAzuddhaH / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pradhAnasyecchAyogatve'masyApIcchAyogatA * 1271 sAGgamiti / sAGgamapi = aGgasAkalyenA'vikalamapi ekakaM = svalpaM kiJcit karma pratipanne = bahukAlavyApini pradhAne karmaNyAdRte pramAdinaH = pramAdavataH 'natvecchAyogata' (yo.dR.sa.1) iti zravaNAdatra = icchAyoge ni(?)majjati = nimagnaM bhavati / anyathA hIcchAyogAdhikArI bhagavAn haribhadrasUriogadRSTisamuccayaprakaraNaprArambhe mRSAvAdaparihAreNa sarvatraucityA''rambhapradarzanArthaM natvecchAyogato'yogami'tyAdi nA'vakSyat', vAgnamaskAramAtrasyA'lpasya vidhizuddhasyApi smbhvaat| nanu pramAdino'pi cAritriNo yatkiJcitsvalpakAlInamanuSThAnamavikalaM sambhavatyeva / tacca kasmin yoge samAvizati ? atrocyate, pradhAnasya = dIrghakAlavyApino'nuSThAnasya svA'GgIkRtasya icchAyogatve = icchAyogAntarbhUtatve tu tadaGgasyA'pi = pradhAnaghaTakasyA'pi tathAtvaM = icchAyogatvaM eva, na tu zAstrayogatvaM iti darzayan granthakAra Aha- 'sAGgami'ti / bahukAlavyApini = dIrghatarakAlAvacchinnakartavyatAke pradhAne = mukhye karmaNi = deza-sarvacAritrAdau AdRte = svapratipanne pramAdavataH = pramAdyataH tu prayojanavazataH aGgasAkalyena = svaparikarakalApayuktatvena avikalamapi = sampUrNamapi svalpaM kiJcit namaskArAdikaM karma = anuSThAnaM icchAyoge eva nimagnaM bhavati, 'natvecchAyogata' iti zravaNAt = - 'natvecchAyogato'yogaM yogigamyaM jinottamam' 6 (yo.dR.1) ityevaM yogadRSTisamuccayaprakaraNaprArambhe upalambhAt / tadvRttilezastvevam - natvA = praNamya vIramiti yogaH / kathamityAha- icchAyogataH iti kriyAvizeSaNamAha 'icchAyogena' / zAstrayoga-sAmarthyayogavyavacchedArthametat / iSTavyavacchedazcAyaM tadanadhikAritvena prakaraNakArasya mRSAvAdaparihAreNa sarvatraucityA''rambhapravRttidarzanArthaH - (yo.dR.sa. 1 vRtti) iti / vipakSadaNDamAha- anyathA = svapratipannapradhAnA'nuSThAnagocarapramAdavatA kriyamANasyA'vikalasya yasya kasyacit svalpakAlInasyAnuSThAnavizeSasya vakSyamANazAstrayogAntarbhAvA'bhyupagame 'hI'tyAdi spaSTam / granthArambhe vAgnamaskAramAtrasya = kevalavAcikapraNAmasya alpasya = svalpakAla-yatnAdisampAdyasya vidhizuddhasyA'pi = vidhi-yatanopayogA''darAdyavikalasyA'pi sambhavAt / na caivaM kAlAdivaikalyavirahAt kathaM na tasyecchAyogasImA'tikrAntatvam ? iti zaGkanIyam, yataH prakRtanamaskArasyA'pi = yogadRSTisamuccayaprakaraNaprArambhakAlInasya zrIharibhadrasUrikRtasya praNAmasyA'pi pratipannasvaparyAyAntarbhUtatvena = zrIharibhadrasUri mukhyayoga icchAyoga to zeSa yogo paNa tevA che. TIkArya - dIrghakAlavyApI evA mukhya svIkRta yogamAM pramAda karanAra evA sAdhakano ekAda yoga, tenA ghaTaka aMgothI saMpUrNa hovAnA kAraNe, akhaMDa-avikala hoya to paNa te aMgasahita = saMpUrNa yogano samAveza IcchAyogamAM thAya che. kAraNa ke yogadRSTisamuccayamAM "icchAyogathI namaskAra karIne...' ityAdi saMbhaLAya che. bAkI to icchAyoganA adhikArI evA bhagavAna zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAje yogadRSTisamuccaya prakaraNanA prAraMbhamAM "mRSAvAdano parihAra karIne sarvatra aucityavALI pravRtti zarU karavI joIe' AvuM dekhADavA mATe "IcchAyogathI namaskAra karIne...' ityAdi kahyuM na hota. kAraNa ke mAtra vacanayogathI thato namaskAra to atialpa pravRttisvarUpa hovAthI vidhivizuddha paNa saMbhave che. Ama pote svIkArela sarvavirati 1. 'avakSat' ityazuddhaH pATho mudritapratau / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1272 * rUchAyo govaravivAravizeSa: * dvAtriMzikA-19/4 pratipannasvaparyAyAntarbhUtatvena ca prakRtanamaskArasyA'pIcchAyogaprabhavatvamaduSTamiti vibhAvanIyam / / 3 / / yathAzaktyapramattasya' tIvrazrakhA'vabodhataH / zAstrayogastvakhaNDArthA''rAdhanAdupadizyate / / 4 / / svIkRtacAritraparyAyAntaHpAtitvena icchAyogaprabhavatvaM = icchAyogajanitatvaM icchAyogA'ntaHpraviSTatvaM vA aduSTaM = niruktayogavibhAgavyavasthAvyAghAtakAri na bhavati / tAdRzapraNAmasya zuddhatve'pi tadIyasarvaviraticAritrapAlanasya sapramAdatvena tadantaHpraviSTatvAt tAdRzavAgnamaskArasyecchAyogatvamavyAhatam / yuktaJcaitat / na hi rasA'sRga-mAMsa-meda-zleSma-pitta-mala-mUtrA'ntrA'sthi-majjA-vIryAdipUrite'zucau dehe patitaM miSTAnnAdi zucitvena vyavahriyate / na ca tad dehapuSTyAdikaM na vidhatte / evamicchAyogikRto'vikalo'pi namaskArAdiricchAyogatvamanatikrAmannaiva zAstrayogatvena vyavahriyate, na vecchAyoginaM bahumAnA''darAdiparikarA''nurUpyeNopakArA'nAdhAyakaM bhavati iti vibhAvanIyaM yogatantravizAradaiH / / 19/3 / / / ___avasarasaGgatyA''yAtaM zAstrayogamAha- 'yathAzaktIti / svazaktyanatikramaNa = svkiiysNhnn-dhRticAritra pramAdayukta hovAthI tenA paryAyamAM aMtarbhata thai javAnA kAraNe prastuta vAgunamaskAra paNa icchAyogano ja che. - evuM mAnavAmAM koI doSa nathI. A pramANe prastuta mAM vicAraNA karavI. (193) vizeSArtha:- AkhuM jIvana icchAyogapradhAna hoya, pote svIkArela dIkSAdi ArAdhanA icchAyogasvarUpa hoya, to ekAda nAnakaDI ArAdhanA saMpUrNa hoya, vidhi-yatanAdivizuddha hoya, tema chatAM te ArAdhanA IcchAyogasvarUpe ja banI jAya che. teno IcchAyogamAM ja aMtarbhAva + pariNamana thAya che. gaTaramAM paDela attaranuM TIpuM gaTara svarUpe ja banI jAya che ne! zrIharibhadrasUrijI mahArAja potAnI jAtane saMvignapAkSika tarIke gaNAve che. samagra cAritrajIvana IcchAyogapradhAna hovAthI teonI pratyeka nAnI-moTI ArAdhanA icchAyogasvarUpa ja bane che. jo jIvana AkhuM IcchAyogapradhAna hovA chatAM ekAda vizuddha-akhaMDa-saMpUrNa ArAdhanA zAstrayogamAM gaNI zakAtI hoya to yogadaSTisamuccayanI prathama maMgala gAthAmAM teozrIe jainatvA zAstrayogataH' A pramANe kahyuM hota. matalaba ke "zAstrayogathI prabhuvIrane namaskAra karIne yogadaSTisamuccaya graMthane huM kahIza" AvI temaNe pratijJA karI hota. paNa tevI pratijJA karI nathI. AnAthI e phalita thAya che ke e vAgu-namaskArasvarUpa maMgala paNa icchAyogasvarUpa ja hatuM. te vAgunamaskAra to eka nAnakaDI kriyA che, alpaprayAsathI ane alpasamayamAM sAdhI zakAya tevI kriyA che. tethI vidhizuddha akhaMDa saMpUrNa vAgunamaskAra to zrI haribhadrasUrijI mahArAja karI zakatA hatA. te nAnakaDo yoga-dharma jo zAstrayogasvarUpa banI zakato hoya to zA mATe icchAyogathI prabhuvIrane namaskAra karIne..." ityAdi rUpe zrIharibhadrasUrijI mahArAja kahe ? paraMtu teozrIne pAko khyAla che ke samagra cAritrajIvana IcchAyogapradhAna hoya to niraticAra evo paNa nAno yoga-dharma icchAyoga ja gaNAya. AthI mRSAvAdano doSa na lAge te mATe zrI haribhadrasUrijI mahArAje yogadaSTisamuccayanI prathama gAthAmAM IcchAyogathI namaskAra karIne..' ityAdi kahyuM che. (193) zAstrayogane pAmIe ja gAthArtha - zakti chUpAvyA vinA apramatta sAdhakanI pAse tIvra zraddhA ane bodha hovAnA kAraNe akhaMDa anuSThAnanI ArAdhanA karavAthI zAstrayoga kahevAya che. (194) 2. hastaka "...nAgAsya' trizuLa: pATa: | Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zAstrayogaprAptyupAyopadarzanam . 1273 yathAzaktIti / yathAzakti = svazaktyanatikrameNa apramattasya = vikathAdipramAdarahitasya, tIvrau= 'tathAvidhamohApagamAt paTutarau yau zraddhA'vabodhau jinapravacanAstikya-tattvaparicchedau tataH (tIvrazraddhAvabodhataH) akhaNDA'rthA'rAdhanAt = kAlAdyavikalavacanAnuSThAnAt tu zAstrayoga updishyte||4|| prabhRtisAmarthyA'nullaGghanena / anena tathAvidhasthavirakalpino'pi zAstrayogaH sUcitaH, nijazaktyatikrameNA'nuSThAnapravRttasya zivabhUtyAderbahirbhAvazca / tathAvidhApramattatAyA akhaNDArthArAdhanAprayojakatvamatrAvaseyam / tathAvidhamohA'pagamAt = uccatarasaMyamasthAnAdhyavasAyakaNDakaprApakAt mohanIyakSayopazamavizeSAt paTutarau = anuSThAnagatA'tikramavyatikramAdisUkSmadoSa-pariNatigatakartRtvabhAvAdilakSaNA'tisUkSmadoSA''bhoganipuNau jinapravacanA''stikya-tattvaparicchedau = sArvadika-sArvatrika-sArvajanInatIrthakarAjJA-prajJApanAgocarasampratyayAtmakA'bhyupagama-naizcayikavyAvahArikanavatattvagocarayathAvasthitasaMvedanAtmakanizcayau yogagatazAstraprAdhAnyaprayojakau / ziSTaM spaSTam / atra hyarthataH svazaktyatireka-tannigRhanA'zraddhA-mandazraddhA'jJAna-sandeha-viparyayA'paTusadbodha-vikathAdipramAda-kAlAdyaGgavaikalye prItyanuSThAna-bhaktyanuSThAnAdiparikalitatve vA zAstrayogo vyavacchidyata ityavadheyam / adhyAtmatattvAloke'pi - zraddhAna-bodhau dadhataH prazastau pramAdavarjasya yathA''tmazakti / yo dharmayogo vacanAnusArI sa zAstrayogaH pariveditavyaH / / 6 (a.tattvA.7/6) ityuktam / yathoktaM brahmasiddhAntasamuccaye haribhadrasUribhiH api - zAstrayogaH puna yo yathAzAstraM sa eva hi / kAyAdisaMyamopetaH avyAkSiptasya bhAvataH / / (bra.si.sa.190) 6 iti / / yogadRSTisamuccaye'pi taireva - zAstrayogastviha jJeyo yathAzaktyapramAdinaH / zrAddhasya tIvrabodhena vacasA'vikalastathA / / - (yo.dR. sa.4) ityAveditamiti pUrvoktaM(pR.174) smartavyam / iyaM kArikA lalitavistarAyAmapyuddhRtA / __zAstrayogajighRkSuNA tu sAmAnyataH siddharSigaNidarzitarItyA - prathamameva praSTavyA guravaH, samyaganuSTheyastadupadezaH, vidheyA''hitAgninevAgnestadupacaryA, kartavyaM dharmazAstrapAragamanaM, vimarzanIyastAtparyeNa tadbhAvArthaH, janayitavyastena cetaso'vaSTambhaH, anuzIlanIyA dharmazAstre yathoktAH kriyAH, paryupAsanIyAH santaH, parivarjanIyAH satatamasantaH, rakSaNIyAH svarUpopamayA sarvajantavaH, bhASitavyaM satyaM sarvabhUtahitamaparuSamanatikAle parIkSya vacanaM, na grAhyamaNIyo'pi paradhanamadattaM, vidheyaM sarvAsAmasmaraNamasaGkalpanamaprArthanamanirIkSaNamanabhibhASaNaM ca strINAM, kartavyo bahiraGgAntaraGgasaGgatyAgaH, dhAraNIyaH saMyamopakArI mahAyativeSaH, yApanIyaM navakoTIvizuddhenAhAropadhizayyAdinA''tmazarIraM, vihartavyamaniyatavihAreNa, na dAtavyastandrA-nidrA''lasya-viSAdAdInAmavakAzaH, na mUrchitavyaM mRduspazeSu, na gardhitavyaM svAduraseSu, na mohitavyaM surabhigandheSu, nAdhyupapattavyaM kamanIyarUpeSu, nA'bhikAGkSitavyaM kaladhvAneSu, nodvejitavyaM karkazazabdebhyaH, na jugupsanIyAni bIbhatsarUpANi, na dveSTavyamamanojJaraseSu, na ninditavyA durabhigandhAH, na TIkArya - potAnI zakti chUpAvyA vinA ke zaktinuM ullaMghana karyA vinA vikathAdi pramAdathI rahita evo sAdhaka amuka kakSAno malina moha dUra thavAnA lIdhe atyaMta paTu-kuzaLa evI jinavacanazraddhA ane paTu evA tattvanizcayanuM avalaMbana laIne kAla vagerethI avikala | akhaMDa evuM je vacanAnuSThAna 33. te zastrayoga DevAya che. (18/4) 1. mudritapratau 'tathAtridha...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'paTutamo' ityazuddhaH pAThaH / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1274 * zAstrasya digmAtradarzakatvam * dvAtriMzikA-19/5 zAstreNa darzitopAyaH phalaparyavasAyinA / tadatikrAntaviSayaH sAmarthyAkhyo'tizaktitaH / / 5 / / zAstreNeti / phalaparyavasAyinA = mokSaparyantopadezena' *zAstreNa darzitaH = sAmAnyato jJApita upAyo yasya sa tathA (= darzitopAyaH), sAmAnyataH phalaparyavasAnatvAcchAstrasya dvAramAtrabodhanena vizeSahetudikpradarzakatvAt / garhaNIyamakAntasparzeSu, pratikSaNaM kSAlanIyo vizuddhabhAvanayA''tmA, bhavitavyaM sadA santuSTacittena, samAcaraNIyaM vicitraM tapazcaraNaM, vidhAtavyo'navarataM paJcavidhaH svAdhyAyaH, praNidheyaM paramezvare satatamantaHkaraNaM, vartitavyaM samitiguptiparipUtena mArgeNa, parisoDhavyAH kSutpipAsAdayaH parISahAH, titikSitavyA divyAdhupasargAH, abhyasanIyaM dhI-dhRti-smRtibalA''dhAnaM, yatitavyamasapatnayogeSu (upamitibhavaprapaJcA kathA- prastA.6/pR.134 uttama prati siddhAntoktiH) ityevaM vartitavyam / / 19/4 / / ___ avasarasaGgatiprAptaM sAmarthyayogaM nirUpayati- 'zAstreNe'ti / mokSaparyantopadezena = mokSAtmakacaramaphalaparyavasAnopadezadAyinA zAstreNa sarvajJopadiSTena sAmAnyataH = abhilApyakatipayadharmapuraskArato jJApitaH = Avedita upAyaH = avandhyahetuH yasya sa tathA / na ca kathaM na zAstrasya viziSya tajjJApakatvam? iti zaGkanIyam, sAmAnyataH = sAmAnyadharmamAzritya phalaparyavasAnatvAt = mokSaparyantopadezakatvAt zAstrasya / na caitadapi kutaH ? iti zaGkanIyam, zAstrasya dvAramAtrabodhanena = kevalamabhilApyakatipayadharmAbhimukhasvarUpasaMsUcanadvArA vizeSahetudikpradarzakatvAt = mokSotpAdakAnAM hetuvizeSANAM zAkhAcandranyAyena yoga-kSema-vRddhyAdisambandhinyA diza eva tATasthyena lakSakatvAt mArgadarzakaphalakavat / ayamatrAzayaH - iha dvividhA bhAvA abhilApyA anabhilApyAzca / tatra ye'nabhilApyA te'bhidhAtuM na zakyanta iti na shaastrnibddhaaH| teSAmanantabhAge'bhilApyA bhAvAH / teSAmapi kevalamanantabhAga eva vacanaparyAyatvena zrutagrathitaH, abhilApyabhAvAnAmapyanantatvAd, AyuSaH parimitatvAcca / yathoktaM vizeSAvazyakabhASye bRhatkalpabhASye nizIthabhASye ca - paNNavaNijjA bhAvA aNaMtabhAgo u aNabhilappANaM / paNNavaNijjANaM puNa aNaMtabhAgo suyanibaddho / / 8 (vi.A.bhA.141, bR.ka.964, ni.bhA.4823) iti / tatazca ' vizeSArtha - zaktine chUpAvIne ke zaktinuM atikramaNa karIne ArAdhanA thAya te zAstrayoga na bane. azraddhA ke maMdazraddhA, ajJAna ke maMdajJAnathI je ArAdhanA thAya te paNa zAstrayoga na bane. pramAdI je ArAdhanA kare te paNa zAstrayoga na bane. prIti-bhaktianuSThAnanI paNa zAstrayogamAMthI bAdabAkI thaI jAya che. zaktigopana vagere je yogamAM na hoya te yogane zAstrayoga kahevAya. (194). ja sAmarthyayogane ugADIe ha gAthArtha - phalaparyanta upadeza denAra zAstra vaDe jeno upAya batAvela che tathA zaktinI prabaLatAthI zAstraviSayanuM paNa je atikramaNa karanAra hoya te yoga sAmarthya nAme kahevAya che. (195) TIkArya - mokSa svarUpa phaLa sudhIno upadeza karanAra zAstra vaDe jeno upAya sAmAnyathI jaNAvela che tathA zaktinI prabaLatAnA lIdhe zAstranA viSayane paNa je TapI gayela che te sAmarthya nAmano yoga kahevAya che. sAmarthyayogano upAya mokSazAstra dvArA sAmAnyarUpe batAvAyela che. evuM kahevAnI pAchaLa ...... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti / 1. hastAdarza ....dezena na' ityazuddhaH pAThaH / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paradarzaneSu sAmarthyayogopavarNanam * 1275 atizaktitaH = = zaktiprAbalyAt tadatikrAntaviSayaH zAstrA'tikrAntagocara: sAmarthyAkhyo yoga ucyate / / 5 / / zAstrA'tikrAntaviSayatvamasya samarthayannAha - pratyekamanantaparyAyopetAH samyagdarzanAdayo mokSasya hetuvizeSA na kArtsnyena tatsvarUpamavalambya paramArthato darzayituM zakyante, api tvatisvalpatatsvarUpavizeSamavalambyaiva tatsvarUpayogyatA''khyahetutAvacchedakadharmamavalambyaiva veti dhyeyam / prakRte anirvAcyaM padaM vaktuM na zakyaM taiH surairpi| svAtmaprakAzarUpaM yo ta . 7) iti yogatattvopaniSadvacanaM svAtmaprakAzarUpaM tat nirmalaM zAntaM sarvAtItaM nirAmayam / / - ( yo. zi. 5 ) iti ( tat kiM zAstreNa prakAzyate ? / / - kiM zAstreNa prakAzyate ? / niSkalaM ca yogazikhopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / zaktiprAbalyAt = niSkapaTaM zAstropadarzitadizA sadA yathAzakti pravartanadvArA prApyAd AtmasAmarthyodrekAt zAstrA'tikrAntagocaraH = zAstra - zAstrayogobhayA'gamyA'nubhavamArgaviSayaH sAmarthyAkhyo yoga ucyate / taduktaM yogadRSTisamuccaye zAstrasandarzitopAyastadatikrAntagocaraH / zaktyudrekAd vizeSeNa sAmarthyAkhyo'yamuttamaH / / - (yo. dR.sa. 5 ) iti / iyaM kArikA lalitavistarAyAM kutazciduddhRtatvenopadarzitA zrIharibhadrasUribhirityavadheyam / imAmanusRtya nyAyavijayenApi adhyAtmatattvAloke - zAstrAdupAyAn viduSaH to yaH zAstrA'prasAdhyAnubhavaikagamyaH / utkRSTasAmarthyatayA'bhyudeti sAmarthyayogaM tamudAharanti / / - (a.ta. 7/7) ityuktam / prakRte zAstroktavidhimullaGghya vizeSeNa zubhA''zayAt / sAmarthyayogo'sAveva tIvrA'vAcyaguNodayaH / / - ( bra.si.sa. 191 ) iti brahmasiddhAntasamuccayakArikA'pyanusandheyA / taduktaM jJAnasAre'pi vyApAraH sarvazAstrANAM dikpradarzanameva hi / pAraM tu prApayatyeo'nubhavo bhavavAridheH / / - (jJA.sA. 26 / 2 ) / prakRtayogatritayasvarUpaM syAdvAdakalpalatAyAM yogAcAryamatAnurodhe punaricchA-zAstra- sAmarthyayogA iSyante / tatra jJAtA''gamasyA'pi pramAdinaH kAlAdivaikalyena caityavandanAdyanuSThAnamicchAprAdhAnyAdicchAyogaH / yathAzakti tIvra zraddhayA kAlAdyavaikalyena tadanuSThAnaM ca yathAzAstramAcArAt zAstrayogaH / zAstradarzitopAye zAstradarzitadizA'dhikataravIryamullAsayato mArgAnusAriprakRSToharUpasvasaMvedanena jAtA'dhikavivekasyA'nuSThAnaM sAmarthyayogaH - (syA. ka. 9/27 ) ityevmaaveditm| sItopaniSadi api - icchA-jJAna-kriyAzaktitrayaM yadbhAvasAdhanam / tadbrahmasattAsAmAnyaM sItAtattvamupAsmahe / / - (sIto.1) ityevaM zuddhabrahmasvarUpasAdhanarUpeNa icchA - zAstra-sAmarthyayogAnAmevollekho vartata ityavadheyaM svaparatantrA'nvayakAmaiH / / 19/5 / / Azaya e rahelo che ke sAmAnyathI zAstra phaLaparyantano upadeza Ape che ane te phaLanI prAptino viziSTa hetu meLavavAnI dizAnuM sUcana, avAntara hetu dekhADavA dvArA zAstra kare che. (19/5) vizeSArtha :- mokSazAsra mokSanuM, mokSanA viziSTa hetunuM, avAntara hetunuM digdarzana kare che. mokSazAstranA dizAsUcana mujaba puruSArtha karatAM-karatAM jyAre AtmAnuM sAmarthya prabaLapaNe uchaLe ane zAstrokta viSayane paNa kUdIne AtmA svayaMbhU akhUTa pracaMDa sAmarthyathI mokSamArge AgaLa vadhe temAM AtmAnuM sAmarthya pradhAna hovAthI te sAmarthyayoga kahevAya che. (19/5) 'sAmarthyayogano viSaya zAstrane oLaMgI gayela che' AvuM je jaNAvyuM tenuM samarthana karatAM graMthakArazrI jaNAve che ke Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1276 * sarvasiddhihetUnAM zAstragocaratvA'sambhavaH . dvAtriMzikA-19/6 zAstrAdeva na budhyante sarvathA siddhihetavaH / anyathA zravaNAdeva sarvajJatvaM prasajyate / / 6 / / zAstrAditi / siddhihetavaH sarve sarvathA = sarvaiH prakAraiH zAstrAdeva na budhyante / anyathA = zAstrAdeva sarvasiddhihetUnAM bodhe sarvajJatvaM prasajyate zravaNAdeva, sarvasiddhihetujJAne sArvajJyasiddhyupadhAyakotkRSTahetujJAnasyApyAvazyakatvAt, tadupalambhA''khyasvarUpA''caraNarUpacAritrasyA'pi vilambA' sarvasiddhihetujJAne = mokSatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchinnavRttayo yAH svarUpayogyatA-phalopadhAyakatA-sahakAriyogyatA-samucitayogyatopAdAnatva-nimittatvA'ntaraGgatva-bahiraGgatvautsargikatvA''pavAdikatva-savyApAratva-nirvyApAratva-naizcayikatva-vyAvahArikatva-sApekSatva-nirapekSatva-samanantaratva-dvAratvakArakatvAdyAkhyA'khilahetutAstadavacchedakAvacchinnaprakAratAkAvabodhe prAmANike sati sArvabhyasiddhyupadhAyakotkRSTahetujJAnasyA'pi = svA'vyavahitottarakSaNAvacchedena kaivalyaniSpattikArakA ye kASThAprAptakAraNatA''liGgitAstadavabodhasyA'pi AvazyakatvAt = avazyaktRptatvAt, pramANasiddhatvAt, pramANasiddhAvazyambhAvAditi yAvat / nanu jJAnAdeva na kevalAnmuktiH, kriyAyA api tatkAraNatvAt / taduktaM kriyAvAdibhiH - kriyaiva phaladA puMsAM, na jJAnaM phaladaM matam / yataH strI-bhakSya-bhogajJo na jJAnAt sukhito bhavet / / - (nayopadeza129) iti / vastuto jJAna-cAritrayorubhayoreva sammIlitayoH tatkAraNatvam / tatazca sArvaiyasiddhyupadhAyakotkRSTahetujJAne satyapi cAritravirahAnna sarvajJatvaprasaGga iti cet? maivam, zAstrAdeva sarvathaiva sarvasiddhihetujJAne kaivalyaniSpattyupadhAyakotkRSTahetujJAne ca sati tadupalambhAkhyasvarUpA''caraNarUpacAritrasyA'pi = kaivalyasiddhyupadhAyakotkRSTahetusaMvedanAbhidhAnasvarUparamaNatAtmakasya naizcayikasya samyakcAritrasyApi vilambA'bhAvAt = kAlakSepA'sambhavAt, apizabdena tatsampratyayAkhyazraddhArUpasamyagdarzanamAkSiptam / ayamatrAzayaH- kaivalyaphalopadhAyakotkRSTaheto ye'dhyavasAyavizeSAH teSAM sarveSAmeva zRGgagrAhikayopalambhaH zAstrAdevA'bhyupagamyeta tadA so'parokSasaMvedanAtmaka eva syAt, tessaamdhyvsaayaanaamaatmvedytvaat| tadeva tu svarUpA''caraNAtmakamutkRSTaM naizcayikaM cAritram / tadA sa hyAtmajJAnI nijanirvikalpasahaja-dhruvapUrNa-zuddha-cidAnandasvarUpa eva ramate, taditaranirapekSatvAt / itthaM cAritravilambasyA'siddhatvAttadA sarvajJatvaniSpattiprasaktiravyAhataprasaraiva / gAthArtha - mokSanA hetuo zAsathI ja sarvathA jaNAtA nathI. bAkI to zAstrane sAMbhaLavA mAtrathI sarvaza5j mAvI ya. (18/6) ja mokSopAya sarvathA zAstragamya nathI TIkArya - tamAma mokSahetuo sarvathA = ekAMte = sarva prakAre zAstrathI ja jaNAtA nathI. mokSanA tamAma hetunuM zAstrathI ja bhAna thaI jAya to badhAne zAstrazravaNamAtrathI sarvajJapaNuM prApta thaI javAnI samasyA UbhI thAya. kAraNa ke mokSanA badhA ja hetuonuM zAstrazravaNathI ja jJAna thaI jAya to (1) zAstrazravaNathI kevalajJAnane avazya anantara (= bIjA ja) samaye utpanna kare tevA utkRSTa hetunuM jJAna paNa thavuM Avazyaka che. (2) vaLI, mokSaAkSepaka utkRSTa hetunuM jJAna = saMvedana karavA rUpa svarUpadamaNanAtmaka cAritranI prAptimAM paNa koI vilaMba thavAnI saMbhAvanA nathI. tathA (3) mokSanA tamAma upAyanuM jJAna Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAmarthyayogasya zAstrAtikrAntagocaratA * 1277 bhAvAt, sarvasiddhyupAyajJAnasya sArvazyavyApyatvAcca / tadidamuktaM- "siddhyAkhyapadasamprAptihetubhedA na tattvataH / zAstrAdevAvagamyante sarvathaiveha yogibhiH / / sarvathA ttpricchedaatsaakssaatkaaritvyogtH| tatsarvajJatvasaMsiddhestadA siddhipadA''ptitaH / / " (yo.dR.sa. 6-7) / / 6 / / prakRta eva hetvantaramAha- sarvasiddhyupAyajJAnasya vyAvarNitasvarUpasya sArvaiyavyApyatvAcca = sarvajJatvaniSThavyApakatAnirUpitavyAptizAlitvAcca / na hyasarvajJasya sarveSAM siddhihetUnAM sarvathaiva jJAnaM sambhavati, sambhave vA'sarvajJatvavyAghAtA''patteH, muktiprasaGgAcca / atra kArikAyugalena yogadRSTisamuccayasaMvAdamAha- 'siddhyAkhyeti 'sarvatheti ca / zrIharibhadrasUrikRtA tadvyAkhyaivam - siddhayAkhyapadasamprAptihetubhedAH = mokSA'bhidhAnapadasamprAptikAraNavizeSAH samyagdarzanAdayaH, "kim ?' ityAha na tattvataH = na tattvabhAvena paramArthataH shaastraadevaa'vgmynte| na caivamapi zAstravaiyarthyamityAha- sarvathaiveha yogibhiH iti sarvaireva prakAraiH iha loke sAdhubhiH, anantabhedatvAtteSAmiti (yo.dR.sa.6 vRtti)| sarvathA tatparicchede zAstrAdevA'bhyupagamyamAne doSamAha- sarvathA = sarvaiH prakAraiH akSepaphalasAdhakatvAdibhiH tatparicchedAt = zAstrAdeva siddhayAkhyapadasamprAptihetubhedaparicchedAt, "kim ?' ityAha sAkSAtkAritvayogataH = kevaleneva sAkSAtkAritvena yogAt kAraNAt tatsarvajJatvasaMsiddheH = zrotRyogisarvajJatvasaMsiddheH, adhikRtabhedAnAmanena sarvathA paricchedayogAt / tatazca tadA = zravaNakAla eva siddhipadA''ptitaH = muktipadA''pteH, ayogikevalitvasyA'pi zAstrAdeva sadbhAvA'vagatiprasaGgAditi - (yo.dR.sa. 7 vRtti) / etAvatA sAmarthyayogasya zAstrAtItagocaratvaM samarthitam / yathoktaM syAdvAdakalpalatAyAmapi - na hi zAstrAdeva mokSopAyaH kAtsnyenAvagamyate, tIvraruceH zravaNamAtrAdeva mokSopAyalAbhe yogAbhyAsavaiyarthyaprasaGgAt; upAyavizeSalAbhArthameva tatparizIlanasya saprayojanatvAt / na cAyamajJAto labhyate / na ca pratyAtma zRGgagrAhikayA tadbodhanAya zAstraM vyApriyate / na caivamatra zAstra-vaiyarthyam, digdarzakatvAt / iti siddhamasya zAstrA'tikrAntaviSayatvam + (syA.ka.la.9/27, pR.131) iti / / 19/6 / / sarvajJapaNAnuM vyApya che. tethI "zAstra dvArA tamAma mokSahetanuM samyagu jJAna jene thaI jAya tene sarvajJatA prApta thayela che' evuM mAnavAnI samasyA aparihArya banaze. tethI ja yogadaSTisamuccaya graMthamAM zrIharibhadrasUrIzvarajI mahArAjAe jaNAvela che ke mokSa nAmanA padanI prAptinA hetunA tamAma prakAro yogI puruSo dvArA paramArthathI kevaLa zAstranA nimitte ja sarvathA jaNAtA nathI. kAraNa ke sarvathA teno zAstra dvArA nirNaya thaI javAthI teno sAkSAtkAra thavAnA yoge zAstrane sAMbhaLanArA yogI puruSone vaNAnanI siddhi tha ze. sane tyAre 4 bho154nI A 25 ze. 6 (18/6) vizeSArtha - mokSe javAnA amuka upAyo lAMbA che, amuka upAyo TUMkA che, amuka upAyo to ati TUMkA che. mokSe jatAM pahelAM ane kevaLajJAnanI prAptinI pUrva kSaNe je kAraNa hAjara hoya tenuM jJAna paNa jo mAtra zAstrazravaNathI ja thaI jatuM hoya to zAstra zravaNa karavAthI ja tenuM jJAna thaI javAthI 1. mudritapratau ..prApterhetu...' iti pATho'zuddhaH / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSapakazreNipravRtteH svAnubhavaikavedyatA dvAtriMzikA - 19/7 'prAtibhajJAnagamyastatsAmarthyAkhyo'yamiSyate / aruNodayakalpaM hi prAcyaM tatkevalA'rkataH / / 7 / / 'prAtibheti / tat = tasmAt prAtibhajJAnagamyo'yaM sAmarthyAkhyo yoga iSyate / sArvajJyahetuH khalvayaM mArgAnusAriprakRSTohasyaiva viSayo na tu vAcAM, kSapakazreNigatasya dharmavyApArasya svAnubhavamAtravedyatvAditi bhAvaH / 1278 = = nanvevamayaM zAstreNA'gamyaH tarhi kena gamyaH ? ityAzaGkAyAM granthakRdAha- 'prAtibheti / tasmAt zAstreNa sarvasiddhihetujJAnA'sambhavAt prakArAntarasya cA'sambhavAt ayaM sAmarthyAkhyo yogaH prAtibhajJAnagamya iSyate / taduktaM adhyAtmatattvAloke na siddhisampAdanahetubhedAH sarve'pi zAstrAdupalabhyabodhAH / tatprAtibhajJAnagataH sa yoga ityevamAhurmunayo'bhirUpAH / / - (a.ta. 7/8 ) iti / sArvajJyahetuH akSepeNa kaivalyasAdhakaH khalu ayaM = avandhyaH sAmarthyayogaH mArgAnusAriprakRSTohasyaiva svabhUmiko citA''sannatamamuktipathA'nuyAyikASThAprAptohA''khyasya prAtibhajJAnasyaiva viSayo, na tu vAcAM vaizvaryAdigiraam / atra hetumAha- kSapakazreNigatasya sAmarthyayogatvenA'bhimatasya dharmavyApArasya nirupAdhikazuddhacaitanyasvarUpA'nuyAyiprayogasya kartRtva-bhoktRtvabhAvavinirmuktasya svAnubhavamAtravedyatvAt = sklpryaayokevalajJAna ane mokSa maLI jaze. je adhyavasAya kevalajJAnanI ane mokSanI pUrvakSaNe hoya tene sarvathA (= pratyakSasvarUpe paNa) jANI levAthI te adhyavasAyano anubhava thaI ja jAya. cAritra paNa tathAvidha svarUparamaNatAtmaka adhyavasAya vizeSa svarUpa ja che. pratyakSathI teno sAkSAtkAra thatAM tenI prAptimAM koI vilaMba na thavAthI kevalajJAna ane mokSa tarata ja thaI jAya. = = vaLI, mokSanA tamAma upAya zAstrathI sarvathA jaNAya to te vyakti sarvajJa ja banI jAya. kAraNa ke mokSanA tamAma upAyanuM sarvathA jJAna jyAM hoya tyAM kevaLajJAna hoya. AvI vyApti siddhAnta niyama che. paraMtu AvuM hotuM nathI. mATe zAstra dvArA mokSanA tamAma upAyono sarvathA bodha thaI jAya che- evuM mAnI na zakAya. matalaba ke zAstra mokSanA tamAma upAyono sarvathA bodha na karAve paNa mokSanA hetunuM digdarzana mAtra kare - evuM nakkI thAya che. tethI zAstrAnusAre pravRtti karatAM-karatAM zAstroe batAvela upAyone oLaMgIne-pasAra karIne, zAstramAM na batAvela upAyane AtmasAmarthyanA prabhAve pamAya tevuM hovuM joIe-ema siddha thAya che. te yoganuM nAma zAstrakAroe ja sAmarthyayoga rAkhela che. mATe zAstrayoga ane kevaLajJAnanI vacce khUTatI kaDI svarUpa sAmarthyayoga pramANasiddha-tarkasiddha sAbita thAya che. (19/6) sAmarthyayoga prAtibhajJAnagamya che. * = = = gAthArtha :- tethI A sAmarthyayoga prAtibhajJAnagamya manAya che. te prAtibhajJAna kharekhara kevalajJAnarUpI sUryanA AgamanapUrve thanAra aruNodayasamAna che. (19/7) TIkArtha :- tethI A sAmarthyayoga prAtibhajJAnagamya manAya che. kahevAno Azaya e che ke vAstavamAM sarvajJapaNAnI prAptino amogha hetu evo A sAmarthyayoga mokSamArgAnusArI prakRSTa uhApohano ja viSaya che, paraMtu vANIno viSaya nathI. AnuM kAraNa e che ke kSapakazreNigata dharmapravRtti mAtra svAnubhavathI ja vedya che. chu. hastAvarzI 'pratima...' tyazuddha: pATha: | 2. hastAvaze 'tiita' tyazuddha: pA:| rU. hastAvaze prakRte 'raSyate' kRti pATho vartate / paraM mUlazlokAnusAreNAtra 'iSyate' iti pAThaH samyak / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAnayogamImAMsA * 1279 nanu prAtibhamapi zrutajJAnameva, anyathA SaSThajJAnaprasaGgAttathA ca kathaM zAstrA'tikrAntaviSayatvamasyetyata Aha- tat = prAtibhaM hi kevalA'rkataH = kevalajJAnabhAnumAlinaH prAcyaM = pUrvakAlInaM aruNodayakalpam / / 7 / / etadeva bhAvayatirAtrerdinAdapi pRthagyathA no vA'ruNodayaH / zrutAcca kevalajJAnAttathedamapi bhAvyatAm / / 8 / / dAsInazuddhasvAtmadravyagocarA'parokSAnubhUtimAtrasaMvedyatvAt / taduktaM yogadRSTisamuccaye - prAtibhajJAnasaGgataH sAmarthyayogo'vAcyo'sti sarvajJatvAdisAdhanam + (yo.dR.sa.8) iti / nanu sAmarthyayogagamakaM prAtibhamapi zrutajJAnameva, anyathA = tasya tatrA'nantarbhAve SaSThajJAnaprasaGgAt / tatazca - nANaM paMcavihaM pannattaM / taM jahA- AbhinibohiyanANaM, suyanANaM, ohinANaM, maNapajjavanANaM, kevalanANaM 8 (naM.sU.7) iti nandisUtrapradarzitajJAnavibhAgavyAghAtaprasaGgaH syAt, nyUnatvadoSAt / na caitadiSTam / na caitat kevalajJAnaM, tasya prAtibhagamyasAmarthyayogakAryatvAt / ataH tasya zrutAntarbhAvaH kAryaH / tathA ca = sAmarthyayogagamakasya prAtibhasya zrutA'ntaHpAtitve ca kathaM zAstrA'tikrAntaviSayatvaM = zAstrA'gamyaviSayakatvaM asya = sAmarthyayogasya syAt ? ityata Aha- prAtibhaM hi jJAnayogA'parAbhidhAnaM kevalajJAnabhAnumAlinaH pUrvakAlInaM = itarakAraNA'pekSayA AsannatamapUrvakAlikaM aruNodayakalpaM kaivalyamanutpAdya noparamati, zrutajJAnaM tvekamapi padaM nA'nuvartate / taduktaM adhyAtmopaniSadi - padamAtraM hi nA'nveti zAstraM digdarzanottaram / jJAnayogo muneH pArthamAkaivalyaM na muJcati / / - (a.upa. 2/3) iti / ata eva tasyA'moghatvamucyate / etena - prAtibhaM jAyate jJAnamavisaMvAdi tAttvikam - (bra.si.sa.380) iti brahmasiddhAntasamuccayavacanamapi vyAkhyAtaM draSTavyam / / 19/7 / / yogadRSTisamuccayavRttyanusAreNa etadeva = prAtibhasyA'ruNodayakalpatvameva bhAvayati- 'rAtre riti / yathA = yena prakAreNa aruNodayo rAtrerdinAdapi vA sarvathA na pRthag no vA sarvathA'pRthag / na punaH ha prAtijajJAnasvarUpa vize mImAMsA che nanu. - mI me prazna thAya cha : 'pratimAna zAstrota. pAMya namAMtha. , zAna cha ?' A praznanA pratyuttaramAM tene zrutajJAnasvarUpa ja mAnavuM vadhAre ucita che- evuM jaNAya che. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM na Ave to pratibhajJAna mati-zruta-avadhi-mana:paryava-kevalajJAnathI bhinna chaThTha jJAna mAnavAnI samasyA sarjAze. AthI prAtijajJAnane zrutajJAnarUpe mAnavuM jo jarUrI ja hoya to prAtijajJAnagaNya sAmarthyayoga vAstavamAM zrutajJAnagamya = zAstraviSaya ja che-evuM siddha thAya che. to sAmarthyayogano viSaya zAstrAtIta che - evuM kaI rIte kahI zakAya ? 9 AvI koI vyaktinI zaMkAnuM nirAkaraNa karavA mATe graMthakArazrI kahe che ke prAtijajJAna kevalajJAnasvarUpa sUryanA Agamana pUrve thanAra aruNodaya samAna che. (14/7) A ja vAtanuM samarthana karatAM graMthakArazrI kahe che ke gAthArtha :- jema aruNodaya rAta ke divasathI judo nathI tema pratibhAna paNa zrutajJAnathI ke uksAnathI. sarvathA zuTuM nathI - mA prabhArI viyA2j. (18/8) 1. hastAdarza 'kelA...' iti truTitaH pAThaH / 2. hastAdarza 'tathedamiti...' iti pAThaH / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1280 * prAtibhasya prasiddhajJAnasamAvezavimarzaH * dvAtriMzikA-19/8 rAtreriti / yathA'ruNodayo rAtrerdinAdapi pRthag no vA'pRthagityarthaH / na punaratraikarUpyaM vivecayituM zakyate, pUrvAparatvA'vizeSeNobhayabhAgasambhavAt / zrutAt kevalajJAnAcca tathedamapi prAtibhaM jJAnaM bhAvyatAM, tatkAla eva tathAvidhakSayopazamabhAvinastasya zrutatvena tattvato'saMvyavahAryatayA zrutAd azeSadravyaparyAyA'viSayatvena kSAyopazamikatvena ca kevalajJAnAdvibhinnatvAt / kevalazrutapUrvA= naiva atra = aruNodaye aikarUpyaM = sarvathA rAtri-dinA'nyataraikamAtrasvarUpatvaM vivecayituM = tadanyavivekena nirUpayituM zakyate / na cA'rkA'nudayenA'ruNodayasya rAtrAvantarbhAvasambhava iti vaktavyam, tathApi 'nAdhunA dina' iti vivekasyA'zakyatvAt / etena prakAzasattvAd divA'ntarbhAva ityapi parAstam, tathApyarkA'bhAvena 'nedAnIM nizeti vyavahAravivekasya durupapAdatvAt / na ca dinapUrvabhAgarUpatvenA'sya dine evAntarbhAvasambhava iti vAcyam, evaM sati rAtripazcimabhAgarUpatvena rAtrAvantarbhAvasyA'napalapanIyatvApatteH, pUrvAparatvAvizeSeNa = dinapUrvarUpatA-nizAntyarUpatayostulyatayA ubhayabhAgasambhavAt = rAtriMdivobhayAM'zasambhavAt / na cA'ruNodayasya divasapUrvakAlInatayA divasAMzataiva satIti vaktuM zakyate, vinigamakaviraheNa nizottarakAlInatayA rAtryaMzarUpataiva satI tatretyasyA'pi pratyAkhyAtumazakyatvAt / na hi dinapUrvarUpatAyAmasti nizAntyarUpatAyAH sakAzAt kazcid vizeSo yenA'ruNodaye dinAMzarUpataiva prAmANikIti vaktuM paaryte| ata evA'ruNodayo na sarvathA rAtri-divA'tirikto, na vA sarvathaiva tayoreka eva / tathA = tenaiva prakAreNa prAtibhamapi jJAnaM zrutAt kevalajJAnAcca na sarvathA pRthak na vA sarvathaivA'pRthagiti vidvadbhiH bhAvyatAm / tathAhi- tatkAla eva = kSapakazreNiprArambhakAla eva tathAvidhakSayopazamabhAvinaH = tathAvidhazAstrA'bhyAsamantareNA'pi ulbaNakSayopazamavizeSajanitasya tasya = prAtibhajJAnasya zrutatvena tattvataH = paramArthataH asaMvyavahAryatayA = sArvalaukikasvArasikavyavahArA'narhatayA zrutAd vibhinatvAt = apRthagbhAvavirahAt / na ca tarhi kevalajJAnameva tadastu iti vAcyam, azeSadravya-paryAyA'viSayatvena = kRtsnadravya-guNa-paryAyA'navagAhitayA kSAyopazamikatvena = kSayopazamavizeSajanyatvena ca tasya kevalajJAnAt vibhinnatvAt = apRthagbhAvavirahAt / na caivaM SaSThajJAnaprasaGgaH prAgukto'nivAritaprasara eva syAditi zaGkanIyam, kevala-zrutapUrvA'parakoTivyavasthitatvena = kevalajJAnapUrvakoTau zrutajJAnA'ntyakoTau TIkArtha:- jema aruNodaya rAtrithI ke divasathI paNa sarvathA bhinna nathI ke sarvathA abhinna nathI. kharekhara aruNodayamAM phakta rAtarUpatA kAMI divasAtmakatAthI judI pADI zakAtI nathI ke aruNodayagata divasAtmakatA kAMI rAtarUpatAthI judI karIne dekhADI zakAtI nathI. kAraNa ke divasanI pUrvamAM hovAthI jema aruNodayamAM divasano aMza saMbhave che tema rAtrinA aMte aruNodaya thavAnA kAraNe temAM rAtrino bhAga paNa saMbhave che. divasa pUrvatA ke rAtrinI uttarakAlInatA-A be guNadharmomAM koI evo pharaka nathI ke aruNodayane eka svarUpa mAnI zakAya ane bIjA svarUpe mAnI na zakAya-A bAbatamAM vicAraNA karavI. kSapakazreNinA samaye ja tathAvidha kSayopazama pragaTavAthI utpanna thanAra pratibhajJAna paramArthathI zrutajJAna tarIke vyavahAra karavA lAyaka nathI. tethI te zrutajJAnathI bhinna che. te ja rIte tamAma dravya-paryAyane potAno viSaya na banAvavAnA kAraNe tathA kSAyopathamika hovAnA kAraNe te prAtijajJAna kevalajJAnathI bhinna che. tema chatAM Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAtibhasya matijJAnAntarbhAvasamarthanam * parakoTivyavasthitatvena taddhetu-kAryatayA ca tAbhyAmabhinnatvAt ||8|| RtambharAdibhiH zabdairvAcyametatparairapi / iSyate gamakatvaM cA'muSya vyAso'pi yajjagau / / 9 / / cA'vasthitatvena taddhetukAryatayA ca = kevalajJAnahetutayA zrutajJAnakAryatayA ca prAtibhajJAnasya tAbhyAM kevalazrutajJAnAbhyAM abhinnatvAt sarvathA pRthagbhAvavirahAt / taduktaM lalitavistarAyAM caturjJAnaprakarSottarakAlabhAvi kevalajJAnAdadhaH tadudaye savitrAlokakalpamiti na matyAdipaJcakA'tirekeNA'sya zra vaNam / asti caitad, adhikRtA'vasthopapatteriti / etadvizeSa eva prAtibham - (la.vi. 16) iti / idaJca prAtibhajJAnaM kSapaka zreNigatasya dhyAnAntarikAyAM vartamAnasya kevalajJAnotpattipUrvakSaNe kASThAprAptaprakarSazAli bhavati / anubhavajJAnaM jJAnayoga ityAdayaH svadarzane tatparyAyAH smRtAH / yattu prakRtagranthakRtaiva jJAnasAre sandhyeva dina-rAtribhyAM kevala zrutayoH pRthak / budhairanubhavo dRSTaH kevalA'rkAruNodayaH / - ( jJA. sA. 26 / 1 ) ityevamuktyA tasya tAbhyAM pArthakyamAveditaM tattu bhedanayArpaNayA draSTavyam / etena yogaMjA'dRSTajanitaH sa tu prAtibhasaMjJitaH / sandhyeva dina-rAtribhyAM kevalazrutayoH pRthak / / - ( a. upa. 2 / 2 ) iti adhyAtmopaniSadvacanamapi samAhitaM veditavyam / nanu mAstu prAtibhasya zrutajJAnatvaM kevalajJAnatvaM vA tathApi matijJAnavizeSatvaM tu syAdeva, matijJAnasyA'bhilApyA'nabhilApyobhayavidhabhAvaviSayakatvAt, tathAvidhazrutA'bhyAsavikalAnAmapi mASatuSAdInAM tatkAla eva tathAvidhakSayopazamavizeSopahitasya zrutagranthAnusaraNazUnyasya prAtibhasyopalambhAcca / itthameva jJAnapaJcakavibhAgasya nandisUtrAdidarzitasyA'skhaladvRttyopapatteriti cet ? satyam, niruktarItyA'bhedanayArpaNayA tasya mativizeSarUpatA'smAkamabhimataiva / idamevAbhipretya vyutpattyarthapuraskAreNa prakRtagranthakRtaiva SoDazakavRttau pratibhaiva prAtibham, adRSTArthaviSayo matijJAnavizeSaH - ( SoDa. 15 / 6 vR.) ityuktam / etena pratibhA upadezAdinairapekSyeNa sUkSmAdInAM mAnasaM yathArthajJAnam, tatsAmarthyaM = prAtibham - ( yo. vA. 1 / 36 ) iti yogavArtikakRto vijJAnabhikSorvacanamapi vyAkhyAtam / ihA'pi pUrvaM 'ayaM mArgAnusAriprakRSTohasyaiva viSayaH na tu vAcAmi tvevaM ( dvA. dvA. 19/7, pR. 1278) prAtibhajJAnagamyasAmarthyayogasya mArgAnusAriprakRSTohagamyapratipAdanena prAtibhasya mativizeSarUpataiva darzitA / na caivaM satyatra tasya matikevalAbhyAmeva pRthaktvA'pRthaktvamImAMsA kartuM yujyate, na tu zruta- kevalAbhyAm, aprasaktatvAditi zaGkanIyam, kSapakazreNau sarveSAM caturdazapUrvazrutakSayopazamotpAdA''dezApekSayA prAtibhasya zrutAtpRthaktvA'pRthaktvamImAMsAyA api nyAyyatvAt, - akkharalaMbheNa samA UNahiyA hoMti maivisesehiM / te vi ya maIvisese suyanANabbhaMtare jANa / / - (vi.A.bhA. 143, ni. bhA. 4825) iti pUrvoktavizeSAvazyakabhASya-nizIthabhASyadarzitadizA zrutakevaliSaTsthAnapatitatvaprayojakamativizeSANAmiva kSapakazreNigatasya prAtibhasya liGga-zabdAdinirapekSasya mativizeSatve'pi prakRSTazAstrayogottaralabhyatayA zrutajJAnapraviSTatvasambhavAccetyasmAkamAbhAti / / 19/8 / / paNa zrutajJAnanI uttarakoTimAM ane kevalajJAnanI pUrvakoTimAM = pUrvakALamAM rahela hovAnA kAraNe tema ja kevalajJAnanuM kAraNa ane zrutajJAnanuM kArya hovAthI prAtibhajJAna zruta-kevalathI abhinna che. (19/8) prAtibhajJAna = RtaMbharA gAthArtha :- A prAtibhajJAna anya darzanIo vaDe paNa RtaMbharA vagere zabdo dvArA kahevAya che. = 1281 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1282 * tArakajJAnanirUpaNam . dvAtriMzikA-19/9 RtambharAdibhiriti / etat = prakRtaM prAtibhajJAnaM parairapi pAtaJjalAdibhiH RtambharAdibhiH zabdairvAcyamiSyate / AdinA tArakAdizabdagrahaH / gamakatvaM = sAmarthyayogajJApakatvaM cA'muSya prAtibhasyaiva paryAyAnAha- 'Rtambhare'ti / RtaM = satyaM bibharti yA sA prajJA RtambharetyabhidhIyate pAtaJjalaiH / sA ca vakSyate agre yogAvatAradvAtriMzikAyAm (dvA.dvA.20/12 pR.1344) / iyamRtambharA samAdhiprajJA sAmarthyayogajanyA / taduktaM prakRtagranthakRtaiva yogasUtravivaraNe - 'sandhyeva dina-rAtribhyAM kevalAcca zrutAtpRthak / budhairanubhavo dRSTaH kevalArkAruNodayaH / / ' ityasmaduktalakSaNalakSitA'nubhavA'paranAmadheyA zAstroktAyAM dizi tadatikrAntamatIndriyaM vizeSamavalambamAnA tattvato dvitIyA'pUrvakaraNabhAvisAmarthyayogaprabhaveyaM samAdhiprajJA iti yuktaH panthAH (yo.sU. 1/48 vivaraNa) iti / taduktaM adhyAtmatattvAloke'pi - tatprAtibhaM kevalabodhabhAnoH prAgvRttikaM syAdaruNodayA''bham / RtambharA tAraka evamAdinAmAni tasminnapare vadanti / / - (a.ta. 7/9) / tArakAdizabdagrahaH iti / saMsArataraNopAyatvAttArakam / taduktaM vAcaspatimizreNa tattvavaizAradyAM - pratibhA = UhaH, tadbhavaM = prAtibham / prasaGkhyAnahetusaMyamavato hi tatprakarSe prasaGkhyAnodayapUrvaliGgaM yadUhajaM tena sarvaM vijAnAti yogI / tacca prasaGkhyAna(=vivekakhyAti)sannidhApanena saMsArAttArayatIti tArakam (ta.vai.3/33) iti / vyAsenA'pi pAtaJjalayogasUtrabhASye - prAtibhaM nAma tArakaM / tad vivekajasya (sArvaiyarUpasya) jJAnasya pUrvarUpam, yathodaye prabhA bhAskarasya 6 (pA.bhA. 3 33) ityuktam / - nimittAnapekSaM manomAtrajanyamavisaMvAdakaM drAgutpadyamAnaM jJAnaM = pratibhA, tasyAM saMyame kriyamANe prAtibhaM vivakakhyAteH pUrvabhAvi tArakaM jJAnamudeti yathA- udeSyati savitari pUrvaM prabhA prAdurbhavati tadvadvivekakhyAteH pUrvaM tArakaM sarvaviSayajJAnamutpadyate (rA.mA.1/33) - iti rAjamArtaNDe bhojaH / sUryodayasUcakA'ruNodayaprabhayA yathA lokaH sarvaM svaviSayaM pazyati tathA sArvajJyodayasUcakaprAtibhajJAnAt sarvaM svaviSayAhaM yogI vijAnAtIti bhAvaH / adhikaM bubhutsubhiH - tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaJceti vivekajaM jJAnam + (yo.sU. 354) iti yogasUtrasya bhASya-vArtika-saptavidhavRttyAdikamavalokanIyam / kiJciccehApi yogamAhAtmyadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.26/21-bhAga-6 pR.1827) vakSyAmaH / vastutaH prAtibhajJAnakAryabhUtaiva RtambharA prajJA prakRtagranthakRtAmabhipretA / idamevA'bhipretya syAdvAdakalpalatAyAM prakRtagranthakRtaiva - RtambharA ca kevalajJAnam 6 (syA.ka.la.1/21 pR.83) ityuktam / prAtibhajJAnasthAnIyastu pAtaJjalAnAM prajJA''loko'bhipretaH / idamevAbhipretya syAdvAdakalpalatAyAM - prajJAlokazca kevalajJAnAdadhaH sacitrA''lokakalpaH caturjJAnaprakarSottarakAlabhAvI prAtibhA'paranAmA jJAnavizeSaH -- (syA.ka.la.1/21-pR.83) ityuktamityavadheyam / pratibhajJAna sAmarthyayoganuM jJApaka che. kAraNa ke vyAsa vaDe paNa kahevAyela che ke A vAta 10mI gAthAmAM jatAvAmAM mAvaze.) (18/8) TIkArtha:- prastuta prAtijajJAna to RtaMbharA Adi zabdo dvArA kahI zakAya tevuM pAtaMjala vagere anya darzanIone paNa mAnya che. mULa gAthAmAM rahelA "Adi' zabdathI tAraka vagere zabdano paNa svIkAra karI levo. prAtibhajJAna (= RtaMbharA ke tArakajJAna) sAmarthyayoganuM jJApaka che - evuM anya darzanIo vaDe IcchAya Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prajJAsaMskaraNavicAraH . 1283 prAti-bhasya parairiSyate / yad = yasmAd vyAso'pi jagau / / 9 / / AgamenA'numAnena yogA(dhyAnA)bhyAsarasena ca / tridhA prakalpayan prajJAM labhate yogamuttamam / / 10 // Agameneti / Agamena = zAstreNa, anumAnena = liGgAlliGgijJAnarUpeNa, dhyAnA'bhyAsasya rasaH = zrutAnumAnaprajJAvilakSaNaRtambharA''khyo vizeSaviSayastena (=dhyAnAbhyAsarasena) ca tridhA prAk (dvA.dvA.19/7,pR.1278) prAtibhajJAnagamyaH sAmarthyayoga uktaH / tamuddizyAha- sAmarthyayogajJApakatvaM ca prAtibhasya paraiH = pAtaJjalAdibhiH api iSyate / tatazca prAtibhajJAnaM gamakaM sAmarthyayogazca gamya iti tayoH gamya-gamakabhAvo jJApya-jJApakabhAvA'parAbhidhAnaH sidhyati, na tu janya-janakabhAva iti phalitam / zrutAdagamyatve'pi prAtibhajJAnagamyatayA sAmarthyayogasya na kevalajJAnapUrvamajJeyatvApattiH na vA'jJeyopAyajJApakatayA''ptasyA'nAptatA''pattiriti yAvat tAtparyamunneyamatra / ___vyAso'pi / prakRte zrIharibhadrasUrimatena 'pataJjalirapi' (yo.dR.sa. 100) iti yujyate yogadRSTisamuccayavRttyanusAreNa / vastutaH 'vyAso'pI'ti prakRte naiva saGgacchate, vyAsenApi yogasUtrabhASye anupadameva vakSyamANazlokasyA'nyagranthoddhRtatayoktatvAt / / 19/9 / / 'Agamene'ti / iyaM kArikA brahmasiddhAntasamuccaye (bra.si.62) lalitavistarAyAM (zakrastavaparyantabhAge-pR.72) yogadRSTisamuccaye (yo.dR.sa.gA.101) yogabindau (yo.bi.412) ca zrIharibhadrasUribhiruddhRtA vartate / mohavigamAya prajJAyAH prakalpanaM yujyate / etena - mohassa pahAnAya paJjA bhAvitabbA 6 (aNgu.6|11|1) iti aMguttaranikAyavacanamapi vyAkhyAtam / ___ zAstreNa = yogaviSayeNaivA''ptavacanena / prakRte - zrutAddhi prajJopajAyate, prajJayA yogo, yogAdAtmavatteti vidyAsAmarthyam - (kau.artha.1/5 pR.11) iti kauTilIyArthazAstravacanamapi yathAtantramanuyojyam / 'anumAnena = liGgAlliGgijJAnarUpeNe ti yogadRSTisamuccayavRttau / 'anumAnena = tathopapattya'nyathAnupapattirUpeNa' iti yogabinduvRttikAraH / dhyAnA'bhyAsasya = dhyAnagocarA'sakRdanuzIlanasya rasaH = zrutA'numAna-prajJAvilakSaNaRtambharAkhyo vizeSaviSayaH = AgamAnu'mAnaprajJA'tikrAntagocaro bodhaH / cha. 129 // 3 vyAse. 55 DeTa cha (zuM sa cha ? te 10bhI thAma vAze.)(18/9) vizeSArtha:- RtaMbharA vagere zabdo dvArA pAtaMjala vidvAno prAtijajJAnane ja oLakhAve che. sAtamI gAthAmAM jaNAvela ke pratibhajJAnagamya sAmarthyayoga che. prAtibhajJAna gamaka = jJApaka che ane sAmarthyayoga gamya = jJApya che - te vAta pAtaMjala vagarene mAnya che. mULa gAthAmAM "vyAsa' lakhela che tenA sthAne -pataMjali' zabda vadhAre ucita che. kAraNa ke ahIM kahevAmAM Avaze te dazamI gAthA pataMjali maharSi dvArA pAyeda cha- yogadRSTisabhuzyaya graMthamA teko nirdeza 428. cha. (18/e) ha Agama-anumAna-dhyAnAbhyAsarasathI coprApti che gAthArtha - AgamathI, anumAnathI ane dhyAnAbhyAsanA rasathI traNa prakAre prajJAne taiyAra karato sA57 uttama yogane pAme che. (18/10) TIkArtha :- Agama-zAstra dvArA, liMga dvArA liMgInuM = sAdhyanuM jJAna thavA svarUpa anumAna pramANa dvArA ane dhyAnAbhyAsanA Agama-anumAnaprajJAthI vilakSaNa evA RtaMbharA nAmanA vizeSaviSayaka rasa dvArA- Ama traNa rIte prajJAne ghaDato sAdhaka sarvotkRSTa evA yogane meLave che. (19/10) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1284 * sva- paratantraiH prajJAvizodhanaparAmarzaH prajJAM prakalpayan uttamaM 'mRdo ghaTa' itivat prakRte sarvotkRSTaM yogaM labhate || 10 || SaSThyartho janyatvamityavadheyam / yattu tattvavaizAradyAM vAcaspatimizreNa Agamapadena zravaNaM, anumAnapadena mananaM, dhyAnA'bhyAsarasapadena ca nididhyAsanamuktam, dhyAne'bhyAsaH = paunaHpunyenA'nuSThAnaM tasmin rasaH = Adara ityarthAt - (ta.vai. 1 / 48 pR.126) ityuktaM tattu zravaNa-manana-nididhyAsanakrameNa parabrahmasAkSAtkArapratipAdakavedAntinayamatamanurudhyA'vaseyam / dvAtriMzikA - 19/10 = 'prajJAM = buddhiM' iti yogabinduvRttikAra : ( yo . biM. 412 vRtti) / amitagatinA'pi yogasAraprAbhRte AgamenAnumAnena dhyAnA'bhyAsarasena ca / tredhA vizodhayan buddhiM dhyAnamApnoti pAvanam / / - (yo.sA. prA. 7 / 42 ) ityuktam / prajJA = nava-navollekha zAlinI pratibhA matA - (kA. kau.) iti tu kAvyakautukakAraH / etena pratibhA nava-navollekhazAlinI prajJA - (kaavyaanu.1|4 vR.) iti kAvyAnuzAsanavRttau zrIhemacandrasUrivacanaM vyAkhyAtam / vastutastu nirvikalpamatireva prajJApadenA'tra vAcyetyasmAkaM pratibhAti / nirvikalpA ca cinmAtrA vRttiH prajJeti kathyate / sA sarvadA bhaved yasya sa jIvanmukta iSyate / / - (adhyA. 44) iti tantrAntarIyasya adhyAtmopaniSadgranthasya vacanamapi yathAgamamatrA'nuyojyam / zrutena liGgena yathAzakti samAhitA'ntaHkaraNena samyak samIkSya - (sa.taM. 3) iti devanandyAcAryasya samAdhitantroktirapyavazyamatrAnusandheyA'bhinivezavimuktaiH / prajJAvirahe kevalatapazcaryAdibAhyasAdhanabalamakiJcitkarameva paramArthataH / etena niSprajJasya balena kim ? - (nI.ka. 11 19 ) iti nItikalpataruvacanamapi vyAkhyAtam / paNDitAnAM prajJaiva satpuruSArthalabhyA tAttvikaM cakSuH / taduktaM saudaranandakAvye prajJAmayaM yasya hi nAsti cakSuH cakSurna tasyA'sti sacakSuSo'pi - (sau.na. 18 / 36) iti taduktaM prabandhacintAmaNau api prajJAnayanena pazyati budhazcaikena vastu sphuTam - (pra.ciM. pR. 39) iti / yacca adhyAtmarahasye AzAdhareNa zuddhe zruti-mati - dhyAti- dRSTayaH svAtmani kramAt / yasya sadgurutaH siddhA sa yogI yogapAragaH / / - ( a.raha. 3) ityuktam, tatra dhyAti - dRSTyoH dhyAnA'bhyAsarase'ntarbhAvaH kartavyaH / uktakrameNaiva prajJAvizodhanaM yuktam, anyathA pravRttyasiddheH / sarvotkRSTaM yogaM vRttisaGkSaya- sAmarthyayogAdirUpaM labhate, niruktA''gamAditritayena tatpratibandhakapApA'nubandhAdinivRtteH / etAvatA svabhUmikocitaparyAptazrutaprajJA'numAnaprajJottarakAlInadhyAnaparizIlanopahitaRtambharAbhidhAnaparipakvaprajJAlabhyatvaM sarvazreSThayogasyopadarzitamityavadheyam / etena prajJodyamau araNi-manthau iva havirbhujaH pitarau kAryasiddheH, tauhi puruSavyApArAnugRhItau nAsti tad vastu yanna sAdhayataH - ( ti.maM. pR. 25) iti tilakamaJjarIvacanamapi vyAkhyAtam / prakRte - satAM prajJonmeSaH punarayamasImA vijayate - (bA.rA. 1/8) iti bAlarAmAyaNavacanamapi smrtvym| prakRte paJJAcakkhu anuttaraM ( iti . 3 / 12 ) - iti itivRttakavacanamapi na vismartavyam / zAstravinizcayo'pi prajJAta eva bhavati / taduktaM theragAthAyAM paJJa suttavinicchatI - ( the. gA. 554) / vizeSArthaH- zAstra ane tarka yukti-anumAnadvArA prajJAnovikAsasAdhyA pachI dhyAnAbhyAsanA rasathI prajJAneghaDavI jarUrIche. 'rasa' zabdathI prastutamAM RtaMbharAnAmanI prajJAlevI kejeAgama-prajJA ane anumAnaprajJAthI alaga prakAranIche. matalaba ke zAstra keta yukti-anumAnane potAnoviSaya na banAvI zaketene potAnoviSaya banAvanAra RtaMbharA prajJA dhyAnanA parizIlananI nIpajache. A rItaparipakva thayelI prajJAnA prabhAve sAdhaka sarvazreSTha kakSAnA yoganesaMprApta kareche. (19/10) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nijaprajJAvirahe zAstrasyA'nupakArakatvam * 1285 dvidhA'yaM dharmasaMnyAsa'-yogasaMnyAsasaMjJitaH / kSAyopazamikA dharmA yogAH kAyAdikarma tu / / 11 / / dvidheti / dvidhA = dviprakAro ayaM = sAmarthyayogaH dharmasannyAsa-yogasannyAsasaMjJe jAte yasya sa tathA (=dharmasanyAsa-yogasannyAsasaMjJitaH) / saMjJA ceha 'tayA' saMjJAyata' iti kRtvA tatsvarUpameva gRhyate / kSAyopazamikAH = kSayopazamanirvRttAH kSAntyAdayo dharmAH, yogAstu kAyAdikarma = kAyotsargakaraNAdayaH kAyAdivyApArAH / / 11 / / ___ yattu - yasya nAsti nijA prajJA kevalaM tu bahuzrutaH / na sa jAnAti zAstrArthaM darvI sUrparasAniva / / - (ma.bhA.sabhAparva 55/4) iti mahAbhArate, - yasya nAsti nijA prajJA zAstraM tasya karoti kim ? / locanAbhyAM vihInasya darpaNaH kiM kariSyati? / / (cA.za.109) iti ca cANakyazatake proktaM tato'trA'nyonyAzrayAvakAzo nAsti, tatra prajJApadasya vyAvahArikamatijJAnaparatvAt iha cA''dhyAtmikaprajJAvizeSasyA''gamAditritayasaMskAryatvenA'bhipretatvAt / asti ca prajJApadasya vyAvahArikamatijJAnavAcakatvamapi zAstrasaMmatam / taduktaM vizeSAvazyakamahAbhASye - IhA apoha vImaMsA maggaNA ya gavesaNA | saNNA saI maI paNNA savvaM AbhiNibohiyaM / / (vi.A.bhA.396) iti bhAvanIyam / / 19/10 / / ___ sAmarthyayogabhedI yogadRSTisamuccaya(yo.dR.sa.9)kArikAdvAraivopadarzayati- 'dvidhe'ti / dharmasanyAsayogasanyAsasaMjJe sajAte yasya sa tathA = dharmasanyAsa-yogasanyAsasaMjJitaH, - tadasya saJjAtaM tArakAdibhya itaH - (si.he. 7 / 1 / 136) iti siddhahemazabdAnuzAsanasUtreNaitaniSpattiH / ke ete dharmAH ? ke vA yogAH ? ityAzaGkAyAmAha- kSayopazamanirvRttAH kSAntyAdayaH = kSamAmArdavA''rjava-santoSAdayo dhrmaaH| uditAnAM ghAtikarmaNAM kSayo'nuditAnAJcopazamaH = kSayopazama ucyate / tadA ca ghAtikarmodayo vipAkato vidyamAno'pi nAMzataH kSamAdhutpAdapratibandhaka iti kRtvA kSayopazamasyAtra kAraNatA''veditA vyavahAranayataH / ata eva ghAtikarmakSaye nAM''zikakSamAdhutpAdaH sammataH / vastutastatsahacaritAyA Atmazuddhereva prakRtakSamAdijanakatA'vagantavyA / ziSTaM spaSTam / / 19/11 / / ha sAmarthyayoganA be prakAra che gAthArtha :- dharmasaMnyAsa ane yogasaMnyAsa svarUpe sAmarthyayoganA be prakAra che. dharma padathI kSAyopazama dharma sama4A. tathA 'yoga' 54thI AyA vagairenI yA aDa! 42vI. (18/11) TIkArya - dharmasaMnyAsa saMjJA ane yogasaMnyAsa saMjJA jene prApta thayela che tevo sAmarthyayoga be prakAre che. jenA dvArA saMjJAna maLe te saMjJA kahevAya. A vyutpatti mujaba "saMjJA' zabdano artha tenuM svarUpe ja thAya (matalaba ke dharmasaMnyAsayoganuM svarUpa ane yogasaMnyAsayoganuM svarUpa ja sAmarthyayogane sArI rIte oLakhAve che. dharmasaMnyAsa eTale dharmano tyAga ane yogasaMnyAsa eTale yogono tyAga. paraMtu ahIM dharma ane yoga tarIke zuM levAnuM ? tenI mahattvanI oLakhANa ApatA graMthakArazrI jaNAve che ke)kSayopazamabhAvathI utpanna thayelA kSamA vagere guNo prastutamAM dharma tarIke levA. tathA kAyotsarga karavo vagere kAyA vagerenI pravRtti ahIM yoga tarIke levI. (19/11) 1. hastAdarza 'sanyAsAM' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau hastapratau cAtra 'tathA' iti pAThaH / sa cAzuddhaH pratibhAti / yogadaSTisamaccayavRttyanusAreNAtra 'tayA' iti pAThaH samyagiti katvA gahIto'smAbhiH / / For Private & Personal use only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1286 * prathamA'pUrvakaraNaphalAdivicAraH * dvAtriMzikA-19/12 dvitIyA'pUrvakaraNe prathamastAttviko bhavet / AyojyakaraNAdUrdhvaM dvitIya iti tadvidaH / / 12 / / dvitIyeti / dvitIyA'pUrvakaraNa iti granthibhedanibandhanaprathamA'pUrvakaraNavyavacchedArthaM dvitIyagrahaNaM, prathame'dhikRtasAmarthyayogAsiddheH / apUrvakaraNasya tu tatrA'sajAtapUrvagranthibhedAdiphalenAbhidhAnAt / 'yathAprAdhAnyamayamupanyAsaH / cAruzca pazcAnupU]ti samayavidaH / __ evameSa dvidhA sAmarthyayoga iti nirUpyA'dhunA yogadRSTisamuccaya(yo.dR.sa.10)kArikopanyAsena yo yadA bhavati taM tadA'bhidhAtumAha- "dvitIyeti / lalitavistarAyAmapIyaM kArikoddhRtetyavadheyam (la. vi.pR.15) prathame = granthibhedanibandhane AdyA'pUrvakaraNe adhikRtasAmarthyayogA'siddheH = dharmasannyAsAbhidhAnA''dyasAmarthyayogA'sambhavAt / na caivaM tasyA'pUrvakaraNAbhidhAnaM kathaM saGgacchate ? iti zaGkanIyam, apUrvakaraNasya granthibhedanibandhanasya tu tatra = karmagrantha-vizeSAvazyakabhASyAdau asaJjAtapUrvagranthibhedAdiphalena hetunA abhidhAnAt = tthaabhidhaankrnnaat| ayamAzayaH pUrvoktarItyA (dvA.dvA.15/7-bhAga4, pR.1015) karaNamAtmanaH pariNAmavizeSo'bhidhIyate tantraparibhASayA / apUrvakaraNantvapUrvapariNAmaH zubho'nAdAvapi bhave teSu teSu dharmasthAneSu vartamAnasya tathA'saJjAtapUrvo granthibhedAdiphala ucyate / tatra prathame'pUrvakaraNe granthibhedaH phalaM, tasya ca samyagdarzanaM phalam / samyagdarzanaJca prazamAdiliGga AtmapariNAmaH / yathoktaM tattvArthabhASye - prazama-saMvega-nirvedA'nukampA''stikyAbhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam (ta.bhA.12) iti pUrvoktaM(pR.1007) ihAnusandheyam / tatrA''stikyApekSayA'nukampA pradhAnA, tato'pi nirvedaH pradhAnaguNaH, tato'pi saMvegaH, tato'pi ca prazamaH iti kRtvA yathAprAdhAnyaM = zuddhayAdiprAdhAnyamanusRtya 'prazama-saMvege'tyAdikrameNa ayaM upanyAsaH = samyagdarzanaliGganirdezaH tattvArthabhASyAdau kRtH| yodhAdInAM prathamamAgamane'pi 'rAjAdaya AgatA atre'tyevamevopanyAsadarzanAt samucito'yamupanyAsaH / kintvAstikyamRte'nukampA'pi tattvato mithyA'nukampA bhavati, anukampAdivirahe nirvedo'pi prAtibhAsiko bhaNyate, nirvedAdikaM vinA saMvego'pyAbhAsikatAmApadyate, saMvegAdicatuSkamantareNa ca prazamo'pyakAmanirjarAdikoTau pravizan mokSaphalApekSayA vyarthaprAya eveti cAruzca = sAnubandhatAttvikakalyANakArI ca prazamAdiH pazcAnupUrvyA = pAzcAtyakrameNaiva iti samayavidaH = jinAgamamarmavedino vadanti / ja dharmasaMnyAsa ane yogasaMnyAsano naLa che gAthArtha - bIjA apUrvakaraNa vakhate prathama sAmarthya-yoga tAtvika hoya tathA AyojyakaraNa pachI bIjo sAmarthyayoga hoya - ema tenA jANakAro kahe che (19/12) TIkArtha:- prathama apUrvakaraNa granthibhedanuM kAraNa che. tenI bAdabAkI karavA mATe prastutamAM apUrvakaraNanuM dvitIya' evuM vizeSaNa lagADela che. ahIM prathama apUrvakaraNanI bAdabAkI eTalA mATe karavAmAM AvI che ke temAM prastuta dharmasaMnyAsa nAmano sAmarthyayoga siddha thato nathI. tema chatAM tenuM apUrvakaraNa nAma eTalA mATe rAkhavAmAM Avela che ke bhavacakramAM kyAreya paNa pUrve utpanna na thayela = apUrva evA pranthibheda vagere phaLa te samaye utpanna thAya che. (arthAta apUrva evA granthibheda vagere phaLane ApanAra hovAthI tenuM nAma paNa apUrvakaraNa rAkhavAmAM Avela che te ucita ja che. granthibheda ane samyagdarzana vagere apUrva-phaLa tenA dvArA prApta thAya che. samyagdarzananA liMga zama, saMvega, nirveda, anukaMpA ane Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1287 tata: tato dvitIye'smiMstathAvidhakarmasthitestathAvidhasaGkhyeyasAgaropamAtikramabhAvini prathamo = dharmasanyAsasaMjJitaH sAmarthyayogaH tAttvikaH = pAramArthiko bhavet, kSapakazreNiyoginaH kSAyopazamikakSAntyAdidharmanivRtteH / yathApUrvaM pradhAnaiH yathottaraJca cArubhiH zama-saMvega-nirvedA'nukampA''stikyairabhivyaGgyasya samyagdarzanasya tannibandhanasya ca granthibhedAderapUrvaphalasyopadhAyakatayA yathArthA'bhidhAne prathamA'pUrvakaraNe dharmasanyAsasaMjJitasAmarthyayogA'sambhavAt kAraNAt dvitIye asmin = apUrvakaraNe prAguktarItyA (bhAga-4 pR.1018, vi.gA.mA.1222) tathAvidha sthiteH SaSThAdiguNasthAnakAlInAyAH saGkhyAtasAgaropamanyUnaikakoTAkoTisAgaropamapramitAyAH sakAzAt tathAvidhasaGkhyeyasAgaropamA'tikramabhAvini = kSapakazreNilAbhaprAyogyasaGkhyAtasAgaropamakSapaNottarakAlamupajAyamAne dharmasaMnyAsasaMjJitaH prathamaH sAmarthyayogaH pAramArthiko bhavet / atra hetumAha- kSapakazreNiyoginaH = kaivalyA''kSepakakSapakazreNivartino yogisAmAnyasya svayameva kSAyopazamikakSAntyAdidharmanivRtteH / yathoktaM jJAnasAre dharmAstyAjyAH susaGgotthAH kSAyopazamikA api / prApya candanagandhAbhaM dharmasaMnyAsamuttamam / / - ( jJA. sA. 8/4 ) iti / na caivaM sati krodhAderApattiH zaGkanIyA, kSAyopazamikakSamAdinivRttau kSAyikakSamAdyaGgIkAreNa tadanavakAzAt / taduktaM adhyAtmopaniSadi - dvitIyApUrvakaraNe kSAyopazamikA guNAH / kSamAdyA api yAsyanti sthAsyanti kSAyikAH param / / Astikya che. saMvega AdinI apekSAe zama mukhya che. nirveda vagerenI apekSAe saMvega mukhya che. mATe zama-saMvega-nirveda-anukaMpA-Astikya A pramANe samakitanA liMgono) prastuta nirdeza pradhAnatAne anusarIne karavAmAM Avela che. tathA pazcAnupUrvIthI te hitakArI che- ema AgamajJo kahe che. (Astikya vagerenI prApti vinA zama-samatA maLI jAya te mithyA samatA hovAthI vizeSa lAbhakArI nathI. paraMtu sau prathama Astikya maLe, tyAra bAda kramazaH anukaMpA nirveda, saMvega ane zama bhAva maLe te vadhu hitakArI bane. na hoya mokSanI jhaMkhanA, na hoya saMsAranA puNyodayamAM kaMTALo, na hoya dayArdratA ke na hoya jinavacana zraddhA to samatA paNa mithyA ja samajavI. mATe zama bhale saMvegAdi karatAM baLavAna hoya, saMvega bhale nirvedAdi karatAM caDhiyAto hoya paraMtu tenI prApti Astikya, anukaMpA, nirveda, saMvega, prazama A kramathI thAya to te sAnubaMdha hitakArI bane. A vAta prAsaMgika rUpe graMthakArazrIe jaNAvela che. prastutamAM A vAta e rIte upayogI che ke pazcAnupUrvIthI jenI prApti sAnubaMdha hitakArI che tathA pUrva-pUrvanA liMgo uttara-uttaranI apekSAe jemAM mukhya che evA kramamAM rahelA zamasaMvega-nirveda-anukaMpA-Astikya liMgathI yukta evuM samyagdarzana ane tenA sAdhanabhUta graMthibheda vagere svarUpa apUrva phaLane ApavAnA kAraNe jene yathArtha apUrvakaraNa kahevAmAM Ave che te prathama apUrvakaraNamAM dharmasaMnyAsasvarUpa sAmarthyayoga pragaTa nathI hoto.) tethI dvitIya evA apUrvakaraNamAM prathama dharmasaMnyAsasvarUpa sAmarthyayoga tAttvika hoya. granthibheda vakhate mohanIya vagere sAta karmanI je aMtaHkoTAkoTI pramANa sthiti hatI temAMthI saMkhyAta sAgaropama jeTalI sthitikSINa thayA pachI sarvavirati maLe. bAkI rahelI karmasthitimAMthI paNa saMkhyAtA sAgaropama pasAra thAya tyAre dvitIya apUrvakaraNa prApta thAya che. tyAre prApta thanAra dharmasaMnyAsasaMzita prathama sAmarthyayoga tAttvika hovAnuM kAraNa e che ke kSapakazreNivALA yogIne ja tevI avasthAmAM kSAyopazamika kSamA vagere guNadharmonI nivRtti thAya che. . mudritaprato 'kSAttvAdhavirma' tyazuddha: pATha: / - dvitIyApUrvakaraNaphalavicAraH Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1288 * svadarzane pravrajyAyA jJAnayogapratipattirUpatA * dvAtriMzikA-19/12 atAttvikastu pravrajyAkAle'pi bhavati, pravRttilakSaNadharma sannyAsAyAH pravrajyAyA jJAnayogapratipattirUpatvAt / - (a.upa.2/58) iti / yathoktaM syAdvAdakalpalatAyAmapi - dharmasaMnyAsaH tAttvikaH kSapakazreNiyogino dvitIyA'pUrvakaraNe bhavati, kSAyopazamikAnAM kSAntyAdidharmANAM tadA nivRtteH, kSAyikANAmeva vizuddhAnAM prAdurbhAvAt + (syA.ka.la. 9/27-pR.132) iti / atAttvikastu = apAramArthikadharmasannyAsA'bhidhAnasAmarthyayogastu pravrajyAkAle'pi = abhinavapravrajyAgrahaNa-gRhItapAlanAdikAle'pi bhavati, apinA jinakalpa-parihAravizuddhi-yathAlandikAdicAritropAdAna-pAlanopazamazreNigrahaNam / prakRte hetumAha- pravRttilakSaNadharmasaMnyAsAyAH = svetarabhUmikocitaprazastakriyAlakSaNasya kathaJcit sAvadhapravRttilakSaNasya vA dharmasya nivRttirUpAyAH pravrajyAyA jJAnayogapratipattirUpatvAt = svabhUmikocitajJAnayogasvIkRtirUpatvAt / taduktaM syAdvAdakalpalatAyAmapi - atAttvikastu pravrajyAkAle'pi bhavati, sAvadhapravRttilakSaNadharmasaMnyAsAditi samayavidaH - (syA.ka. 9/27) iti / prakRte ca - jANaMti baMdha-mukkhaM jIvA'jIve ya puNNa-pAvaM ca / Asava-saMvara-nijjara to kira nANaM caraNaheU / / (caM.ve.pra.70) pAvAo viNivattI pavattaNA taha ya kusaladhammassa / viNayassa ya paDivattI tiNNi vi nANe ahINAI / / 6 (caM.ve.pra.103) iti candrakavedhyakaprakIrNakavacane pravrajyAyA jJAnayogapratipattirUpatAmAvedayataH / - nANeNa viNA na hoMti caraNaguNA 6 (utta.18/30) iti uttarAdhyayanasUtrakavacanaM, - esA jiNANa ANA Na'tthi carittaM viNA nANaM - (ma.sa.138) iti maraNasamAdhiprakIrNakavacanaM, - nANammi asaMtammi carittaM pi na vijjae (vya.bhA.7/217) iti vyavahArasUtrabhASyavacanaM, - aprazastakaSAyANAM tyAgaH saMnyAsa ucyate (ma.gI.5/182) iti ca mahAvIragItAvacanaM pravrajyAyA jJAnayogapratipattirUpatAM svamate samarthayanti / pravrajyAyA jJAnayogapratipattirUpatvAdeva mUDhasya nA'syAmadhikAritA / ata eva pravacanasAroddhAravRttau - snehAdajJAnAdiparatantratayA yathAvasthitavastvadhigamazUnyamAnaso mUDhaH / so'pi jJAna-vivekamUlAyAmArhatadIkSAyAM nA'dhikriyate, ajJAnatvAtkRtyA'kRtyAdivivekavikalatvAcca 6 (pra.sAro.gA.790 vRtti) ityuktam / ha pravajyA samaye atAttvika dharmasaMnyAsa ha atA. matAtvi mevo dharmasaMnyAsa saMza: prathama sAmathryayoga to tyA samaye 59 Doya che. // 29 // ke pUjA-pauSadha vagere pravRtti svarUpa dharmano tyAga jemAM thAya che tevI pravajyA jJAnayoganA svIkAra svarUpa che.(pravrajyA jJAnayoganA svIkAra svarUpa hovAthI temAM sAmarthyayoga saMbhavI zake che. tevuM darzAvAya che. tathA te prathama sAmarthyayoga atAttvika = aupacArika hovAnuM kAraNa e che ke temAM kSamA vagere kSAyopathamika guNasvarUpa sUkSma dharmano tyAga nathI thato paraMtu pUjA-pauSadha vagere pravRtti svarUpa sthUla dharmano tyAga thAya che. sthUla dharmano tyAga hovA chatAM paNa uparokta sUkSma dharmano tyAga thato na hovAthI temAM tAttvika dharmasaMnyAsasvarUpa prathama sAmarthyayoga saMbhavato nathI. paraMtu aupacArika dharmasaMnyAsa svarUpa sAmarthyayoga to pravrajyAmAM avazya hoya che. kAraNa ke pravajyA jJAnayoganA svIkAra svarUpa che.) pravrajyA - dIkSA 1. 'dharyasa' ityazuddhaH pATho mudritapratau / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paradarzanAnusAreNa pravrajyA jJAnayogaprAptiH * 1289 - NiggaMthA NissaMgA NimmANA''sA arAyA NiddosA / Nimmama NirahaMkArA pavvajjA erisA bhaNiyA / / NiNehA NillohA NimmohA NivviyAra NikkalusA / Nibbhaya NirAsabhAvA pavvajjA erisA bhaNiyA / / - (bo.prA.49-50) iti bodhaprAbhRtavacanatAtparyamapi pravrajyAyA jJAnayogapratipattirUpatve vizrAmyati, jJAnayogaM vinA granthi-saGga-mAnakaSAyAdityAgA'yogAt / samAdhita avratI vratamAdAya vratI jJAnaparAyaNaH - (sa.taM.86 ) ityuktyA digambarapUjyapAdasvAminA'pi pravrajyAyA jJAnayogaparAyaNatAtmakatA vidyotitA / - bhUtvA dIpopamo dhImAn jJAna - cAritrabhAsvaraH / svamanyaM bhAsayatyeSa prodvaman karmakajjalam / / - (AtmA.121) iti AtmAnuzAsanavacanamapyetadarthAnupAtyeva phalataH I pareSAmapi sammatamidam / taduktaM nAradaparivrAjakopaniSadi pravRttilakSaNaM karma jJAnaM sanyAsalakSaNam / tasmAjjJAnaM puraskRtya saMnyasediha buddhimAn / / - ( nA. pari. 3 / 16 ) iti / vAsanA eva saMsAra iti sarvAH vimuJcata / tattyAgo vAsanAtyAgAt sthitiradya yathA tathA / / - ( a.gI. 9 / 8) iti aSTAvakra gItAvacanamapi pravajyAyA jJAnayogapratipattirUpatAM vinA nopapadyate / tattvajJAne'gresaratAM vinA kintu na tAmiyAt - (saM.gI. 7 / 4) iti saMnyAsagItAvacanaM jJAnadaNDo dhRto yena ekadaNDI sa ucyate - (pa.ha.3) iti paramahaMsopaniSadvacanaM, karmatyAgAnna saMnyAso na preSoccAraNena tu / sandhau jIvAtmanoraikyaM saMnyAsaH parikIrtitaH / / - (maitre. 2 / 17 ) iti maitreyyupaniSadvacanaM, upAdhibhedasaMnyAsArthaM jJAnasaMnyAsagrahaNaM kariSye - (maThA. 8) iti maThA''mnAyopaniSadvacanaM sasarvasaMvinyAsaM saMnyAsam - (nirvA.1) iti nirvANopaniSadvacanaM, saMnyAsI jJAnatatparaH (gu.gI. 133) iti ca gurugItAvacanamapyatra saMvadati / medhAdIkSAtaH parA dIkSA na vidyate - (kAlI.dI.1) iti kAlImedhAdIkSitopaniSadvacanaM nyasanaM = nyAsaH / samyag nyAsaH = saMnyAsaH, na tu muNDitamuNDaH - ( gu.po. 2, pItA.1) iti gRhyaSoDhAnyAsopaniSat - pItAmbaropaniSadorvacanaM vedAntavijJAnasunizcitArthAH sannyAsayogAd yatayaH zuddhasattvAH - ( ma.nArA. 10/6 ) iti ca mahAnArAyaNopaniSadvacanamapyatrAnuyojyaM yathAtantram / ramaNagItAyAmapi saMnyAso nirmalaM jJAnaM, na kaSAyo na muNDanam - (ra.gI. 8/5) ityuktam / tAttvikapravrajyAyA jJAnayogapratipattirUpatA tasyAH sAmarthyayogajanyatAmAvedayati, tathAvidhAtmasAmarthyavirahe tAttvikajJAnayogapratipattyasambhavAt / pravrajyAkAlInasya dharmasaMnyAsasaMjJitasAmarthyayogasyA'tAttvikarUpatA tu tyAgapratiyogitvenA'bhimatAnAM dharmANAM sthUlatvAt sidhyati / itthaJca pUjApauSadhAdipravRttisvarUpasthUladharmaparityAge satyapi svabhUmikocitajJAnayogaparAyaNatvAdeva kSAyopazamikakSamAdilakSaNasUkSmadharmapratiyogikanivRttiviraheNa na pravrajyAmAtreNa tAttvika-dharmasaMnyAsasaMjJita-prathamasAmarthyayogalAbhaH sambhavati / prApaNIyasya kaivalyasyA'prAptatvena pravrajitasya jJAnayogaparAyaNatA'pi zreyasyeveti tu dhyeyam / idamapyatrA'vadheyam - vairAgyasaMnyAsa- jJAnasaMnyAsa-jJAnavairAgyasaMnyAsa-karmasaMnyAsabhedena caturdhA pravrajyA bhidyate / atra jJAnasaMnyAsalakSaNapravrajyaivA'dhikRtA, tasyA jJAnayogapratipattirUpatvAt / taduktaM nAradaparivrAjakopaniSadi zAstrajJAnAt pApa-puNya-lokAnubhava - zravaNAt prapaJcoparataH krodherSyA'sUyA'haGkArAbhimAnAtmakasarvasaMsAraM nirvRtya dAreSaNA- dhaneSaNA - lokeSaNA''tmakadehavAsanAM zAstravAsanAM lokavAsanAM tyaktvA vamanAnnamiva prakRtIyaM sarvamidaM heyaM matvA sAdhanacatuSTayasampanno yaH saMnyasyati sa eva jJAnasaMnyAsI - ( nA. pari. 5 / 2) iti / = * = Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA - 19/12 ata evA'syA bhavavirakta evA'dhikAryuktaH / yathoktaM- "atha pravrajyArhaH / ( 1 ) AryadezotpannaH, (2) viziSTajAtikulAnvitaH, (3) kSINaprAyakarmamalaH', (4) tata eva vimalabuddhi:, (5) 'durlabhaM mAnuSyaM janma maraNanimittaM, sampadazcalAH, viSayA duHkhahetavaH, saMyogo viyogAntaH, pratikSaNaM maraNaM, dAruNo vipAka' ityavagatasaMsAranairguNyaH, (6) tata eva tadviraktaH, (7) pratanukaSAyaH, (8) alpahAsyAdi:, (9) kRtajJo, (10) vinItaH, ( 11 ) prAgapi rAjA'mAtya - pa-paurajanabahumataH, (12) adrohakArI, prAsaGgikamAha- ata eva = pravrajyAyA aupacArikaprathamasAmarthyayogarUpAyA jJAnayogapratipattirUpatvAdeva asyAH pravrajyAyA bhavavirakta eva adhikArI uktaH / bhavanairguNyA'vagamaprayuktaviSayavairAgyavirahe'nAdyavidyAsaMskAraparAbhUtatayA vizuddhajJAnayogA''rAdhakatvA'sambhavAt / ata eva saMnyAsagItAyAM dRSTA''nuzravikAbhyAM ced viSayAbhyAM yadA nRNAm / paravairAgyasamprAptistadA haMsavrataM caret / / parAbhakte rahasyaM hi jJAtvA sAdhakasattamaH / tattvajJAnaM cAnubhUya tadA haMsavrataM caret / / - (saM.gI. 8/8-9) ityuktam / pravrajyA'dhikArinirUpaNArthaM dharmabindusaMvAda (dha. biM. 4 / 3 ) mAha- 'atha pravrajyA'rha' ityAdi / zrImunicandrasUrikRtA tadvRttistvevam 'athe' tyAnantaryArthaH pravrajanaM = pApebhyaH prakarSeNa zuddha - caraNayogeSu vrajanaM = gamanaM pravrajyA, tasyA arhaH yogyaH pravrajyArhaH jIvaH / kIdRza: ?' ityAhaAryadezotpannaH = magadhAdyarddhaSaDviMzatimaNDalamadhyalabdhajanmA / tathA viziSTajAtikulAnvitaH = vizuddhavaivAhyacaturvarNAntargatamAtRpitRpakSarUpajAtikulasampannaH / tathA kSINaprAyakarmamalaH = kSINaprAyaH - utsannaprAyaH karmamalo jJAnAvaraNa-mohanIyAdirUpo yasya saH tathA / tata eva vimalabuddhiH, yata eva kSINaprAyakarmamalaH tata eva hetorvimalabuddhiH nirmalImasamatiH, 'pratikSaNaM maraNa miti samayaprasiddhA''vIcimaraNA'pekSayeti, paThyate ca ' yAmeva rAtriM prathamAmupaiti, garbhe vasatyai naravIra ! lokaH / tataH prabhRtyaskhalitaprayANaH, sa pratyahaM mRtyusmiipmeti|| ( mahAbhArata zAMtiparva ) naravIra iti vyAsena yudhiSThirasya sambodhanamiti / dAruNo vipAko maraNasyaiveti gamyate, sarvA'bhAvakAritvAttasyeti / 'prAgapi' iti pravajyApratipattipUrvakAla eveti / jJAnayoganA svIkAra svarUpa hovAnA kAraNe ja bhavivarakta jIva ja teno adhikArI kahevAyela che. = dharmabiMdu graMthamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje jaNAvela che ke -have pravrajyAne yogya jIva batAvavAmAM khAve che. (1) Arya dezamAM utpanna thayesa hoya. (2) viziSTa bhati bhane dusathI yukta hoya. (3) kSINaprAyaH karmamaLavALo hoya. (4) tethI ja je nirmaLa buddhivALo hoya. tathA (5) 'manuSya bhava durlabha che. janma maraNanuM kAraNa che. saMpattio caMcaLa che.AyuSyano kSaya thaI rahelo hovAthI pratikSaNa AvIci maraNa che. bhogasukhano vipAka pariNAma dAruNa che'-A pramANe saMsAranI nirguNatAne jeNe jANI sIdhesI che. (6) tethI 4 meM saMsArathI virakta hoya. (7) ati asya duSAyavANI hoya. (8) bhenuM hAsya-nidrA vagere asya hoya. (8) tajJa hoya. (10) vinIta hoya. ( 11 ) prapranyA pUrve pArAbha = 1290 * bhavaviraktasyaiva pravrajyAdhikAraH * = 1. hastapratau mudritapratau ca sarvatra ' kSINaprAyakarmamalabuddhiH' ityazuddhaH pAThaH / asmAbhiH dharmabindugranthAnusAreNa zuddhaH pATho yoji-to'tra / 2. hastAdarze 'viyogo:' ityazuddhaH pAThaH / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1291 * kAmukasya dIkSAnadhikAraH * (13) kalyANAGgaH, (14) zrAddhaH, (15) sthiraH', (16) samupasampannazceti" (dh.bi.4/3)| na hyanIdRzo jJAnayogamArAdhayati / / 'sthira' iti prArabdhakAryasyA'pAntarAla eva na parityAgakArI, 'samupasampanna' iti samiti samyagvRttyA = sarvathA''tma-samarpaNarUpayA upasampannaH = sAmIpyamAgataH - (dha.bi. 4/3 vRtti) iti / saMnyAsagItAyAM tu pravrajyAhalakSaNAni - viSayavAsanAtyAga indriyANAJca saMyamaH / / dRSTA''nuzravikANAM hi viSayANAM vizeSataH / tyAgasaGkalpa AkhyAtaH sakAmasya ca karmaNaH / / tyAgastathA gRhasthAnAM vAnaprasthagatasya ca / dharmasya tyAgaH kathito dehA'dhyAsanivAraNe / / tathA prayatno bahudhA sarvakarmasvapi dhruvam / Atmanaiva samaM yogo yogasAdhanameva ca / / parAbhaktestathA lAbhaH tattvajJAnA''gamazca hi / viSayeSu ca vairAgyaM saMnyAse tIvrakAGkSitA / / yadA jAyeta viprasya tadaiva pravrajed gRhAt / - (saM.gI. 7/7-12) ityevamuktAnItyavadheyam / ___ anvaya-vyatirekAbhyAM prakRtaM dRDhayati- na hi = naiva anIdRzaH = niruktaguNazUnyo jJAnayogaM ArAdhayati, tatpratibandhakasya sattvAt / taduktaM uttarAdhyayane - jahA dukkhaM bhareuM je hoi vAyassa kutthlo| tahA dukkhaM kareuM je kIveNaM samaNattaNaM / / 6 (utta.19/40) iti / taduktaM sUtrakRtAGge api - tattha maMdA visIyaMti ujjANaMsi va dubbalA - (suu.kR.1|3|2|21) iti prAguktaM(pR.184)smartavyamatra / prakRte ca - zakyA bhAgavatI dIkSA, zUraizca na tu kAtaraiH / kariparyANamudvAhyaM karibhirna tu rAsabhaiH / / 6 () ityapi sUktiH smartavyA / malinA'ntarAtmanA yathAkathaJcittatpAlane'pi na tataH tAttvikalAbhasambhavaH / yathoktaM uttarAdhyayanasUtre - rADhAmaNI viruliyappagAse amahagghae hoi ya jANaesu - (utta. 20/42) iti / - mailo paDo raMgio na suMdaraM bhavai - (da.vai.cU.adhya.4) iti dazavakAlikacUrNivacanatAtparyamapyatrAvagatAgamarahasyairyojyam / evameva - AsalaliaM varAo cAeti na gaddabho kAuM 6 (ni.bhA.1628) iti nizIthabhASyavacanAzayayojanA'pyatra kaaryopmaarhsykovidH| ata eva haribhadrasUribhiH api brahmasiddhAntasamuccaye - tIvrabhogA'bhilASasya vratavighnasya bhoginaH / sthUrabuddheH kRtaghnasya guraavbhumaaninH|| 6 (bra.si.358) iti lakSaNakalitasya dIkSA'nadhikAritvamAveditam / ata eva - sAdhane yogyatAM labdhvA saMnyAsAzramamAvizet / yadvA viSayavaitRSNyamAtmajJAnA'rjane tathA / / utkaTecchA prajAyeta tadaiva pravrajet sudhIH 6 (saM.gI. 7/5-6) ityevaM saMnyAsagItAyAmuktam / etena - yadA manasi saJjAtaM vaitRSNyaM sarvavastuSu / maMtrI, nagaraloka vagerene atyaMta mAnya hoya. (12) je drohakArI na hoya. (13) kalyANakArI aMgopAMga vANo Doya. (14) zraddhAsaMpanna hoya. (15) sthira hoya tathA (16) hI devA bhATe sAme yAdIne je samarpita thaIne hAjara thayela hoya." na hya. / 5352, 75rota guthI saMpanna na hoya te zAnayogane mArAdhI zatI nathI. 1. mudritapratau hastAdarza ca sarvatra 'sthira' iti padaM nAsti / asmAbhiH dharmabindugranthAnusAreNa tadatra yojitam / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1292 * atikrAntapazubhAvasya dIkSArAdhakatvam * dvAtriMzikA-19/12 na cedRzo nA''rAdhayatIti bhAvanIyam / sarvajJavacanamAgamasta nAyamanirUpitArtha iti / / AyojyakaraNaM = kevalA''bhogenA'cintyavIryatayA bhavopagrAhikarmANi tathA vyavasthApya tatkSapaNavyApAraNaM zailezyavasthAphalaM tataH (=AyojyakaraNAda) UrdhvaM dvitIyo yogasannyAsasaMjJita iti tadA saMnyAsamiccheta patitaH syAd viparyaye / / * (naar.pri.3|12,sN.gii.6 82) iti nAradaparivrAjakopaniSat-saMnyAsagItAvacanamapi vyAkhyAtam / na ca IdRzo vizuddhasattva-zIlo jJAnayogaM nA''rAdhayati, tatpratibandhakA'bhAvAdilakSaNasAmagrIsattvAt / taduktaM uttarAdhyayanasUtre - ihaloge nippivAsassa natthi kiMci vi dukkaraM 6 (utta.19/44) iti / yathoktaM paJcAzake api - NANAiguNajuo khalu NirabhissaMgo pada(?ra)ttharasigo ya / iya jayai Na uNa aNNo - (paJcA. 2/34) iti / taduktaM haribhadrasUribhiH eva brahmasiddhAntasamuccaye api- vidyAjanmAptitastadvadviSayeSu mahAtmanaH / tattvajJAnasametasya na mano'pi pravartate / / mahApathapravRtto'yaM sarvatra vigataspRhaH / pazubhAvamatikrAntaH zivakRtyaparAyaNaH / / padminIpatrasadRzastattvajJAnasamanvitaH / viSayodakayoge'pi tadasaGgaH svabhAvataH / / sadAzivasamAvezI mahAdhyAnAbhinanditaH / adhikAravazAccheSavRttimAtropabhogakRt / / evaMvidhasvabhAvastu yat sAmAyikavAnapi / tadatra tattvato bhedo naiva kazcana vidyate / / - (bra.si.353-357) iti bhAvanIyam / na cedamasmAbhiH yadRcchayocyate, kintu AgamamupajIvyaiva / na ca tatra visaMvAdaH sambhavati, yataH sarvajJavacanaM AgamaH / tat = tasmAt kAraNAt na = naiva ayaM = sarvajJopadiSTa AgamaH anirUpitArthaH = kevalajJAnA'dRSTArthapratipAdakaH sambhavati, kevalajJAnenA'rthAn jJAtAnevA'bhilApyAn grAhakA'nuvRttyA tIrthakaro darzayati / taduktaM AvazyakaniyuktI - kevalanANeNa'tthe nAuM je tattha pannavaNajogge / te bhAsai titthayaro - (A.ni. 78) iti / ___ prathamasAmarthyayogakAlAdikaM saprapaJcamabhidhAyA'dhunA'vasarA''yAtaM dvitIyasAmarthyayogalAbhakAlamAhaAyojyakaraNamiti / kevalA''bhogena = kevalajJAna-darzanopayogena acintyavIryatayA = anantasAmarthyatayA bhavopagrAhikarmANi = avaziSTA'ghAtikarmANi tathA vyavasthApya = tathA-tathAtattatkAlakSapaNIyatvena viracya tatkSapaNavyApAraNaM, zailezyavasthAphalaM AvarjIkaraNA'parAbhidhAnametat / ayamAzayaH- 'AyuHzeSANAmadhi tathA uparokta 16 guNathI yukta hoya che te jJAnayogane ArAdhyA vinA raheto nathI. A rIte vicAraNA-bhAvanA karavI. kAraNake uparokta bAbata AgamamAM jaNAvela che. tathA jaina Agama to sarvajJanuM vacana che. tethI Agama kadApi sarvajJa bhagavaMte na joyelA viSayanuM nirUpaNa na kare. Ayojya-karaNa pachI yogasaMnyAsasaMkSita dvitIya sAmarthyayoga Ave che evuM tenA jANakAro kahe che. kevalajJAna vaDe aciMtya zakti hovAnA kAraNe bhavopagrAhI evA zAtA-azAtAvedanIya,nAma karma vagere adhAtikarmone te-te prakAre goThavIne aghAti karmono kSaya karavA mATe je pravRtti karavAmAM Ave che te AyojyakaraNa 1. mudritapratau 'tatrAya'mityazuddha pAThaH / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AvarjIkaraNavicAraH * 1293 tadvido'bhidadhati, zailezyavasthAyAM kAyAdiyogAnAM sanyAsenA'yogAkhyasya sarvasanyAsalakSaNasya sarvottamasya yogasya prApteriti / / 12 / / = tAttviko tAttvikazceti sAmAnyena dvidhA'pyayam / tAttviko vAstavo'nyastu tadAbhAsaH prakIrtitaH / / 13 / / kasthitikAnAmaghAtikarmaNAM samudghAtanaM kartumanAH pUrvamA''yojyakaraNaM vidadhAti / samudghAtakaraNArthamAdau kevalina upayogo 'mayA'dhunedaM kartavyamityevaMrUpaH, udayA''valikAyAM karmaprakSeparUpo vyApAro vA''vajanamucyate / tathAbhUtasya karaNaM AvarjIkaraNaM tadantarmuhUrttamAtraM kAlaM kRtvA tataH samudghAtaM kurute' (vi.A.3051 vRtti) iti vizeSAvazyakabhASyavRttI zrImaladhArihemacandrasUriH / taduktaM vizeSAvazyakabhASye - AvajjaNamuvaogo vAvAro vA tadatthamAIe - (vi.A.bhA.3051) iti / yathoktaM zrIharibhadrasUribhirapi Avazyaka niyuktivRttI AvarjIkaraNaM AntarmauhUrttikamudIraNA''valikAyAM karmapudgalaprakSepavyApArarUpam - ( A. ni. 955 hAri. vR.) / taduktaM aupapAtikavRttau api AvarjIkaraNaM udIraNAvalikAyAM karmaprakSepavyApArarUpam - ( au.sU. 53 vR.) / tataH = AyojyakaraNAd UrdhvaM = pazcAt yogasaMnyAsasaMjJitaH dvitIyaH sAmarthyayogo bhavatIti tadvidaH yogavettAraH abhidadhati, zailezyavasthAyAM kAyAdiyogAnAM kAya-vAG-manaHkarmalakSaNatrividhayogAnAM sanyAsena = nirodhena ayogA''khyasya sarvasanyAsalakSaNasya kRtsnasaMvararUpasya sarvottamasya niratizayasya yogasya prApteriti / taduktaM syAdvAdakalpalatAyAmapi - dvitIyastvAyojyakaraNena yoganirodhAdUrdhvaM zailezyAM kAyAdikarmarUpANAM yogAnAM saMnyAsAt / ayaM khalvayogo'pi mokSayojanAt paramo yoga ucyate - (syA.ka.la. 9/27 ) iti / / 19 / 12 / / kahevAya che. tenuM nAma zailezI avasthA che.zailezI avasthAmAM kAyA-vacana-manasvarUpa yogano nirodha saMnyAsa = tyAga karavAthI ayoga nAmanA sarvasaMnyAsasvarUpa sarvotkRSTa yoganI prApti thAya che.(19/12) vizeSArtha :- saMnyAsa tyAga. dharmano tyAga eTale dharmasaMnyAsa ane yogano tyAga eTale yogasaMnyAsa. nAstika mANasa dharmane choDe che te dharmasaMnyAsa tarIke mAnya nathI. kAraNa ke te AtmavikAsanA pagathiye AgaLa nathI vadhato paNa nIce paTakAya che. jema 12muM dhoraNa pAsa karIne koI hoMziyAra vidyArthI meDIkala kolejamAM eDamIzana meLavavA skulamAMthI livIMga sarTIphikeTa meLave ane koI maMdabuddhivALo vidyArthI 12mA dhoraNamAM nApAsa thavAthI skulamAMthI L.C. meLave. A banne paristhitimAM banne vidyArthI skula to choDe che. paraMtu pahelo vidyArthI kolejamAM dAkhala thavA skula choDe che. jyAre bIjo vidyArthI ghara bhego thavA, bhaNavAnuM choDavA mATe skula choDe che. tethI prathama vidyArthI zAbAzIne pAtra bane che. bIjo ThapakAne pAtra bane che.tema prastutamAM kSapakazreNi mAMDanAra sAdhaka kSAyika guNone meLavavA mATe kSAyopazamika kSamA vagere guNone choDe che. tethI te meDikala kolejamAM javA mATe skula choDanAra prathama vidyArthI samAna che. jyAre nAstika, zraddhAhIna, maMdazraddhAvALo ke sattvahIna mANasa kSamA vagere dharmone choDe to te bIjA vidyArthI tulya samabhavo. (18/12) *** = = = = = * tAttvika ane atAttvika yoga gAthArtha H- sAmAnyathI tAttvika ane atAttvika -Ama yoganA be prakAra paNa saMbhave che. tAttvika yogane vAstavika samajavo. atAttvika yoga to yogAbhAsa kahevAyela che. (19/13) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1294 * tAttvikayogavatAM pravRttiH * dvAtriMzikA-19/13 tAttvika iti / sAmAnyena = vizeSabhedA'nupagraheNa tAttviko'tAttvikazceti dvidhA'pyayaM yoga issyte| tAttviko = vAstavaH = kenA'pi nayena mokSayojanaphala ityrthH| anyaH = atAttvikaH tu tadAbhAsaH = uktalakSaNavirahito'pi yogocitaveSAdinA yogavadAbhAsamAnaH prakIrtitaH / / 13 / / - tAttviko'tAttvikazcAyaM sAnubandhastathA'paraH / sAsravo'nAsravazceti saMjJAbhedena kIrtitaH / / - (yo.bi.32) iti yogabindukArikAM cetasikRtya granthakAro'dhunA prakArAntareNa yogameva sakSepato vibhajati- 'tAttvika' iti / vizeSabhedA'nupagraheNa = vishessjijnyaasotthaapy-yogtvvyaapytaa'vcchedkaa'vaantrnaanaadhrmodaasiintyaa| kenA'pi naigamAdinaivambhUtaparyantena nayena mokSayojanaphalaH yogapadamukhyArthasampannaH, nirvANaikaphalAbhilASaprayuktatvAt / itthaM tAttvikayogasampannAstu upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAM darzitarItyA sAmAnyato mUrcchanti bhagavadbimbeSu, rajyante svAdhyAyakaraNeSu, snihyanti sAdharmikajaneSu, priyante sadanuSThAneSu, tuSyanti gurudarzaneSu, hRSyanti sadarthopalambheSu, dviSanti vratA'ticArakaraNeSu, krudhyanti sAmAcArIvilopeSu, ruSyanti pravacanapratyanIkeSu, mAdyanti karmanirjaraNeSu, ahaGkurvanti pratijJAtanirvAhaNeSu, avaSTabhananti pariSaheSu, smayante divyAdhupasargeSu, gRhayanti pravacanamAlinyaM, vaJcayantIndriyadhUrtagaNaM, lubhyanti tapazcaraNeSu, gRdhyanti vaiyAvRttyA''caraNeSu, abhyupapadyante saddhyAnayogeSu, tuSyanti paropakArakaraNeSu, nighnanti pramAdacauravRndaM, bibhyati bhavacakrabhramaNAt, jugupsante vimArgacAritA, ramante nirvRtinagarIgamanamArge, upahasanti viSayasukhazIlatAM, udvejante zaithilyA''caraNAt, zocanti cirantanaduzcaritAni, garhante nijazIlaskhalitAni, nindanti bhavacakranivAsaM, ArAdhayanti jinAjJAyuvati, pratisevante dvividhazikSAlalanAm (upa.bha.pra.ka.prastAva-4 pR.218 prakarSoktiH) ityavadheyam / / lokacittA''rAdhanA-labdhi-kIrti-divyabhogopalabdhyAdyAzayaprayuktatvena uktalakSaNavirahito'pi = mokSayojakatvazUnyo'pi bahizcikicikAyamAnakRtrimaratnavad yogocitaveSAdinA = bhAvayogiprAyogyanepathyaceSTA-bhASaNAdinA yogavad = tAttvikayoga iva AbhAsamAnaH = sthUlabuddhInAM pratibhAsamAnaH prakIrtitaH yogibhiH / prAk (dvA.dvA.19/12 pR.1288) pravrajyAkAle jAyamAnasya dharmasaMnyAsasyA'tAttvikatvamuktaM tat sAmarthyayogayogyatApekSayoktam / iha tvekAntayogA'yogyatvavivakSayA'tAttvikatvaM yogA''bhAsasyoktamiti dRDhataramavadheyam / ayaM cobhayabhraSTo'vaseyaH / taduktaM skandapurANe - yo hi saMnyasya viSayAn manasA gRhyate punaH / ubhayabhraSTa evAsau bhinnA bhUmirvinazyati / / - (ska.pu.mA.ko.45/19) iti / TIkArca - vizeSarUpe bhedone pakaDavAmAM na Ave to yoganA be prakAra paNa mAnya che. tAtvika yoga ane atAttvika yoga. tAttvika yoga che te vAstavika samajavo. kAraNa ke koI paNa nayanA abhiprAyathI te tAttvika yoganuM phaLa mokSane joDavArUpa bane che. jyAre atAttvika yoga to yogAbhAsa kahevAyela che. kAraNa ke mokSayojana svarUpa phaLa na ApavA chatAM, yogalakSaNazUnya hovA chatAM paNa yogane ucita veSa vagaire dvArA yoganI bha ta mAse. che. (18/13) vizeSArtha :- 12mI gAthAmAM pravrajyA avasthAmAM atAtvika dharmasaMnyAsa batAvela hato temAM - atAttvika' padano artha aupacArika samajavo. kema ke tAttvika dharmasaMnyAsanI najIka pahoMcADavAnuM kAma Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * atAttvikayogaparicayaH * 1295 apunarbandhakasyA'yaM vyavahAreNa tAttvikaH / adhyAtma-bhAvanArUpo nizcayenottarasya tu / / 14 / / prakRtA'tAttvikayogastu malinA'ntaHkaraNasya trANAya nAlam / taduktaM uttarAdhyayane - cIrAjiNaM nagiNiNaM jaDI saMghADi muMDiNaM / eyANi vi na tAyaMti, dussIlaM pariyAgataM / / 6 (utta.5/21) iti pUrvoktaM(pR.901) ihAnusandheyam / taduktaM gacchAcAraprakIrNake - liMgadhArI saMjamajoeNa nissAro - (ga.pra.24) iti / mUlArAdhanAyAM api - ghoDagaliMDasamANassa, tassa abbhantarammi kudhidassa / bAhirakaraNaM kiM se, kAhidi bagaNihudakaraNassa / / 6 (mUlA.1347) ityuktam / atAttvikayogaparityAgA''zayenaiva bhAvaprAbhRte - bhaMjasu iMdiyaseNaM, bhaMjasu maNamakkaDaM payatteNaM / mA jaNaraMjaNakaraNaM bAhiravaya-vesa taM kuNasu / / (bhA.prA. 90) ityevamuktaM kundakundAcAryeNa / prakRte - kiM liMgaviDDarIdhAraNeNa kajjammi aTThie ThANe ? / rAyA na hoi sayameva dhArayaM cAmarADove / / 6 (upa.mA. 436) iti upadezamAlAyAM dharmadAsagaNivacanaM, - bAhirasaMgavimukko Navi mukko micchabhAva NiggaMtho / kiM tassa ThANa-mauNaM Na vi jANadi appasamabhAvaM / / kiM kAhidi bahikammaM kiM kAhidi bahuvihaM ca khamaNaM tu / kiM kAhidi AdAvaM AdasahAvassa vivriido|| - (mo.prA.97,99) iti mokSaprAbhRtagAthAyugalaM, - na liga mokSakAraNam - (sa.sA.ka.9/238) iti samayasArakalazavacanaM, - na liga dharmakAraNam - (ma.smR.6/66, saM.gI.8/62) iti pUrvoktaM (pR.90,394) manusmRtisaMnyAsagItAvacanaM, - na veSadhAraNaM siddheH kAraNam - (ha.yo.2/66) iti haThayogapradIpikAvacanaM, - ziromaNDitaM tuNDaM cittaM na muNDitaM kiM muNDitam ? / yasya punaH cittaM muNDitaM sAdhu suSThu zirastasya muNDitam / / - (mR.ka.6/3) iti mRcchakaTike zudrakoktaM, - thUtkRtena yathA'pUpakaraNaM na hi sammatam / vinA bhAvena veSasya dhAraNaM tadvadeva hi / / - (A.za.55) iti AbhANazatakavacanaM, - yo niHsRtazca na ca niHsRtakAmarAgaH, kaSAyamuraH vahati yo na ca niSkaSAyaH / pAtraM bibharti ca guNairna ca pAtrabhUto liGgaM vahannapi sa naiva gRhI na bhikSuH / / - (sau.naM. 7/ 49) iti ca saudaranande azvaghoSabhASitaM samyag iti bhAvanIyam / dambhapradhAnatayA prazama-dama-dAna-dayAdAkSiNyAdisadguNarahitatayA janamanoraJjanAdinimittatayA cA'trA'tAttvikatvaM yojanIyam / taduktaM yogabindau - tAttviko bhUta eva syAdanyo lokavyapekSayA (yo.bi.33) iti / / 19/13 / / tatra kaH kasya kiMvidhaH sambhavati ? ityAzaGkAyAM yogabindu(369)kArikAmevopanyasyati 'apunarbandhakasyeti / yogabinduvyAkhyAnusAreNaiva nirUpayati- apunarbandhakasya pUrvaM (dvA.dvA.14/1 bhA-4,pR.935) vyaavrnnitte kare che. jyAre ahIM je atAttvika yoga batAvela che te yogasvarUpa yogyatAzUnya arthamAM samajavo. yoganI koI lAyakAta na hovA chatAM yogI puruSano veSa paheravAnA lIdhe te abhavya vagerenI dharmapravRttimAM yoga tarIkeno AbhAsa-bhrama thavAnI zakyatA hovAthI tene yogAbhAsa kahela che. (1913) tAtvika yoganA adhikArI che gAthArtha - apunabaMdhakane adhyAtma ane bhAvanArUpa tAtvika yoga vyavahAra nathI hoya che ane nizcaya nayathI A tAttvikayoga cAritrIne hoya che. (19/14). Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * apunarbandhakAdeH tAttvikayogavicAraH * dvAtriMzikA - 19/15 apunarbandha = = / apunarbandhakasya upalakSaNAtsamyagdRSTezca ayaM yogo vyavahAreNa kAraNasyA'pi kAryopacArarUpeNa tAttviko'dhyAtmarUpo bhAvanArUpazca nizcayena nizcayanayena upacAraparihArarUpeNa uttarasya tu cAritriNa eva / / 14 / / sakRdAvartanAdInAma' tAttvika udAhRtaH / pratyapAyaphalaprAyastathAveSAdimAtrataH / / 15 / / svarUpasyA'sadgrahatyAgata upalakSaNAt samyagdRSTezca granthibhedataH / upalakSaNatvaM ca svArthabodhakatve sata taditarabodhakatvarUpamavagantavyam / apunarbandhaka-samyagdRSTyapAntarAlavartitvAnmArgAbhimukha-mArgapatitayorapi grahaNamatrA'vaseyam / 'AyurvRtaM', 'dhAnyaM varSati megha' ityAdisvArasikalokavyavahAradarzanAt kAraNasyA'pi anantara-paramparabhedabhinnasya kAryopacArarUpeNa kAryatvopacArAtmakena vyavahAreNa vyavahAranayena yogaH tAttvikaH, kAraNasyA'pi kathaJcitkAryatvAt / yathA jA sammabhAviyAo paDimA iyarA na bhAvagAmo u / bhAvo jai natthi tahiM naNu kAraNa kajjuvayAro / / - (bR.ka.bhA. 1116) iti bRhatkalpabhASye samyagdRSTiparigRhItA pratimA nizcayato jJAnAdibhAvazUnyatve'pi kAraNe kAryopacArAt vyavahAranayena bhAvagrAma ityucyate tathA'punarbandhakasyA'dhyAtma-bhAvanArUpo yogo nizcayataH samyagjJAnAdizUnyatve'pi kAraNe kAryopacArAt vyavahAranayena bhAvayogaH tAttvikayogA'parA'bhidhAna ityucyate iti bhAvaH / taduktaM yogazatake vavahArao u eso vinneo eyakAraNANaM pi / jo saMbaMdhI so vi ya kAraNa kajjovayArAo / / - (yo.za. 4) iti pUrvoktaM (pR. 684) anusandheyamatra / nizcayenA'punarbandhakAderna yogaH kintu yogabIjam / ziSTaM spaSTam / / 19 / 14 / / TIkArtha :- apunarbaMdhakane ane upalakSaNathI samikatIne adhyAtmasvarUpa ane bhAvanAsvarUpa yoga vyavahAranayathI tAttvika hoya che. kema ke vyavahAranaya kAraNamAM paNa kAryano upacAra kare che. jyAre upacArano tyAga karanAra evA nizcayanayanI dRSTithI cAritrIne ja uparokta tAttvikayoga hoya che.(19/14) vizeSArtha :- 18mI batrIsImAM batAvela adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA ane vRttisaMkSaya svarUpa pAMca prakAranA yogamAMthI prathama be tAttvikayoga vyavahAranayathI apunarbaMdhaka ane samakitIne hoya tathA nizcayanayathI dezaviraticAritravALA ane sarvaviraticAritravALA jIvone hoya che. apunargaMdhaka ane avirata samakitI jIvanI pAse rahelA adhyAtma ane bhAvanAyogane vyavahAranayathI tAttvika kahevAnuM prayojana e che ke te banne yoga tAttvika adhyAtma ane bhAvanAyoganA kAraNa banavAnA che. vyavahAranaya Avo upacAra mAnya kare che. nizcayanaya upacAragrAhaka na hovAthI mAtra deza-sarvacaritradharanI pAse ja tAttvika adhyAtma-bhAvanA svarUpa yogane svIkAre che. paraMtu tAttvika dhyAna, samatA, ane vRttisaMkSayayoga vyavahAranayathI kyAM hoya ? teno khulAso graMthakArazrIe prastutamAM nathI karelo te vAta noMdhapAtra che. yogabiMdu graMthamAM paNa teno khulAso maLato nathI. (19/14) zna atAttvikyoga nukzAnakArI 1296 = = = = gAthArtha :- kevaLa tathAvidha veSa vagerenA kAraNe samRbaMdhaka vagere jIvone atAttvika yoga kahevAyela che. tenuM ija prAyaH anarthaarI che. (18 / 15 ) 1. hastAdarze '... nAmadaMtA...' ityazuddhaH pAThaH / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zraddhAzUnyadharmapravRtteH niSphalatA * 1297 sakRditi / sakRd = ekavAraM Avartante = utkRSTasthiti banantIti sakRdAvartanAH / AdizabdAd dvirAvartanAdigrahaH / teSAM (=sakRdAvartanAdInAM) atAttviko = vyavahArataH, nizcayatazcA'tattvarUpaH, azuddhapariNAmatvAd udAhRtaH adhyAtma-bhAvanArUpo yogaH / pratyapAyo'narthaH phalaM prAyo = bAhulyena yasya sa tathA (=pratyapAyaphalaprAyaH) / tathA = tatprakAraM' bhAvasArA'dhyAtmabhAvanAyuktayogiyogyaM yadveSAdimAnaM nepathya-ceSTA-bhASAlakSaNaM zraddhAnazUnyaM vastu tasmAt (= tathAveSAdimAtrataH) / tatra hi veSAdimAtrameva syAt, na punasteSAM kAcicchraddhAluteti / / 15 / / yogabindukArikA(370)dvAreNaivA'tAttvikayogasvAminamAha- 'sakRdi'ti / yogabinduvRttimanusRtya vyAkhyAnayati- sakRd = ekavAraM mohanIyakarmaNaH saptatisAgaropamakoTAkoTipramitAM utkRSTasthiti tathAvidhasaGklezato badhnantIti sakRdAvartanAH = sakRdbandhakAH / vyavahArataH sadbhUtavyavahAranayamapekSya nizcayatazca = zuddhA'zuddhanizcayanayamAzritya ca atattvarUpaH = mokSayojanalakSaNaphalazUnyaH, azuddhapariNAmatvAt = adyA'pi mArgAnusAritAbAdhakasaGkliSTapariNAmatvAt teSAm / prayogastvevam- sakRdbandhakAdyanuSThAnaM mithyA, tathAvidhA'zuddhapariNAmaprayuktatvAt tathAvidhA'zuddhapariNAmazAlisvAmikRtatvAdvA, abhavyAnuSThAnavat / ata eva upadezapade (gA.253) granthidezasthAnAmabhavya-sakRdbandhakAdInAmapradhAnadravyAjJAyogaH mArgAbhimukha-mArgapatitAnAJca pradhAnA''jJAyoga uktaH / prakRte - bAhiracAo vihalo abbhaMtaragaMthajuttassa - (bhA.prA.3) iti bhAvaprAbhRtavacanamapyanusandheyam / na kevalaM tasyA'tAttvikatvam, api tu teSAmanartho'pi bAhulyena tataH sambhavatItyAha'pratyapAya' iti / etena - viraktaH pravrajed dhImAn sarAgastu gRhe vaset / sarAgo narakaM yAti pravrajan hi dvijAdhamaH / / - (nA.pari.3/13) iti nAradaparivrAjakopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / - ajJazcA'zraddadhAnazca saMzayAtmA vinazyati / nA'yaM loko'sti na paro na sukhaM saMzayAtmanaH / / - (bha.gI. 4/41) iti bhagavadgItAvacanamapyatra bhAvanIyam / na punaH = naiva teSAM sakRdbandhakAdInAM kAcit tIvra-mandAdirUpA mokSadAyakatayA'dhyAtmAdiyogaM prati zraddhAlutA vartate / pareSAmapi sammatamidam / yathoktaM bhagavadgItAyAM - azraddhayA hutaM dattaM tapastaptaM kRtaM ca yat / asadityucyate pArtha ! na ca tatpretya no iha / / - (bha.gI. 17 / 28) iti, skandapurANe ca TIkArtha :- eka vAra mohanIya karmanI utkRSTa sthitine jeo bhaviSyamAM bAMdhavAnA hoya tevA jIvo sakRdAvartanI = sakubaMdhaka kahevAya che. mULa gAthAmAM rahela -Adi' zabdathI dhirAvartanAdi = dvibaMdhaka vagere jIvo paNa laI levAnA che. eka vAra ke aneka vAra mohanIya karmanI 70 koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti jeo bAMdhavAnA hoya tevA jIvono adhyAtma-bhAvanAsvarUpa yoga vyavahArathI ane nizcayathI atAttvika kahevAyela che. (paMcAlakajIvRttimAM sakubaMdhakAdine upacArathI bhAvavaMdanA hoya tema jaNAvela che. paraMtu) moTA bhAge tenuM phaLa anarthAtmaka hoya che. kAraNa ke temanI pAse tathAvidha bhAvapradhAna adhyAtmabhAvanAyogavALA yogIne yogya veza-bhASA-pravRtti hovA chatAM te badhuM zraddhAzUnya hoya che. arthAt tevA sakUdabaMdhaka vagere jIvomAM hoya to paNa phakta bAhya veSa vagere ja hoya, zraddhA vagere bhAvo jarA paNa nathI hotA. tethI tenA yogo anarthaphalaka yogAbhAsa che, atAttvika che, dekhAvamAtra che.(1915) 1. ....kArabhA...' iti mudritapratau pATho'zuddhaH / 2. 'bhAvamArA' ityazuddhaH pATho mudritapratau / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1298 sakRdbandhakA'punarbandhakAnuSThAnabhedasAdhanam dvAtriMzikA - 19/15 - sarvasvaM jIvitaM vA'pi dadyAdazraddhayA yadi / nA''pnuyAt saphalaM kiJcit zraddadhAnaH tato bhavet / / - (ska.pu.mA.kau 4 / 44 ) iti / zraddhaiva ca dharmaprANabhUteti sarvasammatam / prakRte zraddhayA'gniH samidhyate, zraddhayA hUyate haviH - (R. ve. 10/151/1) iti RgvedavacanaM zraddhayA satyamApyate - (ya. ve.19/30) iti yajurvedavacanaM zraddhAyAM hyeva dakSiNA pratiSThitA - (bR.upa. 3 / 9 / 21 ) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanaM vrAtyasyApi gRhe bhikSet zraddhA-bhaktipuraskRte - (bR.saM.6/64) iti bRhatsaMnyAsopaniSadvacanaM, eSA ha vai devAnAM rAjJI zraddhA - (jai.brA. 2 / 426) iti jaiminIyabrAhmaNavacanaM, - zraddhA devAna'dhivaste - ( tai. brA. 2/8/8) iti taittirIyabrAhmaNavacanaM zraddhayA satyena mithunena svargAMllokAn jayati - (ai.brA. 7/10) iti aitareyabrAhmaNavacanaM zraddhAvAn labhate jJAnaM - (bha.gI. 4/ 39) iti pUrvoktaM (pR.971) bhagavadgItAvacanaM zraddhayA sAdhyate sarva - (bR.nA. pu. 4 / 1 ) iti iti AdarzacaritavacanaM bRhannAradIyapurANavacanaM, zraddhA muktipradAyinI - ( A.ca. 2 / 75 pR. ) ca smartavyaM sva-parasamayatAtparyAnveSaNaparAyaNaiH / * sakRdbandhakAdayastu zraddhApetAH tathApi bhAvayogisamucitavandana - satkArAdInAM svIkArAt dAmbhikAnAM teSAM parapratAraNapravaNAnAM bAhyadharmAnuSThAnaM svavadhAya kRtyotthApananyAyamanusarati / vizvAsAdAkRterete mahApApasya bhAjanam - ( dvA. dvA.3/20 bhAga-1, pR. 170 ) iti prAguktamatrAnusandheyam / etena kaupInaM bhasitAlepo darbhA rudrAkSamAlikA / maunamekAsanaM ceti mUrkhasaJjIvanAni SaT / / - (ka.vi.86) iti kaliviDambanavacanamapi vyAkhyAtam, zraddhAvirahe viparItA''zayasattve vA tadupapatteH / prakRtayogyAbhAsaprakRtiH parai rAkSasItyaGgIkriyate / taduktaM gaNezagItAyAM sadambhakarmakartRtvaM spRhA ca paravastuSu / anekakAmanAvattvaM sarvadA'nRtabhASaNam / parotkarSA'sahiSNutvaM parakRtyaparAhatiH / ityAdyA bahavazcAnye rAkSasyAH prakRterguNAH / / - (ga.gI. 10 / 9) iti / mUlataH sahajamalonmUlanaprakriyAvizeSA'nArambhAtteSAM pravrajyAdigrahaNe'pi vikRte cetasi bhAvA''zravavRddhireva prAyazaH sampadyate / sammataJcedaM bauddhAnAmapi / taduktaM majjhimanikAye ayoniso, bhikkhave, manasikaroto anuppannA ceva AsavA uppajjanti, uppannA ca AsavA pavaDDhanti / yoniso ca kho, bhikkhave, manasikaroto anuppannA ceva AsavA na uppajjanti, uppannA ca AsavA pahIyanti - (ma.ni. sarvAzravasUtra - 1 / 2 / 15) iti / 'yonisa AzravakSayazuddha iti tadviparItaM ca ' ayoniso' iti / nanu kAraNasya kathaJcitkAryatvopacAreNA'punarbandhakasyA'dhyAtma-bhAvanAyogayostAttvikatvAbhyupagame tadIyAnuSThAnasya yogayogyatvamAtrameva siddham / tatazcA'sadgrahatyAgAdidvArA'punarbandhakAderiva sakRdbandhakAdInAmapi adhyAtmAdyanuSThAnasya yogyatayA hetutvamaviruddhameveti teSAmadhyAtmAderatAttvikatvAbhidhAnamanucitam / na hi vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhirbhavati, anyathA'punarbandhakIyAdhyAtmAderapyatAttvikatvaprasaGgAditi cet ? satyam, tathApi prakRte vyavadhAnA'vyavadhAnAbhyAM samayapratiniyatAbhyAM tAttvikA'tAttvikatvavyavasthiteH, phalasannidhAnA'sannidhAnayorhetubhedaprayojyatvena tadbhedavyavasthitezca sarvathA svarUpaparAvRttiM vinA sahakAriyogyatAyA apyanupapatterityadhikaM syAdvAdakalpalatAyAm / / 19/15 / / = Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apramattamunInAmeva nizcayato dhyAnAdhikAraH 1299 zudvyapekSo yathAyogaM cAritravata eva ca / hanta dhyAnAdiko yogastAttvikaH pravijRmbhate / / 16 / / yathAsthAnaM zuddhyapekSa = uttarottarAM zuddhimapekSya pravartamAnaH ' pAramArthikaikasvarUpo dhyAnAdiko yogaH pravijRmbhate = zuddhyapekSa iti / yathAyogaM cAritravata eva ca hanta tAttvikaH prollasati / / 16 / / * = = apAyA'bhAva-bhAvAbhyAM sAnubandho'parazca saH / nirupakramakarmaivApAyo' yogasya bAdhakam / / 17 / / asadbhAva-sadbhAvAbhyAM ( = apAyAbhAvabhAvAbhyAM ) apAyeti / apAyasya abhAva- bhAvAbhyAM = = tAttvikA'tAttvikAdhyAtma-bhAvanAyogasvAminamupadarthyA'dhunA'vaziSTayogasvAminamudAharati- 'zuddhyapekSa' deza-sarvacAritrazAlina eva na tvanyasya, pAramArthikaikasvarUpaH iti / cAritravataH avilambenApavargayojanaphalaikarUpo dhyAnAdikaH = dhyAna-samatA-vRttisaGkSayalakSaNo yogaH prollasati = svarasataH pravisarpati / iyAMstu vizeSaH dezacAritriNaH tAttvikaM dhyAnAdikamaMzataH, sarvacAritriNastUtkarSApakarSAdyupetamapi tAttvikadhyAnAditritayaM dezacAritryapekSayA'nantaguNazuddhayupetameva / yadyapi dhyAnazatake- savvappamAyarahiyA muNao khINovasaMtamohA ya / jhAyAro nANadhaNA dhammajjhANassa niddiTThA / / - ( dhyA. za. 63 ) ityevamapramattamunInAmeva dharmadhyAnAdhikAro darzitastathApi dezaviratAnAmaMzataH tAttvikadhyAnAdisambhavo na virudhyata iti dhyeyam / / 19/16 / / atha sAnubandhetarayogA'bhivyaktyarthamAha- 'apAye 'ti / pUrvoktayogabhAjo jIvasyA'dhyAtmAdikrameNaiva yogaH apAyarahitaH san sahakAraphalatulyaH sAnubandho bhavati, muktiphalaprAptiparyantamatruTitatvAt / tatsahitazca apAyopetazca kadaliphalasthAnIyo niranubandho bhavati / taduktaM yogabindI - acchinnaH sAnubandhastu chedavAnaparo mataH - (yo . biM. 33 ) iti / yadyapi vakSyamANApAyasyA''tmanyeva sattvaM taduktaM yogabindau * dhyAnAdi tAttvikyoga cAritrasaMpanna pAse hoya che = = gAthArtha :- yathAyogya rIte zuddhinI apekSAvALo dhyAnAdi tAttvika yoga kharekhara cAritradhara pAse 4 visase che. (18/16) TIDArtha ::- yathAsthAna yathAyogya rIte uttarottara zuddhinI apekSAe pravartamAna evA kevala pAramArthika svarUpavALA dhyAna-samatA-vRttisaMkSaya nAmanA tAttvika yogo cAritradhara pAse ja vilase che. (19/16) vizeSArtha :- dhyAna karatAM samatAyogamAM zuddhi vadhu hoya che. samatA karatAM vRttisaMkSaya yogamAM zuddhi caDhiyAtI hoya che. nizcayanayanI dRSTie pAramArthika dhyAnAdinA adhikArI yathAyogya evA baLavAna cAritradhArI jIvo ja hoya che. sAmAnya gRhastha vagere tenA adhikArI nathI. (19/16) * sAnubaMdha-niranubaMdha yoga * gAthArtha :- apAyanI gerahAjarIthI sAnubaMdha ane apAyanI hAjarIthI yoga niranubaMdha thAya che. prastutamAM nirupakrama karma e ja apAya che. te yoganuM bAdhaka che. (19/17) TIkArtha :- apAyanI gerahAjarIthI yoga sAnubaMdha bane che. tathA apAyanI hAjarIthI yoga niranubaMdha 1. 'mAnacA' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'vApAryo' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze 'apAyasya bhAvAbhA...' iti pATho'rthataH zuddho'pi kramAnusAreNa mUlakArikAnusAreNa cA'zuddhaH / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1300 * aghAtikarmaNAM nikAcitatve'pi yogA'nAzakatA * dvAtriMzikA - 19/18 sAnubandho'paro niranubandhaH ca sa yogaH / apAyarahitaH sAnubandhaH, tatsahitazca niranubandha iti / yogasya bAdhakaM nirupakramaM viziSTAnuSThAnaceSTayApyanucchedyaM anAzyasvavipAkasAmarthyaM vA karmaiva (= nirupakramakarmaiva ) cAritramohanIyAkhyaM apAyaH / / 17 / / 'bahujanmAntarakaraH sApAyasyaiva sAzravaH / anAzravastvekajanmA tattvAGgavyavahArataH / / 18 / / - 'asyaiva tvanapAyasya sAnubandhastathA smRtaH / yathoditakrameNaiva sApAyasya tathA'paraH / / ' - (yo . biM. 372 ) tathApi yoga - yoginorabhedopacAreNAtra yogasya sApAyatvAdyuktirna virudhyate / athApAyameva vyAcaSTe - yogasya vyAvarNitasvarUpasya bAdhakaM = yoga-kSema-zuddhi-vRddhayanyatamApratibandhakaM viziSTAnuSThAnaceSTayA = zaktyanigUhanena svabhUmikocitajinoktA''cArapAlanena api anucchedyaM = sarvathocchedAnarhaM anAzyasvavipAkasAmarthyaM vA = svaphalamadatvA'nuparatAnubhAgazaktikaM vA prAkkAlopArjitaM mokSapathapratikUlacittavRtti - pravRttikAraNaM cAritramohanIyAkhyaM kaNTaka- jvara - diGmohatulyavighnA''kSepakaM karmeva apAyaH = apAyapadArthaH / taduktaM yogabindI apAyamAhuH karmaiva nirapAyAH purAtanam / pApAzayakaraM citraM nirupakramasaJjJakam / / (yo . biM. 373 ) kaNTaka - jvara - mohastu samo vighnaH prakIrtitaH / mokSamArgapravRttAnAmata evAparairapi / / - (yo . biM. 374 ) iti pUrvoktaM (pR. 698) smartavyam / yathoktaM yogaviMzikAvRttau prakRtagranthakRtA'pi dvividho hi yogaH - sApAyo nirapAyazca / tatra nirupakramamokSapathapratikUlacittavRttikAraNaM prAkkAlArjitaM karma apAyaH, tatsahito yogaH = sApAyaH, tadrahitastu nirapAya iti - ( yo. viM. 11 vRtti) iti / na caivaM nirupakramakarmavatAM gajasukumAla metArya-skaMdhakAdimunInAM niranubandhayogaprasaGga iti vAcyam, teSAmasAtavedanIyAdikarmaNAM nirupakramatve'pi nikAcitacAritramohanIyakarmavirahAt / etena vyakte brahmopayoge tu kAmavRttirna tiSThati / tIvraM nikAcitaM karma prArabdhaM naiva nazyati / / - (adhyA.gI. 183 ) iti adhyAtmagItAvacanamapi vyAkhyAtam / / 19 /17 / / = = thAya che. yoganuM bAdhaka evuM nikAcita cAritra mohanIya nAmanuM karma ahIM apAya vighna tarIke jANavuM. viziSTa ArAdhanAnI pravRttithI paNa jeno uccheda karI na zakAya athavA jenI phaLotpAdaka zaktino nAza karI na zakAya te karma nikAcita nirupama hevAya che. (18/17) vizeSArtha :- yogabhraSTa karAve tevuM nikAcita karma udayamAM AvavAnuM hoya to te yogIno yoga niranubaMdha banI jAya. te yoganI paraMparA lAMbI cAlatI nathI. kAraNa ke yogI puruSa game tevI prabaLa sAdhanA kare to paNa te karma dUra thatuM nathI, te karmanI phaLajanana zakti dUra thatI nathI. naMdISeNa muni, aSADhAbhUtimuni vagerenA yogo niranubaMdha hatA.dhannA aNagAra vagereno yoga sAnubaMdha hato. kAraNa ke temane yogamAM bAdhaka karma na hatA athavA hovA chatAM saMyamasAdhanAnA prabhAve te karma phaLane ApyA vinA dUra thaI gayA hatA athavA temanA karmanI phaLajanana zakti sAdhanAthI kSINa thaI gaI hatI. tethI teo sAnubaMdhayogI banI gayA. metAraja muni, gajasukumAla muni vagerene maraNAMta upasarga ApanAra kliSTakarma udayamAM AvavA chatAM teo saMyamanI sAdhanAthI calAyamAna na thayA ane mokSamAM gayA. kAraNa ke cAritrathI bhraSTa kare tevuM koI nikAcita cAritramohanIya karma teo pAse na hatuM. (19/17) * sAzrava-anAzrava yoga gAthArtha :- apAyavALA ja jIvano yoga sAzrava hoya che. te aneka janmone UbhA kare che. = 1. hastAdarza 'bahujanmAntara: kRtApAyasyaiva...' iti pAThaH = Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tattvataH sAmparAyikakarmabandhasyAzravatA * 1301 bahivati / bahujanmAntarakaro = deva-manuSyAdyanekajanmavizeSahetuH, nirupkrmkrmnno'vshyvedniiytvaat| sApAyasyaiva = apAyavata eva sAzravo yogH| ekameva = vartamAnaM janma yatra sa (=ekajanmA) tvnaashrvH| nanu kathametadayogikevaliguNasthAnAdarvAk sarvasaMvarAbhAvenA'nAzravatvA'sambhavAdityata AhatattvAGgaM = nizcayaprApako yo vyavahArastataH (=tattvAGgavyavahArataH) / tena sAmparAyikakarmabandhalakSaNasyaivAzravasyA'bhyupagamAttadabhAve itvarAzravabhAve'pi nA'nAzravayogakSatiriti bhAvaH / taduktaM - "Azravo bandhahetutvAd bandha eveha yanmataH / sa sAmparAyiko mukhyastadeSo'rtho'sya snggtH|| yogino'vasthAbhedamavalambya prakArAntareNa yogadvaividhyamAha- 'bahujanmeti / - sovakkamamiha sajjhaM iyaramasajhaM ti hoi nAyavvaM - (zrA.pra.206) iti zrAvakaprajJaptivacanAt nirupakramakarmaNaH = asAdhyakarmaNaH prakRte pApA''zayakarasya avazyavedanIyatvAt = avazyameva vipAkodayato nivartanIyatvAt, apAyavata eva yogino dIrghasaMsAraphalakarmabandhayuktaH sAzravo yogH| taduktaM yogabindau - asyaiva sAzravaH prokto bahujanmAntarA''vahaH / pUrvavyAvarNitanyAyAdekajanmA tvanAzravaH / / - (yo.bi. 375) iti / ____ tattvasya = nizcayasya aGgaM = hetuH iti tattvAGgaM = nizcayaprApakaH = nizcayopalabdhihetubhUto yo vyavahAraH / tena = nizcayAbhimukhavyavahAranayena sAmparAyikakarmabandhalakSaNasyaiva = kaSAyajanitajJAnAvaraNAdighAtikarmabandhasvarUpasyaiva Azravasya = AzravapadArthasya abhyupagamAt = kakSIkArAt / prakRte kArikAtritayena yogabindusaMvAdamAha- 'Azrava' ityAdi / tavRttistvevam - Asravati = Apatati karma yasmin sa AsravaH / zuddho'zuddhazca yogabhUta AsravaH bandhahetutvAt = bandhasya kAraNatvAd bandha eva = jJAnAvaraNAdikarmarUpa eva, kAraNe kAryopacArAt iha prakrame yad = yasmAt mataH = sammataH / (sa)sAmparAyikaH = kaSAyaprabhavaH sUkSmasamparAyaguNasthAnakAvasAnaH mukhyaH = anupacaritaH nizcayaprApaka vyavahAranI dRSTie anAzravayoga ekajanmavALAne hoya che. (1918). TIkArya - apAyavALA ja jIvane sAzrava yoga hoya che. A sAzravayoga deva-manuSya vagere anekavidha janmanuM kAraNa che. kAraNa ke nirupakrama cAritramohanIya karma avazya bhogavavAnuM ja hoya che. tathA mAtra vartamAna eka ja bhavavALA caramazarIrI jIvone nirAzrava yoga hoya che. :- nanu. nirAzravano artha cha tamAma sAzravano abhAva. arthAt sarvasaMva2. 14mA ayogI valI guNasthAnakanI pahelAM to sarvasaMvara hoto nathI. tethI anAzravapaNuM = nirAzravapaNuM 14mA guNaThANAnI pUrve to asaMbhava ja che. tethI caramazarIrInA yogane zailezIkaraNapUrve to kaI rIte anAzrava yoga kahI zakAya? samAdhAna - nizcayanayAtmaka tattvanI prAptinuM kAraNa bane tevA vyavahAra nayanI apekSAe caramazarIrInA yogane anAzrava yoga kahela che. kAraNa ke nizcayaprApaka vyavahAranayanI dRSTie sAMparAyika karmabaMdha ja Azrava tarIke mAnya che. sAMparAyika = sakaSAya karmabaMdha na hoya to IryApathika karmabaMdha svarUpa Itvara Azrava thavA chatAM paNa anAzravayoga mAnavAmAM koI kSati AvatI nathI. matalaba ke bAramA guNaThANe ke 13 mA guNaThANe rahelA jIvane IryApathika karmabaMdha hovA chatAM paNa anAzrava yoga mAnavAmAM nizcayaprApaka vyavahAranI daSTie koI bAdha nathI. mATe to yogabiMdu graMthamAM kahela che ke "Azrava karmabaMdhano hetu hovAthI ahIM te Azrava baMdha tarIke ja mAnya che. te karmabaMdha mukhya evo sAMparAyika karmabaMdha = sakaSAya Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1302 * anAzravayogamImAMsA * dvAtriMzikA-19/18 evaM caramadehasya samparAyaviyogataH / itvarA''zravabhAve'pi sa tathA'nAzravo mataH / / nizcayenA'tra zabdA'rthaH sarvatra vyavahArataH / nizcaya-vyavahArau ca dvAvapyabhimatA'rthadau / / " 6 (yo.bi.376,377,378) nizcayenetyupalakSaNe tRtIyA / tato nizcayenopalakSitAttatprApakAdne vyavahArata ityanvayaH / / 18 / / tat = tasmAt eSaH sAmparAyikabandhalakSaNaH arthaH = abhidheyaM asya = sAsravasya saGgataH (yo.biM. 376 vRtti)| evaM = yathA sakaSAyasya sAsravo yogaH tathA caramadehasya = pazcimazarIrasya samparAyaviyogataH = kopAdikaSAyavirahAt itvarA''sravabhAve'pi = kevalaM yogapratyayadvisAmayikaba(?keva)lavedanIyabandhasadbhAve kiM punastadabhAva ityapizabdArthaH / evaMvidho yaH saH tathA = tatprakAraH anAsravo dvitIyo yogabhedo mataH (yo.bi.377 vR.) / nanu kathaM sAsravo'pi yogo'nAsrava ukta ityAzajhyA''ha- nizcayena upalakSitAt = nizcayaprApakAdityarthaH atra = yogAdhikAre zabdArthaH = anAsravAdizabdagataH sarvatra = sarveSu vyavahArataH = vyavahArA''dezAt / nizcayena hyayogikevalinyanAsravo yogaH, yastu sayoginyapi anAsravatvena yogo'bhidhIyate sa nizcayahetunA vyavahAreNeti / evaJca sati nizcaya-vyavahArau ca = nizcayo vyavahArazcetyarthaH dvAvapi abhimatArthadau = iSTaphaladAyako vartete (yo.bi.378 vR.) iti / na ca tathApi caramazarIriNaH kSINamohaguNasthAnaprAptikAlAtpUrvaM sAmparAyikabandhazAlitayA tadanuSThAnasya sAzravatvameva prasajyeteti zaGkanIyam, sadbhUtavyavahAranayato bhavAntarA''kSepakakarmabandhazUnyatvalakSaNasyA'nAzravatvasya tatrA'pyakSatatvAt / itthameva - sAsravo dIrghasaMsArastato'nyo'nAsravaH paraH / avasthAbhedaviSayAH saMjJA etA yathoditAH / / - (yo.bi. 34) iti yogabinduvacanopapatteH / __ itthaJcAnAzravatvaM nizcayanayataH sarvasaMvaralakSaNaM, nizcayAnugRhItavyavahAranayataH sAmparAyikakarmabandhA'bhAvasvarUpaM sadbhUtavyavahAratazca bhavAntarA''kSepakakarmabandhA'bhAvarUpamiti phalitam / tatazca nizcayenA'yogikevalinyevAnAsravo yogaH / zuddhatamanizcayanayato'yogikevalicaramasamaye'nAsravayogaH, tatpUrvaM tanmate puNyA'puNyocchedopadhAnena mokSayojanaphalasya sarvasaMvarAparAbhidhAnasya anAzravayogasyaivA'sambhavAditi dIkSAdvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.28/26-bhAga-7 pR.1939) vakSyate / nizcayaprApakavyavahAranayataH kSINamoha-sayogikevaliguNasthAnakavartiSu anAsravo yogaH, sAmparAyikakarmabandhavigamAt / na caivamupazAntamohaguNasthAnake'pyanAzravayogApattiriti zaGkanIyam, siddhAntamate ekasminneva bhave zreNidvayArambhAnabhyupagamAt / acaramazarIriNa upazAntamohadazAyAM sAmparAyikakarmabandhavirahe'pi janmAntarA''kSepakakarmasadbhAvena ekajanmatvavirahAnnA'nAsravayogasambhava ityAzayaH / karmabaMdha samajavo. tethI Azravano artha saMgata thAya che. A rIte caramazarIrIne kaSAyano viyoga thavAthI anAzravayoga mAnya che; bhale ne tene Ivara IryApathika karmabaMdha cAlu hoya. prastutamAM sarvatra nizcayathI upalakSita vyavahAra naya dvArA zabdArtha mAnya che. kAraNa ke nizcaya ane vyavahAra banne naya ISTaphaLane denArA che." yogabiMdu graMthanA uparokata chellA zlokamAM nizcayena' padamAM je trIjI vibhakita che te upalakSaNa arthamAM che. mATe teno artha nizcayanayathI upalakSita = nizcayaprApaka samajavo. arthAta nizcayaprApaka vyavahAranayathI kevalajJAnI vageremAM anAzrava yoga mAnya che. Avo artha samajavo.(19/18) 1. mudritapratau 'yad dvA...' iti azuddhaH pAThaH / paraM mudrita-yogabindupratI hastAdarza ca 'ca dvA...' iti pAThaH / ataH so'tra gahIta: / 2. madritapratau '.prApakavya...' iti pAThAntarama / / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bauddhadarzane saptadhA AzravocchedaH * 1303 ityaM sAzravA'nAzravatvAbhyAM yogadvaividhyamuktvA zAstrasApekSasvAdhikArikatva-tadviparyayAbhyAM tadvaividhyA'bhidhAnA'bhiprAyavAnAhazAstreNA'dhIyate cAyaM nA'siddhergotrayoginAm / siddherniSpannayogasya noddezaH pazyakasya yat / / 19 / / zAstreNeti / ayaM ca yogo gotrayoginAM gotramAtreNa yoginAM asiddheH = malinA'ntarAtmatayA yogasAdhyaphalA'bhAvAt zAstreNa = yogatantreNa nA'dhIyate / etena kArmagranthikAnAM mate ekasmin bhave zreNidvayAbhyupagamAt caramazarIriNa upazAntamohadazAyAmanAsravayogApattirapi nirastA, apunarbhAvena sAmparAyikakarmabandhA'bhAvasyaiva nizcayAnugrAhakavyavahAranayenA'nAzravatvenA'bhyupagamAt / tatazca caramazarIriNAmapi dRDhaprahAriprabhRtInAM hiMsrakAdyavasthAyAM jinoktasaddharmavyApAravirahAdeva sakaSAyacAritradazAyAJca sAmparAyikakarmabandhasadbhAvAdeva nAtiprasaGga iti dhyeyam / AzravaprahANaM syAdvAdidarzane saptapaJcAzatprakArasaMvarA'bhyAsato'bhimatam / tacca bauddhadarzane saddarzanendriyasaMvara-svocitapiNDavastrAdipratisevana:-kSutpipAsAdyadhisahanA'nucitasthAnA''sanAdiparivarjana hiMsAkAmAdivitarkavinodana'-vivekavirAgAdyupetabhAvanAtaH sammatam / taduktaM majjhimanikAye sarvAzravasUtre - atthi, bhikkhave, AsavA dassanA pahAtabbA, atthi AsavA saMvarA pahAtabbA, atthi AsavA paTisevanA pahAtabbA, atthi AsavA adhivAsanA pahAtabbA, atthi AsavA parivajjanA pahAtabbA, atthi AsavA vinodanA pahAtabbA, atthi AsavA bhAvanA pahAtabbA - (mjjhim.111|16) iti / 'dassanA = darzanAt, saMvarA = saMvarAt' ityevamagre'pi yojyam / itthaM sarvatra yathAsambhavaM vivekagarbhasvaparasamayasamavatArato vibhAvanIyam / / 19/18 / / ___ - gotra-saMjJA-nAmadheyA''khyA''hvA'bhikhyAzca nAma ca - (a.ciM.2/260) iti abhidhAnacintAmaNivacanAt gotramAtreNa = nAmamAtreNa yoginAM vakSyamANalakSaNAnAM malinAntarAtmatayA = gupilarAgadveSAdyAvilAntaHkaraNatayA yogahRdayAvabodhA'yogyatayA ca yogasAdhyaphalAbhAvAt = yogamukhyaphalA'sambhavAd viparyayasAdhanAcca yogo yogatantreNa nAdhIyate = nopadizyate / yathoktaM yogazatake - uvaeso'visayammI visae vi aNIiso annuveso| baMdhanimittaM NiyamA jahoio puNa bhave jogo / / - (yo.za. 36) iti pUrvamapi(pR.81) uktm| zrIsiddhasenadivAkarasUribhiH dvAtriMzikAprakaraNe zrIharibhadrasUribhizca A rIte Azrava ane anAzrava rUpe be prakAravALA yogane batAvIne zAstrasApekSa svAdhikArikatva ane tenAthI UlaTuM ema be rIte yoganA prakArane kahevAnI IcchAvALA graMthakArazrI kahe che ke gAthArtha :- gotrayogIone kadApi yoga siddha na thavAthI zAstra dvArA teo mATe yoga kahevAto nathI. tathA niSpannayogavALA yogIne yoga siddha hovAthI tene yoga kartavyarUpe kahevAto nathI. kAraNa 3 5554ne 75heza sApaDato nathI. (14/19) ha gotrayogI ane niSpannayogI yogAdhikarI nathI ha. TIkArtha :- nAmamAtrathI athavA kuLamAtrathI ja je yogI che tevA malina jIvone yogazAstra dvArA kartavyarUpe yoga kahevAmAM Avato nathI. kAraNa ke tevA jIvonuM aMtaHkaraNa malina hovAthI yogasAdhya Jain Education international ww.jainelibrary.org Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1304 * pazyakasyoddezA'bhAvaH . dvAtriMzikA-19/19 tathA siddheH = sAmarthyayogata eva kAryaniSpatteH niSpannayogasya = asaGgA'nuSThAnapravAhapradarzanena siddhayogasyA'yaM zAstreNa nA'dhIyate, yad = yasmAt pazyakasya = svata eva viditavedyasya uddizyata iti uddezaH = sadasatkartavyA'kartavyA''dezo na asti / yato'bhihitaM AcAre- "uddeso pAsagassa natthi tti" (AcA.1/1/2/83) / / 19 / / / lokatattvanirNaye - aprazAntamatau zAstrasadbhAvapratipAdanam / doSAyAbhinavodIrNe zamanIyamiva jvare / / - (si.dvA.18/28, lo.ta.ni.7) iti gaditam / yuktaJcaitat / na hi prabalarAga-dveSagrastaiH pratizrotogAminipuNagambhIradurdRzya-sUkSmamatigamyo dharmaH samyak pariNamati / bauddhAnAmapi sammatamidam / taduktaM majjhimanikAye pAzarAzisUtre - rAgadosaparetehi, nAyaM dhammo susambuddho / / / paTisotagAmi nipuNaM, gambhIraM duddasaM aNuM / rAgarattA na dakkhanti tamokhandhena AvuTA / / - (ma.ni.13 / 6 / 281, 1/26/3) iti bhAvanIyaM sva-parasamayarahasyavedibhiryathAgamam / athArthanirapekSasya nAmatvaM sAnvarthasya gotratvamiti (pra.sAro.gA.1071/dvAra-172) pravacanasAroddhAravRttivilokanAdavagamyata iti kathaM gotramAtreNa = nAmamAtreNa iti syAt ? tarhi gotramAtreNa = kulamAtreNeti bodhyam, 'gotraM tu santAno'nvavAyo'bhijanaH kulam' (a.ci.3/503) iti abhidhAnacintAmaNivacanAt / asaGgAnuSThAnapravAhapradarzanena = anavaratA''saktizUnyasvabhUmikocitasaddharmAnuSThAnakalApasantatipravartanena siddhayogasya yoginaH ayaM = yogaH zAstreNa = yogatantreNa nAdhIyate = nopadizyate, sAmarthyayogataH = dharmasannyAsalakSaNasAmarthyayogata eva kAryaniSpatteH = kaivalyalakSaNaphalotpAdAt / ata eva tasyA'smAdupakArA'sambhavaH / / vastutaH tasya kiJcidapi karaNIyameva nAsti, prAptavyasya prAptatvAt / taduktaM samAdhitantre - avratAni parityajya vrateSu pariniSThitaH / tyajettAnyapi samprApya paramaM padamAtmanaH / / (sa.taM.84) iti / prakRte AcArAGgasaMvAdamAvedayati- 'uddeso' iti / atra zIlAGkAcAryakRtavyAkhyaivam - upadezo'navagatatattvasya vineyasya yathopadezaM vartamAnasya dIyate / yastu avagataheyopAdeyavizeSaH sa yathAvasaraM yathAvidheyaM svata eva vidhatte ityAha- 'uddeso' iti / uddizyata iti uddezaH = upadezaH = sadasatkartavyA'kartavyA''dezaH / sa, pazyatIti pazyaH, sa eva pazyakaH, tasya na vidyate, svata eva viditavedyatvAttasya / athavA pazyatIti pazyakaH = sarvajJaH tadupadezavartI vA tasyoddizyata ityuddezaH = nArakAdivyapadezaH uccAvacagotrAdivyapadezo vA, sa tasya na vidyate, drAgeva mokSagamanAditi bhAvaH - (AcA. 1 / 2 / 3 / 82) iti / phaLa prApta thaI zakatuM nathI. tathA asaMga anuSThAnanA pravAhane anubhavavAthI jeNe yogane siddha karela che tevA niSpannayogIne sAmarthyayoganA prabhAvathI ja yoganI niSpatti thavAnA kAraNe zAstra dvArA temanA mATe yoga kartavyarUpe jaNAvavAmAM nathI Avato. AnuM kAraNa e che ke jANavA yogya jeNe svataH ja jANI lIdhela che tevA pazyakane evo upadeza ApavAmAM nathI Avato ke tamAre sAruM karavuM ane kharAba kAma na karavuM." kemake AcArAMga sUtramAM jaNAvela che ke "pazyaka mATe upadeza hoto nathI.' (19/19) vizeSArtha :- tadana ayogya jIva yoganA adhikArI nathI tathA yoga jene siddha thaI gayela hoya Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramahaMsasya vidhi - niSedhAtikrAntatA * 1305 kulapravRttacakrANAM zAstrAttattadupakriyA / yogAcAryairvinirdiSTaM tallakSaNamidaM punaH / / 20 / / pareSAmapi sammatamidam / taduktaM nAradapaJcarAtre vidite paratattve tu samastairniyamairalam / tAlavRntena kiM kAryaM labdhe malayamArute / / - (nA.paM. 9 / 10 / 40 ) iti / pAzupatabrahmopaniSadi api na tasya dharmo'dharmazca na niSedho vidhirna ca / yadA brahmAtmakaM sarvaM vibhAti tata eva tu / / - (pAzu. uttarakANDa - 22 ) iti / prakRte ArabdhakarmaNi kSINe vyavahAro nivartate - ( ava. 19) iti avadhUtopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / taduktaM jAbAladarzanopaniSadi api - jJAnAmRtena tRptasya kRtakRtyasya yoginaH / na cAsti kiJcitkartavyamasti cet ? na sa tattvavit / / - ( jA. da. 1/23 ) ityuktam / etena antarAtmani yaH prIta AtmArAmo'khilapriyaH / AtmatRpto naro yaH syAt tasyArtho naiva vidyate - (ga. gI . 2/17) iti gaNezagItAvacanamapi vyAkhyAtam / kuTIcarakabahUdakahaMsa-paramahaMsabhedena caturvidhA ye saMnyAsinaH pareSAmabhimatAH tanmadhyAt paramahaMsasya samAdhilInatayA niSpannayoge'ntarbhAvaH tallakSaNopapatteH / taduktaM saMnyAsagItAyAm sarvathA'yaM pUjanIyo mArgaM vidhiniSedhayoH / atItaH paramo haMsaH prApnoti brahmarUpatAm / / (saM.gI. 6 / 40 ) na vidhirna niSedho vA caturthasya vidhIyate - ( saM .gI. 6 / 42 ) iti / etena samAdhilInacittasya ko'nanyAdhipateH prabhoH / vidhirasti niSedho vA - ( rA.gI. 8/ 48) iti rAmagItAvacanamapi vyAkhyAtam / prakRte - na vidhirna niSedhazca na varjyA'varjyakalpanA / AtmavijJAninAmasti tathA nAnyat janArdana ! / / - (sU.saM.5 / 37 ) iti sUtasaMhitAvacanaM na vidhirna niSedhazca na varjyA'varjyakalpanA / brahmavijJAninAmasti tathA nAnyacca nArada ! / / - ( nA . pari. 6/ 15) iti nAradaparivrAjakopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / = bauddhAnAmapi sammatamidam / taduktaM majjhimanikAye alagardopamasUtreye te bhikkhU arahanto khINAsavA vusitavanto katakaraNIyA ohitabhArA anuppattasadatthA parikkhINabhavasaMyojanA sammadaJJA vimuttA vaTTaM te natthi paJJApanAya - (ma.ni. 1 / 3 / 2 / 248 - pR. 196 ) iti / 'ye te bhikSavo labdhArhatpadAH' kSINAzravAH pUrNabrahmacaryadharmavratAH, kRtakaraNIyAH apahRtA'vidyAbhArA H anuprAptasadarthAH, parikSINasaMsArabandhanAH, labdhaprajJA, vimuktAH, vRttaM parisamAptaM teSAM nAsti prajJApanA, kartavyasya taiH kRtatvAdi'ti bhAvaH / ata eva teSAM 'apramAdenedaM kartavyamityapi prajJApanA nAsti, pramAdakaraNA'yogyatvAdevetyapi gamyam / idamevAbhipretya majjhimanikAye sugatena svayameva kITAgirisUtre ye te bhikkhave ! bhikkhU arahanto khINAsavA vusitavanto katakaraNIyA ohitabhArA anuppattasadatthA parikkhINabhavasaMyojanA sammadaJA vimuttA, tathArUpAnAhaM bhikkhave ! na 'appamAdena karaNIyaM 'ti vadAmi / taM kissa hetu ? kataM tesaM appamAdena / abhabbA te pamajjituM - (ma.ni. 2 / 2 / 10 / 182 - pR. 153) ityevamuktamiti yathAgamamatrAnuyojyaM samAkalitasarvatantrarahasyArthaiH / / 19 / 19 / / tevA jIvo paNa yoganA adhikArI banI zakatA nathI. gotra = nAma athavA kuLa. nAmamAtrathI ke kuLamAtrathI yogI, amathI yogI nahi te gotrayogI uhevAya. ( 17/18) * layogI ane pravRttacakrayogI yogAdhikArI bane gAthArtha :- kulayogI ane pravRttacakra yogIne zAstrathI te te upakAro thAya che. vaLI, yogAcAryoe tenuM lakSaNa A pramANe jaNAvela che ke (AgaLanI gAthAmAM te lakSaNa kahevAmAM Avaze. (19/20) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1306 * yoginAM cAturvidhyam * dvAtriMzikA-19/21 kuleti / kulayoginAM pravRttacakrayoginAM ca (=kula-pravRttacakrANAM) zAstrAd = yogatantrAt sA sA' vicitratvena prasiddhA upakriyA yogasiddhirUpA bhavati / taduktaM yogadRSTisamuccaye "kulapravRttacakrA ye ta evA'syA'dhikAriNaH / yogino na tu sarve'pi tthaasiddhyaadibhaavtH||" (yo.dR.209) teSAM kulapravRttacakrayoginAM lakSaNaM (=tallakSaNaM) punaridaM vakSyamANaM yogAcAryaiH = yogapratipAdakaiH sUribhiH vinirdiSTam / / 20 / / ye yoginAM kule jAtAstaddharmAnugatAzca ye / kulayogina ucyante gotravanto'pi nA'pare // 21 // ya iti / ye yoginAM kule jAtA = labdhajanmAnaH taddharmAnugatAzca = yogidharmA'nusaraNavantazca ye = prakRtyA'nye'pi, te kulayogina ucyante dravyato bhAvatazca / tarhi keSAM yogatantramupadizyate ? ityAzaGkAyAmAha- 'kule'ti / gotrayogi-kulayogi-pravRttacakrayoginiSpannayogabhedena caturdhA yogino bhavanti / teSAM madhyadvayasya yogyatvamAha- kulayoginAM pravRttacakrayoginAM ca yogatantrAt yogasiddhirUpA upakriyA / atra yogadRSTisamuccayasaMvAdamAha- 'kule'ti / tadvRttistvevam - kula-pravRttacakrAH ye = kulayoginaH pravRttacakrAzca ya ityarthaH / ete (?te) ca asya = yogazAstrasya adhikAriNaH = arhAH yogino, na tu sarve'pi sAmAnyena / kutaH ? ityAha- tathA = tena prakAreNa asiddhyAdibhAvataH = gotrayoginAmasiddhibhAvAt, AdizabdAttu niSpannayoginAntu siddhibhAvAditi 6 (yo.dR.sa. 209 vRttiH ) / / 19/20 / / yogadRSTisamuccaya (yo.dR.sa.210) kArikAdvAreNaitadvizeSalakSaNamAha- 'ya' iti / yogikulalabdhajanmatve sati yogidharmA'nusaraNavattvamiti prathamaM kulayogilakSaNamabhidhAya ArdrakumAra-metAryamuni-harikezyAdAvavyAptivAraNAya dvitIyaM tallakSaNamAha- 'ye prakRtyA'nye'pI'ti / ye anye'pi = yogikulA'jAtA api prakRtyA = zuddhasattvazIlacittavRttyA yogidharmAnusaraNavantaH te'pi kulayogina ucyante / prathamalakSaNA''krAntA dravyato bhAvatazca kulayoginaH / dvitIyalakSaNA''krAntAstu kevalaM bhAvataH kulayoginaH, na janmayoginaH nApi nAmayoginaH kintu karmayogina iti yAvat / etena lakSaNA'nanugamadoSo'pi nirastaH, TIkArya :- kulayogIone ane pravRttacayogIone yogazAstrathI yogasiddhisvarUpa te te vividha prasiddha upakAro thAya che. yogadaSTisamuccayamAM jaNAvela che ke "je kulayogI ane pravRttacayogI che te ja yoganA adhikArI che. paraMtu badhA yogI nahi. kAraNa ke A sivAyanA jIvone kAM yoganI siddhi thaI zakatI nathI athavA yoganI siddhi thaI gayelI hoya che.' kulayogI ane niSpannayogInuM lakSaNa yogapratipAdaka mAyAryo 43 mA prabhArI batAvela. cha. (mAgaNI QuthAma ta sakSa! vAze.)(19/20) . isayogAnuM kSa * gAthArtha :- je yogIonA kuLamAM utpanna thayelA hoya tathA yogIdharmane anusaranArA hoya te kulayogI kahevAya che. yogInAmavALA hovA chatAM paNa bIjA jIvo kulayogI kahevAtA nathI.(1921) TIkArtha - jeoe yogIonA kuLamAM janma meLavelo hoya tathA je yogIonA dharmane anusaranArA hoya 1. 'sA' ityekaM padaM mudritapratau nAsti / 2. 'te' iti padaM mudritapratau nAsti / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kalpAntarAnusaraNabIjavidyotanam * 1307 gotravanto'pi = sAmAnyena karmabhUmibhavyA api nA'pare kulayogina iti / / 21 / / sarvatrA'dveSiNazcaite guru-dev-dvijpriyaaH| dayAlavo vinItAzca bodhavanto jitendriyaaH||22|| sarvatreti / ete ca tathAvidhA''grahA'bhAvena sarvatrA'dveSiNaH / tathA dharmaprabhAvAdyathAsvAcAraM lakSyatA'vacchedakabhedAt / yadvA prathamaM lakSaNaM vyutpattyarthaprAdhAnyena, dvitIyantu rUDhyarthaprAdhAnyenA'vaseyam / yadvA yathA 'catuSpAda-zRGga-lAzUla-kakutsAsnAdimAn gauH' ityAdau catuSpAda-zRGgAdInAmupalakSaNatvaM sAsnAmattvasyaiva golakSaNatvaM tathA prakRte yogikulajAtatvasyA'stUpalakSaNatvaM, yogikuladharmAnugatatvasyaiva tattvataH kulayogilakSaNatvam / idameva manasikRtyA''ha- gotravanto'pi = sAmAnyena vyavahArataH karmabhUmibhavyAH = yogikulalakSaNAM svajanmabhUmimAzritya bhogikulajAta-tatkarmAnugatajIvApekSayA uttamA api apare = arthazUnyanAmamAtreNa yoginaH na = naiva kulayogina ucyante ziSTaiH / yadi ca yogikulajAtatvasya kulayogilakSaNe pravezaH zrIharibhadrasUreriSTo'bhaviSyat tarhi 'taddharmavanto'pi nAnye' ityavakSyat / na ca tathoktam / ata eva yogidharmAnusaraNavanto yogikule'labdhajanmAnaH api kulayogivyavacchedyatvena vyavahartuM nArhantItyasmAkamAbhAti / tattvamatratyaM bahuzrutebhyo'vaseyam / / 19/21 / / atha ke te kulayogigatA yogidharmAH ? ityAzaGkAyAM yogadRSTisamuccaya (yo.dR.sa.212) kArikAmupajIvya dharmimukhena tAnirdizati- 'sarvatre'ti / ete ca kulayoginaH tathAvidhA''grahA'bhAvena = acaramAvartakAlInA'tinibiDakadAgrahaviraheNa sarvatra = parakIyadeva-guru-zAstreSu bhogiprabhRtiSu ca adveSiNaH / kvacit kadAcinmandA''grahasattve'pi dveSaprayojakA''grahasteSAM na bhavatIti bhAvaH / ayaJcA'dveSo mUlabhUto yogidharmaH, tadasattve tu taditaraguNasannidhAnamapi na tathAvidhakAryakAri sampadyata ityavadheyam / dharmaprabhAvAt = dharmamAhAtmyA''karSaNAd yathAsvAcAraM = svakIyakulAcAra-ziSTAcAra-sadAcAradharmAdyAcAramanatikramya gurvAdipriyAH = guru-devAdibahumAna-bhaktyAdizAlinaH / te prakRtithI bIjA hoya to paNa te kulayogI kahevAya che. dravyathI ane bhAvathI A vAta samajavI. paraMtu sAmAnyathI bhUmibhavya hovA chatAM paNa bIjA gotravALA = kevaLa yogInA nAmavALA jIvo kulayogI vAtA nathI. (18/21) vizeSArtha :- yogInA kuLamAM janma meLave ane yogInA dharmane Acare te dravya ane bhAvathI kulayogI kahevAya che. tathA janma yogInA kuLamAM na thavA chatAM paNa yogInA AcAra dilathI pALe te bhAvathI kulayogI kahevAya che. dA.ta.harikezamuni vagere. tathA yogInA kuLamAM janma dhAraNa karavA chatAM paNa je yogIno dharma pALe nahi te nAma mAtrathI yogI kahevAya. te gotrayogI kahevAya, kulayogI nara- mAvo ma mA che. (18/21) gAthArtha :- A kulayogIo sarvatra dveSa vagaranA hoya che. tathA deva-guru ane dvija temane priya Doya che. tathA tevo dhyAzu, vinIta, bhopasaMpanna bhane tindriya hoya che. (19/22) TIkArtha :- A kulayogIone tathAvidha kadAgraha na hovAthI kayAMya paNa dveSa hoto nathI. tathA dharmanA prabhAvathI potAnA AcAra mujabanA guru vagere temane atyaMta priya hoya che. temaja svabhAvathI kliSTa pApa karma na hovAnA lIdhe teo dayALu hoya che. tathA kuzalAnubaMdhI bhavya hovAthI teo vinIta Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1308 * kulayogitraividhyam * dvAtriMzikA-19/23 gurvAdipriyAH / tathA prakRtyA kliSTapApA'bhAvena dayAlavaH / vinItAzca kuzalA'nubandhibhavyatayA 'bodhavanto granthibhedena jitendriyAH cAritrabhAvena / / 22 / / pravRttacakrAstu punaryamadvayasamAzrayAH / zeSadvayArthino'tyantaM zuzrUSAdiguNA'nvitAH // 23 // pravRttacakrAstviti / pravRttacakrAstu punaH yamadvayasya icchAyamapravRttiyamalakSaNasya samAzrayA = AdhArIbhUtAH (=yamadvayasamAzrayAH), zeSadvayArthinaH = sthirayama-siddhiyamadvayArthinaH atyantaM prakRtyA = svabhAvena kliSTapApA'bhAvena = tathAvidhahiMsA-cauryAdhupadhAyakapApakarmaviraheNa dayAlavaH = yathAvabodhaM nirvyAjadayAzAlinaH / tathA vinItAzca gurvAdikaM prati, kuzalAnubandhibhavyatayA = zuklAnubandhopetatathAbhavyatvaparipAkatayA / sA hi nisargata eva gurvAdivinaye yoginaM pravartayati / bodhavantaH = svabhUmikocita-jIvAditattvagocara-nirmalajJAnopetAH, granthibhedena hetunA / jitendriyAH = yatendriyavRttayaH, cAritrabhAvena = deza-sarvacAritrasadbhAvena hetunA / jitendriyalakSaNaM rAmagItAyAM - zrutvA spRSTvA ca bhuktvA ca dRSTvA ghrAtvA ca yo naraH / na hRSyati zlAghati vA sa vijJeyo jitendriyaH / / 6 (rA.gI.15/45) itthamuktam / idaJcAtrA'vadheyam- apunarbandhakadazAtaH prArabhya SaSThaguNasthAnaparyantaM kulayogitvaM sambhavati / tatazca mohanIyAdikSayopazamAnusAreNa kAlakrameNa yathAkramaM niruktA yogidharmAH kulayogiSUpajAyante / yathoktasakalaguNasattve kulayoginAmuttamatA, tadardhasattve madhyamatvaM, tato'pyalpaguNatve jaghanyatvamiti yathA''gamamUhanIyamatra kovidaiH / / 19/22 / / yogadRSTisamuccaya(yo.dR.sa.212)kArikAdvAreNa pravRttacakralakSaNamAha- 'pravRtte'ti / icchAyama-pravRttiyamalakSaNasya vakSyamANasya AdhArIbhUtAH = kASThAprAptotkarSarUpeNA''zrayIbhUtAH, tena na kulayoginyativyAptiH / sadupAyapravRttyA = paropadezamantareNA'navarataM svabhUmikocitasadanuSThAnapravRttyA sthirym-sihoya che. pranthibhedanA lIdhe teo bodhavALA hoya che. tathA cAritra hovAnA kAraNe teo jitendriya Doya che. (18/22) vizeSArtha :- apunabaMdhaka dazAthI mAMDIne chaThThA guNaThANA sudhI sAmAnyathI kulayogIpaNuM saMbhave che. tethI mohanIyakarmanA kSayopazama mujaba uparokta guNo kALakrame kulayogImAM utpanna thAya che, pragaTe che. apunabaMdhakadazAmAM taratamabhAve sarvatra aSa, guru vagerenI prIti, dayA, vinaya- A guNo mukhyatayA saMbhave. samyagdarzana prApta thatAM temAM samyagu bodhano umero thAya che. tathA deza-sarvacAritra maLatA taratamabhAve jitendriyapaNuM temAM umerAya che. Ama uttarottara baLavAna evuM kulayogIpaNuM saMpanna thAya che. (1922) - pravRttaya yogInA Cal. gAthArtha - be yamane pAmelA tathA bAkInA be yamane pAmavAnI atyaMta IcchAvALA yogIo pravRttayayo vAya che. tamo zuzruSA 3 guzothI saMpanna hoya che. (18/23) / TIkArtha - pravRttacakra yogIo to IcchAyama ane pravRttiyamano AdhAra hoya che. tathA sadupAyamAM 1. hastAdarza 'vAdha...' ityazuddhaH pAThaH / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aSTavidhaprajJAguNanirUpaNam sadupAyapravRttyA / zuzrUSAdayo guNAH zuzrUSA zravaNa-grahaNa-dhAraNa-vijJAnohApohalakSaNAstairanvitAH yuktAH (= zuzruSAdiguNAnvitAH) / / 23 / / ddhiyamadvayArthinaH = vakSyamANalakSaNA'ntyadvayayamA'bhilASiNaH / zuzrUSAdayaH guNAH = prajJAguNAH tAttvikatvena jijJAsAdisambhavA vijJeyAH / yathoktaM lalitavistarAyAM satyAJcAsyAM (= vividiSAyAM = jijJAsAyAM ) tattvagocarAH zuzrUSA - zravaNa- grahaNa-dhAraNA-vijJAnohApoha - tattvAbhinivezAH prajJAguNAH / pratiguNamanantapApaparamANvapagamenaite iti samayavRddhAH / tadanyebhyaH tattvajJAnA'yogAt / tadAbhAsatayA, eteSAM bhinnajAtIyatvAt / bAhyA''kArasAmye'pi phalabhedopapatteH / sambhavanti tu vastvantaropAyatayA tadvividiSAmantareNa, na punaH svArthasAdhakatvena bhAvasArAH, anyeSAM prabodhaviprakarSeNa prabalamohanidropetatvAt - (la.vi. pR.47) iti / tatazca zuzrUSA zravaNaM caiva grahaNaM dhAraNaM tathA / / UhA'poho'rthavijJAnaM tattvajJAnaM ca dhIguNAH / - ( a.ciM. 3/310-311, kA.nI. sA. 4 / 21 ) ityevaM abhidhAnacintAmaNI kAmandakIyanItisAre coktAnAM prajJAguNAnAM jijJAsAmantareNA'tAttvikatvameva / na ca vijJAna - prajJayoranarthAntaratvAt tasyA'STavidhaprajJAguNAntarbhAvaH kathaM saGgacchate ? iti zaGkanIyam, tayoH kathaJcidbhedA'GgIkArAt / tattvaM hi vijJAnena parijJAyate prajJayA ca bhAvyata ityanayorvizeSAt, 'akuzaladharmaprahANA'bhijJAna'parijJAnAnAM prajJAdhInatvAcca / taduktaM majjhimanikAye paJJA bhAvetabbA, viJJANaM pariJeyaM, idaM tesaM nAnAkaraNaM ti... paJJa kho Avuso ! abhiJJatthA, pariJJatthA, pahAnatthA ti - (ma.ni. mahAvedallasUtra1 / 5 / 3 |449,451/pR. 371 ) iti / sarvanayamaye jinapravacane nayavizeSAbhiprAyeNa tanmatasyA'pyantarbhAvanIyatvAditi yathAgamaM vibhAvyam / * 1309 = etena buddhimAn zuzrUSati, zRNoti, gRhNIte, dhArayati, vijAnAti, Uhate'pohati tattvaJcAbhinivizati - (kA.mI. adhyA. 4) iti kAvyamImAMsAkRto rAjazekharasya vacanamapi vyAkhyAtamiti / - sUssUsai, paDipucchai, suNei, giNhai ya ihae yA vi / tatto apohae vA dhArei karei vA sammaM / / - (naM.sU.120 ) iti nandisUtravacanamapyuktarItyA saGgatimAnetavyam / evameva zuzrUSAM vinA zravaNamapi na pAramArthikamiti bhAvanIyamagre'pi / vairAgyakalpalatAyAM zuzrUSA zravaNaM caiva grahaNaM dhAraNaM tthaa| Uho'poho'rthavijJAnaM tattvavyavasitizca te / / - ( vai.ka.la. 8 / 356 ) ityevaM sakalAH prajJAguNAH cAritrAvasthAyAM darzitA iti dhyeyam / yadapi somadevasUribhiH nItivAkyAmRte zuzrUSA zravaNa- grahaNa - dhAraNA vijJAnohApoha tattvAbhinivezA buddhiguNA: ( nI. vA. 5 / 44), zrotumicchA zuzrUSA (5 / 45), zravaNamAkarNanam (5/46), grahaNaM = zAstrArthopAdAnaM (5/47), dhAraNamavismaraNam (5 / 48), moha - sandeha - viparyAsavyudAsena jJAnaM = vijJAnaM ( 5 / 49), vijJAtamarthamavalambyAnyeSu vyAptyA tathAvidhivitarkaNamUha: ( 5/50), uktayuktibhyAM viruddhAdarthAt pratyavAyasambhAvanayA pravRtti karavA dvArA atyaMta rIte sthirayama ane siddhiyamane meLavavAnI IcchAvALA hoya che. tema ja zuzrUSA, zravaNa, grahaNa, dhArA, vijJAna, zahApoha sva3pa guzothI tejo yukta hoya che. (18/23) vizeSArtha :- IcchA vagere cAra yamanuM nirUpaNa A ja dvAtriMzikAmAM 25mI vagere gAthAo dvArA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * uttamazruta-sAkSAtkArayoradhikArI * dvAtriMzikA-19/24 AdyA'vaJcakayogA''ptyA tadanyadvayalAbhinaH / ete'dhikAriNo yogaprayogasyeti tadvidaH / / 24 / / Adyeti / AdyA'vaJcakayogasya = yogA'vaJcakayogasya AptyA = prAptyA hetubhUtayA (= AdyAvaJcakayogAptyA) tadanyadvayalAbhinaH = kriyAvaJcakaphalAvaJcaka-yogalAbhavantastadavandhyabhavyatayA tattvatasteSAM vyAvartanamapohaH (5/51), athavA jJAnasAmAnyamUho jJAnavizeSo'poha: (5/52), vijJAnohApohAnugamavizuddhamidamitthameveti nizcayastattvAbhinivezaH - (nI. vA. 5/53) ityuktaM tadapi yathAtantramihAnuyojyam / zuzrUSAdisamanvitatvAdevenaM zAstravidyA saMskaroti / etena kriyA hi dravyaM vinayati, nA'dravyam / zuzrUSA-zravaNa-grahaNa-dhAraNa-vijJAnohApoha tattvAbhiniviSTabuddhiM vidyA vinayati, netaram - (kau artha. 1/5/3 pR.10) iti kauTilIyArthazAstravacanamapi vyAkhyAtam, vinayanasya saMskArarUpasyeSTatvAt / zuzrUSAdiguNopetatvAdevA'syottamazrutAdhikAritvaM kapilAdInAmapi sammatam / taduktaM kapilena svamAtaraM devahUtiM prati zraddadhAnAya bhaktAya vinItAyA'nasUyave / bhUteSu kRtamaitrAya zuzrUSA'bhiratAya ca / / bahirjAtavirAgAya zAntacittAya dIyatAm / nirmatsarAya zucaye yasyA'haM preyasAM priyaH / / - ( kapiladevahUtisaMvAda-8/41-42) ityAdi yathAyogyamatrohanIyam / yadapi sugatena majjhimanikAye kITAgirisUtre saddhAjAto upasaGkamati, upasaGkamaMto payirupAsati, payirupAsanto sotaM odahati, ohitasoto dhammaM suNAti, sutvA dhammaM dhAreti, dhatAnaM dhammAnaM atthaM upaparikkhati, atthaM upaparikkhato dhammA nijjhAnaM khamanti, dhammanijjhAnakkhantiyA sati chando jAyati, chandajAto ussahati ussAhetvA tuleti, tulayitvA padahati, pesitacitto samAno kAyena ceva paramasaccaM sacchikaroti, paJJAya ca naM ativijjha passati - (ma.ni. 2/2/10/183, pR.155) ityuktaM tadapi yathAgamamatrAnuyojyamAgamamarmajJaiH / nijjhAnaM nididhyAsanArhadharmANAM nididhyAsanaM, chandaH = bhAvanAprajJAsAkSAtkaraNA'bhiprAyaH, pradahati kusaMskArAniti zeSaH, preSitacittaH nirvANaM pratIti gamyate, sAkSAtkaroti, ziSTaM spaSTam / / 19 / 23 / / sacchikaroti prakArAntareNa yogaprayogA'dhikAriNaM yogadRSTisamuccaya ( yo. dR.sa. 213) kArikAdvAropadarzayati- 'Adye 'ti / yogA'vaJcakayogasya = sadyogA'vaJcakAbhidhAnasya yogasya vakSyamANasya ( dvAdvA. 19/29 pR.1317) prAptyA hetubhUtayA = tadanyadvayakAraNIbhUtayA kriyA'vaJcaka-phalA'vaJcakayogalAbhavantaH = vakSyamANAS( dvA.dvA.19/30-31 pR. 1318 - 1321) ntyA'vaJcakadvayazAlinaH / yadyapi kevalayogA'vaJcakayogavati zeSA'vaJcakadvayaM svarUpato nAsti tathApi tadavandhyabhavyatayA = shessaa'vnyckdvyaa'moghkaarnniibhuutyogytaakramazaH AgaLa batAvavAmAM Avaze. zuzruSA vagere prajJAguNa samajavA. AvA pravRttacakrayogIne 20mI gAthAmAM batAvI gayA te mujaba yogAdhikArI tarIke jANavA. kulayogI paNa yogAdhikArI che ja.(19/23) yogaprayogAdhikArInuM nirUpaNa gAthArtha :- prathama avaMcakayoganI prAptithI anya be yoganA bhAvI lAbhavALA A yogIo yogaprayoganA adhikArI che-ema tenA jANakAro kahe che. (19/24) TIkArtha :- yogAvaMcaka yoganI prAptinA kAraNe sAdhaka avaMdhya evI yogyatAne prApta kare che. mATe acUka bhaviSyamAM tene kriyAvaMcaka ane phalAvaMcaka yoga maLavAno che. tethI paramArthadaSTie yogAvaMcakayogavALA jIvo kriyAvaMcaka ane phalAvaMcaka yogavALA ja jANavA. kalayogI ane pravattacakrayogI AvA hovAnA Jain Education Interna 1310 = = Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vaJcakayogavyAkhyA * 1311 tallAbhavattvAt' / ete'dhikAriNo yogaprayogasya = adhikRtayogavyApArasya iti = evaM tadvido yogavido'bhidadhati ||24|| = yamAzcaturvidhA icchA-pravRtti sthairya-siddhayaH / yoga-kriyA-phalAkhyaM ca smaryate'vaJcakatrayam / / 25 / / yama iti / yamAzcaturvidhA icchAyamAH pravRttiyamAH sthirayamAH siddhiyamAzca ( = icchApravRtti-sthairya-siddhayaH) / avaJcakatrayaM ca yoga-kriyA - phalAkhyaM zrUyate ( = smaryate) yogA'vaJcakaH kriyA'vaJcakaH phalAvaJcakazceti / / 25 / / zAlitayA yadvA zeSA'vaJcakadvayopadhAyakatAvacchedakadharmavizeSavattayA tattvataH nayasammatamupadhAyakakAraNa-kAryA'bhedA''zrayaNalakSaNaparamArthamAzritya teSAM tallAbhavattvAt = zeSAvaJcakayogadvayalAbhavattvAt / avaJcakayogasAphalyaM kulayoginAmaMzataH, pravRttacakrANAntu prAyaH kArtsnyeneti dhyeyam / ziSTaM spaSTam / / 19 / 24 / / pravRttacakralakSaNaghaTakatayA nirdiSTAn yamAn yogaprayogAdhikArivizeSaNavidhayopadarzitAMzcAvaJcakayogAnAha- 'yamA' iti / 'caturvidhA' iti saGkSepoktiH / vastutastu yamA ahiMsAdayaH paJca, ahiMsA-satyA'steya-brahmacaryA'parigrahAH = yamAH - ( yo. sU. 2/30) iti yogasUtravacanAt / taduktaM yogadRSTisamuccaye'pi ihA'hiMsAdayaH paJca suprasiddhA yamAH satAm / aparigrahaparyantAH - ( yo dR.sa. 214 ) iti / te ca pratyekaM caturvidhA iti viMzatividhAste yamAssAkalyena labhyante / nizcayaprApakavyavahArakulayogi-pravRttacakrayoginAM = - = avaJcakatrayamiti / muktidveSAdinA prayuktaH tatsahacarito vA yo yogo dehAdhyAsa- kAmAdhyAsanAmAdhyAsAdinimajjanadvArA jIvaM paramAnandamayamokSAd vaJcayati sa vaJcakayoga ucyate / tadbhinnastvavaJcakayogaH / teSAM trayam / tatsvarUpaJca vakSyatyagre ( dvA. dvA.19/29-31,pR.1317-1321) / prakRte ratnanidhAnasamprAptisamo'vaJcaka ucyate - ( bra.si. 90 ) iti brahmasiddhAntasamuccayavacanamapyavadheyam / / 19/25 / / kAraNe prastuta yogaprayoganA adhikArI che- ema temanA jANakAro kahe che. (19/24) vizeSArtha :- sadyogAvaMcakayoga vagerenuM nirUpaNa kramazaH 29-30-31mAM zlokamAM karavAmAM Avaze. yogAvaMcayoganA kAraNe kriyAvaMcaka vagere yoganI prApti thAya che. kulayogI ane pravRttacakrayogI pAse amoghayogyatA hovAnA kAraNe kriyAvaMcaka ane phalAvaMcaka yoga temanI pAse che. AvI viziSTa avasthAnA kAraNe kulayogI ane pravRttacakrayogI yogapravRttinA adhikArI bane che. kulayogI ke pravRttacakrayogI pAse kriyAvaMcakayoga ane phalAvaMcakayoga hoya ja tevo niyama nathI. paraMtu kadAca na hoya to paNa tenI pAse viziSTa yogyatAnA kAraNe te banne hAjara ja che khema sama4. (18/24) gAthArtha :- 'ychA - pravRtti-sthairya siddhi khema yAra prahAre yama che. tathA yoga-DiyA-ija nAmavANA traNa avaMcakayoga saMbhaLAya che. (19/25) TIDArtha ::- yama yAra prahAranA che. chAyama, pravRttiyama, sthairyayama jane siddhiyama tathA avaMyamyoga traNa prakAranA saMbhaLAya che. yogAvaMcaka, kriyAvaMcaka ane phalAvaMcaka yoga- A pramANe. (19/25) 1. hastAdarze '...lAbhatvAt' iti pAThaH / mudritapratau ca '...lAbhavatvAt' iti pAThaH / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1312 * yogadRSTi-viMzikAvirodhaparihAraH * dvAtriMzikA-19/26 icchAyamo yameSvicchA yutA tadvatkathAmudA / sa pravRttiyamo yattatpAlanaM zamasaMyutam / / 26 / / iccheti / tadvatAM = yamavatAM kathAto yA mut = prItistayA (=tadvatkathAmudA) yutA = sahitA yameSvicchA icchAyama ucyte| yat tu teSAM yamAnAM pAlanaM (tatpAlana) zamasaMyutaM = 'upazamA'nvitaM sa pravRttiyamaH / tatpAlanaM cA'trA'vikalamabhipretaM, tena na kAlAdivikalatatpAlanalakSaNe yathoddezaM nirdeza iti nyAyenA'dhunA''dyayamadvitayaM vyAkhyAnayati- 'iccheti / yamavatAM = ahiMsAdiyamazAlinAM kathAtaH tadarthabubhutsayA'rthAvabodhena vA janitA yA prItiH harSalakSaNA tayA sahitA yameSu ahiMsAdiSu tadbhAvasthiratvenA'vipariNAminI icchA niSkapaTaM jAyamAnA hi icchAyama ucyate yogavizAradaiH / taduktaM yogadRSTisamuccaye - tadvatkathAprItiyutA tathA'vipariNAminI / yameSvicchA'vaseyeha prathamo yama eva tu / / - (yo.dR.sa. 215) iti / yadyapi - tajjuttakahApIIi saMgayA vipariNAmiNI < (yo.viM.5) iti yogaviMzikAyA vRttau prakRtagranthakRtA - vipariNAminI = vidhi-kartRbahumAnAdigarbha svollAsamAtrAd yatkiJcidabhyAsAdirUpaM vicitraM pariNAmamAdadhAnA icchA bhavati / dravya-kSetrAdyasAmaggreNA'GgasAkalyA'bhAve'pi yathAvihitasthAnAdiyogecchayA yathAzakti kriyamANaM sthAnAdi icchArUpamityarthaH (yo.vi.5 vRtti.) iti vyAkhyAtaM tathApi nAsti yogadRSTisamuccayena sAkaM virodhalezo'pi / tathAhi viparItapariNAmalakSaNaM vigatA'nuSThAnakaraNapariNAmalakSaNaM vA vipariNAmitvaM tAdRzecchAyAM nAsti, tadbhAvasthiratvAdityabhiprAyeNa zrIharibhadrasUribhiH yogadRSTisamuccaye 'avipariNAminI'tyuktaM vivRtaJca / yogaviMzikAvRttau ca prakRtagranthakRtA prAthamikA'bhyAsalakSaNaviziSTapariNAmAtmakaM vipariNAmitvaM tAdRzecchAyAmastItyabhiprAyeNa 'vipariNAminI'ti pATha AdRto vivRtazca / anvaya-vyatirekAbhyAmeka evArtha ubhayatra nirUpita iti na virodhakardamA''vartanimajjanaM kAryaM mrmjnyaiH| dvitIyaM yamamAha- yamAnAM ahiMsAdilakSaNAnAM sAmAnyena sarvatra sarvAvasthAyAM upazamAnvitaM eva yathA syAttathA pAlanaM sa pravRttiyama ucyate / taduktaM yogadRSTisamuccaye - sarvatra zamasAraM tu yamapAlanameva yat / pravRttiriha vijJeyA dvitIyo yama eva tat / / (yo.dR.sa. 216) iti / yogaviMzikAyAmapi - savvatthuvasamasAraM tappAlaNamo pavattI u + (yo.viM.5) ityuktam / na cecchAyame'pi yathAzakti ahiMsAdipAlanasattvAdativyAptiH zaGkanIyA, yataH atra = pravRttiyamalakSaNe tatpAlanaM = ahiMsAsatyAdyAcaraNaM avikalaM = tadaGgasAkalyopetaM abhipretaM = vivakSitam / tena kAraNena na = naiva kAlAdivikalatatpAlanalakSaNe = aGgavikalA'hiMsAdipAlanAtmake icchAyame pravRttiyamalakSaNasya ativyaavizeSArtha:- havenI gAthAomAM kramazaH caturvidha yama ane trividha yoganuM nirUpaNa thaze.(1925) ha IcchAyama-pravRttiyama vicAraNA ha gAthArtha :- yamavALA sAdhakonI kathAmAM AnaMdathI yukta evI yamaviSayaka IcchA IcchAyama che. zamabhAvasahita je yamapAlana karavuM te pravRttiyama che. (1926) TIkArya - yamavALA sAdhakonI kathAthI je prIti thAya te prItithI yukta evI yamaviSayaka IcchA thavI te IcchAyama kahevAya che. tathA upazamabhAvasahita ahiMsAdi yamonuM je pAlana karavuM te pravRttima 1. hastAdarza 'upazamAzcitaM' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratI '... lanakSaNe' ityevamazuddhaH pAThaH / / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * akhaNDArthagrAhakanayAbhiprAyadyotanam * 1313 icchAyame'tivyAptiH / na ca so'pi pravRttiyama eva, kevalaM tathAvidhasAdhuceSTayA pradhAna icchAyama eva tAttvikapakSapAtasyA'pi dravyakriyA'tizAyitvAt / taduktaM- "tAttvikaH pakSapAtazca bhAvazUnyA ptiH / taduktaM yogaviMzikAvRttau - vIryAtizayAd yathAzAstramaGgasAkalyena vidhIyamAnaM sthAnAdi pravRttirUpamityarthaH + (yo.viM.5 vRtti) iti / ihA'vikalA'hiMsAdiyamapAlane'dhyavasAnAvaraNIyakarmakSayopazamavizeSasyA'ntaraGgahetutvamavaseyam / taduktaM bhagavatyAM - goyamA ! jassa NaM ajjhavasANAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame kaDe bhavai se NaM asoccA kevalissa vA jAva kevaleNaM saMvareNaM saMvarejjA / jassa NaM ajjhavasANAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame No kaDe bhavai se NaM asoccA kevalissa vA jAva no saMvarejjA - (bhaga. 9/4/365) iti / tadvRttau - saMvarazabdeneha zubhAdhyavasAyavRtteH vivakSitatvAt / tasyAzca bhAvacAritrarUpatvena tadAvaraNakSayopazamalabhyatvAt adhyavasAnAvaraNIyazabdeneha bhAvacAritrAvaraNIyAnyuktAni - (bhaga. 9/4/365 vRtti) iti abhayadevasUraya AhuH / / na ca so'pi = aGgavikalA'hiMsAdyAcAro'pi pravRttiyama eva bhavatu, icchAyamastu kevalamahiMsAdiyamaviSayiNI ceSTAzUnyA kevalamicchaiva syAditi vAcyam, akhaNDArthagrAhakanayAbhiprAyeNA'GgavikalAyA ahiMsAdipravRtteH pravRttiyame'naGgIkArAt / na ca ceSTAzUnyatAdRzecchAyA aGgavikalatAdRzaceSTAyAzcecchAyogatvaM kathaM syAt ? iti zaGkanIyam, pradhAnA'pradhAnabhedenecchAyamadvaividhyasambhavAt, kevalaM = navaraM tathAvidhasAdhuceSTayA = aGgavikalasatpravRttyA pradhAna icchAyama eva, ceSTAzUnyatAdRzecchAsattve tvapradhAna icchaaymH| apradhAnecchAyamasvarUpAyA icchAyAstAttvikatvameva nAsti, anyathA tasyA dravyAdyasAmagyeNA'Ggavaikalye'pi yathAzakti svagocarapratiyogikaceSTopadhAyakatvaM syAdeva, tAttvikapakSapAtasyApi = pAramArthikasyA''jJAbahumAnasya dravyakriyA'tizAyitvAt = dravyAnuSThAne'tizayA''dhAyakatvAt, bAhyAnuSThAne tAttvikapakSapAtazUnyadravyakriyA'vadhikaprAdhAnyaprayojakatvAditi yAvat / etena - bhAvANAbahumANAo sattio sukiriyApavittIvi niyameNaM ciya 6 (upa.pada.239) iti upadezapadavacanamapi vyAkhyAtam / nizcayanayAbhiprAyaparatvAttasya / ata eva tAttvikapakSapAtasyApi = phalopadhAyakapakSapAtasyApi yadvA niruktapradhAnecchAyamasvarUpasya pakSapAtasyApi dravyakriyAtizAyitvAt = bhAvazUnyA'pradhAnabAhyAnuSThAnato balAdhikatvAt / etena yathAzakti vikalasacceSTApravRttau satyAmapIcchAyamasImAntaHpAtitve sRtaM bAhyakriyayA, kriyAzUnyecchavA'stvasmAkamicchAyamavartinAmAlambanamiti nirastam, aGgavaikalye'pi zaktyanigRhanena svarasataH pravRttau pradhAnecchAyamotkarSasambhavAt / ____tAttvikapakSapAtasya dravyakriyAtizAyitve yogadRSTisamuccayasaMvAdamAha- 'tAttvika' iti / taattvikkahevAya che. ahiMsAdi yamonuM pAlana prastutamAM saMpUrNapaNe samajavuM. tethI kALa, vinaya, vidhi vagerethI vikalapaNe yamonuM pAlana karavA svarUpa icchAyamamAM ativyApti nahi Ave. "kAlAdinikala yamapAlana paNa pravRttiyama ja che- ema na mAnavuM. kAraNa ke temAM truTi che. truTivALI hovA chatAM suMdara prakAranI pravRttinA lIdhe te pradhAna IcchAmasvarUpa ja bane. paraMtu pravRtti yama na bane. AnuM kAraNa e che ke tAttvikapakSapAta paNa dravyakriyA karatAM caDhiyAto che. yogadRSTisamuccayamAM jaNAvela che ke "tAttvika Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1314 * saMvignapAkSikasya pravRttacakrayogitvam * dvAtriMzikA-19/26 ca yA kriyA / anayorantaraM jJeyaM bhAnu- khadyotayoriva / / " ( yo dR. sa. 223 ) saMvignapAkSikasya pravRttacakratvA'nurodhena tu pravRttiyama evA'yaM tasya zAstrayogA'niyatatvAditi nayabhedena bhAvanIyam / / 26 / pakSapAta-bhAvazUnyakriyayormahadantaramityarthaH / bhAvazUnyadravyakriyAtaH kriyAnupadhAyako'pradhAnecchAyamo balavAn, tato'pi kriyopahitapradhAnecchAyamasthAnIyaH tAttvikapakSapAto balAdhikaH, tato'pyupazamabhAvA'vikalakriyA'nuviddhaH pravRttiyamaH prabalaH, tato'pi vakSyamANasthirayamaH, tato'pi ca siddhiyama iti / tathA icchAyamasya dvividhasyecchAyoge'ntarbhAvaH, tanniyatatvAttasya / pravRtti-sthirayamayoH zAstrayoge samavatAraH, siddhiyamasya tu yathAyogaM zAstrayoga-sAmarthyayogayoravatAra iti vyavasthA'tratyA'vadheyA manISibhiH / = prakRte nayAntarAbhiprAyamAviSkaroti- saMvignapAkSikasya avikalpatathAkArA'rhasya yathAzakti zuddhadezanA-gurvAdivinaya-susAdhusevA- skhalitagocaraprAyazcittAdiparAyaNasya pravRttacakratvAnurodhe = icchA-pravRttiyamadvayalAbhazAlitve sati sthira - siddhiyamadvayalipsutvAbhyupagame tu pravRttiyama eva ayaM kAlAdivikalAShiMsAdisamAcAraH / ayamAzaya:- susAdhukathA-sevAdau saMvignapAkSikasyA'tizayitA prItirvartata eva tathA pratipannasvaparyAyAnukUla-yathoktA''cArapAlanamapi yathAzakti sa karotyeveti tasyecchA-pravRttiyamAzrayatvaM zAstrasiddhameva / vidhikathanaM vidhirAgo vidhimArge sthApanaM vidhIcchUnAM / avidhiniSedhazceti pravacanabhaktiH prasiddhA naH / / - (a.sA. 20 / 32 ) iti adhyAtmasAradarzitadizA tasya sthira - siddhiyamadvayArthitA'pi bhRzaM vidyata eveti saMvignapAkSikasya pravRttacakrayogitvameva yathoktarItyA tallakSaNasAmrAjyAt / etannayAnurodhena saMvignapAkSikasya pravRttacakratvAGgIkAre tadavinAbhAvI pravRttiyamo'pi vikalayogatve - 'pyayatnasiddha eva / tato yathAzakti kAlAdivikalA'hiMsAdiyamapAlane'pi pravRttiyamatvamanAvilameva, tadIyavikalayamapAlanasya yathAvasthitatattvajJAnagarbhazraddhAsvarUpabhAvasamyaktvAdibalaprasUtaprazamopetatvAt / svabhUmikocitA'vikalasatpravRttivikalecchAyA yadvA tathAvidhaprazamazUnyayamecchAyA evecchAyamatvametannaye'GgIkartavyam / na caivaM pravRttiyamasyA'ticArAnvitatvasambhavAt zAstrayogasamavatAratvaM vyAhanyeteti vAcyam, etannayamate tasya = pravRttiyamasya zAstrayogA'niyatatvAt = zAstrayogasamavyAptikatvavirahAt / sarvo'pi zAstrayogaH pravRttiyamaH syAd eva / paraM pravRttiyamasya zAstrayogatve bhajanA / zamasaMyutasya pravRttiyamasya kAlAdyavikalatcadazAyAM zAstrayogatvaM, anyathA tu na iti nayabhedena bhAvanIyaM sudhIbhiH / pakSapAta ane bhAvazUnya kriyA- A banne vaccenuM aMtara sUrya ane AgIyA jevuM jANavuM.' jo saMvignapAkSikane pravRttacakrayogI mAnavAmAM Ave to te anusAre vikala yamapAlana paNa pravRttiyama ja che. kAraNa ke pravRttiyama zAsrayogano vyApya nathI. A rIte naya bhedathI vicAraNA karavI. (19/26) vizeSArtha :- ahiMsA, satya, ayaurya, brahmayarya ane aparigraha- sA pAMya yama che. yamavANA ke sAdhako hoya te yamI kahevAya. temanA pratye IrSyA, niMdAno pariNAma hoya to icchAyoga na hoya. temaja temanI vAtane ke temanA jIvananI koI sughaTanAne sAMbhaLatI vakhate udAsIna bhAva hoya to paNa IcchAyama na saMbhave. yamI yogI puruSonA jIvana caritra sAMbhaLatA jenI roma-rAjI vikasvara thAya ane temanA jevI sAdhanA - yamaArAdhanA karavAnI jhaMkhanA pragaTe, tevI bhAvanAne amalamAM mUkavA AMzika prayAsa = Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1315 * pravRttiyamopAyopadarzanam * satkSayopazamotkarSAdaticArAdicintayA / rahitA yamasevA tu tRtIyo yama ucyate / / 27 / / saditi / sato = viziSTasya kSayopazamasyotkarSAt = udrekAd (=satkSayopazamotkarSAt) aticArAdInAM cintayA (=aticArAdicintayA) rahitA tadabhAvasyaiva vinizcayAt / yamasevA pravRttiyamajighRkSuNA prathamaM siddhAntasaMskArasAreNa dharmameghena vidhyApanIyaM paudgalikasukharatipradIpanakaM, AtmasAtkartavyaM bhAvasyAdvAdarahasyaM, samyagupAsanIyAH tadabhijJAH, tyaktavyA tebhyo'sadapekSA, bhavitavyamAjJApradhAnena, samupAdeyaM bhAvadharmapraNidhAnaM, poSaNIyaM satsAdhusevayA, pratyabhijJAtavyamAtmasvarUpaM, pravRttikAle'pekSitavyAni prAguktAni (dvA.dvA.14/27 bhAga-4 pR.989) svAtma-guru-liGgAni, yatitavyamasapatnayogeSu, lakSayitavyA visrotasikA, pratividheyamanAgatamasyAH, sarvatra vidhinA pravartitavyaM sUtrAnusAreNa, tyaktavyA dhruvAtmasvarUpavibhAvanena bibhISikA, bhavitavyaM vividhA'bhigrahaparatayA, vartitavyamanavaratamapramattatayA / bhavatyevaM pravartamAnasya yogasiddhibAdhakAticAropanAyakasopakramakarmavilayaH, vicchidyate ca tannirupakramakarmAnubandhaH / itthameva pravRttiyamasiddhiH / evaM yathAgamamagre'pi bhAvanIyam / / 19/26 / / sAmpratamavasarasaGgatyAyAtaM tRtIyaM yamaM nirUpayati- 'saditi / viziSTasya = niraticArAnuSThAnaprayojakasya kSayopazamasya = mohanIyAdikSayopazamasya udrekAt = prAcu aticArAdInAM = atikramavyatikramA'ticArA'nAcArANAM cintayA = bhItyA rahitA = zUnyA, tadabhAvasyaiva = atikrama-vyatikramA'ticArAdivirahasyaiva vinizcayAt = viparyayarAhityena paricchedAt / tAdRzI yamasevA = ahiNsaadiymkare tene yamanI IcchA hovAthI tathA cAlI rahelI AMzika yamapravRttimAM IcchAnI mukhyatA hovAthI IcchAyama kahevAya che. prastuta yamapAlanamAM IcchAnI mukhyatA hovAnuM kAraNa e che ke pravRtti truTivALI che, aticAravALI che. zakti chUpAvIne athavA ruci mujaba thatI yamapravRttino IcchAyamamAM ja aMtarbhAva karavAmAM Ave che. phakta vizeSatA eTalI che ke IcchA vinA thatI cokhkhI yamapravRtti karatAM yamanI IcchA athavA yamapAlanAbhilASathI garbhita truTiyukta yamapravRtti baLavALI che. tethI te IcchAyama pradhAnaIcchAyama bane che. A vivakSA mujaba saMvignapAkSikanI yamapravRttino samAveza IcchAyamamAM thAya che. eka mata evo che ke saMvignapAkSika kulayogI nathI paNa pravRttacayogI che. arthAt tenuM aticArayukata yamapAlana paNa upazamabhAvayukta hovAnA kAraNe pravRttiyama svarUpa bane che. A mAnavuM eTalA mATe vyAjabI che ke pravRttiyama jyAM hoya tyAM zAstrayoga hoya ja tevo koI niyama nathI. A rIte uparokata banne matanI vicAraNA karavAnI graMthakArazrI bhalAmaNa kare che. (1926) ha sthira yamane pAmIe che gAthArtha :- suMdara viziSTa kSayopazamanI vizeSatAnA lIdhe aticArAdinI ciMtAthI rahita evI yamapravRtti to sthirayama ThevAya che. (18/27) TIkArtha :- suMdara viziSTa prakAranA kSayopazamanA utkarSanA lIdhe aticAra vagerenI ciMtAthI rahita evI je yamapravRtti hoya che te sthirayama kahevAya che. aticAranI ciMtA na hovAnuM kAraNa e che ke temane aticAranA abhAvano ja nizcaya thayelo hoya che. (1927) 1. hastAdarza 'nizcayAt' iti pAThaH / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1316 tu tRtIyo yamaH sthirayama ucyate / / 27 / / zuddhaH = parArthasAdhikA tveSA siddhiH zuddhA'ntarAtmanaH / acintyazaktiyogena caturtho yama ucyate / / 28 / / parArtheti / parArthasAdhikA svasannidhau parasya vairatyAgAdikAriNI tu eSA = yamasevA siddhi : ' / kSINamalatayA nirmalo'ntarAtmA yasya ( = zuddhAntarAtmanaH ) acintyAyAH = anirvacanIyAyAH pravRttiH tu sthirayama ucyate taduktaM yogadRSTisamuccaye - vipakSacintArahitaM yamapAlanameva yat / tatsthairyamiha vijJeyaM tRtIyo yama eva hi / / - ( yo dR.sa. 217 ) iti / yogaviMzikAyAmapi - taha ceva eyabAhagaciMtArahiyaM thirattaNaM neyaM - (yo. viM. 6) ityuktam / na ca kAlAdivaikalyavirahe pravRttiyama-sthirayamayoraikyaM syAdityApAdanIyam, upadheyasAGkarye'pyupAdhyorasAGkaryAt / tathA hi- pravRttiyamaH kadAcitsAticAraH kadAcicca niraticAra iti bAdhakacintopeto bhavati / sthirayamastu kASThAprAptA'bhyAsAtizayena nirbAdhameva jAyamAnastadbAdhakacintApratighAtAt, zuddhivizeSeNa tadanutthAnAcca tadrahita eva bhavatIti vizeSaH / / 19/27 / / = * upadheyasAGkarye'pi upAdhyorasAGkaryam * avasaraprAptamantyayamamAha- 'parArthe 'ti / svasminnupazamavizeSAdiphalaM janayantyeva satI svasannidhau parasya icchA-pravRttyAdiyamazuddhyabhAvavato'pi vairatyAgAdikAriNI tatsiddhividhAnadvArA paragatasvasadRzaphalasampAdikA tu yamasevA = ahiMsAdiyamapAlanA siddhiH = siddhiyama ucyate / ata eva siddhA'hiMsAnAM sannidhAne zvApadAdayo'pi hiMsAM kartuM nA'lam, siddhasatyAnAJca sAmIpye'satyapriyA api na mRSA'bhidhAtumalam / adhikantu vakSyate'gre ( dvAdvA. 21 / 6 pR. 1431) / kena kAraNenaivaM bhavati ? ityAzaGkAyAmAha- anirvacanIyAyAH = svAnubhavaikagamyAyAH phalaikagamyAyA vA svavIryollAsarUpAyAH svakIyayogazuddhayupahita- parArthagocaraprabalotsAhaparatAlakSaNAyAH zakteH yogena saMyogena vyApAreNa vA / prakSINA'vidyA-kusaMskArA'nubandhatayA nirmalaH parArthasAdhakaM tvetatsiddhiH = = dvAtriMzikA - 19/28 siddhiyamAdhikAriNamAvedayati- kSINamalatayA / / vimalaH antarAtmA yasya sa tathA tasya taduktaM yogadRSTisamuccaye zuddhAntarAtmanaH / acintyazaktiyogena caturtho yama eva tu - ( yo dR.sa. 218) iti / yogaviMzikAyAmapi - savvaM paratthasAhagarUvaM puNa hoi siddhi tti / / - ( yo . viM. 6 ) ityuktam / yamacatuSTayasaGgraho jJAnasAre icchA tadvatkathAprItiH pravRttiH pAlanaM param / sthairyaM bAdhakabhIhAniH siddhiranyArthasAdhanam / / - (jJA.sA. 27/4) ityevamAveditaH / adhyAtmasAre'pi - icchA tadvatkathAprItiyuktA'vipariNAminI / pravRttiH pAlanaM samyak sarvatropazamAnvitam / / = = H A siddhiyamane mANIe * gAthArtha :- zuddha cittavALA sAdhakanI je yamapravRtti aciMtya zaktinA yoge parArthasAdhaka bane te thotho siddhiyama ahevAya che. (18 / 28 ) TIkArtha :- karmano kacaro dUra thaI javAnA kAraNe jeno aMtarAtmA nirmaLa thayela che tevA yogI puruSano vIryollAsa avarNanIya hoya che. tevA vIryollAsanA sAmarthyanA yoge karIne tevA yogInI 1. hastAdarze 'siddhiM' ityazuddhaH pAThaH / = Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * icchAdiyamaphalavicAraH . 1317 zakteH svavIryollAsarUpAyA yogena (= acintyazaktiyogena) caturtho yama ucyate / / 28 / / sadbhiH kalyANasampannairdarzanAdapi pAvanaiH / tathAdarzanato yoga AdyA'vaJcaka ucyate / / 29 / / sadbhiriti / sadbhiH = uttamaiH kalyANasampannaH = viziSTapuNyavadbhiH darzanAdapi = avalokanAdapi pAvanaiH = pavitraiH tathA = tena prakAreNa guNavattayetyarthaH darzanato yogaH = sambandha satkSayopazamotkarSAdaticArAdicintayA / rahitaM tu sthiraM siddhiH pareSAmarthasAdhakam / / 6 (a.sA. 10/31,32) ityevamanuSThAnacaturvidhatvamAveditam / atrAyaM matkRtaH saGgrahazlokaH - icchA tadvatkathAharSaH pravRttiH zamasaMyutA / sthiratA doSabhIhAniH siddhiranyArthasAdhanam / / - prakRte ca praNidhAnasyecchAyame, pravRtteH pravRttiyame, vighnajayasya sthirayame sasiddhikaviniyogasya siddhiyame samavatAro vibhAvanIyaH samavatAravedibhiH / zraddhA-medhAdibhAvena kSayopazamavaicitryAccitrabhedAnAmeSAM yathAkramamanukampA-nirveda-saMvega-prazamAH phalatvenAvaseyAH / taduktaM adhyAtmasAre - bhedA ime vicitrAH syuH kSayopazamabhedataH / zraddhA-prItyAdiyogena bhavyAnAM mArgagAminAm / / anukampA ca nirvedaH saMvegaH prazamastathA / eteSAmanubhAvAH syuricchAdInAM yathAkramam / / - (a.sA.10/33-34) iti / / 19/28 / / prAguktayogaprayogAdhikArivizeSaNIbhUtA''dyA'vaJcakayogaM yogadRSTisamuccaya(yo.dR.219)kArikAdvArA nirUpayati- 'sadbhiriti / kalyANasampannaH = nirupamAtmahitopahitaiH, tata eva prAyazo viziSTapuNyavadbhiH = puNyAnubandhipuNyavizeSodayazAlibhiH avalokanAdapi pavitraiH = darzaninAM viziSTapuNyabandhAdinimittabhUtaiH 'ime mahAguNasampannA bhavajaladhipotabhUtA mahAtmAno mayopAsanIyA' ityAdirUpeNa guNavattayA viparyayA'bhAvena darzanataH = vilokanamAzritya sambandhaH sadyogA'vaJcaka ucyate / sadbhiH yogaH = sadyogaH, tathAdarzanatazcAyaM avaJcaka ucyate, amoghIkaraNAt / taduktaM haribhadrasUribhiH pAse rahelA bIjA jIvonA vairabhAva vagereno tyAga karAvIne samIpavartI jIvo upara upakAra kare tevI temanI mAsiAha yamapravRtti hoya che. te siddhiyama 4Aya che. (18/28) ' vizeSArtha :- ahiMsAnI siddhi thAya to tevA yogI puruSanA sAnnidhyamAM rahelA jIvono vairabhAva khatama thAya che. A bAbatanI vizeSa chaNAvaTa graMthakArazrI svayaM ja mitrA batrIsImAM (dvA.tA. 21 6) karavAnA che. mATe ame ahIM te aMge vizeSa vivecana nathI karatA. Ama IcchAyama vagere cAra yamanI vAta karyA bAda graMthakArazrI AgaLanA zlokomAM pUrvanirdiSTa (dhA.dhA.1924) traNa avaMcayoganuM ni3595 422. (18/28) 9 sadyagAvaMcaka yogane nihALIe che gAthArtha - kalyANa saMpanna ane darzanathI paNa pAvana evA uttama puruSono tevA prakAre darzanathI yoga thavo te prathama avaMcakayoga kahevAya che. (19,ra9) TakArtha - viziSTapuNyazALI ane darzana mAtrathI paNa pAvana evA uttama puruSonuM uttama guNavAna Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 1318 ___ * satsaGgaphalopadarzanam * dvAtriMzikA-19/30 AdyA'vaJcakaH = sadyogA'vaJcaka 'ucyate / / 29 / / teSAmeva praNAmAdikriyAniyama ityalam / kriyA'vaJcakayogaH syAnmahApApakSayodayaH / / 30 / / brahmasiddhAntasamuccaye - amoghaguruyogAdikaraNena karoti ca / amoghAdisamAdhInAmupAdAnaM mahAmatiH / / - (bra.si.242) iti / prakRte darzanaviSayIbhUtasatpuruSagataguNAvalokana-tadruci-tadAzrayagocarabahumAnAdiprabhAvenA'vaJcakatvamupadhIyate satAM yoge / sadyogA'vaJcakayogasyaiva mokSaM prati mUlabIjatvam / ata eva satsaGgaphalarUpeNa vyAkhyAprajJaptau - savaNe nANe ya vinANe paccakkhANe ya saMjame / aNaNhaye tave ceva vodANe akiriyA siddhI / / 6 (vyA.pra.2/5) ityevamuktamityavadheyam / prakRte - yatra tatra muniM dRSTvA vandyo gautamavat sadA / abhyutthAnAdimAnena zIghraM dharmaphalapradaH / / harSollAso muniM dRSTvA yeSAM citteSu jAyate / samyaktvaM nirmalaM teSAM prApnuvanti paraM padam / / 6 (jai.gI.142/143) iti jainagItAvacanaM, - AtmazuddhopayogAya jJAninAM saGgatiH sdaa| antardRSTyA prakartavyA, sarvasvArpaNabhaktitaH / / - (kR.gI.142) iti ca kRSNagItAvacanamapi yathAgamamanuyojyam / prakRte tathAsAdhusambandhasya sadyogA'vaJcakatvaM kArya kAraNatvopacAreNoktam / vastutastvavyaktasamAdhivizeSarUpa evA'yam, tadadhikAre pAThAt / tasya ca sadyogAdikAraNatvam / idamevAbhipretya yogadRSTisamuccaye - evaMvidhasya jIvasya bhadramUrtermahAtmanaH / zubho nimittasaMyogo jAyate'vaJcakodayAt / / - (yo.dR.sa.33) ityuktaM zrIharibhadrasUribhiH / yathA caitattathA darzayiSyate'gre mitrAdvAtriMzikAyAm (dvA. dvA.21/18 pR.1456) / / 19/29 / / avasarasaGgatiprAptaM kriyA'vaJcakayogaM yogadRSTisamuccaya(yo.dR.220)kArikAdvArA niruupytitarIke darzana thavAno yoga te sadyagAvaMcaka yoga kahevAya che. (1929) vizeSArtha :- mahApuruSonuM darzana thavuM, temano bheTo thavo te yogAvaMcaka nathI. paNa temAM guNonuM darzana karavA pUrvaka temanuM darzana karavuM te yogAvaMcaka kahevAya. govALa, saMgama, 363 pAkhaMDI vagerene prabhu mahAvIrano yoga thayo hato. paNa te yoga vaMcaka = ThagAro nIvaDyo. AtmakalyANamAM nimitta na banI zakyo. kAraNa ke temane prabhumAM vItarAgatA, sarvajJatA vagere guNonuM darzana thayuM na hatuM. jyAre caMdanabAlAjI vagerene prabhumAM guNonuM darzana thavApUrvaka, temanA guNo pratye ruci pragaTavA pUrvaka temanuM darzana thayuM hatuM. mATe temane thayelo prabhuno yoga - darzanayoga sadyagAvaMcaka tarIke mAnya che. mATe prathama yogamAM mahApuruSomAM guNonuM darzana, temanA pratye guNamUlaka bahumAna - AdarabhAva tathA temanA guNonI ruci- A mukhya prANabhUta tatva jANavA. (1929) huM kriyAavaMcakyogane samajIe che. gAthArtha :- ja mahApuruSone praNAmAdi karavAno niyama levo te samartha kriyAavaMcakayoga bane. tanAthI bhaDApana kSayano 45 thAya che. (18/30) 1. mudritapratau 'iSyate' ityazuddhaH pAThaH mUlAnusAreNa / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kriyA'vaJcakayogasya nIcairgotranAzakatvavimarzaH . 1319 teSAmeveti / teSAmeva = satAmeva praNAmAdikriyAniyama' ityalaM kriyAvaJcakayogaH syAt / mahApApakSayasya = nIcairgotrakarmakSayasyodaya = utpattiryasmAt sa (=mahApApakSayodayaH) tathA / / 30 / / 'teSAmeveti / satAmeva = vyAvarNitasvarUpANAM mahAtmanAmeva praNAmAdikriyAniyamaH = nirvyAjaguNabahumAnabhavanistArakAmanAdito vandana-pUjana-bheSajAdidAna-vaiyAvRttyAdisatkriyAyA abhigraha-dRDhamanoratha-praNidhAnAdilakSaNo'vazyambhAvaH / ayaJcApunarbandhaka-samyagdRSTyordravyataH deza-sarvacAritravatazca bhAvato'vaseyaH / phalamukhenaitaM nirUpayati- nIcairgotrakarmakSayasya upalakSaNAt durbhagA'nAdeyA'payazaHprabhRtikarmakSayasya ca utpattiH yasmAt kriyA'vaJcakayogAt sa tathA = nIcairgotrAdikarmakSayakRdityarthaH / satAM vandana-pUjana-satkArasanmAnAdiniyamasya nIcairgotrakarmanAzakatvamiti bhAvaH / vinayapravaNavAkkAyacittatayA'syoccairgotrasya bandho'pyatra draSTavyaH / taduktaM tattvArthasUtre - parAtmanindA-prazaMse sadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya (ta.sU. 6/24) tadviparyayo nIcairvRttyanutseko cottarasya (ta.sU. 6/25) iti / / bauddhAnAmapi sammatamidam / taduktaM majjhimanikAye kSudrakarmavibhaGgasUtre - ekacco itthI vA puriso vA atthaddho hoti anatimAnI, abhivAdetab abhivAdeti, paccuTThAtabbaM paccuDheti, AsanArahassa AsanaM deti, maggArahassa maggaM deti, sakkAtabbaM sakkaroti, garukAtabbaM garukaroti, mAnetabbaM mAneti, pUjetabbaM pUjeti / so tena kammena evaM samattena evaM samAdinnena kAyassa bhedA paraM maraNA sugatiM saggaM lokaM upapajjati / no ce kAyassa bhedA paraM maraNA sugatiM saggaM lokaM upapajjati, sace manussattaM Agacchati yattha yattha paccAjAyati uccAkulIno hoti / uccAkulInasaMvattanikA esA 6 (ma.ni.3/4/5/295, pR.254) iti yathAgamamatrAnuyojyaM sv-prtntrmrmjnyaiH| yadyapi nIcairgotrasya kAryena sattAkSayaH caturdazaguNasthAnakopAntyasamaya eva bhavati tadudayavicchedastu paJcamaguNasthAnakAnte bhavati tadbandhavicchedazca dvitIyaguNasthAnakAnte bhavati tathA'pyanikAcitapUrvabaddhanIcairgotrakarmasthitighAtavizeSa-rasaghAtavizeSalakSaNo'dhyavasAyavizeSopahitaH ttkssyo'traabhipretH| etenA'caramAvartijIvabaddhanIcairgotrasya vipAkodayataH kSaye'tiprasaGgo'pi parAstaH, bhAvataH kriyA'vaJcakayogazAlino jIvasya zuddhivizeSopetatvAdeva durbhagA'nAdeyA'payazaHkarmodayo'pi nivartata eva / itthaJca subhagAdirUpeNa parAvartitAni durbhagAdikarmANi deza-sarvaviratimatAmudayamApadyanta iti kArmagranthikamatamapyupapadyate / taduktaM devendrasUribhiH dvitIyakarmagranthe - biyakasAyA maNu-tiriNupubvi viuvva'? / / dubhaga-aNAijjadugasataracheo sagasIi desi / - (dvi.ka.naM.15/16) iti / pAramArthikakriyA'vaJcakayogazAlitvAdeva paJcamaguNasthAnake manuSyasya nIcairgotrakarmA'pyuccairgotratayodayamAyAtIti prasiddhaM karmaprakRtivizAradAnAm / viSayatRSNAdizUnyAnAM ratnatrayopetAnAM prazamasukhanimagnAnAM satAM vandana-pUjana-satkAra-sanmAnAdikriyAkaraNaniyamapAlanaprabhAvena prazAmyati viSayA''kAGkSA, tanUbhavanti asya rAgAdayo bhAvarogAH, pravardhate svAbhAvikasvAsthyarUpaM prazamasukhaM, saJjAyate sadbhAvanayA manaHprasAdaH, prakaTayati dharmarAgaM, prAdurbhavati TIkArtha :- ja mahApuruSone praNAma Adi karavAno niyama e atyaMta baLavAna kriyAavaMcaka yoga bane. kAraNa ke nIca gotra vagere mahApApanA kSayanI utpatti tenAthI thAya che. (1930) 1. hastAdarza ....dikriyAdiniyama' iti pAThaH / Jain Education Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1320 * saptavidhasamAdhivimarzaH . dvAtriMzikA-19/31 phalA'vaJcakayogastu sadbhya eva niyogtH| sAnubandhaphalAvAptidharmasiddhau satAM mtaa||31|| phaleti / phalAvaJcakayogastu sadbhya eva anantaroditebhyo niyogato = avazyambhAvena sA-nubandhasyottarottaravRddhimataH phalasyA'vAptiH (=sAnubandhaphalAvAptiH) tathA sadupadezAdinA dharmasiddhau viSaye satAM matA ||31 / / / taddAyakeSu guruSu 'paramopakAriNo mama ete paramopAsyA' iti bhAvayato bhUribhaktibhAvaH, tatazca tatraiva pratibandhaH syAt, teSAM gurUNAM sUkSmaprANAtipAtaviramaNAdAvapyasyAnumatiH syAt, guNinamanAdiniyamatazca nIcairgotrakarmahAsaH uccairgotrakarmabandhazca syAtAmiti bhAvanayaparAyaNairvibhAvanIyaM tattvametat / / 19/30 / / avasarAgatamantyamuttamayogamapi yogadRSTisamuccaya(yo.dR.sa.221)kArikayA nirUpayati- 'phale'ti / anantaroditebhyaH nirvyAjabahumata-praNata-sevitebhyo guNasampannebhyo munibhyaH eva avazyambhAvena bhAvikalyANatayA uttarottaravRddhimataH = mArgAnusAritA-samyagdarzana-dezavirati-sarvaviratyAdikrameNotkarSazAlinaH nyAyasampannavaibhavAdi-gurudevAdipUjAdi-sthUlaprANAtipAtaviramaNAdi-sarvaprANAtipAtaviramaNAdilakSaNasya samAdhivizeSakAraNIbhUtasya phalasya tathAsadupadezAdinA = bhAvakaruNaikabuddhiprayuktadharmopadeza-preraNAdinA hetunA jAyamAnA avAptiH = prAptiH hi dharmasiddhau viSaye = kuzaladharmasiddhirUpaviSaye satAM tIrthakaragaNadharAdInAM matA = sammatA / ime trayo'pi yogA avyaktasamAdhitveneSTAH / samAdhayastu saptadhA proktAH zrIharibhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye - amogho'moghapAzazca ajitazcA'parAjitaH / 'varado varaprado' kAlamRtyuprazamanastathA / / ete samAdhayaH zreSThA jJeyA asyeSTasiddhaye / labdhihetava ete yat pariNAmAH satAM matAH / / Adyasya heturvijJeyo gurukRtyeSvamoghatA / tatpAzeSvaparasyApi samyagdharmakathAdiSu / / tRtIyasya punaH krodhajayAbhigraha eva tu / viSayAdhikavRttitvaM caturthasyAtra kIrtitam / / yAJcAsAphalyakaraNaM paJcamasyeti tadvidaH / tadAdhikyapradAnaM tu SaSThasya zubhabhAvataH / / rakSA svajIvitenApi prANinAM saptamasya tu / etaiH samanvito hyeSa parArthaM kurute sadA / / vizeSArtha - mahApuruSonA darzana thAya, temanAmAM viziSTa guNonA darzana thAya, temanA pratye ahobhAva - Adara pragaTe ane temane roja vaMdana karIza. temanI sevA karIza" ItyAdi niyama levo te kriyAavaMcaka yoga che. ahobhAvagarbhita praNAmAdiniyama hovAnA kAraNe A yogamAM avaMcakapaNuM pragaTe che. uccagotravALA satapuruSone namaskAra karavAnA abhigrahathI potAnA nIcagotrano kSaya thAya che.(1930) 4 phalAvaMcakyogane pAmIe che. gAthArtha :- mahApuruSo pAsethI ja niyamI dharmasiddhiviSayaka phaLanI sAnubaMdha prApti thavI te isaayyo|| 35 sa014nAne mAnya che. (18/31) TIkArtha:- AgaLa batAvI gayA te ja mahApuruSonA nimitte avazya sAnubaMdha = uttarottara caDhiyAtA phaLanI prApti thavI te sajjanone phalAvaMcakayoga tarIke mAnya che. A phaLa dharmasiddhi aMge samajavuM sAnubaMdha phaLanI prApti thAya che temAM mukhya kAraNa bane che te mahApuruSono tevA prakArano upadeza.(1931) 1. mudritapratau '...taravRttimata' iti pAThaH / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dazavidhasamAdhipratipAdanam * 1321 itthaM yogavivekasya vijJAnAd vAntakalmaSaH' / yatamAno yathAzakti paramAnandamaznute / / 32 / / __itthamiti / spaSTaH / / 32 / / 6 (bra.si.243-248) iti / teSAmapi yathAgamamatra bahuzrutairyojanA kAryA / caraNakaraNAnuyoganayataH kArya-kAraNayorabhedopacArAt madhyamavibhAgapradarzanAbhiprAyeNa sthAnAGgasUtre - dasavidhA samAdhI pannattA / taM jahA (1) pANAtivAyaveramaNe, (2) musAvAyaveramaNe, (3) adinnAdANaveramaNe, (4) mehuNaveramaNe, (5) pariggahaveramaNe, (6) IriyAsamitI, (7) bhAsAsamitI, (8) esaNAsamitI, (9) AdANabhaMDamattaNikkhevaNAsamitI, (10) uccAra-pAsavaNa-khela-jalla-siMghANagapariTThAvaNitAsamitI (sthA. 10/ sU.711) ityevaM bhAvasamAdhInAM dazadhAtvamupadarzitaM tadapIha samAdhivizeSAtmakAvaJcakayogavimarzavizeSAvasare'nusandheyaM yathAgamaM yathAvasthitaviSayavibhAgavyavasthApananipuNaiH / idaJcAtrAvadheyam- cakravartipadavIlAbhaM prati manuSyatvaprAptitulyo'moghasadbodhAdiphalaH sadyogA'vaJcakAkhyaH prathamaH samAdhiH, navanidhigrahaNasamo'vandhyasatkriyAphalaH kriyA'vaJcakAbhidhAnaH dvitIyaH samAdhiH, cakravartipadAbhiSekasadRzo'visaMvAdikuzaladharmapariNatisiddhiphalaH phalA'vaJcakAbhidhaH tRtIyaH samAdhiH / atrArthe - eSeha yogyatA jJeyA dharmarAjyaprasiddhaye / cakravartipadaprAptau mAnuSatvA''ptisannibhA / / avandhyadhIphalo hyeSa dvitIyopAsanArjitaH / nidhigrahaNatulyastu samAdhistadvatAM mataH / / adhimuktyarthakRtsaMjJaM niravadyaguNAlayam / nRpendrajanmA''ptisamamenamanye vidurbudhAH / / etadyukto mahAtmeha sarvathA zAstracoditam / uttamaM hitamApnoti sAnubandhamasaMzayam / / tiryaksattvo yathA yogyazcakravartipadasya na / anIdRzastathA dharmarAjyasyA'pIti tadvidaH / / - (bra.si.208-212) iti brahmasiddhAntasamuccayakArikAtAtparyamapi yathAgamamanuyojyaM nAnAyogasvarUpagocaraparAmarza-samavatArAdinipuNaiH / nizcayanayApekSayA apunarbandhakAdInAM keSAJcid dravyataH phalAvaJcakayogaH, cAritriNAntu bhAvataH / sadyogA'vaJcakayogasya kASThAprAptau kriyA'vaJcakayogaH, tatparAkASThAyAJca phalAvaJcakayogasambhava iti dhyeyam / / 19/31 / / upasaMharati- 'itthamiti / itthaM = icchAyoga-zAstrayoga-sAmarthyayoga-tAttvikAtAttvika-sAzravAnAzrava-sAnubandhaniranubandhecchAdiyamacatuSTaya-sadyogAvaJcakAdiyogatritayaprakAreNopavarNitasya yogavivekasya = vizeSArtha :- mahApuruSonA vaMdana vagere karavAno niyama pALavA mATe temanI pAse jatAM potAnI yogyatA mujaba mahApuruSo pAsethI je upadeza sAMbhaLavA maLe temAMthI varSollAsa - bhAvollAsa uchaLavAthI jIva AgaLa vadhe che. uttarottara navI navI ArAdhanA kare che. tenA prabhAve navA-navA guNo ane ArAdhakabhAvo hRdayamAM pragaTe che. A rIte mokSamArge AgaLa vadhatA jIva pAse phalAvaMcakayoga hoya che. (1931) gAthArthaH- A rIte yoganA vivekanI jANakArIthI jenA karmo kSINa thayA che tevA sAdhako yathAzakti yogapravRtti karatAM paramAnaMda padane saMprApta kare che. (1932) 1. mudritapratau 'hInakalmaSa' ityazuddhaH pAThaH / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1322 * yogavivekavijJAnAd mokSalAbhaH * dvAtriMzikA-19/32 / / iti yogavivekadvAtriMzikA / / 19 / / yogabhedasya vijJAnAt = vizadatarAvabodhAt vAntakalmaSaH = dhvastA'kuzalAnubandho yathAzakti = svaparadravya-kSetra-kAla-bhAva-saMhananAdisAmarthyamanatikramya svocitayoge yatamAno hi drutaM paramAnandaM = sukhAnubandhi sukhAtmakaM sukhaphalaM parAkASThAprAptaM saumyaM sukhaM aznute = prApnotIti zam / / 19/32 / / dvi-tri-paJcAdibhedena yogo yogI caturvidhaH / svA'nyatantrAnuvedhAcca darzitaH syAnmude sadA / / 1 / / __iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM yogavivekadvAtriMzikAvivaraNam / / 19 / / / vizeSArtha :- gAthArtha spaSTa hovAthI graMthakArazrIe tenI vyAkhyA - TIkA karela nathI. mATe ame 59. tena vizeSa viv29|| 42tA nathI. (19/32) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. icchAyoga kone kahevAya ? te vistArathI samajAvo. 2. zAsrayogane vistArathI samajAvo. 3. bhAvo keTalA prakAre che ? zrutamAM guMthAyelA bhAvo keTalA che ? 4. prAtibhajJAnanA svarUpanI vicAraNA karo. 5. sAmarthyayoganA 2 prakAra jaNAvI tene samajAvo. 6. pravrajyAne yogya keTalA guNo che ane te kyA kyA ? 7. atAttvikayoga kone hoya che ? ane tenAthI thatu nukasAna jaNAvo. 8. sAnubaMdha ane niranubaMdhayoga samajAvo. (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. artha 2. 3. 4. vacanAnuSThAna 5. vyApti 6. prAtibhajJAna 7. samyagdarzana vikalayoga aMga 8. saMnyAsa (sI) khAlI jagyA pUro. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 9. * ciMtanano caMdaravo * 19- yogaviveka batrIsIno svAdhyAya ha ........ zAsrayoga RtambharA saMvega Agama tyAga IcchAyoga avaMcakayoga aticAra vagerenI ciMtAthI rahita je yamapravRtti tene jenAM sAnidhyamAM jIvono vairabhAva khatama thAya che te uccagotravALA satpuruSone namaskAra karavAnA abhigrahathI 8. dharmasiddhiviSayaka sAnubaMdha phaLanI prApti ghaTaka siddhAnta karatA vRttisaMkSayayogamAM zuddhi caDhiyAtI hoya che. (samatA, dhyAna, adhyAtma) IcchAyama ane pravRttiyamano AdhAra hoya che. (pravRttacakrayogI, kulayogI, gotrayogI) prakAre yama che. (5, 4, 6) prakAre che. (2, 1, 3) (azAtA, nIcagotra, jJAnAvaraNIya) yogamAM thAya che. (yogAvaMcaka, kriyAvaMcaka, phalAvaMcaka) e yamano trIjo prakAra che. (IcchAyama, pravRttiyama, svairyayama) 1323 yama kahevAya che.(sthira, pravRtti, siddhi) yama che.(IcchA, pravRtti, siddhi) karmano kSaya thAya che. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1324 * vAMco, vicAro ane vAgoLo * * 19- nayalatAnI anuprekSA (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. yoganA keTalA prakAra che ? kyA kyA ? 2. dharmasaMnyAsa ane yogasaMnyAsano kALa kayo che ? 3. samyagdarzananA lakSaNanI prAptino krama samajAvo. 4. AyojyakaraNa kone kahevAya che ? 5. vyavahAra ane nizcayanayathI tAttvikayoganA adhikArI koNa che ? sAzrava ane anAzravayogane samajAvo. 6. 7. gotrayogI ane niSpannayogI yoganA adhikArI nathI tenuM kAraNa jaNAvo. 8. kulayogI ane pravRttacakrayogI yoganA adhikArI kaI rIte che ? (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. artha zabdanI vyutpatti karIne teno artha jaNAvo. 2. sAmarthyayoga kone kahevAya ? 3. prAtibhajJAna kyAre thAya ? 4. sAmarthyayoga prAtibhajJAnagamya nathI tenuM kAraNa jaNAvo. 5. prAtibhajJAna konuM kArya ne konuM kAraNa che, ne konuM jJApaka che ? 6. apUrvakaraNa nAma kema rAkhavAmAM AvyuM che ? 7. dhyAnAdi tAttvikayoganA adhikArI koNa che ? 8. gotrayogI ane niSpannayogI kone kahevAya ? 9. kulayogInuM lakSaNa jaNAvo. 10. pravRttacakrayogInA lakSaNa jaNAvo. (sI) khAlI jagyA pUro. 1. potAnI jAtane saMvignapAkSika gaNAve che. (haribhadrasUrijI ma., hemacaMdrAcArya ma., hIrasUri ma.) 2. anuSThAnanI zAsrayogamAMthI bAdabAkI thaI jAya che. (prIti, niraticAra, vacana) 3. mokSanA upAyo sarvathA nathI. (zAsragamya, zAsrathI agamya, gamya) 4. yoganA ......... prakAra paNa saMbhave che. (2, 3, 4) 5. yogane yogAbhAsa kahevAyela che. (atAttvika, tAttvika, niranubaMdha) tAttvika yoganuM phaLa bane che. (svarga, mokSayojana, jJAna) 7. yoganuM bAdhaka evuM nikAcita 6. karma ahIM apAya tarIke jANavuM. (cAritra mohanIya, mithyAtvamohanIya, jJAnAvaraNIya) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20- yogAvatAra dvAtriMzikA vIsamI batrIsInI prasAdI tathAjJAnasya tathAdhyAnadvArA tathAsamApattijanakatvAt / / 20 / 20 / / (pR. 1365) tathAvidha jJAna tevA prakAranA dhyAnane karAvavA dvArA tathAvidha samApattinuM kAraNa bane che. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savvAsAto yodho sRSTi / / 20/29 / / (pR.1381) samyak zraddhAthI yukta evo bodha dRSTi kahevAya che. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMzaya-viparyayAdirAhityena bhAvyabodha * / / atha yogAvatAradvAtriMzikA // 20 // anantarokto yogavivekaH svAbhimatayogabhede paroktayogAnAmavatAre sati' vyavatiSThata ityato'yaM nirUpyate sayatesamprajJAto'parazceti dvidhA'nyairayamiSyate / samyak prajJAyate yena samprajJAtaH sa ucyate // 1 // samprajJAta iti / samprajJAto'paro = asamprajJAtaH ceti anyaiH = pAtaJjalaiH ayaM = yogo dvidheSyate / samyak = saMzaya-viparyayA'nadhyavasAyarahitatvena prajJAyate = prakarSeNa jJAyate bhAvyasya nayalatA, svatantradarzito yogaviveko'nyoktayogataH / avatAre kRte tiSThedityanyokto'vatAryate / / 1 / / viMzatitamadvAtriMzikAyA avataraNikAmAha- anantaroktaH = anantaramekonaviMzatitamadvAtriMzikAyAM vistareNA'bhihito yo yogavivekaH = yogapadArthabhedaH sa svAbhimatayogabhede = jainadarzanasammatayogaprakAreSu paroktayogAnAM = paratantrAbhihitayogaprakArANAM avatAre = antarbhAve sati vyavatiSThate = vyavasthitaH sampadyate iti = evaM ato hetoH asyAM dvAtriMzikAyAM ayaM = yogAvatAro nirUpyate- 'samprajJAta' iti / vyutpattyarthamanurudhya vyAkhyAnayati- samyak = saMzaya-viparyayA'nadhyavasAyarahitatvena = smaaropshuunytveneti| tallakSaNAni pramANanayatattvAlokAlaGkAre vAdidevasUribhiH - atasmiMstadadhyavasAyaH samAropa iti / sa viparyaya-saMzayA'nadhyavasAyabhedAt vidheti / viparItaikakoTiniSTaGkanaM viparyaya iti / yathA zuktikAyAM 'idaM rajatamiti / sAdhaka-bAdhakapramANAbhAvAdanavasthitA'nekakoTisaMsparzi jJAnaM saMzaya iti / yathA 'ayaM sthANurvA puruSo veti / 'kim ?' ityAlocanamAtramanadhyavasAya iti / yathA gacchattRNasparzajJAnamiti - (pra.na.ta. 1/8-15) ityuktAni / etena - anubhayatrobhayakoTisparzI pratyayaH = saMzayaH (pra.mI.1/5) vizeSAnullekho'nadhyavasAyaH (pra.mI.1/6) atasmiMstadeveti viparyayaH - (pra.mI.1/7) iti pramANamImAMsAsUtrANi api vyAkhyAtAni, zabdabhede'pi tAtparyato'rthA'bhedAditi bhAvanIyam / prakarSeNa = uttarottaravizeSadharmA'bhimukhatayA jJAyate vedyate vA bhAvyasya = bhAvanAviSayasya vakSyamANasyA'nekavidhasya svarUpaM yena yogena sa samprajJAtaH samAdhiyogo bhAvanAvizeSaH iti pAtaJjalaiH ucyate / ha yogAvatAra batrIsI prakraza ha. 19mI batrIsImAM yogasaMbadhI vivekane graMthakArazrIe jaNAvyo. A yogaviveka = yogabheda tyAre ja TakI zake ke jyAre jaina darzanane mAnya yoganA prakAromAM anyadarzane jaNAvelA yogono samAvatAra thAya. mATe A batrIsImAM yogasamavatAranuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. ha saMprajJAta yogano paricaya hi gAthArtha - anyadarzanIo vaDe saMprajJAta ane asaMprajJAta ema be yoga mAnya karAya che. jenA vaDe sArI rIte jaNAya te saMprajJAta yoga kahevAya che. (2012) TIkArtha :- pAtaMjala vidvAno saMprajJAta ane asaMprajJAta - Ama yoganA be prakAra mAne che. bhAvyA padArthanuM svarUpa vAstavamAM saMzaya - viparyaya - ajJAnarahitapaNe prakRSTa rIte jenA vaDe jaNAya te saMprajJAta 1. hastAdarza'...vatAre'vatiSThata' iti pAThaH / 2. hastAdarzAntare 'sa tiSThata' iti pAThaH / 3. hastAdarza 'prajJA...' iti truTitaH pAThaH / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1326 * pAramArthikasamAdhidarzanama * dvAtriMzikA-20/2 svarUpaM yena sa samprajJAta ucyate / / 1 / / 'vitarkeNa vicAreNA''nandenA'smitayA'nvitaH / bhAvyasya bhaavnaabhedaatsmprjnyaatshcturvidhH||2|| vitarkeNeti / 'vitarkeNa vicAreNA''nandenA'smitayA'nvitaH krameNa yuktaH / bhAvyasya bhAvanAyA viSayAntaraparihAreNa cetasi punaH punarnivezanalakSaNAyA bhedAt (=bhaavnaabhedaat)| samprajJAtazca___vijJAnabhikSustu yogavArtike - sAkSAtkAravizeSarUpairvitarkAdibhiranugamAd hetoH samyak prajJAvattvena yogaH samprajJAtanAmA bhavati - (yo.sU. 1 / 17 yo.vA. pRSTha-55) iti sakSepeNa, yogasArasaGgrahe ca - samyak prajJAyate = sAkSAtkriyate dhyeyamasminnirodhe iti samprajJAto dhyeyAtiriktavRttinirodhavizeSaH / tathA ca dhyeyasAkSAtkArAkhyaphalopahitanirodhatvaM samprajJAtatvam / ekAgratAvizeSarUpadhAraNAditrayakAlInAnAM nirodhAnAM pralayAdikAlInanirodhAnAM ca vyAvartanAyopahitAntam / dhAraNAditrayakAlInastu nirodho na sAkSAtkArahetuH viSayAntaravAsanAyA balavattaratayA pratibandhAt, yogajadharmanAzyA'dharmeNa pratibandhAcceti / samprajJAtarUpo dhyeyAtiriktavRttinirodhazca viSayAntarasaJcArA''khyapratibandhanivRttirUpatayA viSayAntaravAsanAbhibhavadvArA ca tathA dharmavizeSadvArA ca dhyeyasAkSAtkAre heturbhavati + (yo.sA.saM.pR.4) ityevaM vistareNoktavAn / ubhayalakSaNaM sakSepeNa bhAvAgaNezaH - yogo hi dvividhaH samprajJAto'samprajJAtazca / atrA''dyo dhyeyA'tiriktavRttinirodhaH / antyastu sarvavRttinirodhaH - (yo.sU.1/2 bhAvA.)ityevamuktavAn / rAmagItAyAM tu - brahmAkAramanovRttiH pravAho'haGkRtiM vinA / samprajJAtasamAdhiH syAd dhyAnAbhyAsaprakarSataH / / prazAntavRttikaJcittaM paramAnandadIpakam / asamprajJAtanAmA'yaM samAdhioginAM priyaH / / prabhAzUnyaM manaHzUnyaM buddhizUnyaM cidAtmakam / sAkSAdvidhimukho hyeSa samAdhiH pAramArthikaH / / - (rA.gI.8/11-12-13) ityevaM samprajJAtA'samprajJAtasamAdhinirUpaNamupalabhyata ityavadheyam / / 20/1 / / samprajJAtacaturvidhatvamAha- 'vitarkeNe'ti / yogasUtrasaMvAdamAha- 'vitarke'ti / - vitarkaH = cittasyA''yoga upAya che. (20/1) vizeSArtha :- sam + + Aud = saMbhAta. sArI rAta + praSTa zata + deg49||y lenA dvaa2|| te saMprajJAta. pAtaMjala darzanamAM aMtaHkaraNa, tanmAtrA, paMcamahAbhUta vagere padArtho bhAvya = bhAvanAviSaya tarIke mAnya che. tenuM svarUpa sArI rIte prakRSTatAthI saMprajJAtayoga dvArA jaNAya che. (20/1) ja saMprajJAta yoganA cAra prakAra che AuthArtha :- mAyanI bhAvanAnA methI saMghazAta yoganA yA2 4512che. te maza: (1) vitaI, (2) viyA2, (3) mAnaM sane (4) asmitAthI yuData bane che. (20/2) TIkArtha:- kramazaH vitarka, vicAra, AnaMda ane amitAthI yukta saMprajJAta yoga cAra prakArano thAya che. kAraNa ke bhAvyanI bhAvanA badalI jAya che. anya viSayano tyAga karIne cittamAM vAraMvAra eka ja padArthane = bhAvyane sthira karavo, daDha karavo te bhAvanA tarIke oLakhAya che. yogasUtramAM jaNAvela che ke 1. triSu hastAdarzeSu 'vikalpena' iti pAThaH / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dhAnuSkodAharaNam . 1327 turvidho bhavati / taduktaM-"vitarka-vicArAnandAsmitArUpAnugamAtsamprajJAta iti (yo.sU.1-17)" / / 2 / / pUrvAparAnusandhAnAcchabdollekhAcca bhAvanA / mahAbhUtendriyArtheSu savitarko''nyathA'paraH / / 3 / / lambane sthUla aabhogH| sUkSmo vicAraH / AnandaH = aahlaadH| ekAtmikA saMvid = asmitA / tatra prathamacatuSTayA'nugataH samAdhiH = savitarkaH / dvitIyo vitarkavikalaH savicAraH / tRtIyo vicAravikalaH sAnandaH / caturthastadvikalo'smitAmAtra iti / sarve ete sAlambanAH samAdhayaH - (yo.sU.1/17 bhA.) iti yogasUtrabhASye vyAso vyAcaSTe / maNiprabhAkRttu - yathA loke prAthamikadhAnuSkaH sthUlameva lakSyaM vidhyati pazcAtsUkSma tathA (1) prAthamiko yogI sthUlameva zAligrAmAdikaM dhyAnena sAkSAtkaroti sa sthUlasAkSAtkAro vitarkaH / (2) tasya sthUlasya kAraNaM paJcatanmAtrAdikaM sUkSma, tasya dhyAnena sAkSAtkAraH = vicAraH / (3) indriyANi sthUlAni prakAzakatvAt sattvarUpANi, teSAM dhyAnena sAkSAtkAraH = AnandaH / (4) teSAM kAraNaM buddhiH puruSeNa grahItrA ekIbhUtA satI asmitA, tasyA dhyAnena sAkSAtkAro'pyasmitocyate / tatra sthUlaM ca grAhyaM, indriyANi = grahaNAni, asmitA''khyo grahItA, teSu grahItR-grahaNa-grAhyeSu dhyAnaparipAkaH = samprajJAto yogaH / sa ca vitarka-vicArAnandAsmitAsvarUpaiH caturbhiranugamAccaturvidhaH savitarkaH, savicAraH, sAnandaH, sAsmitaH + (yo.sU. 1/17 ma.pra.) ityAcaSTe / __ - bhAvanayA bhAvya-bhUtendriyagocarasAkSAtkAraH = savitarkaH / paJcatanmAtrAntaHkaraNagocarasAkSAtkAraH = savicAraH / rajastamolezAnuviddhasattvapradhAnabuddhigocarasAkSAtkAraH = sAnandaH / zuddhasattvapradhAnamahattattvagocarasAkSAtkAraH = sAsmitaH / tatra vitarka-vicAradvayaM = grAhyam / AnandaH = grahaNam / asmitA''khyo grahItA / teSu grAhya-grahaNa-grahItRSu bhAvanotkarSaH = samprajJAto yogaH - (yo.sU. 1/17 yo. sudhA.) iti tu yogasudhAkare sadAzivendraH / / 20/2 / / / savitarka-nirvitarkasamprajJAtasamAdhivyAkhyAnAyA''ha- 'pUrve'ti / ayamAzayaH- bhAvyaJca dvividhaM IzvarastattvAni ca / tAnyapi dvividhAni jaDA'jaDabhedAt / jaDAni caturviMzatiH / ajaDaH puruSaH / - vitaI, viyA2, mAnaha bhane asmitaas135n| anugamathI saMghazAta yopane cha.' 6 (20/2) vizeSArtha:- savitarka, savicAra, sAnaMda ane sAmita - Ama caturvidha saMprajJAta samAdhi pAtaMjala yogadarzanamAM mAnya che. viSayamAM sthUla upayoga = vitarka. viSayamAM sUkSma upayoga = vicAra. AhalAda = AnaMda. ekAtmika anubhUti = amitA. nirvitarka, nirvicAra A banne paNa upalakSaNathI ahIM samajI levA. A vAta AgaLanA zlokomAM spaSTa thatI jaze. (20(2) che savitarka - nirvitarka saMprajJAtayoganI oLakha ha gAthArtha :- mahAbhUta ane Indriya svarUpa viSayomAM pUrvaparanA anusaMdhAnathI ane zabdanA ullekhathI bhAvanA thAya te savitarka saMprajJAta samAdhi yoga jANavo. anyathA nirvitarka saMprajJAtayoga sabha4vI. (20/3) 1. mudritapratau hastapratau ca sarvatra 'savikalpo' iti pAThaH / paraM vyAkhyAnusAreNA'tra 'savitarko' ityeva pATho jyAyAn / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1328 * savitarkasamAdhau nAnAmatopadarzanam * dvAtriMzikA - 20/3 pUrveti / pUrvAparayorarthayoranusandhAnAt (= pUrvA'parA'nusandhAnAt ) zabdollekhAt = zabdArthoparAgAt ca yadvA bhAvanA pravartate mahAbhUtendriyalakSaNeSu' artheSu ( = mahAbhUtendriyArtheSu) sthUlaviSayeSu tadA savitarkaH samAdhiH / anyathA asminnevAlambane pUrvAparA'nusandhAnazabdArthollekhazUnyatvena bhAvanAyAM aparo nirvitarkaH / / 3 / / tatra yadA mahAbhUtendriyANi sthUlAni viSayatvenA''dAya pUrvA'parA'nusandhAnena zabdArthollekhA'bhedena ca bhAvanA kriyate tadA savitarkaH samAdhiH / asminnevA'valambane pUrvAparA'nusandhAnazabdollekhazUnyatvena yadA bhAvanA pravartate tadA nirvitarkaH iti rAjamArtaNDe bhojaH / yogasArasaGgrahe vijJAnabhikSustu yad virATzarIraM caturbhujAdikaM vA zarIraM ghaTAdikaM vA SaDviMzatitattvasaGghAtaM samaSTi-vyaSTyAtmakamadhikRtya prathamaM bhAvanA pravartate tadA''lambanamityucyate / tatrA'Slambane prathamaM sthUlA''kAradhAraNA-dhyAna-samAdhibhiryaH sthUlagatA'zeSavizeSANAmatItA'nAgata-vartamAna- vyavahitaviprakRSTAnAM guNadoSarUpANAmazrutA'matAnAM sAkSAtkAraH sa vitarka ityucyate - (yo.sA.saM. pR.10) ityAdikamAha / idameva manasikRtya bhAvAgaNezo'pi bhUtendriyayorazrutA'matA'zeSavizeSasAkSAtkAre vitarkaparibhASA tena ca phalenopahitazcittavRttinirodho vitarkA'nugata ucyate - (yo.sU.1/17 bhA.ga.) ityAcaSTe / Alambane sthUlayormahAbhUtendriyayorvidyamAnAnAmazeSavizeSANA darzitamatAnyupajIvya nAgojIbhaTTastu matItA'nAgata-vartamAna-vyavahita- viprakRSTAnAM guNa-doSANAmadRSTA'zrutA'matAnAmapi pUrvAparA'nusandhAnena zabdArthollekhena ca bhAvanayA yaH sAkSAtkAraH sa vitarka ityucyate / tena phalenopahitazcittavRttinirodho vitarkA'nugata ityucyate - (yo. sU. nA.bha.vR. 1/17) ityAdikamuktavAn / savitarkA samApattiraparapratyakSamucyate, vikalparUpA'vidyAlezasamparkAt / nirvitarkA tu samApattiH parapratyakSamucyate, AropasAmAnyA'bhAvAditi (yo.sA.saM.pR.15 ) yogasArasaGgrahe vijJAnabhikSurAha / / 20/3 / / TIkArtha :- pRthvI vagere pAMca mahAbhUta ane cakSu Adi Indriya svarUpa sthUla viSayamAM jyAre pUrvApara arthanA anusaMdhAnathI ane zabdanA arthoparAgathI arthasaMbaMdhathI bhAvanA pravarte che tyAre savitarka saMprajJAta samAdhiyoga jANavo. tathA te ja mahAbhUta ane Indriya svarUpa AlaMbanamAM pUrvApara anusaMdhAna vinA tathA zabdArtha ullekha vagara jyAre bhAvanA pravarte tyAre nirvitarka saMprajJAta samAdhi samaSThavI. (20/3) vizeSArtha :- pRthvI, 45, agni, vAyu, AAza- A pAMya tattva mahAbhUta uDevAya che. tathA AMkha, nAka, kAna vagere Indriya kahevAya che. A viSayo sthUla jANavA. AnuM AlaMbana lenArI bhAvanAmAM mahAbhUta ane IndriyonI AgaLa-pAchaLanI avasthAno sAkSAtkAra thAya tathA zabdArthano ullekha paNa thato jAya tyAre tevo sAkSAtkAra savitarka saMprajJAta samAdhi kahevAya che. tathA pUrvApara avasthAnA anusaMdhAna vinA ane mahAbhUta - Indriya vagere zabdanA artharUpe mahAbhUtAdi viSayano ullekha karyA vinA pravartatI bhAvanA dvArA mahAbhUtAdi sthUla AlaMbanano sAkSAtkAra thAya te nirvitarka samAdhi kahevAya che.(20/3) 1. hastAdarze 'lakSaNArthe...' iti pAThAntaram / = Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * azrutAdeH yogajadharmabalenopalabdhiH * 1329 tanmAtrA'ntaHkaraNayoH sUkSmayorbhAvanA punH| dikkAladharmAvacchedAt savicAro'nyathA'paraH / / 4 / / tanmAtreti / tanmAtrA'ntaHkaraNayoH sUkSmayoH bhAvyayoH dikkAladharmA'vacchedAd' = dezakAladharmA'vacchedena bhAvanA punaH savicAraH samAdhiH / anyathA = tasminnevA''lambane dezakAladharmA'vacchedaM vinA dharmimAtrAvabhAsitvena bhAvanAyAM aparo nirvicAraH / / 4 / / ___savicAra-nirvicArasamprajJAtayogavyAcikhyAsayA''ha- 'tanmAtre'ti / tanmAtrA'ntaHkaraNayoH = zabdAdipaJcatanmAtrA'ntaHkaraNayoH pRthivyAdimahAbhUtendriyA'pekSayA sUkSmayoH bhAvyayoH = bhAvanAviSayayoH deza-kAladharmAvacchedena = daizika-kAlikavizeSaNatApuraskAreNa bhAvanA pravartate tadA savicAraH samprajJAtaH samAdhiH jJeyaH / na ca sUkSmA''kArayoradRSTajAtIyayoH tanmAtrAntaHkaraNayoH bhAvanA kathaM syAditi zaGkanIyam, zruta-mataprakAraireva sAmAnyato bhAvanAsambhavAt, azrutA'matavizeSasya ca yogajadharmabalena grahaNAditi (yo.sA.saM.pR.11) yogasArasaGgrahe vijnyaanbhikssuH| - tatraivA''lambane kAraNatvenAnugatA ye prakRti-mahada'haGkAra-tanmAtrarUpA bhUtendriyayoH sUkSmAdyastidgatA'zeSavizeSasAkSAtkAre vicArasaMjJA / tena ca phalenopahitazcittavRttinirodho vicArA'nugataH - (yo.sU.1/17 bhA.ga.vR.) iti bhAvAgaNezaH / - bhUtasUkSmeSu abhivyaktadharmakeSu deza-kAlanimittA'nubhavA'vacchinneSu yA samApattiH sA savicAretyucyate / tatrA'pyekabuddhinirgAhyamevoditadharmaviziSTaM bhUtasUkSmamAlambanIbhUtaM samAdhiprajJAyAmupatiSThate 6 (yo. suu.1|44bhaa.) iti yogasUtrabhASye vyAso vyAcaSTe / tasminnevA''lambane paJcatanmAtrAntaHkaraNalakSaNe deza-kAladharmAvacchedaM = daizika-kAlikavizeSaNatAvacchedaM vinA = dezAdidharmAvacchedakaudAsInyena dharmimAtrAvabhAsitvena = daizika-kAlikavizeSaNatA''zrayIbhUtatanmAtrA'ntaHkaraNalakSaNadharmimAtraprakAzakatvena kriyamANAyAM bhAvanAyAM nirvicAraH samprajJAtaH samAdhiH / evamparyantaH samAdhiH grAhyasamApattiriti vyapadizyata iti rAjamArtaNDakAraH / - yA punaH sarvathA sarvataH zAnto ha savicAra-nirvicAra samAdhi che gAthArtha :- vaLI, tanmAtra ane aMtaHkaraNa svarUpa sUkSma viSayanI deza-kAlasaMbaMdhI guNadharmanA avacchedathI thatI bhAvanA savicAra saMprajJAtasamAdhi kahevAya. anyathA nirvicAra samAdhi kahevAya.(20/4) TIkArya - zabdAdi pAMca tanmAtra ane aMtaHkaraNa sUma viSaya kahevAya. te bhAvanAno viSaya bane tyAre bhAvya = bhAvanAAlaMbana kahevAya che. tene vize jyAre daizika-kAlikavizeSaNatA guNadharma avacchedana = puskAreNa = AgaLa karIne bhAvanA pravarte tyAre vicAra saMprajJAta samAdhi yoga kahevAya. tathA te ja viSayamAM = bhAvyamAM daizika ke kAlika vizeSaNatA svarUpa dharmavizeSanA avaccheda = ullekha vinA kevala daizika-kAlika vizeSaNatA svarUpa dharmavizeSanA Azraya evA dharmAvizeSanuM bhAna thavA mAtra svarUpe bhAvanA pravarte tyAre nirvicAra samAdhi kahevAya. (20/4) vizeSArtha :- pAtaMjala darzanamAM zabda, rUpa, rasa, sparza ane gaMdha -A pAMca tanmAtra kahevAya che. tanmAtra tathA aMtaHkaraNa mahAbhUtanI apekSAe sUkSma hoya che. amuka deza ane amuka kALanI apekSAe tenuM bhAna je bhAvanAmAM thAya te savicAra saMprajJAta samAdhi kahevAya. tathA deza-kAlathI niravacchinnapaNe = nirapekSapaNe tenI bhAvanA thAya te nirvicAra samAdhi. ( 24) 1. hastAdarza 'dharmAvicchedAd deza-kAla' iti pAThaH truTitaH / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1330 * antaHkaraNatattvabhAvanam . dvAtriMzikA-20/6 yadA rajastamolezA'nuviddhaM bhAvyate manaH / tadA bhAvyasukhodrekAccicchakterguNabhAvataH / / 5 / / yadeti / yadA rajastamasorlezenA'nuviddhaM (rajastamolezA'nuviddhaM) manaH = antaHkaraNatattvaM bhAvyate tadA bhAvyasya = bhAvanAviSayasya sukhasya = sukhaprakAzamayasya sattvasyodrekAd' = AdhikyAt (=bhAvyasukhodrekAt) cicchakterguNabhAvataH = anudrekAt / / 5 / / sAnando'traiva bhaNyante videhA baddhavRttayaH / dehA'haGkAravigamAt pradhAnamupadarzinaH // 6 // ditA'vyapadezyadharmAnavacchinneSu sarvadharmAnupAtiSu sarvadharmAtmakeSu samApattiH sA nirvicAretyucyate / evaMsvarUpaM hi tadbhUtasUkSmametenaiva svarUpeNA''lambanIbhUtameva samAdhiprajJAsvarUpamuparaJjayati / prajJA ca svarUpazUnyevArthamAtrA yadA bhavati tadA nirvicAretyucyate - (yo.suu.1|44 bhA.) iti yogsuutrbhaassykaarH||20/4|| kArikAyugalena rAjamArtaNDavRttyanusAreNa sAnandasamprajJAtasamAdhimAvedayati- 'yade'ti pAtaJjalamate prakRteH tatkAryANAJca triguNAtmakatvaniyamAt rajastamasoH = upasarjanIbhUtayoH lezena = aMzena anuviddhaM= yuktaM antaHkaraNatattvaM sattvapradhAnaM tena rUpeNa bhAvyate = yathAzAstraM bhAvanAviSayIkriyate tadA bhAvanAviSayasya sukha-prakAzamayasya sattvasya = sattvapradhAnA'ntaHkaraNatattvasya AdhikyAt = bhAvyatvenotkarSAt cicchakteH = abhivyaGgyacitizakteH anudrekAt = bhAvanAviSayatAnavacchedakatvenopasarjanIbhAvAt / / 20/5 / / sAnandaH samprajJAtaH samAdhiH bhavati = sampadyate, uktahetutaH = darzitahetoH / yogasArasaGgrahe ha sAnaMda saMprajJAta samAdhinI parakha ha gAthArtha :- jyAre rajoguNa ane tamoguNanA aMzathI anuviddha evA mana vize bhAvanA karavAmAM Ave che tyAre bhAvya evA sukhanA udrekathI ane citnaktinA anudrakathI sAnaMda samAdhi thAya cha. (20/5) TIkArya :- rajoguNa ane tamoguNanA aMzathI anuviddha = yukta evA aMtaHkaraNatattvanI bhAvanA karavAmAM Ave che tyAre bhAvanAnA viSayabhUta sukhamaya prakAzamaya sattvano udraka = chALo = mukhyatA thavAthI ane citnaktino = cetanAno anudraka = gauNabhAva thavAthI sAnaMda saMprajJAta samAdhi thAya che.(20/5) vizeSArtha:- pAtaMjala yogadarzanamAM mana vAstavamAM sattva, rajasa, tamoguNathI banela che. triguNAtmaka mananI bhAvanA karatI vakhate sattva guNanI mukhyatA lAvavA mATe rajoguNa ane tamoguNanI gauNatA karavAmAM Ave che. A rIte aMtaHkaraNanI bhAvanA karavAthI sukhamaya ane prakAzamaya evo sattvaguNa mukhya bane che. tathA citazakti = cetanAzakti gauNa bane che. te kAraNe pragaTa thatI samAdhi sAnaMda saMprajJAta yoga bane che. chaThThA zlokamAMthI "sAnaMda samAdhi thAya che' ATalo aMza ahi levAthI vAkyaracanA pU[ pane che. (20/5) che videhayogInI dazA ha gAthArtha :- sAnaMda thAya che. AmAM ja baMdhAyelI vRttivALA videha kahevAya che. kema ke teone 1. hastAdarza ' .kAvi..' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'bhaNyate' ityazuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau 'pradhAnapumada...' ityazuddhaH pAThaH / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videhavicaraNam * 1331 sAnanda iti / sAnandaH samAdhirbhavatyuktahetutaH / atraiva samAdhau baddhavRttayo videhA bhaNyante dehA'haGkAravigamAd bahirviSayA''vezanivRtteH 'pradhAnamupadarzinaH = prdhaanpurusstttvaavibhaavkaaH||6|| vijJAnabhikSustu - tatraivA''lambane sUkSmAkArasAkSAtkArAnantaraM tAmapi dRSTiM tyaktvA caturviMzatitattvA'nugate sukharUpapuruSArthe dhAraNAditrayeNa yaH pUrvavadazeSavizeSataH sukhA''kArasAkSAtkAraH sa Ananda ityucyate, jJAna-jJeyayorabhedopacArAt / yadyapi prakRtestriguNAtmakatvena sukhavad duHkha-mohAvapi sarvatra staH tathApi sukharAgeNaiva saMsArAt AtmadarzanapratibandhAcca tadeva mukhyato'zeSavizeSato yogena draSTavyam, yathA tatra doSadarzanena duHkhadRSTyA vairAgyaM syAdityAzayenA''nandamAtre yoga upadiSTa iti mantavyam + (yo.sA. saM.pR.11) ityAcaSTe / atraiva sAnandAkhye samAdhau = samprajJAtayoge baddhavRttayo = pratibaddhacittavRttayaH yoginaH videhA iti bhaNyante, dehA'haGkAravigamAt = vigatadehA'haGkAratvAt / itthaM bahirviSayAvezanivRtteH = zuddhAntaHkaraNAd bahiHcittavRttipracAravigamAt te hi kevalaM pradhAnaM = prakRtikAryabhUtA'ntaHkaraNasattvamAtraM upadarzino bhavanti, tattvAntaraM naiva pazyanti / ata eva pradhAnapuruSatattvA'vibhAvakAH = mukhye mokSapuruSArthe mukhyaM yat puruSatattvaM tasyA'nAlocakAH te bhavanti / taduktaM rAjamArtaNDe - asminneva samAdhau ye baddhadhRta(?vRtta)yastattvAntaraM pradhAnapuruSarUpaM na pazyanti te vigatadehAhaGkAratvAd videhazabdavAcyAH / iyaM grahaNasamApattiH - (yo.sU. 117 rA.mA.pR.21) iti / - dehanairapekSyeNaiva buddhivRttimantaH siddhAH = videhAH - (yo.sU. 3) iti yogasUtrabhASyakAro vibhUtipAde vyAcaSTe / - videhAH = sthUladehanirapekSeNa liGgadehenA'khilavyavahArakSamA hiraNyagarbhAdayaH / te hi bhUtendriyatanmAtrA'haGkAramahatAmanyatamadAtmatvena pratipadya tadupAsanayA tadvAsitA'ntaHkaraNAH piNDapAtA'nantaraM tadanyatame lInAH saMskAramAtrazeSamanasaH sthUladeharahitA avRttikatvAtkaivalyamivA'nubhavanti, prAptAvadhayastu punaH saMsAre vizanti + (yo.sU. 1 / 19) iti tu nAgojIbhaTTaH / - bhUtendriyANAmanyatamasmin vikAre'nAtmanyAtmatvabhAvanayA dehapAtA'nantaraM bhUtendriyeSu lInAH SATkozikadehazUnyAH = videhAH + (yo.sU. 1 / 19 ma.pra.) iti maNiprabhAyAM rAmAnandaH / majjhimanikAye laghuhastipadopamasUtre - so cakkhunA rUpaM disvA na nimittaggAhI hoti nAnubyaJjanaggAhI / yatvAdhikaraNamenaM cakkhundriyaM asaMvutaM viharantaM abhijjhAdomanassA pApakA akusalA dhammA anvAssaveyyuM tassa saMvarAya paTipajjati, rakkhati cakkhundriyaM, cakkhundriye saMvaraM Apajjati / sotena saI sutvA..... ghAnena gandhaM ghAyitvA... jivhAya rasaM sAyitvA.... kAyena phoDhabbaM phusitvA... manasA dehamAM ahaMkArabuddhi dUra thayelI hoya che. teo pradhAnane jonArA hoya che. (20) TIkArtha - pAMcamI gAthAmAM jaNAvela hetunI apekSAe sAnaMda samAdhi thAya che. A sAnaMda sa...jJAta samAdhi yogamAM ja jeNe cittavRttine bAMdhelI che tevA yogIo videha kahevAya che. kAraNa ke temane dehamAMthI ahaMkArabuddhi dUra thayelI hoya che. A rIte bAhya viSayano Aveza = pakkaDa ravAnA thavAthI teo pradhAnatattvane = prakRtitatpane honA hoya che. teso bhuNya puruSatatvanA sva35ne tA nathI. (20/6) 1. hastAdarza 'pradhAnamupadarzinaH' iti padaM dviruktam / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1332 * sattvavibhAvanam . dvAtriMzikA-20/7 sattvaM rajastamolezA'nAkrAntaM yatra bhAvyate / sa sAsmito'tra cicchakti-sattvayormukhya-gauNatA / / 7 / / sttvmiti| yatra rajastamolezenA'nAkrAntaM (=rajastamolezA'nAkrAntaM) sattvaM bhAvyate, sa sAsmitaH samAdhiH / atra cicchakti-sattvayormukhya-gauNatA, bhAvyasya zuddhasattvasya nyagbhAvAcciti'zaktezca udrekAt / sattAmAtrAvazeSatvAccAtra sAsmitatvopapattiH / dhammaM vijJAya na nimittaggAhI hoti nAnubyaJjanaggAhI / yatvAdhikaraNamenaM manindriyaM asaMvutaM viharantaM abhijjhAdomanassA pApakA akusalA dhammA anvAssaveyyuM tassa saMvarAya paTipajjati, rakkhati manindriyaM, manindriye saMvaraM Apajjati / so iminA ariyena indriyasaMvarena samannAgato ajjhattaM abyAsekasukhaM paTisaMvedeti - (ma.ni. 1/3/7/295, pR.241) ityevaM yadindriyasaMvarahetukA''dhyAtmika-sukhasaMvedanamuktaM tadapIhA'nuyojyaM yathAtantraM sva-paratantrarahasyavizAradaiH / / 20/6 / / rAjamArtaNDA'nusAreNa sAsmitasamAdhiM vyAkhyAnayati- 'sattvamiti / yatra samAdhau rajastamolezenA'nAkrAntaM sattvaM = sattvapradhAnamantaHkaraNaM bhAvyate = bhAvanAviSayIkriyate / yadyapi pAtaJjaladarzane prakRteH tatkAryANAJca triguNAtmakataiva tathApi rajastamolavA'nAkrAntatvena rUpeNa zuddhasattvaM yatra samAdhau bhAvyate ityatrA'bhiprAyAnna ko'pi doSaH / ___ atra = sAsmitasamprajJAtasamAdhau cicchakti-sattvayoH = abhivyaGgyacitizakti-zuddhasattvapradhAnAntaHkaraNayoH yathAkramaM mukhya-gauNatA sampadyate, bhAvyasya = bhAvanAviSayasya zuddhasattvasya = zuddhasattvapradhAnAntaHkaraNatattvasya jJAyamAnatve'pi nyagbhAvAt = bhAvanAyAmupasarjanIbhAvAt citizaktezca = abhivyaGgyacitizaktezca udrekAt = prAbalyAt / ayamAzayaH- sAsmitasamAdhiniSTho hi yogI zuddhasattvapradhAnamantaHkaraNamAlambanIkRtya bhAvanAyAM pravartate tathApi zuddhatvenA'nubhUyamAnasyA'pyantaHkaraNasya vikalpakallolamAlA''zrayIbhUtatayA svabhinnatvAvagamena tatrodAsIno bhavatIti zuddhasattvapradhAnamantaHkaraNaM svayamevopasarjanIbhavati tathA'nubhUyamAnAyAmabhivyaGgyacitizaktau prAk (dvA.dvA.11/16 bhAga-3 pR.779) pradarzitasvarUpAyAM cittvasAjAtyena svatAdAtmyA'vabodhAt dattA'vadhAno bhavatItyabhivyaGgyacitizaktiratra samAdhau labdhaprasarA mukhyatAmApadyate / na ca tathApi prakRtasamAdheH sAsmitatvAbhidhAnaM kathaM saGgacchate ? iti zaGkanIyam, yataH sattAmAtrA'vazeSatvAt = prakRtau lIyamAnasyA'pyantaHkaraNasyA'stitvamAtrasyA'nubhUyamAnatvAt atra samAdhau sAsmitatvopapattiH ha sAmita samAdhine samajIe ha. gAthArthaH- rajoguNa ane tamoguNanA aMzathI paNa anAkrAntarUpe sattvaguNanI bhAvanA jyAM karavAmAM Ave te sAsmita samAdhi kahevAya. ahIM citazaktinI mukhyatA ane sattvanI gauNatA hoya che. (20/7) TIkArya - jyAM rajoguNa ane tamoguNanA aMzathI anAkrAnta svarUpe sattvaguNanI bhAvanA karavAmAM Ave che te sAsmita saMprajJAta samAdhi kahevAya che. A sAmita samAdhimAM citazaktinI mukhyatA ane sattvaguNanI = sattvaguNapradhAna mananI gauNatA hoya che. kAraNa ke ahIM bhAvanAnA viSayabhUta zuddha sattvano tirobhAva thAya che ane abhivyaMgya citazaktino udraka = uchALo thAya che. A samAdhimAM 1. hastAdarza 'cittai' ityazuddhaH pAThaH / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahaGkArA'smitAbhedavicAraH . 1333 na cAhaMkArA'smitayorabhedaH zaGkanIyaH, yato yatrAntaHkaraNamahamityullekhena' viSayaM vedayate so'haGkAraH, yatrA'ntarmukhatayA pratilomapariNAmena prakRtilIne cetasi sattAmAtrameva bhAti sA'smiteti / / 7 / / avyAhataiva / na ca ahaGkArA'smitayoH abhedaH = bhedA'bhAvaH zaGkanIyaH, yataH = yasmAt kAraNAt yatra antaHkaraNaM = cittaM 'ahami'tyullekhena viSayaM dehendriyAdikaM vedayate so'haGkAra ityucyate yatra ca antarmukhatayA = bAhyavyApArA''vezanivRttyA pratilomapariNAmena = svopAdAnA'bhimukhatirobhAvazaktyA prakRtilIne = prakRtau lIyamAne cetasi = antaHkaraNe sattAmAtrameva bhAti = pratibhAti sA'smitA ucyate iti vyaktaM rAjamArtaNDe / ___ 'ahami'tiviSayagrAhakA'ntaHkaraNamahaGkAraH / antarmukhaM sattAmAtre mahattattve lInaM sattAmAtrA'vabhAsakamasmiteti tayorbheda iti bhojAzayo maNiprabhAyAM rAmAnandena spssttiikRtH| yogasUtrabhASyakRnmate (yo.sU. bhA.2/19) yogavArtikakRnmate (yo.vaa.1|17) cA'haGkArA'smitayorabheda eveti dhyeyam / vAcaspatimizrastu - asmitAprabhavAnIndriyANi / tenaiSAmasmitA sUkSma rUpam / sA cA''tmanA grahItrA saha buddhirekAtmikA saMvit / tasyAJca grahIturantarbhAvAd bhavati grahItRviSayaH samprajJAtaH 6 (yo.sU. 117 ta.vai.pR.55) ityevaM tattvavaizAradyAM sAsmitasamprajJAtasamAdhiM nirUpitavAn / __ yogavArtikakRto vijJAnabhikSostu - ekA''lambane yA cittasya kevalapuruSAkArA saMvit = sAkSAtkAraH 'asmii'tyetaavnmaatraakaartvaadsmitetyrthH| sA ca jIvAtmaviSayA paramAtmaviSayA ceti dvidhaa| tenAnugato = yukto nirodhaH = asmitAnugatanAmA yogaH - (yo.vA.pR.57) ityevamabhiprAyaH / enamupajIvya nAgojIbhaTTastu - AnandaparyantaM doSadarzanena virajya tatraivA''lambane jIvezvararUpaM yatpuruSadvayamasti tadanyatarasya kUTasthacinmAtrarUpasya jaDebhyo vivekena ya AtmAkAraH sAkSAtkAraH so'smitA, 'dehAdibhinno'smI'tyetAvanmAtrA''kAratvAd 'asmI'tyetAvanmAtrAkAratvAd vaa| itaH paraM jJAtavyA'bhAvAdeSA crsAsmitatvanI saMgati eTalA mATe thAya che ke tyAre prakRtimAM lIna thatuM aMtaHkaraNa sattAmAtrapaNe = astitvamAtrarUpe bAkI rahe che. (sakriyapaNe aMtaHkaraNa ahIM kAma nathI karatuM.) prastutamAM ahaMkAra ane masmitA pArthamA sameha na mAnavo. 125 // 3 degya maMta:4255 'aham' ityA31233duthI vissyvedana kare te ahaMkAra kahevAya che. tathA jyAM pratiloma pariNAmathI aMtarmukharUpe prakRtimAM lIna thayelA yittanu uvaNa mastitva = sattA = 42 04 mAze te asmitA upAya che. (20/7) vizeSArtha :- zuddha sattvapradhAna aMtaHkaraNa ahIM "sattva' zabdathI abhipreta che. citnakti zabdathI abhivyaMgya citizakti samajavI. tenuM nirUpaNa 11mI batrIsImAM karela che. huM sukha-duHkhane bhogavuM . I. eM subhI chu...' tyA pratalaai 'aham' tarI 25 rIne supAhi viSayane bhogave che te ahaMkAra che. pAtaMjala tathA sAMkhya mata mujaba prakRtimAMthI mahat = buddhitattva pragaTa thAya che. temAMthI ahaMkAra pragaTa thAya che. temAMthI SoDazaka gaNa pragaTe che. A anuloma pariNAma kahevAya. tenAthI UlaTA krame pota-potAnA upAdAna kAraNamAM jyAre abhivyakta padArtho lIna thAya te pratiloma pariNAma kahevAya. pratiloma pariNAmathI mana prakRtimAM lIna thatuM hoya tyAre tenuM astitvamAtra 1. hastAdarza '...tyullukhena' ityazuddhaH pAThaH / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1334 * paravairAgyajanakadharmameghasamAdheH prakRSTasAsmitasamAdhirUpatA * dvAtriMzikA-20/8 atraiva kRtatoSA ye paramAtmA'navekSiNaH / citte gate te prakRtilayA hi prakRtau layam / / 8 / / ____ atraiveti / atraiva = sAsmitasamAdhAveva ye kRtatoSAH paramAtmA'navekSiNaH paramapuruSA'darzinaH, te hi citte prakRtau layaM gate sati prakRtilayA ucyante / / 8 / / mbhuumikaa| atrA'smitAzabdena viviktacetanAkAramAtratopalakSyate / tenA'dInabhAvena ya aizvaraH cetanatattvasAkSAtkAraH tasyA'pi saGgrahaH / tadanugataH = asmitAnugataH / asyaiva parAkASThA dharmameghasamAdhirityucyate, yasyodaye jJAne'pyalampratyayarUpaparavairAgyaM jAyate / tatra pUrvaM jIvAtmaviSayA'smitA / tatastato'pi sUkSmA paramAtmaviSayA - (yo.sU. 117 nA.bha.vR.pR.22) ityAdikamAcaSTe / itthaJcAsmitApadArthe yogasUtravyAkhyAtRRNAM vividhA vipratipattiravaseyA / / 20/7 / / rAjamArtaNDAnusAreNa prakRtilayAn yogino granthakRdupadarzayati- 'atre'ti / sAsmitasamAdhau samprajJAtAntimabhede eva ye yoginaH kRtatoSAH = samparituSTAH santaH paramapuruSA'darzinaH = kleza-karmavipAkA''zayA'parAmRSTaparamezvarA'navekSiNo bhavanti te hi citte = antaHkaraNe svakAraNIbhUtAyAM prakRtau layaM = tirobhAvaM gate = prApte sati prakRtilayAH pradhAnalInA vA ucyante pAtaJjalaiH / taduktaM rAjamArtaNDe - asminneva samAdhau ye kRtaparitoSAH paraM paramAtmAnaM puruSaM na pazyanti teSAM cetasi svakAraNe layamupAgate prakRtilayA ityucyante + (yo.sU. 117 rA.mA.pR.21) iti / - prakRtilayAzcA'vyakta-mahada'haGkAra-paJcatanmAtrANAmanyatamamAtmatvena pratipannAstadupAsanayA tadvAsitAntaHkaraNAH piNDapAtAnantaramavyaktAdInAmanyatame lInAH - (yo.sU. 1 / 19 vA.pR.60) iti yogavArtike vijJAnabhikSuH / sa eva yogasArasaGgrahe tu - ye tu prakRtyupAsanayA tacchavalaparamezvaropAsanayA vA brahmANDaM bhittvA mahattattvaparyantA''varaNAnyatItya prakRtyAvaraNaM gatA IzvarakoTayaste prakRtilayA ucyante ( (yo.sA.saM.pRSTha 19) ityAcaSTe / - avyakta-mahada'haGkAra-paJcatanmAtreSu prakRtiSvAtmatvabhAvanayA lInAH = prakRtilayAH - (yo.sU. 1 / 19 ma.pra.) iti tu maNiprabhAkRt / yogasudhAkarakRdAdInAmapyevamevA'bhiprAyaH / / 20/8 / / bhAse che te asmitA kahevAya che. sAsmita saMprajJAta samAdhimAM aMtaHkaraNa astitvamAtra svarUpe bhAse cha. tethI tabhai sAsmitatva saMgata thAya che. (20/7) ha prakRtilaya yogIonI oLakhANa ha gAthArtha :- A sAmita samAdhimAM ja AnaMda karanAra, ane paramAtmAne nahi jonArA yogIo prakRtimAM citta lIna thAya tyAre prakRtilaya kahevAya che. (208). TIkArya - sAmita samAdhimAM ja jeone paritoSa thayela che tevA yogI puruSo parama puruSa tattvane jotA nathI. citta jyAre prakRtimAM lIna thAya tyAre te yogIo kharekhara prakRtilaya athavA pratilIna upAya che. (208) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sattvAtmA'nyatAkhyAtisvarUpam . 1335 grahItRgrahaNagrAhyasamApattitrayaM kila / atra sAsmita-sAnanda-nirvicArAntavizramam / / 9 / / grahItriti / 'sAsmitasamAdhiparyante paraM puruSa jJAtvA bhAvanAyAM vivekakhyAtau grahItR smaapttiH| sAnandasamAdhiparyante grahaNasamApattiH / nirvicArasamAdhiparyante ca grAhyasamApattirvizrAntetyetadarthaH / / 9 / / maNerivA'bhijAtasya kSINavRtterasaMzayam / tAtsthyAttadaJjanatvAcca samApattiH prakIrtitA / / 10 / / samApattitritayaM rAjamArtaNDA'nusAreNA''ha- 'grahItri'ti / sAsmitasamAdhiparyante = sAsmitA'bhidhAnasamprajJAtayogottarakAlaM paraM puruSaM paramezvaraM jJAtvA bhAvanAyAM pravartane vivekakhyAtI = sattva-puruSA'nyatAkhyAtI samutpannAyAM grahItRsamApattiH bhavati / taduktaM rAjamArtaNDe - ye paraM puruSaM jJAtvA bhAvanAyAM pravartante teSAmiyaM vivekakhyAtiH grahItRsamApattirityucyate - (yo.sU. 1 / 17 rA.mA.pR.21) iti / jIvAtmaviSayA'smitAsamAdhinirUpaNA'vasare nAgojIbhaTTenA'pi - jIvasvarUpajJAnaM hi pratyakSaM tatraiva paricchinnakUTasthatvAdijJAnasyaiva tatsAkSAtkAratvAt / ayameva sattva-puruSA'nyatAkhyAtizabdenocyate 8 (yo.sU. 117 nA.bha.vR.22) ityuktam / / sAnandasamAdhiparyante = sAnandasamprajJAtayogaparAkASThAyAM grahaNasamApattiH bhavatIti prAguktameva (dvA. dvA.2016 pR.1331) / nirvicArasamAdhiparyante ca savitarka-nirvitarka-savicAra-nirvicArasamprajJAtayogaparyantazca samAdhiH grAhyasamApattiH iti vyapadizyate iti rAjamArtaNDakRdAzayaH / / - sthUlaJca grAhyaM, indriyANi = grahaNAni, asmitAkhyo grhiitaa| teSu grahItR-grahaNa-grAhyeSu dhyAnaparipAkaH samprajJAto yogaH (ma.pra.1 / 17 pR.23) iti maNiprabhAkRdAzayastu prAgevoktaH / / 20/9 / / ha grahItA-grahaNa-grAhya samApatinI vicAraNA hA gAthArtha :- sAsmita, sAnaMda ane nirvicAra samAdhinA aMte kramazaH prahatA, prahaNa ane grAhyanI samApatti pa352 vizrAnta thAya che. (20/8) TIkArtha :- sAsmita samAdhinA cheDe parama puruSane jANIne bhAvanAmAM pravartatAM vivekakhyAti pragaTe tyAre grahItA samApatti vizrAnta thAya che. sAnaMda samAdhinA cheDe grahaNa samApatti vizrAnta thAya che. nirvicAra samAdhinA cheDe grAhya samApatti vizrAnta thAya che. A mujaba zlokano artha che. vizeSArtha :- pUrve A batrIsInA bIjA zlokamAM savitarka, nirvitarka, savicAra, nirvicAra, sAnaMda ane sAmita nAmanI kula cha saMprajJAta samAdhi batAvI gayA. avAntara prakArane gaNAvatAM kula cha prakAre saMprajJAta yoga thAya che. tenA mukhya prakAra cAra che. kramazaH te cAreya yoga vadhune vadhu baLavAna hoya che. temAMthI nirvicAra samAdhinA cheDe grAhya evA sthUla paMcamahAbhUtane vize samApatti vizrAnta thAya che. sAnaMda saMprajJAta samAdhinA cheDe grahaNa = Indriya vize samApatti vizrAnta thAya che. tathA sAsmita saMprajJAta samAdhinA cheDe paramezvarane oLakhI prakRti ane puruSanuM paripakva bhedajJAna = vivekakhyAti thatAM grahItA samApatti pragaTe che. "samApatti zabdano artha AgaLanA zlokamAM graMthakArazrI batAvaze. (20/9) gAthArtha :- nizcitarUpe jeno mela nAza pAmela che tevA zreSTha maNinI jema tAcya = tasthatA ....... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1336 * grAhya-grahaNa-grahItRkrameNa samApattiH * dvAtriMzikA-20/10 maNeriveti / maNeriva = sphaTikAdiratnasyeva abhijAtasya = jAtyasya kSINavRtteH = kSINamalasya asaMzayaM = nizcitaM tAtsthyAt = 'tatraikAgratvAt, tadaJjanatvAcca = tnmytvaat| nyagbhUte citte viSayasya bhAvyamAnasyaikatvotkarSAt samApattiH prakIrtitA / taduktaM- "kSINavRtterabhijAtasyeva maNergrahItR-grahaNa-grAhyeSu tatstha-tadaJjanatA samApattiH" (yo.suu.1-41)| yathA hi nirmalasphaTikamaNestadrUpAzrayavazAt tadrUpatApattirevaM nirmalacittasattvasya tttdbhaavniiyvstuupraagaattdruuptaapttiH| yadyapi grahItR-grahaNa-grAhyetyuktaM tathApi bhUmikAkramavazena vyatyayo bodhyH| yataH prathamaM grAhyaniSThaH sAmprataM samApattimeva nirUpayati- 'maNe'riti / tatra = grAhya-grahaNa-grahItRSu ekAgratvAt = vijAtIyapratyayavyavadhAnazUnyA''lambanatvAt, tanmayatvAt = tadekIkaraNAt / nyagbhUte = kSINaprAye upasarjanIbhUte vA citte = antaHkaraNe bhAvyamAnasya viSayasya = bhAvanAgocarasya ekatvotkarSAt = tAdAtmyabuddhisamutkarSAt samApattiH prakIrtitA pAtaJjalaiH / yogasUtrasaMvAdamAha- 'kSINe'ti / atra rAjamArtaNDavyAkhyA evam - kSINA vRttayo yasya tat kSINavRtti, tasya grahItR-grahaNa-grAhyeSu Atmendriya-viSayeSu tatsthatadaJjanatA samApattirbhavati / tatsthatvaM = tatraikAgratA, tadajanatA = tanmayatvam / kSINabhUte citte viSayasya bhAvyamAnasyotkarSaH tathAvidhA samApattiH = tadrUpaH pariNAmo bhavatItyarthaH / dRSTAntamAha- abhijAtasyeva maNeryathA'bhijAtasya nirmalasya sphaTikamaNestattadupAdhivazAt tattadrUpA''pattiH evaM nirmalasya cittasya tattadbhAvanIyavastUparAgAttattadrUpApattiH / yadyapi 'grahItR-grahaNa-grAhyeSu' ityuktaM tathApi bhUmikAkramavazAt grAhya-grahaNa-grahItRSu iti bodhyam / yataH prathama grAhyaniSTha eva samAdhiH, tato grahaNaniSThaH, tato'smitAmAtrarUpo grahItRniSThaH, kevalasya puruSasya grahIturbhAvyatvA'sambhavAt / tatazca sthUla-sUkSmagrAhyoparaktaM cittaM tatra samApannaM bhavati / evaM grahaNe grahItari ca samApannaM tadrUpapariNAmatvamApannaM boddhavyam + (yo.sU. 1/41 rA.mA.va.pR.47) iti / tathA tahanatAnA 29o samApatti 43vAyedI che. (20/10) ha samApatinI samajaNa ha TIkArya :- nizcitapaNe jeno mela kSINa thayela che tevA zreSTha sphaTikAdi ratnanI jema temAM ekAgratA thavAthI ane tanmayatA thavAthI tirobhUta thayela cittamAM bhAvanAviSayabhUta padArthanI ekatA mukhya thavAnA kAraNe samApatti kahevAyelI che. yogasUtramAM jaNAvela che ke - "mela kSINa thayela hoya tevA zreSTha maNinI jema grahItA, grahaNa ane grAhyamAM tasthatA ane taEjanatA = tanmayatA samApatti jANavI.' 9 jema nirmaLa sphaTika maNimAM rUpAdhArabhUta lAlagulAba vagere padArthanA kAraNe raktimA Ave che tema nirmaLa sattvapradhAna aMtaHkaraNamAM te te bhAvanAnA viSayabhUta padArthanA saMnidhAnanA lIdhe tadrupatA = bhAvyatulyatA Ave che. jo ke yogasUtramAM "prahItA, grahaNa ane grAhya" Avo krama jaNAvela che. to paNa sAdhakanI bhUmikAnA krama mujaba UlaTuM samajI levuM. kAraNa ke pahelAM grAhmaniSTha samApatti thAya pachI grahaNaniSTha samApatti ane tyAra bAda asmitAnA uparAgathI grahItAviSayaka samApatti thAya. kAraNa ke kevaLa puruSa svarUpa grahItA 1. mudritapratau 'tatrekA...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza ....votkarSe' iti pAThaH / 3. hastAdarza 'tatra khyA...' iti Jain Talion International Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yogagocararAjamArga-vartanyoH vicAraH * 1337 samAdhiH, tato grahaNaniSThaH, tato'smitoparAgeNa grahItRniSThaH, kevalasya puruSasya grahIturbhAvyatvA'sambhavAditi bodhyam / / 10 / / kevalasya puruSasya grahItuH grAhya-grahaNavinirmokeNa prathamameva bhAvyatvA'sambhavAt / grAhya-grahaNapravezamRte cittasyA''dAveva paramasUkSmapravezasya prAyazo'sambhavAditi bhAvaH / ata eva garuDapurANe - yogA''rambhe mUrtaharimamUrttamatha cintayet / sthUle vinirjitaM cittaM tataH sUkSme zanairnayet / / - (ga.pu. 1 / 229 / 25) ityuktam / ataH sthUlAdisAkSAtkAreNa tatra tatra doSadRSTyA uttarottarabhUmyAroho rAjamArgaH / yasya tu kadAcidIzvaraprasAdAdAvevottarabhUmyAroho bhavati, tena ca pUrvabhUmikA'bhyAsastatsiddhikAmanAM vinA na kAryaH, uttarabhUmikA''rohasya phalasya jAtatvAditi (yo.saM.pra.9) yogasArasagrahe vijJAnabhikSuH / taduktaM yogasUtrabhASyakRtA'pi - IzvaraprasAdAdarjitottarabhUmikasya nAdharabhUmiSu viniyogaH, tadarthasyA'nyata eva siddheH 6 (yo.sU.bhA.) iti| prakRtasamApattinirUpaNe yogasUtrabhASyakArastu - abhijAtamaNikalpasya cetaso grahItR-grahaNa-grAhyeSu yA tatstha-tadajanatA = teSu sthitasya tadA''kAratApattiH sA samApattirityucyate - (yo.sU. 1141 bhASya) ityAha / bhAvAgaNezastu - kSINavRtteH = niruddhadhyeyA'tiriktavRtteH niSpannasamprajJAtayogasyeti yAvat / etacca hetugarbhavizeSaNam / samApattiriti ca sAkSAtkAraparibhASA / tathA ca yataH cittaM svata eva sarvA'rthagrahaNasamarthaM viSayA'ntaravyAsaGgadoSAdeva tatpratibaddham / ato vRttyantaranirodharUpe pratibandhA'pagame sati grahItrAdiSu dhyeyeSu samApattiH = sAkSAtkArarUpavRttiH cittasya svata eva bhavati / sA ca tatsthatadajanatArUpA teSu grahItrAdiSu sthitasya cittasyA'zeSavizeSaiH samyaktadA''kAratArUpetyarthaH / atra dRSTAntaH - abhijAtasyeva maNeriti / yathA'bhijAtasya = svabhAvato nirmalasya maNeH bAhyamalA'pagame sanikRSTavastvAkAratA tadvadityarthaH + (yo.suu.1|41 bhA.ga.vR.) ityAcaSTe / adhikaM tu matkRtakalyANakandalIto (SoDazakaTIkA 2 / 15 pR.60) vijJeyam / / 20/10 / / padArthane bhAvanAno viSaya banAvI zakAto nathI. A vAta dhyAnamAM rAkhavI.(20/10) vizeSArtha :- samApatti eTale tathArUpa pariNAmanI prApti thAya tevA prakArano pariNAma pragaTe te samApatti kahevAya. sphaTikanI bAjumAM lAla gulAba rAkhavAmAM Ave to tenAthI sphaTikamAM lAlAza jaNAya. kALuM phala rAkhavAmAM Ave to sphaTikamAM kALAza dekhAya. te ja rIte sphaTika jevA svaccha aMtaHkaraNamAM jenI bhAvanA karavAmAM Ave tevo pariNAma upalabdha thAya che. je viSayamAM ekAgratA Ave tenAthI aNt:425|| 2 // ya cha, tanmaya banI ya cha, tadrU5 26 14 che. tatsthatA = viSayamA meyatA. tadejanatA = tanmayatA. puruSane vize ekAgra banIne aMtaHkaraNa puruSanI bhAvanA karavA dvArA puruSamaya banI jAya te grahItRsamApatti kahevAya. zuddha puruSa to bhAvanAno viSaya banI zakato nathI. mATe asmitAnA uparAgathI = saMbaMdhathI puruSane pAtajala vidvAno bhAvanAviSaya mAne che. bAkInI vigata TIkAryamAM spaSTa cha (20/10) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1338 * pada-padArtha-pratItInAmakAkAratAvicAraH * dvAtriMzikA - 20/11 saGkIrNA sA ca zabdA'rthajJAnairapi vikalpataH / savitarkA parairbhedairbhavatItthaM caturvidhA / / 11 / / saGkIrNeti / sA ca = samApattiH zabdArthajJAnaiH vikalpataH api saGkIrNA savitarkA / yadAha"(tatra) zabdArthajJAnavikalpaiH saGkIrNA = savitarkA (yo.sU.1-42) " / tatra zrotrendriyagrAhyaH sphoTarUpo vA zabdaH, artho 'jAtyAdiH, jJAnaM sattvapradhAnA buddhivRttiH, vikalpaH = 2 zabdajJAnA'nupAtI vastuzUnyo'rthaH etaiH saGkIrNA yatraite zabdAdayaH parasparA'dhyAsena pratibhAsante - "gauriti zabdo 'gauri " samApatticaturvidhatvamAha- 'saGkIrNe 'ti / iyaM samApattiH dvividhA sthUlA sUkSmA ca / sthUlasamApatteH savitarka -nirvitarkAkhyau vizeSau sUkSmasamApattezca savicAra - nirvicArA''khyau / yogasUtrA'nusAreNa krameNa tAH darzayati- 'sA ce 'ti / catasRSu samApattiSu madhye prathamAM darzayituM yogasUtrasaMvAdamAha - 'tatre 'ti / rAjamArtaNDAnusAreNaitatsUtraM vyAkhyAnayati- zrotrendriyagrAhya iti / idaM laukikamatenoktam / sphoTarUpo veti pAtaJjalamatAnusAreNa iti vakSyate'gre ( dvAdvA. 26 / 5 bhAga - 6 pR. 1585) / arthaH jAtyAdiH darzanamatabhedena jAtilakSaNo vyaktirUpaH saMsargAtmaka ubhayasvarUpaH jAtiviziSTavyaktilakSaNaH tritayAdyAtmako vaa| pAtaJjalamatA'nusAreNA''ha jJAnaM = sattvapradhAnA upasarjanIbhUtarajastamoguNA buddhivRttiH = puruSacaitanyapratibimbitAntaHkaraNA'vacchinnavRttiH ghaTa-paTAdyAkArA / vikalpastu pUrvaM ( dvA. dvA. 11 / 4 pR. 748 ) vyAkhyAto'pi mandabuddhi - vineyA''nuguNyena punarnirUpayati- 'zabdajJAnAnupAtI 'tyAdiH / yatra samApattau zabdAdayaH = zabdArtha-jJAna-vikalpAH parasparA'dhyAsena = mithaHsAGkaryeNa pratibhAsante sA savitarkA samApattiriti bhAvaH / - 'gauriti zabdo gaurityarthI gauriti jJAnamityAdirUpaiH zabdArthajJAnAnAM ye vikalpAH abhedabhramAH tadyuktA gavAdisthUlasamApattiH viparItatarkayogAt savitarkasaMjJetyarthaH / ata eva tatkAlInayoga eva savikalpa ityapyucyate, vikalpa- saGkalpasaGkIrNatvAt - (yo. sU. 1/42 bhA.ga.pR.49) iti tu bhAvAgaNezaH / vastuta udAttatvAdidharmaiH zabdasya jaDatva-mUrtatvAdibhirarthasya prakAza-mUrtivirahAdibhirjJAnasya parasparasmAd bheda eva | zabdAdyabhedavikalpa AropasAmAnyopa* savitarka samApattinA cAra prakAra gAthArtha :- te samApatti zabda, artha, jJAna ane vikalpathI paNa saMkIrNa hoya to savitarka samApatti kahevAya che. A rIte avAntara bhedathI A samApatti cAra prakAranI bane che. (20/11) TIDArtha :- :- zabda, artha, jJAna ane vikalpathI paNa saMkIrNa thayelI te samApatti savitarka kahevAya che. kAraNa ke yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke 'zabda, artha, jJAna ane vikalpathI saMkIrNa thayelI savitarka samApatti jANavI.' temAM zabda eTale zrotrendriya dvArA grahaNa karI zakAya te padArtha athavA sphoTa. artha = jAti vagere. jJAna = sattvapradhAna buddhivRtti. vikalpa = zabdajJAnane anusaravA chatAM vastuzUnya evo artha. A cAreya padArthathI saMkIrNa samApatti prastutamAM savitarka samApatti kahevAya che ke jyAM prastuta zabda, artha vagere ekabIjAnA adhyAsathI mizraNathI bhAse che. jema ke 'gAya' zabda saMbhaLAya che. gAya padArtha sAme hAjara che. tathA gAyanuM jJAna thAya che. A sthaLamAM zabda, artha ane jJAna ekAkAra gAyaAkArayukta svarUpe 1. mudritapratau 'jAtyAdijJAnaM' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau hastapratau ca sarvatra zAbda' iti pAThaH / paraM yogasUtrAnusAreNa 'zabda' ityeva pATaH samyak / 3. mudritapratau 'gori' ityazuddhaH pAThaH / - = = = = = Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samAdhiprajJAkAlInasamApattivarNanam * tyartho gauriti jJAnaM" ityAkAreNa / itthaM 'parairbhedaizcaturvidhA iyaM bhavati / tathAhi- "mahAsmRtiparizuddhau 2svarUpazUnyevA'rthamAtranirbhAsA nirvitarkA" (yo.sU.1-43) / yadAha-"uktalakSaNaviparItA nirvitarketi" (yo.sU.1/44) / lakSaka iti (yo.sU. 1/42 nA.bha.vR.) nAgojIbhaTTaH / maNiprabhAkRttu - 'gauH' ityukte zabdArthajJAnAni trINyabhinnAni bhAsante / tatra (1) gauriti zabda ityeko vikalpaH / ayaM hi 'gauH' ityupAttayoH artha-jJAnayoH zabdA'bhedaviSayakaH / (2) tathA 'gauH' ityartha eko vikalpaH / tatra 'gauH' ityupAttayoH zabda-jJAnayoH arthA'bhedaviSayakaH / (3) evaM 'gauH' iti jJAnamityeko vikalpaH / ayantu 'gauH' ityupAttayoH zabdA'rthayoH jJAnA'bhedagocaraH / ta ete vikalpAH, asadabhedagocaratvAt / evaM 'ghaTaH, paTa' ityAdayo vikalpA jJeyAH / tatra zabda-jJAnAbhyAmabhedena vikalpite sthUle gavAdyarthe samAhitacittasya yoginaH samAdhijanyasAkSAtkAro yathA kalpitArthameva gRhNAti tathA sA samAdhiprajJA zabdA'rtha-jJAnAnAM vikalpaiH saGkIrNA taistulyA bhavati, vikalpatvA'vizeSAt sA saGkIrNA savitarkA samApattirityarthaH + (yo.sU. 1/42 ma.pra.pR.49) ityAha / yogasUtrabhASye vyAsastu - gauriti zabdo gaurityartho gauriti jJAnamityavibhAgena vibhaktAnAmapi grahaNaM dRSTam / vibhajyamAnAzcA'nye zabdadharmAH, anye'rthadharmAH, anye jJAnadharmA ityeteSAM vibhaktaH panthAH / tatra samApannasya yogino yo gavAdyarthaH samAdhiprajJAyAM samArUDhaH sa cecchabdArthajJAnavikalpA'nuviddha upAvartate sA saGkIrNA samApattiH savitarketyucyate + (yo.suu.bhaa.1|42) ityAha / __nirvitarkasamApattiM darzayituM yogasUtramAha- 'mahe'ti / rAjamArtaNDe bhojastu - zabdArthasmRtipravilaye sati pratyuditaspaSTagrAhyA''kArapratibhAsitayA nyagbhUtajJAnAM'zatvena svarUpazUnyeva nirvitarkA samApattiH 6 (yo.sU. 1/43 rA.mA.) ityevaM saGkSapeNa vyAkhyAtavAn / yogasUtrabhASye vyAsastu - yadA punaH zabda-saGketasmRtiparizuddhau zrutA'numAnajJAnavikalpazUnyAyAM samAdhiprajJAyAM svarUpamAtreNA'vasthito'rthastatsvarUpA''kAramAtratayaivA'vacchidyate sA ca nirvitarkA samApattiH / tatparaM pratyakSam / tacca zrutA'numAnayorbIjam / tataH zrutA'numAne prabhavataH / na ca zrutA'numAnajJAnasahabhUtaM taddarzanam / tasmAdasaGkIrNaM pramANAntareNa yogino nirvitarkasamAdhijaM darzanamiti / nirvitarkAyAH samApatterasyAH sUtreNa lakSaNaM dyotyate- yA zabda-saGketa-zrutA'numAna-jJAna-vikalpa-smRtiparizuddhau grAhyasvarUpoparaktA prajJA svamiva prajJArUpaM grahaNAtmakaM tyaktvA padArthamAtrasvarUpA grAhyasvarUpA''panneva bhavati sA bhAse che. A rIte pAdhika bhedothI athavA avAjora bhedathI cAra prakAranI savitarka samApatti thAya che. ha nirvitarka samApatti ha. tathAhi. / tema 4 mahAsmRti parizuddha thatai ) 135zUnya hoya tevI animAsamAtras135 samApatti nirvitarka samApatti samAdhi samajavI. kAraNake yogasUtramAM jaNAvela che ke "savitarka samApattithI viparIta hoya tene nirvitarka samApatti jANavI.' 1. hastAdarza 'paribhe...' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'svarUpazUnye vArtha...' ityevamasthAnacchinnaH pATho bhramotpAdakaH / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1340 * nirvitarkasamAdheravidyAsamparkavirahaH * dvAtriMzikA - 20/11 yathA ca sthUlabhUtAdiviSayA savitarkA tathA sUkSmatanmAtrendriyAdikamarthaM zabdA'rthavikalpasahitatvena dezakAladharmA'vacchedena ca gRhNantI savicArA bhaNyate', dharmimAtratayA ca taM gRhNantI nirvicAreti / yata uktaM- " etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmaviSayA vyAkhyAtA" (yo . sU. 144) / sUkSmaviSayatvaM cA'liGgaparyavasAnaM (yo.sU.1-45) na kvacillIyate, na vA kiMcilliGgati nirvitarkA samApattiH - (yo.sU. 1/43 bhASya ) ityAdikamAcaSTe / bhAvAgaNezastu pUrvasUtre yo vikalpa uktastatra zabdasaGketasmRtireva bIjam / zravaNa-manananididhyAsanairhi samApattirjAyate / tatra zravaNaM saGketasmaraNakAryam / saGketazca zabdA'rthayorvikalpitA'bhedamAtra ityataH saGketasmRtijanye zAbdabodhe'pi tayorabheda upanItatvAd bhAsate / tatazca zravaNakArye manane nididhyAsane prAthamikasAkSAtkAre ca bhAsate, upanayasAmyAt / yadA tu dhyeyA''vezavazAt tasyA vikalparUpAyAH saGketasmRteH parizuddhiH apagamo bhavati samApattizca svarUpazUnyeva jAyamAnA bhavati, tadA zabda-jJAnayorasphuraNenA'bhedA''ropA'sambhavAt / arthamAtranirbhAsA dhyeyA'rthamAtrA'vagAhinI vikalpazUnyA sthUlasamApattirnirvitarkasaMjJetyarthaH / iyaM samApattiH paraM pratyakSamucyate, avidyAlezenA'pyasamparkAt - ( yo. sU. 1 / 43 bhA.ga. vRtti) ityevaM vizadataraM vyAkhyAnayati / 'yathetyAdi pUrvaM ( dvA. dvA.20/4 pR. 1329) vibhAvitArthameva / tathApi prakRte yogasUtrasaMvAdamAha 'etayaive'ti / asya rAjamArtaNDavRttistvevam - etayaiva = savitarkayA nirvitarkayA ca samApattyA savicArA nirvicArA ca vyAkhyAtA / kIdRzI ? sUkSmaviSayA = sUkSmaH tanmAtrendriyAdiH viSayo yasyAH sA tathoktA / etena pUrvasyAH sthUlaviSayatvaM pratipAditaM bhavati / sA hi mahAbhUtendriyA''lambanA / zabdA'rtha-viSayatvena zabdA'rthavikalpasahitatvena deza - kAladharmAdyavacchinnaH sUkSmo'rthaH pratibhAti yasyAM sA svicaaraa| dezakAladharmAdirahito dharmimAtratayA sUkSmo'rthastanmAtrendriyarUpaH pratibhAti yasyAM sA nirvicArA - (yo. sU. 1 / 44 rA.mA.) iti / = asyA eva sUkSmaviSayAyAH kiMparyantaH sUkSmaviSayaH ? ityAzaGkAyAM yogasUtrasaMvAdamAha - 'sUkSme 'ti / prakRtasUtraM rAjamArtaNDAnusAreNa vyAkhyAnayati- ' na kvacid lIyate' iti / yadyapi hastAdarze mudritapratau * savicAra-nirvicAra samApatti yathA / ma sthUla sevA paMcamahAbhUta vagerene javasaMjIne thatI samApatti savitarDa duhevAya che tema sUkSma evA zabdAdi pAMca tanmAtra, Indriya vagere arthane zabdArthavikalpasahitarUpe ane dezakAladharmaavacchedathI (= daizika ane kAlika vizeSaNatAthI viziSTa svarUpe) grahaNa karatI samApatti nirvicAra samApatti kahevAya che. kAraNa ke pataMjali maharSie yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke savitarka ane nirvitarka samApatti dvArA ja kramazaH sUkSmaviSayaka savicAra ane nirvicAra samApattinI vyAkhyA thaI gaI. savicAranirvicAra samApattimAM sUkSmaviSayatva aliMga pradhAnatattva sudhI samajI levuM. - je kyAMya lIna = 1. hastAdarze 'bhaNaMti' ityazuddhaH pAThaH / 2 mudritapratau 'taM' nAsti / 3. mudritapratau hastapratau ca sarvatra 'dvidyate ' ityazuddhaH pATho vidyate / paraM rAjamArtaNDAnusAreNAsmAbhiH 'llIyate' iti zuddhaH pAThaH saMyojitaH / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTA'viziSTa - liGgamAtrA'liGgavivaraNam * gamayatItyaliMgaM pradhAnaM tatparyantamityarthaH / guNAnAM hi pariNAme catvAri parvANi viziSTaliGgamaviziSTaliGgaM liGgamAtramaliGgaM ceti / viziSTaliGgaM bhUtAni, aviziSTaliGgaM tanmAtrendriyANi, ca sarvatra 'na kvacid vidyata' iti pAThaH / sa cA'zuddhaH / rAjamArtaNDAnusAreNAtra 'na kvacillIyata' ityeva zuddhaH pAThaH / itthamevA'liGgapadArthasaGgateH / mahada'haGkAra - mahAbhUtAdIni trayoviMzatiH tattvAni antato gatvA prakRtau lIyante paraM prakRtiH pradhAnA'liGgAdyaparAbhidhAnA naiva kvacidapi tattve lIyata iti aliGgamucyate / vyutpattyantaramAha - ' na veti / tanmAtrAdayaH svakAraNaM ahaGkAraM gamayati, ahaGkArazca mahattattvaM svakAraNatayA gamayati, mahattattvaJca svakAraNatayA pradhAnaM gamayati / paraM pradhAnaM na kiJcidapi gamayati, tasya nityatvAt / ataH tad aliGgamucyate iti bhAvaH / tatparyantaM pradhAnA'parAbhidhAnA'liGgaparyavasAnaM sUkSmaviSayatvamityarthaH / rAjamArtaNDAnusAreNedameva bhAvayati - guNAnAM sattvAdInAM hi pariNAme catvAri parvANi = catvAro'vasthAvizeSAH / taduktaM yogasUtre - 'vizeSA'vizeSa - liGmAtrA'liGgAni guNaparvANi' (yo.sU.2 / 19) iti| 'sattvAdiguNAtmako vaMzaH, tasya vizeSAdIni parvANi patra - zAkhA - bIjA'GkuravadabhedAt nAtyantaM bhinnaaniityrthH| tatra vizeSAH SoDaza vikArAH ekAdazendriya- paJcamahAbhUtarUpAH / avizeSAzca paJcatanmAtrA'haGkArarUpAH SaT, liGmAtraM mahattattvaM aliGgaJca sAmyAvasthitiH' (yo. sU. 2 / 19 bhA.) iti tadvRttau bhAvAgaNezo vyAcaSTe / viziSTaliGgaM bhUtAni pRthivyAdIni paJca gandhAdipaJcatanmAtraviziSTatvAt, zabdAdipaJcatanmAtrANAmeva pRthivyAdyupAdAnatvAt / tathAhi pArthivaH paramANurgandhatanmAtrAditaratanmAtrAGgakAjjAyate / Apyastu gandhatanmAtravarjitAdrasatanmAtrAditaratanmAtrAGgakAt / taijasastu gandharasatanmAtradvayavarjitAd rUpatanmAtrAditaratanmAtrA'GgakAt / vAyavyastu pUrvahInAt sparzatanmAtrAcchabdatanmAtrA'GgakAt / nAbhasaH paramANuH tvekasmAdeva zabdatanmAtrAjjAyate iti pAtaJjalAnAM prakriyA / aviziSTaliGgaM = avizeSaliGgaM tanmAtrendriyANi / 'tanmAtrendriyANI 'ti pAThaH prAmAdikaH, rAjamArtaNDakRnmate ( rA. mA. 2 / 19 ) avizeSAH tanmAtrAntaHkaraNAni, vizeSAzca mahAbhUtendriyANi / yogasUtrabhASyakRnmate (yo. sU. bhA. 2 / 19 ) tu paJcatanmAtrA'smitayoH vizeSatvam / paJcatanmAtrA'haGkArarUpAH SaDa'vizeSAH - (yo.sU. 2 / 19 nA.) iti nAgojIbhaTTaH / liGgamAtraM prakRtiliGgamAtraM buddhiH (= pratiloma pariNAmathI tirobhUta) na thAya te aliMga kahevAya. athavA je koIne paNa jaNAve nahi te aliMga kahevAya. arthAt pradhAnatattva = khaliMga. * cAra parvanuM nirUpaNa guNAnAM / sattvaguza, rbhegue| jane tamoguzanA pariNAmamAM yAra parvo pAtaM4sa yogadarzanamAM jatAvesa che. (1) viziSTa siMga, (2) aviziSTa liMga, (3) siMgamAtra jane (4) khasiMga. pRthvI vagere bhUtatattva viziSTaliMga kahevAya. zabdAdi tanmAtra ane Indriyo (rAjamArtaMDakAramate aMtaHkaraNa) aviziSTa liMga jANavA. buddhi liMgamAtra gaNAya. tathA pradhAna = aliMga. uparokta samApattio saMprajJAta samApatti svarUpa ja jANavI. kAraNa ke yogasUtra granthamAM jaNAvela che ke - 'uparokta samApattio ja sabIja samAdhi che.' - AlaMbana laIne je pravarte te sabIja samAdhi kahevAya.matalaba bIja = = = 1341 = Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1342 puruSasaukSmyAbhAvamImAMsA dvAtriMzikA - 20/11 liGgamAtraM buddhiH, aliGgaM ca pradhAnamiti / etAzca samApattayaH saMprajJAtarUpA eva / yadAha"tA eva sabIjaH samAdhiriti " ( yo. sU. 1-46) saha bIjena Alambanena vartata iti sabIja: samprajJAta ityarthaH / / 11 / / itarAsAM samApattInAM nirvicAraphalatvAnnirvicArAyAH phalamAha * = = mahattattvaM, aliGgaM ca pradhAnam, kasyApi liGgatvAbhAvAt / tataH paraM sUkSmamupAdAnaM nAsti, puruSasya sttve'pynupaadaantvaat| puruSo hi bhogA'pavargArthI san puruSArthanimittake sarge nimittamAtraM bhavati / tasmAt sUkSma-grAhyasamApattiH pradhAnaparyanteti siddhamiti (ma. pra. 1/45) maNiprabhAkRt / nanvasti puruSaH sUkSmaH iti cet ? satyam, yathA liGgAt paramaliGgasya saukSmyaM na caivaM puruSasya kintu liGgasyA'nvayikAraNaM puruSo na bhavati, hetustu bhavatIti / ataH pradhAne saukSmyaM niratizayaM vyAkhyAtamiti (yo.sU.1 / 45 bhA.) yogasUtrabhASye vyAsaH / puruSastu na pariNAmikAraNaM kintva- dhiSThAnakAraNaM, teSAM saMsarge nimittakAraNaJceti na tasyedRzasaukSmyamiti bhAvaH iti nAgojIbhaTTaH / = etAsAM catasRNAM samApattInAM prakRte prayojanamAviSkartuM yogasUtrasaMvAdamAha - 'tA eve 'ti / tA evoktalakSaNAH samApattayaH saha bIjena Alambanena vartate iti sabIjaH samprajJAtaH samAdhirityucyate, sarvAsAM sAlambanatvAditi rAjamArtaNDe bhojaH / tAzcatasraH samApattayo bahirvastubIjA iti samAdhirapi sabIjaH iti yogasUtrabhASyakAraH / vivekakhyAtyabhAvena bandhabIjasattvAt sabIjatvaM draSTavyamiti maNiprabhAkRt / sarve ca te samprajJAtayogAH sAlambanayogA iti sabIjayogA iti cocyante, dhyeyarUpA''lambanayogAt, tadA'pi vRttibIjasaMskArotpattezceti yogasArasaGgrahe (yo. sA. saM. 16) vijJAnabhikSuH / jainadarzanAnusAreNa tvetAsAM samApattInAM paryAyoparaktA'nuparaktasthUla sUkSmadravyabhAvanArUpANAM zukladhyAnajIvA'nugatAnAM cittaikAgyakAriNInAmupazAntamohApekSayA sabIjatvaM, kSINamohApekSayA tu nirbIjatvamapi syAditi tvArhatasiddhAntarahasyaM (yo.suu.1|46 viva.) yogasUtravivaraNe granthakRtA''viSkRtamiti dhyeyam / / 20 / 11 / / ke saMprajJAta yoga e ja sabIja samAdhi che. (20/11) vizeSArtha :- zabda, artha, jJAna vagere paraspara adhyasta svarUpe savitarka samApattimAM bhAse che. nirvitarka samApattimAM kevala arthano pratibhAsa hoya che. zabda, jJAna vagereno pratibhAsa temAM nathI hoto. 'ahIM vartamAnakALamAM Indriya rahelI che' ItyAdi rUpe zabdArthavikalpayukta svarUpe tathA daizika vizeSaNatA ane kAlikavizeSaNatA svarUpa dharmavizeSanA ullekhathI sUkSma arthane avalaMbIne pragaTatI ekAgratApUrNa-tanmayatAvALI samApatti savicA2samAdhi kahevAya che. tathA deza-kALa-zabda vagereno ullekha karyA vinA IndriyAdi sUkSma viSaya mAtrane grahaNa karatI samApatti nirvicAra samAdhi tarIke samajavI. bAkInI vigata TIkArthamAM spaSTa che. (20/11) * nirvicAra saMprajJAta samAdhinuM phaLa pAmIe savitarka-nirvitarka-savicAra nAmanI anya samApattionuM phaLa nirvicAra saMprajJAta samAdhi che. te kAraNe nirvicAra saMprajJAta samAdhinuM phaLa graMthakArazrI darzAve che. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . adhyAtmaprasAdaprakAzanam . 1343 adhyAtma nirvicAratvavaizAradye prasIdati / RtambharA tataH prajJA zrutA'numitito'dhikA / / 12 / / adhyaatmmiti| nirvicAratvasya caramasamApattilakSaNasya vaizAradye prakRSTA'bhyAsavazena nairmalye (=nirvicAratvavaizAraye) adhyAtma = zuddhasattvaM prasIdati klezavAsanArahitasthitipravAhayogyaM bhvti| yaduktaM- "nirvicAratvavaizAro'dhyAtmaprasAdaH" (yo.sU.1-47) / __ itarAsAM = savitarka-nirvitarka-savicArA''khyAnAM samApattInAM nirvicAraphalatvAt = nirvicArasamprajJAtayogaphalakatvAt sAmprataM nirvicArAyAH samApattyAH phalaM = kAryaM Aha- 'adhyaatmmiti| savitarkA sthUlaviSayAmapekSya nirvitarkAyAH prAdhAnyam / tato'pi sUkSmaviSayAyAH savicArAyAH, tato'pi nirvikalparUpAyA nirvicArAyAH / tasyAH caramasamApattyAH prakRSTA'bhyAsavazena = dIrghakAla-nairantarya-satkArA''sevanaprabhAvena nairmalye sati zuddhasattvaM = rajastamoguNA'nabhibhUtazuddhasattvapradhAnacittalakSaNaM adhyAtma klezavAsanArahitasthitipravAhayogyaM = vakSyamANA'vidyA'smitA-rAga-dveSA'bhinivezalakSaNaklezAzayazUnyasthiradhArAha~ bhavati = samupajAyate / klezavikSepopanipAte tu samApattyasambhava eva / prakRte - yasya cittaM pravikSiptaM klezAdyairasamAhitam / sa kiM guhAniviSTo'pi na sAdhurduSTajantuvat / / - (ava.za.54) iti avadAnazatakavacanamapyanusandheyam / granthakRd atra yogasUtrasaMvAdamAha 'nirvicAratveti / ___ sAmprataM yogasUtre 'nirvicAravaizAradye'dhyAtmaprasAdaH' iti pATho labhyate / atra vyAsakRtaM bhASyaM evam - azuddhyAvaraNamalA'petasya prakAzA''tmano buddhisattvasya rajastamobhyAmanabhibhUtaH svaccha: sthitipravAho vaizAradyam / yadA nirvicArasya samAdheH vaizAradyamidaM jAyate tadA yogino bhavatyadhyAtmaprasAdo bhUtArthaviSayaH kramA'nanurodhI sphuTaH prajJA''lokaH - (yo.sU.1/47 bhA.) iti / bhAvAgaNezastu - dhyeyagatA'zeSavizeSapratibimbodgrAhiNI nizcalaikAgratA cittasya vaizAradyam / nirvicArasamApattereva vaizAradye sati adhyAtmaprasAdo bhavati / Atmani = buddhau vartate iti adhyAtmam / tAdRzaprasAdaH = nairmalyaM bhavati, yena prasAdena puruSAdisAkSAtkArastadyogaM vinA'pi bhavati - (yo.sU.1/47 bhA.ga.) iti vyAcaSTe / yogasArasaGgrahe vijJAnabhikSustu - dRSTaM phalaM samprajJAtasya vRttinirodhena vRttyutthaduHkhabhoganivRttiH, adRSTaJca phalaM samprajJAtasya pUrvoktadvAraiH dhyeyasAkSAtkAraH, 'kSINavRtterabhijAtasyeva maNeH grahItR-grahaNagrAhyeSu tatstha-tadaJjanatA samApattiH' (yo.sU.1/41) iti sUtrAt / tatazcA'vidyAklezanivRttyA mokSaH / tathA satyAM kAmanAyAM bhUtendriyaprakRtijayotthaH svecchAbhogazca bhavati - (yo.sA.saM.pR.5) ityAcaSTe / gAthArtha - nirvicAratvanI vizAradatA thatAM adhyAtmaprasAda saMpanna thAya che. tenAthI RtaMbharA prajJA 42 thAya che. te // zruta mane anumiti 2di yaDhiyAtI che. (20/12) TIkArtha :- savitarka, nirvitarka, savicAra ane nirvicAra - A cAra samApattimAMthI chellI nirvicAra, samApattino abhyAsa prakRSTa thatAM tenA AdhAre te nirvicAra samApatti nirmaLa = vizada bane che. tenA kAraNe adhyAtma = zuddha sattva = zuddha sattvapradhAna aMtaHkaraNa prasAdasaMpanna bane che. matalaba ke citta kleza-vAsanAthI zUnya ane sthira evA pravAhane yogya bane che. kAraNa ke yogasUtramAM jaNAvela che ke nirvicAra samAdhi nirmaLa thatAM adhyAtmaprasAda (=zuddha antaHkaraNa asaMphilaSTa sthirapravAhane yogya) thAya che. zuddha aMtaHkaraNanA asaMphilaSTa sthirapravAhane lIdhe RtaMbharA prajJA pragaTe che. Rta = satya. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1344 * RtambharAyA dharmameghasamAdhirUpatA * dvAtriMzikA-20/12 tataH = adhyAtmaprasAdAt RtambharA prajJA bhvti| RtaM satyameva birbhati, na kadAcidapi viparyayeNA''cchAdyate yA sA RtambharA / taduktaM- "RtambharA tatra prajJA" (yo.sU.1-48) / sA ca zrutAnumititaH = AgamA'numAnAbhyAM sAmAnyaviSayAbhyAM *vizeSaviSayatvena adhikA / yadAha"zrutAnumAnaprajJAbhyAmanyaviSayA vizeSA'rthatvAditi" (yo.sU.1-49) / / 12 / / RtambharAyA adhyAtmaprasAdakAryatve yogasUtrasaMvAdamAha- 'Rtambhare'ti / 'tatra = adhyAtmaprasAde jAyamAnA AtmasAkSAtkArarUpA prajJA Rtambhare'ti (bhA.ga.1/48) bhAvAgaNezaH / 'tatra = vaizAradye sati yA prajJA nirvicArasamAdhijanyA tasyA Rtambhareti saMjJA bhavati; RtaM = avikalpitaM satyaM bibhartIti vyutpatteri'ti (ma.pra.1/8) mnniprbhaakRt| 'tatra = vivekakhyAtau satyAM RtaM = satyamAtmAnaM bibharti = prakAzayatIti RtambharA prajJA = dharmameghaH samAdhirjAyate ityarthaH' (yo.sudhA.1/48) iti tu yogasudhAkare sadAzivendraH / samAhitacitte jAyamAnA yA prajJA saiva Rtambharocyata iti sUtrArthaH / 'laukikajJAne'vidyAlezasamparkA'vazyambhAvAt, yogakAle prakRSTA prajJA bhavatIti (yo.vA.1/48) yogavArtike vijJAnabhikSuH / 'tasmAcca prajJA''lokAt sarvaM yathAvat pazyan yogI prakRSTaM yogaM prApnotI'ti (rA.mA.1/48) rAjamArtaNDe bhojH| RtambharAyAH prajJAntarAd vailakSaNyaM samarthayituM yogasUtrasaMvAdamAha- 'zrute'ti / 'sA tu yogasAmAnyajA prajJA zravaNa-mananAbhyAmatiriktaviSayA, vizeSA'rthatvAt = vizeSaviSayatvAdityarthaH / zabdAnumAne hi sAmAnyamAtraviSayake bhavataH, sAmAnyapuraskAreNaiva saGketagrahAt vyAptigrahAcca / na tu saGketagrAhyA'navacchedakavizeSagrAhake, yogajaprajJA tu tadgrAhike'ti (yo.sU.1/49 bhA.ga.vR.) bhAvAgaNezavRttilezaH / etena AgamA'numAnagRhItArthaviSayabhAvanAprakarSalabdhajanmA RtambharA hyAgamAnumAnaviSayameva gocarayet / na khalvanyaviSayA'nubhavajanmA saMskAraH zakto'nyatra jJAnaM janayitum, atiprasaGgAditi nirastam, yato buddhisattvaM hi prakAzasvabhAvaM sarvArthadarzanasamarthamapi tamasA''vRtaM yatraiva rajasodghATyate tatraiva gRhNAti / yadA tvabhyAsavairAgyAbhyAmapAstarajastamomalamanavadyavaizAradyamuddyotate tadA'syA'tipatitasamastamAnameyasImnaH prakAzAnantye satyane ja dhAraNa kare te prajJA RtaMbharA kahevAya. matalaba ke RtaMbharA prajJA kyAreya paNa viparyAsathI = bhramathI AvarAtI nathI. tethI to yogasUtramAM jaNAvela che ke "zuddha aMtaHkaraNano pravAha asaMkilanTa ane sthira thatAM RtaMbharA prajJA pragaTe che." taMbharA prajJAne oLakhIe che. sA. / sahA satyane paa29|| 42nArI te m2|| Hu bhAgamathI mane anumAna prabhArathI yaDhiyAtI che. kAraNa ke Agama pramANa ane anumAna pramANano viSaya sAmAnya padArtha che. jyAre RtaMbharA prajJAno viSaya vizeSa padArtha che. Ama sAmAnyarUpe padArthane grahaNa karanArA Agama ane anumAna pramANa karatAM vizeSarUpe padArthane grahaNa karanArI RtaMbharA prajJA caDhiyAtI che. kAraNa ke yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke "zrutaprajJA ane anumAnaprajJA karatAM RtaMbharA prajJA anya viSayanuM avagAhana kare che. // 29 // 3 te vizeSaviSayacha.' (20/12) ...... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMskAratraividhyavicAraH . 1345 tajjanmA tattvasaMskAraH saMskArAntarabAdhakaH / asamprajJAtanAmA syAt samAdhistannirodhataH // 13 // tajjanmeti / tata RtambharAprajJAyA janma = utpattiryasya sa tathA (=tajjanmA) tattvasaMskAraH = paramArthaviSayaH saMskAraH saMskArAntarasya = svetarasya vyutthAnajasya samAdhijasya vA saMskArasya bAdhakaH (=saMskArAntaradAdhakaH) taniSThakAryakaraNazaktibhagavRditi yAvat / taduktaM- "tajjaH sati kiM nAma yanna gocaraH ? iti vyaktamuktaM tattvavaizAradyAM vAcaspatimizreNa / / 20/12 / / RtambharA'bhidhAnAyAH samAdhiprajJAyAH phalamAha- 'tajjanme'ti / RtambharAbhidhAnasamAdhiprajJApratilambhe hi yoginaH RtambharAkRtaH paramArthaviSayaH navo navaH saMskAro jAyate / sa ca vyutthAnajasya = prAgukta(dvA.dvA.11/30 pR.825) kSipta-mUDhacittabhUmilakSaNavyutthAnadazAjanitasya samAdhijasya vA = savitarkanirvitarkAdisamprajJAtayogajanitasya vA saMskArasya bAdhakaH = tanniSThakAryakaraNazaktibhaGgakRt = vyutthAnaprAthamikasamprajJAtasamAdhijanitasaMskAraniSThA yA svakAryakaraNapravaNA zaktiH tasyAH vyAghAtakArI bhavati, svakAryAttAmavasAdayati, kartavyazUnyAM karotIti yAvat / ___ ayamatrAzayaH - cittasya hi kAryadvayam, zabdAdhupabhogo vivekakhyAtizca / tatra klezakarmA''zayasahitaM zabdAdhupabhoge pravartate / prajJAprabhavasaMskAronmUlitanikhilaklezakarmA'zayasya tu cetaso'vasitaprAyAdhikArabhAvasya vivekakhyAtimAtramavaziSyate kAryam / tasmAt samAdhisaMskArAH cittasya na bhogA'dhikArahetavaH, pratyuta tatparipanthinaH iti / svakAryalakSaNAd bhogAdavasAdayanti, asamarthaM kurvntiityrthH| kasmAt ? khyAtiparyavasAnaM hi cittaceSTitam / tAvaddhi bhogAya cittaM ceSTate na yAvad vivekakhyAtimanubhavati / saJjAtavivekakhyAtinastu klezanivRttau na bhogAdhikAraH (yo.sU.1/50 ta.vai.) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / ___ atra yogasUtrasaMvAdamAha- 'tajja' iti / asya rAjamArtaNDavyAkhyA evam - tayA prajJayA janito yaH saMskAraH so'nyAn vyutthAnajAn samAdhijAMzca saMskArAn pratibadhnAti = svakAryakaraNA'kSamAn vizeSArtha :- adhyAtma' zanI artha prastutamA zuddha satvagupradhAna mNt:429|| cha. domai 'prasAda' zabdano artha prasannatA thAya che. paraMtu ahIM asaMkliSTa sthira vRttipravAhanI yogyatA = prasAda ema samajavuM. tethI adhyAtmaprasAda = zuddha sattvaguNa jemAM pradhAna che evA aMtaHkaraNanI asaMkliSTa ane sthira evI vRttinA pravAhanI yogyatA. pAtaMjala yogadarzananI paribhASAnI A vilakSaNatA che. (2012) ha asaMprajJAta samAdhinI oLakhANa che gAthArtha - RtaMbharA prajJAthI utpanna thato tattvasaMskAra anya saMskArono bAdhaka bane che. tenA pratirodhathI asaMprajJAta nAmanI samAdhi pragaTe che. (20/13) TIkArtha :- RtaMbharA prajJAthI jenI utpatti thAya che te paramArthaviSayaka tAttvika saMskAra potAnAthI bhinna evA vyutthAnajanya saMskArano athavA samAdhijanya saMskArano bAdhaka bane che. matalaba ke te pAramArthika saMskAra vyutthAnajanya saMskAramAM ke samAdhijanya saMskAramAM rahelI kAryajanana zaktino bhaMga kare che. AvuM prastutamAM tAtparya che. tethI ja yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke "RtaMbharAjanya saMskAra anya saMskArano Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nirbIjasamAdhivivaraNam * dvAtriMzikA - 20/13 'saMskAro'nyasaMskArapratibandhI " ( yo. sU. 1 - 50 ) / tasya nirodhataH sarvAsAM cittavRttInAM svakAraNe pravilayAt (= tannirodhataH) saMskAramAtroditavRttilakSaNo asamprajJAtanAmA samAdhiH syAt / taduktaM"tasyA'pi nirodhe sarvanirodhAnnirbIjaH samAdhiriti " ( yo. sU. 1-51) / / 13 / / karotItyarthaH / yataH tattvarUpatayA'nayA janitAH saMskArA nirAlambanatvAt atattvarUpaprajJAjanitAn saMskArAn bAdhituM zaknuvanti / atastAmeva prajJAmabhyasedityuktaM bhavati - (yo.sU.1/50 rA.mA.) iti / evaM samprajJAtasamAdhiM vistareNA'bhidhAyA'dhunA'samprajJAtasamAdhiM vaktukAma Aha- tasya = samprajJAtayogasya tajjanyatattvasaMskArasya vA pareNa vairAgyeNa jJAnaprasAdamAtralakSaNena saMskAropajananadvArA nirodhataH = ucchedataH sarvAsAM kliSTA'kliSTAnAM cittavRttInAM svakAraNe sattvAdiguNeSu pravilayAt apunarbhAvena tirobhAvAt saMskAramAtroditavRttilakSaNaH = nirodhacittakRtasaMskAramAtralabdhavRttikaH asamprajJAtanAmA samAdhiH syAt / prakRte ye zuddhavAsanA bhUyo na janmA'narthabhAginaH / jJAtajJeyAsta ucyante jIvanmuktA mahAdhiyaH / / - (maho. 2 / 40 ) iti mahopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / prakRte yogasUtrasaMvAdamAha - 'tasyApI 'ti / rAjamArtaNDavyAkhyA evam tasyA'pi samprajJAtasya nirodhe pravilaye sati sarvAsAM cittavRttInAM svakAraNe vilayAd yA yA saMskAramAtrAd vRttirudeti tasyAH tasyAH 'neti netI'ti kevalaM paryudasanAd nirbIjaH samAdhirAvirbhavati yasmin sati puruSaH svarUpaniSThaH zuddho bhavati - (yo. sU. 1/51 rA.mA.) iti / tasyApa prajJAkRtasya saMskArasya nirodhaH, na kevalaM prajJAyA ityapizabdArthaH / sarvasyotpadyamAnasya saMskAraprajJApravAhasya nirodhAt kAraNA'bhAvena kAryA'nutpAdAt so'yaM nirbIjaH samAdhiH' (yo.sU. 1/51 ta. vai.) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / 1346 = = 7 = prakRte mAnasIrvAsanAH pUrvaM tyaktvA viSayavAsanAH / maitryAdivAsanAnAmnIrgRhANA'malavAsanAH / / tA apyataH parityajya tAbhirvyavaharannapi / antaH zAntaH samasneho bhava cinmAtravAsanaH / / tAmapyatha parityajya mano- buddhisamanvitAm / zeSasthirasamAdhAno mayi tvaM bhava mArute ! / / - (mu.upa.2/69-71) iti muktikopaniSatkArikA api yathAtantramasamprajJAtayogapravarttakatayA'nuyojyAH sUkSmekSikayA yogavizAradaiH / pratibaMdha kare che.' te tAttvika saMskArano pratirodha thavAthI tamAma cittavRttiono potAnA kAraNamAM vilaya thAya che. tenA kAraNe saMskAra mAtrathI udita vRtti svarUpa asaMprajJAta nAmanI samAdhi thAya che. tethI ja yogasUtramAM jaNAvela che ke 'saMprajJAta samAdhino ane RtaMbharAprajJAjanya saMskArano prakRSTa rIte vilaya thavAthI nirbIja samAdhi thAya che.' (20/13) vizeSArtha :- sAmAnyathI saMskAra bhae ajharanA hoya che. (1) vyutthAna4nya saMskAra kSipta, bhUDha vagere cittanI avasthAmAM utpanna thayelA saMskAra vyutthAnajanyasaMskAra kahevAya. (2) savitarka-nirvitarka 1. mudritapratau hastapratau ca sarvatra 'saMskAraH saMskAra...' ityazuddhaH pAThaH / yogasUtrAnusAreNa 'saMskAro'nyasaMskAra....' iti zuddha: pATho'smAbhiryojitaH / 2 mudritapratI 'sarva ( vRtti) nirodhI ni (dhAnni) rbIja..' iti pAThaH / / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * SaDvidhabandhapratipAdanam * 1347 virAmapratyayA'bhyAsAnneti neti nirantarAt / tataH saMskArazeSAcca kaivalyamupatiSThate / / 14 / / virAmeti / virAmo = vitarkA''dicintAtyAgaH sa eva pratyayo = virAmapratyayaH tasya abhyAsaH = paunaHpunyena cetasi nivezanaM, tataH (=virAmapratyayA'bhyAsAt) - brahmA''kAramanovRttipravAho'haGkRtiM vinA / samprajJAtasamAdhiH syAd dhyAnA'bhyAsaprakarSataH / / manaso vRttizUnyasya brahmA''kAratayA sthitiH / yo'samprajJAtanAmA'sau samAdhirabhidhIyate / / - ( ) iti kArike prakRte'nusandheye / so'yaM nirbIjaH samAdhiH na kevalaM samAdhiprajJAvirodhI, prajJAkRtAnAM saMskArANAmapi pratibandhI bhavati / kasmAt ? nirodhajaH saMskAraH samAdhijAn saMskArAn bAdhata iti / nirodhasthitikAlakramA'nu-bhavena nirodhacittakRtasaMskArA'stitvamanumeyam / vyutthAna-nirodha-samAdhiprabhavaiH saha kaivalyabhAgIyaiH saMskAraiH cittaM svasyAM prakRtAvavasthitAyAM pravilIyate tasmAtte saMskArAzcittasyA'dhikAravirodhino na sthitihetvH| yasmAd avasitA'dhikAraM saha kaivalyabhAgIyaiH saMskAraiH cittaM vinivartate, tasmin nivRtte puruSaH svarUpamAtrapratiSThaH / ataH zuddhaH kevalo mukta ityucyate (yo.sU.bhA.1/51) iti yogasUtrabhASye vyAso vyAcaSTe / adhikantu tattvavaizAradI-yogavArtikayoH vijJeyam / / 20/13 / / ____ kaivalyA''virbhAvapratipipAdayiSayA''ha- 'virAmeti / - yamAdyaSTAGgayogasaGkalpo bndhH| varNAzrayadharmakarmasaGkalpo bandhaH / AjJAbhayasaMzayAtmaguNasaGkalpo bandhaH / yAga-vrata-tapo-dAna-vidhividhAnajJAnasambhavo bndhH| kevalamokSApekSAsaGkalpo bandhaH / saGkalpamAtrasambhavo bandhaH - (ma.ra.20, nirA.18) iti mahAkAvyaratnAvalI-nirAlambopaniSaduktitAtparyapariNamanAt - AtmAnameva vIkSasva AtmAnaM bodhaya svayam / svAtmAnaM svayaM bhukSva svastho bhava SaDAnana ! / / - (te.bi.4/80) iti tejobindUpaniSadAzayAtmasAtkaraNAt, - saGkalpAdikaM mano bandhahetuH tadviyuktaM mano mokSAya 6 (maM.bA.2/4) iti maNDalabrAhmaNopaniSadaidamparthopalambhAt, tasya = vitarka-vicAra-vikalpAdicintAtyAgAtmakapratyayasya paunaHpunyena = anekazo dIrghakAlaM yAvat cetasi nivezanaM = sthApanaM AvazyakaM tatkauzalApAdakatvAt, vagere samAdhithI utpanna thayelA saMskAra samAdhijanya saMskAra kahevAya. (3) RtaMbharA prajJAthI utpanna thayelA saMskAra tattvasaMskAra kahevAya. trIjA prakAranA saMskArathI prathama ane dvitIya prakAranA saMskAra ravAnA thAya che. tathA trIjA prakAranA paNa saMskAra ravAnA thAya tyAre asaMprajJAta samAdhi pragaTe che. pAtaMjala mate kArya sat che. kAryano kyAreya nAza ke utpatti thatI nathI. tamAma kAryano phakta AvirbhAva ke tirobhAva thAya che. mATe asaMprajJAta samAdhimAM saMskAramAtrathI vRttino udaya thato hoya che. AvuM jaNAvela cha. 5 vita arthamA spaSTa cha. (20/13) / ha kaivalyaprAptinA be karaNa che gAthArtha - virAma pratyayanA abhyAsathI ane "nahi-nahi A pramANe nirantara saMskArazeSathI asaMprajJAta samAdhithI kaivalya upasthita thAya che. (20/14). TIkArtha:- ahIM vitarka, vicAra vagere cintAno tyAga = virAma e ja pratyaya jANavo. A virAmapratyayano abhyAsa karavo eTale vAraMvAra tenI ja cittamAM upasthiti karavI. AvA virAmapratyayanA abhyAsathI "nahi Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1348 * neti neti bhAvanAvivaraNam * dvAtriMzikA-20/14 neti neti nirantarAd = antararahitAt saMskArazeSAt = 'utpannAt tataH = asamprajJAtasamAdheH, yata uktaM- "virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArazeSo'nyaH2" (yo.sU.1-18) iti / - abhyAso hi karmasu kauzalamAvahati 6 (kA.sU.1/3/24 vR) iti kAvyAlaGkArasUtravRttau vAmanokteH / tataH = abhyAsamAzritya - draSTra-darzana-dRzyAni tyaktvA vAsanayA saha / darzanaprathamAbhAsamAtmAnaM kevalaM bhaja / / - (maitre.2/ 29) - nAsti, nAsti vimukto'smi, nakArarahito'smyaham - (maitre.3/19) iti maitreyyupaniSadarzitayA, - na vA are ! bAhyo nA''ntaraH sarvavidbhArUpaH - (ArSe.8) iti ArSeyopaniSatsUcitayA, - jIvezvarau mAyikau vijJAya sarvavizeSaM neti neti vihAya yadavaziSyate tadadvayaM brahma tatsiddhayai lakSyatrayA'nusandhAnaH kartavyaH - (advaya.2) iti advayatArakopaniSatkathitayA, - nA'haM nedamiti dhyAyastiSTha tvamacalAcalaH / Atmano jagatazcAntardRSTa-dRzyadazAntare / / darzanAkhyaM svamAtmAnaM sarvadA bhAvayanbhava / / 6 (maho.6/36-7) iti mahopaniSatkArikopadarzitayA, - athAta Adezo neti neti, na hyetasmAditi na ityanyat paramasti ( (bRha.2/3/6) iti bRhadAraNyakopaniSaduktyA, - yAvad yAvad munizreSTha ! svayaM saMtyajyate'khilam / tAvat tAvat parA''lokaH paramAtmaiva ziSyate / / yAvat sarvaM na saMtyaktaM tAvadAtmA na labhyate / sarvavastuparityAge zeSa Atmeti kathyate / / AtmAvalokanArthaM tu tasmAt sarvaM parityajet / sarvaM saMtyajya dUreNa yacchiSTaM tanmayo bhava / / 6 (anna. 1/44-46) iti annapUrNopaniSatpradarzitayA, - saGkalpamAtramidamutsRja nirvikalpamAzritya mAmakapadaM hRdi bhAvayasva (varA.2/45) iti, - pratyagjJAnazikhidhvaste mithyAjJAne shetuke| neti netIti rUpatvAdazarIro bhavatyayam / / (varA.2/68) iti ca varAhopaniSatprajJApitayA rItyA 'neti neti' antararahitAt = vyavadhAnazUnyAt vivekakhyAtiprayuktAt saMskArazeSAt = samprajJAtasamAdheH saMskArazeSarUpAt utpannAt = prakaTIbhUtAd asamprajJAtasamAdheH, asya cAgre kaivalyamupatiSThata ityanenA'nvayaH / prakRte vedAnta-pAtaJjaladarzanayorabhiprAyaikyaprAyaM vartate / yacca maitreyyuniSadi annapUrNopaniSadi varAhopaniSadi ca - mA bhava grAhyabhAvAtmA grAhakAtmA ca mA bhava / bhAvanAmakhilAM tyaktvA yacchiSTaM tanmayo bhava / / - (mai.2/88, anna.5/104, varA.4/19) ityuktaM tadasamprajJAtasamAdheravazyaprApaNIyatvamabhivyanaktItyavadheyam / __ asamprajJAtasamAdhiprAdurbhAve yogasUtrasaMvAdamAha- 'virAmeti / asya rAjamArtaNDavRttileza evam - viramyate'neneti virAmaH = vitarkAdicintAtyAgaH virAmazcAsau pratyayazceti virAmapratyayaH / tasya abhyAsaH = paunaHpunyena cetasi nivezanam / tatra yA kAcid vRttirullasati tasyA 'neti netIti nairantaryeNa paryudasanaM tatpUrvaH samprajJAtasamAdheH saMskArazeSaH anyaH = tadvilakSaNo'yamasamprajJAta ityarthaH / na tatra nahi A pramANe niraMtara utpanna saMskArazeSa svarUpa asaMprajJAtasamAdhinA nimitte kaivalya pragaTa thAya che. kAraNa ke yogasUtramAM jaNAvela che ke "virAmapratyayanA abhyAsapUrvaka saMprajJAta samAdhinA saMskArazeSa 1. mudritapratau 'utpannA' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastapratau '...zeSAdanya' ityazuddhaH pAThaH / yogasUtrAnusAreNa zuddhaH pATho'tra yojitH| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * virAmapratyayAbhyAsamImAMsA * 1349 kaivalyaM = AtmanaH svapratiSThatvalakSaNaM upatiSThate = Avirbhavati / / 14 / / kiJcid vedyaM samprajJAyata iti asamprajJAto nirbIjaH samAdhiH - (yo.sU.1/18 rA.mA.pR.23) iti / 'virAmaH = vRttInAmabhAvaH, tasya pratyayaH = kAraNaM, tasya abhyAsaH = tadanuSThAnapaunaHpunyaM tadeva pUrvaM yasya sa tathoktaH' (ta.vai.1/18 pR.58) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / na cA'paravairAgyA'bhyAsasyaiva kathaM na samprajJAte ivA'samprajJAte kAraNatA nAzrIyate iti zaGkanIyam, yataH kAryasarUpaM kAraNaM yujyate, na virUpam / virUpaJcAparaM vairAgyaM sAlambanaM nirAlambanasamAdhinA kAryeNa / tasmAd nirAlambanAdeva jJAnaprasAdamAtrAttasyotpattiH yuktA / idamevAbhipretya yogasUtrabhASye - sAlambano hyabhyAsaH tatsAdhanAya na kalpata iti virAmapratyayo nirvastuka AlambanIkriyate / sa cA'rthazUnyaH / tadabhyAsapUrvaM cittaM nirAlambanamabhAvaprAptamiva bhavatItyeSa nirbIjaH samAdhirasamprajJAtaH + (yo.sU.bhA.1/18 pR.58) ityuktaM vyAsena / "nirvastukaH = nAsti vastu cintanIyaM yatretyarthaH' (yo.vA.1/18) iti yogavArtikakAraH / - na kiJcit samprajJAyate'sminniti vyutpattyA asamprajJAtayogaH sarvavRttinirodhaH / tadA saMskAramAtrazeSa cittaM tiSThati, anyathA vyutthAnA'nupapatteH / tasya ca lakSaNaM tattvajJAnasaMskArA'dAhakatve sati sarvavRttinirodhatvam / pralayAdikAlInanirodhavyAvartanAya satyantam + (yo.sA.saM.pR.5) iti tu yogasArasaGgrahe vijJAnabhikSuH / 'asamprajJAte hyutthAnArthaM vRttisaMskAramAnaM tiSThati, na tu vRttiH / mokSe tU cittasyA'tyantavilayAtsaMskAro'pi na tiSThatIti vizeSaH' (yo.sU.1/18) iti bhAvAgaNezaH / - prazAntavRttikaM cittaM paramAnandadAyakam / asamprajJAtanAmA'yaM samAdhioginAM priyaH / / prabhAzUnyaM manaHzUnyaM buddhizUnyaM cidAtmakatam / atadvyAvRttirUpo'sau samAdhiMnibhAvitaH / / UrdhvapUrNamadhaHpUrNaM madhyapUrNaM zivAtmakam / sAkSAdvidhimukho hyeSa samAdhiH paramarddhikaH / / - (mu.2/54-56) iti muktikopaniSatkArikA apyatrA'vazyamanusmartavyAH nAnAtantramatabubhutsubhiH / prakRte - nirantarAbhyAsavazAt taditthaM pakvaM mano brahmaNi lIyate yadA / tadA samAdhiH savikalpavarjitaH svato'dvayA''nandarasA'nubhAvakaH / / 6 (vi.cU. 8) iti zaGkarAcAryakRtavivekacUDAmaNivacanamapi vedAntatantrA'nusAreNA'nuyojyamavahitamAnasaiH / avadhUtagItAyAmapi - sAkAraM ca nirAkAraM neti netIti sarvadA / bhedA'bhedavinimukto vartate kevalaH zivaH / / - (ava.gI.1/62) ityevaM, muktikopaniSadi rAmagItAyAM ca - darzanA'darzane hitvA svayaM kevalarUpataH / ya Aste kapizArdUla ! brahma sa brahmavit svayam / / - (mu.2/64, rA.gI. ) ityevamasamprajJAtasamAdhissUcita ityavadheyam / nirbIjA'parA'bhidhAnA'samprajJAtaphalamAha- AtmanaH svapratiSThatvalakSaNaM = svarUpAvasthAnAtmakaM kaivalyaM Avirbhavati = prakaTIbhavati / taduktaM zANDilyopaniSadi - jJeyavastuparijJAnAd vilayaM yAti maansm| mAnase vilayaM yAte kaivalyamavaziSyate / / - (zAM.1/40) iti / asaMprajJAtasamAdhi che." AtmA nijasvarUpamAM rahe te pAtaMjaladarzanamAM kaivalya kahevAya che. (20/14) vizeSArtha :- saMsAranA virAmanuM = samAptinuM kAraNa vitarka-vicAra Adi svarUpa tamAma ciMtAono Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1350 * kaivalyAvasarasamIkSaNam * dvAtriMzikA-20/15 tadevamuktau parAbhimatau sabhedau sotpattikramau ca saMprajJAtA'saMprajJAtA''khyau yogabhedau / athAnayoryathAsambhavamavatAramAhasamprajJAto'vatarati dhyAnabhede'tra tttvtH| tAttvikI ca samApatti tmano bhAvyatAM vinA / / 15 / / vastutaH tArakajJAnAt sattvasya sarvakartRtvA'bhimAnanivRttyA svakAraNA'nupraveze puruSasya copacaritabhogAbhAve ca sati kaivalyamupatiSThate / taduktaM yogasUtre- 'sattva-puruSayoH zuddhisAmye kaivalyam' (yo.sU. 3/55) / asamprajJAtaphalaM tu prArabdhakarmAdikSayadvArA mokSa eva / taduktaM yogasArasaGgrahe vijJAnabhikSuNA - asamprajJAtasya tvadRSTaM phalaM tattvajJAnasAdhAraNAnAmakhilasaMskArANAM prArabdhakarmaNAJca dAhAt zIghraM svecchayA mokSaH / tathA hi- tattvajJAnena tAvat svasaMskAraH prArabdhakarma ca nA'tikramituM zakyate, avirodhAt, 'tasya tAvadeva ciraM yAvanna vimokSye atha sampatsye' (chAndogyopaniSad.6/14/2) iti zrutyA jJAnino mokSe prArabdhanimittakakiJcidvilambasiddhezca, jJAnena prArabdhanAze jIvanmuktizrutismRtivirodhAcca, prArabdhakarmaNAM jJAnanAzyatvasya vedAntasUtreNa pratiSiddhatvAcca / yogasya tu prArabdhakarmanAzakatve bAdhakA'bhAvena, "viniSpannasamAdhistu muktiM tatraiva janmani / prApnoti yogI yogAgnidagdhakarmacayo'cirAt / / (viSNupurANa 6/7/35) iti vilambA'bhAvazravaNena ca prArabdhakarmanAzakatvamasti / ataH prArabdhakarmaNo'pyatikrameNa zIghramokSArthino jJAnotpattyanantaramapyasamprajJAtayogo'pekSyate - (yo.sA. saM.pR.6) iti / tatazca janma-maraNAdipracyavaH / taduktaM subAlopaniSadi - ya evaM nirbIjaM veda nirbIja eva sa bhavati / na jAyate, na mriyate, na muhyate, na bhidyate, na dahyate, na chidyate, na kampate, na kupyate - (subA.9/6) iti / / 20/14 / / __ atha anayoH samprajJAtA'samprajJAtayoH yathAsambhavaM jainadarzanoktayogeSu avatAraM granthakRd Aha'samprajJAta' iti | sthirA'dhyavasAnarUpatvAta = visrotsikaa-sNshyaadilkssnnaa'sthairyshny-prshstaikaarthgocrtyAga che. mATe vitarkodityAga virAma pratyaya kahevAya che. matalaba ke tamAma saMkalpa-vikalpa-tarka-vitarka - vicAra - ciMtAne choDavAno abhyAsa karavAmAM Ave to kaivalya pragaTe. tathA dhyAna Adi avasthAmAM lAla-pILAM ajavALAM thAya temAM tAdAbhya adhyAsa thavo na joIe. labdhi, siddhi, zakti vagerenI svAmitvabuddhi thavI na joIe. tethI tevA samaye "A mAruM svarUpa nathI. A huM nahi. A mArI yI4 nathI' mApA mAzayathA neti neti = 'na' iti 'na' iti bhAvI bhAvanA se 59L AIna bhAtarA vinA, vyavadhAna vinA aMtaranA UMDANathI upaDavI joIe, pratikSaNa pratibhAsita thavI joIe. saMprajJAta samAdhinA saMskArazeSa svarUpa A avasthA ja asaMprajJAta samAdhi kahevAya che. tenA prabhAve kaivalya pragaTe cha. mAma pAta46 zanamA vilyanA hetu 43vAya che. (20/14) A rIte pAtaMjala vagere vidvAnone mAnya saMprajJAtayoga ane asaMprajJAtayoga nAme yoganA be prakAro avAntara prakAra sahita tathA utpattinA kramasahita batAvyA. have graMthakArazrI A banne yogano yathAsaMbhava bhavatA2 = sabhavatAra = aMtarbhAva = hainazanamAnyayogapraveza = OMnayogasamAveza 49||ve che. gAthArtha :- ahIM saMprajJAta yogano paramArthathI dhyAnamAM samAveza thAya che. tathA tAttvika samApatti to AtmAne bhAvya mAnyA vinA thaI ja na zake. (20/15) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dRzya - zabdAnuviddhasavikalpasamAdhinirUpaNam 1351 samprajJAta' iti / atra = samprajJAtA'samprajJAtayoryogabhedayormadhye samprajJAtastattvato dhyAnabhede'vatarati, sthirAdhyavasAnarUpatvAt, adhyAtmAdikamArabhya dhyAnaparyantaM yathAprakarSaM samprajJAto vishraamytiityrthH| yadAha yogabindukRt- "samAdhireSa evA'nyaiH samprajJAto'bhidhIyate / samyakprakarSarUpeNa vRttyarthajJAnasUkSmA''bhogarUpatvAt / adhyAtmAdikamArabhya dhyAnaparyantaM adhyAtma-bhAvanA-dhyAneSu yathAprakarSaM prakRSTatAmApannaH samprajJAtaH yathAkramaM vizrAmyati = paryavasyati / prAthamikabhAvA''pannaH samprajJAto'dhyAtmayoge, madhyamaprakarSopetazca bhAvanAyAM, kASThAprAptazca dhyAne samavatarati ityarthaH / etena savikalpo nirvikalpassamAdhirdvividho hRdi / dRzyazabdA'nuviddho'yaM savikalpaH punardvidhA / / kAmAdyAzcittagA dRzyAstatsAkSitvena cetanam / dhyAyed dRzyAnuviddho'yaM samAdhissavikalpakaH / / asaGgassaccidAnandaH svaprabho dvaitavarjitaH / asmIti zabdaviddho'yaM samAdhissavikalpakaH / / svAnubhUtirasAvezAdRzya- zabdAnupekSituH / nirvikalpasamAdhiH syAnnivAtasthitadIpavat / / - (rA.gI.8/4-7,dRgdR.23 - 26) yastu zabdAnuviddhassyAt samprajJAtA'bhidhazca sH| nirvikalpastathA prokto'samprajJAtAbhidho mahAn / / ( rA. gI. 8/10 dR. dR. 123 ) - iti rAmagItA- dRgdRzyavivekayoH vacanAnyapi samavatAritAni draSTavyAni / sarasvatIrahasyopaniSadi yatkiJcicchabdabhedenaivamprAyamuktamiti dhyeyam / granthakRd atra yogabindusaMvAdamAha - 'samAdhi' riti / yogabinduzloke 'eSa eva ' ityanena adhyAtmAdiyogo vivakSitaH / zlokasyA'sya sampUrNA vRttistvevam samAdhireSa eva adhyAtmAdiH yogaH anyaiH tIrthAntarIyaiH samprajJAtaH = samprajJAtanAmA abhidhIyate / kutaH ? ityAha- samyak = yathAvat prakarSarUpeNa savitarkanizcayAtmakena vRttyarthajJAnataH vRttInAM = nara-nArakAdyAtmaparyAyANAM arthAnAM dvIpA'calajaladhiprabhRtInAM jJAnataH = vikalpAt tathA tena prakAreNa / yataH samyak prakRSTaM vRttyarthajJAnaM tatprakAramatrA'sti tato'sau samAdhiH samprajJAta ityucyate - (yo . bi . 419 vR.) iti / syAdvAdakalpalatAyAM granthakRtA tu- atra caturvidho'pi saMprajJAtasamAdhiH zukladhyAnasyA''dyapadadvayaM prAyo nAtizete / SoDazakAdiviSayopavarNanaM ca tatrA'prAmANikasvaprakriyAmAtram, tatra mAnAbhAvAt, AtmaviSayakasyaiva dhyAnasya hetutvAcca / vitarkazcAtra viziSTa zrutasaMskArarUpaH, vicArazca yogAntarasaMkramarUpo grAhyaH, viziSTajJAne savikalpakanirvikalpavyavasthA'yogAt, paribhASAmAtrasya nirAlambanatvAt pRthaktvAnabhidhAnena cAtra nyUnatvam / - (zA.vA.sa.1/21 pR.83 ) ityuktamityavadheyam / zukladhyAnAnuviddhakSapaka zreNirapi tattvato niratizaya saMprajJAta samAdhino dhyAnamAM samavatAra : TIkArtha H- saMprajJAta ane asaMprajJAta nAmanA be yoganA prakAronI aMdara saMprajJAta yogano paramArthathI dhyAnavizeSamAM samavatAra thAya che. kAraNa ke dhyAna to sthira adhyavasAyasvarUpa che. matalaba ke adhyAtmathI mAMDIne dhyAna sudhInA yogamAM prakRSTatA mujaba saMprajJAta yoga vizrAnta thAya che. kema ke yogabiMdumAM zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAje kahela che ke 'A adhyAtmAdi yoga ja anya darzanIo vaDe saMprajJAta yoga kahevAya che. kAraNa ke yathArthapaNe prakRSTa rIte vRttio paryAyo ane padArthono te prakAre bemAM 1. hastAdarze 'saMprajJAtA' ityazuddhaH pAThaH / = = = = = * = = Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1352 * samprajJAtAvasthAphalazrutiH * dvAtriMzikA-20/15 tastathA / / " (yo.bi.419) iti / eSa evA'dhyAtmAdiyogaH / / kASThAprAptaH samprajJAtayoga eva / taduktaM kSapakazreNimuddizya yogaviMzikAvRttau - sA hyadhyAtmAdiyogaprakarSagarbhitAzayavizeSarUpA / eSa eva samprajJAtaH samAdhiH tIrthAntarIyaiH gIyate / etadapi samyag = yathAvat prakarSeNa = savitarkanizcayAtmakatvenA''tmaparyAyANAmarthAnAJca dvIpAdInAmiha jJAyamAnatvAdarthato nA'nupapannam - (yo.bi.20 vR.) iti / yadyapi yogabindau - evamAsAdya caramaM janmA'janmatvakAraNam / zreNimApya tataH kSipraM kevalaM labhate kramAt / / (yo.bi.420) ityevamuktyA kSapakazreNeH samprajJAtakAryatvamAveditaM tathApi vyavahArataH kArye kAraNatvopacArAt kSapaka zreNeH samprajJAtatvaM yogaviMzikAvRttyuktaM na virudhyata iti dhyeyam / - aikyabuddhistu buddhiH syAt sampradAyeSvapi bhRshm| mitre zatrau sukhe duHkhe striyAM puMsi tathaiva c|| svarNe loSThe caiSu sAmyaM dvandveSvanyeSvapi dhruvam / samAdhiH kathitaH tasya mahAmahimazAlinaH / / 6 (saM.gI.8/16-17) ityevaM saMnyAsagItAyAM samprajJAtasamAdhisthAnIyaH yaH samAdhiH darzitaH sa tu dhyAnaphale samatAyoge'ntarbhAvayitumarhati, 'samprajJAtaH tattvato dhyAnabhede'vatarati' ityatra dhyAnasya samatopalakSakatvAt, nAnAsampradAyeSu nAnAvidhatvAcca samprajJAtasamAdheriti bhAvanIyam / evameva dRzyAnuviddhazabdAnuviddhanirvikalpa-niHsaGkalpa-nivRttika-nirvAsanabhedena SaDvidhAH rAmagItAyAM (rA.gI.8/26-28) darzitAH samAdhayo'pi yathAgamamatra samavatAryAH sva-paratantrasamavatAraniSNAtaiH / tAttvikasamprajJAtayogAvasthitasya hi praNaSTaM mohatimiraM, vinivRttaH sarvatrA'bhinivezA'tirekaH, vyapagatA duSTakriyA, truTitaprAyA bhavavallarI, pariNamati cAnukUlacAriNI maitrI, akAraNavatsalA karuNA, sadAnandavidhAyinI muditA, sarvodvegavighAtinI upekSA, cittaprasAdahetuH zraddhA, sadbodhakAriNI medhA, santoSadAyinI dhRtiH, paramAtmasvarUpopanAyikA dhAraNA, sampraharSanimittaM anuprekSA, AhlAdakAriNI sukhAsikA, nirvANakAraNaM vividiSA, nirupAdhikapramodavidhAyinI vijJaptiH, bhAvA''rogyakAriNI ca santuSTisudheti yathAgamamavasthAvizeSamAzrityA'tra yojyam / nanu pAtaJjalaistu paJcamahAbhUtendriyAtmakabhAvyeSu savitarkanirvitarkasamprajJAtasamAdhiH, tanmAtrA'ntaHkaraNasvarUpabhAvyayoH savicAra-nirvicArasamApattiH, rajastamolezAnuviddhamanaHsvarUpabhAvye sAnandasamprajJAtayogaH, tadananuviddhe ca tatra sAsmitasamprajJAtaH svIkriyate / tatkiM jainairapi adhyAtma-bhAvanA-dhyAneSu tAdRzInAmeva samApattInAM samavatAra iSyate yadutAnyAdRzInAm ? atrocyate, nizcayena mukhyatayA zuddhA''tmano gauNarUpeNa ca tatparyAyANAmAzrava-saMvara-bandha-nirjarAdirUpANAM vyavahAreNa tu mukhyatayA''tmanaH tatparyAyANAM ca nara-nArakAdirUpANAM karmavipAkAdyApAditAnAM gauNarUpeNa cordhvAdilokA'lokAkAza-dharmAstikAyA'dharmAstikAya-suSamAdilakSaNakAla-sUryAdimaNDala-vimAna-bhavana-dvIpa-sAgara-parvata-nadI-hrada-paramANu-dvayaNuloSa thAya che.' prastuta yogabiMdu aMthanI thAmA 'eSa eva' mA prabhAse heda cha teno artha cha adhyAtmAdi yoga ja A artha ame jaNAvela ja che. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakRdvacanavirodhaparihAraH * 1353 tAttvikI = nirupacaritA ca samApattirAtmano bhAvyatAM = bhAvanAviSayatAM vinA na ghaTate / kAdInAM dhyAnAdisthAnIyasamApattibhAvyatA jainadarzane'bhimatA, yato nirupacaritA ca = svabhUmikA''nuguNyena pAramArthikI hi samApattiH Atmano mukhyatayA gauNatayA vA svabhUmikocitAM bhAvyAM karmanirjarAdyarthitvagarbhitabhAvanAviSayatAM vinA kadApi na ghaTate, niruktanizcaya-vyavahAranayA'bhipretagauNa-mukhyaviSayatA'' liGgitasthUla sUkSmA''bhogA'pakarSotkarSazAlitayA savitarka -nirvitarka-savicAra-nirvicArAdisamApattInAmadhyAtma-bhAvanA-dhyAnasamavatAre kRte jainarAddhAntavyAghAto lezato'pi nAstItyAzayaH / yadyapi samprajJAtA'samprajJAtayoH vRttisaGkSaye samavatAro vyavahAranayena sambhavati / yathoktaM granthakRtaiva yogasUtravivaraNe dvividho'pyayaM adhyAtma - bhAvanA - dhyAna-samatA - vRttikSayabhedena paJcadhoktasya yogasya paJcamabhede'vatarati / 'vRttikSayo hyAtmanaH karmasaMyogayogyatApagamaH', sthUla sUkSmA hyAtmanazceSTA vRttayaH, tAsAM mUlahetuH karmasaMyogayogyatA, sA cA'karaNaniyamena granthibhede utkRSTamohanIyabandhavyavacchedena tattadguNasthAne tattatprakRtyAtyantikabandhavyavacchedasya hetutA kramazo nivartate tatra pRthakatvavitarkasavicAraikatvavitarkA'vicArA''khyazukladhyAnabhedadvaye samprajJAtaH samAdhirvRttyarthAnAM samyagjJAnAt / taduktam- 'samAdhireSa evAnyaiH, samprajJAto'bhidhIyate / samyakprakarSarUpeNa, vRttyarthajJAnatastathA / / ( yogabiMdu. 419) nirvitarkavicArAnandAsmitAnirbhAsastu paryAyavinirmuktazuddhadravyadhyAnAbhiprAyeNa vyAkhyeyaH, yannayamAlambyoktam ' kA arai ke ANaMde ? itthaM pi aggahe care' (AcArAGga zruta. 1 a. 3 uddeza 3 sUtra 117 ) ityAdi / kSapakazreNiparisamAptau kevalajJAnalAbhastvasamprajJAtaH samAdhiH, bhAvamanovRttInAM grAhya-grahaNA''kArazAlinInAmavagrahAdikrameNa tatra smykprijnyaanaa'bhaavaat| ata eva bhAvamanasA saMjJA'bhAvAd dravyamanasA ca tatsadbhAvAt kevalI nosaMjJItyucyate - (yo.sU.1/17-18 vi . ) iti tathApi prakRte nizcayanayA'pekSayA adhyAtmAditritaye samprajJAtasamavatAro'pi na virudhyata iti vibhAvanIyaM vimuktAbhinivezairnayavizAradaiH / anantanayasaGkule jinapravacane paratantroktaH sadarthaH prayojanAnusAreNa samucitanayavivakSayA'ntarbhAvanIya iti tu syAdvAdasamayasthitiH / = bauddhaiH caturvidhadhyAnalAbhottarakAlaM rUpasaMjJAdyatikrameNa kramaza AkAzA''nantyA''yatana-vijJAnAnantyAyatanA''kiJcanyA''yatanasaMjJAsamAdhilAbhottaraM abhisaMjJAnirodhasamprajJAtasamAdhirutpadyata ityaGgIkriyate / taduktaM dIghanikAye zIlaskandhavarge bhikkhu idha sakasaJjI hoti, so tato amutra tato amutra anupubbena saJJaggaM phusati / tassa saJJagge Thitassa evaM hoti - " cetayamAnassa me pApiyo, acetaya-mAnassa me seyyo / ahaJceva kho pana ceteyyaM, abhisakhareyyaM, imA ca me saJJa nirujjheyyuM, aJJA ca oLArikA saJJa uppajjeyyuM; yaMnUnAhaM na ceva ceteyyaM na ca abhisakhareyyanti / so na ceva ceteti, na ca abhisakharoti / tassa acetayato anabhisakharoto tA ceva saJJA nirujjhanti, aJJA ca tA. / vaLI bIjI mahattvanI vAta e che ke pAtaMjala vidvAno AtmAne bhAvya nathI mAnatA te vyAjabI nathI. kAraNa ke AtmAne bhAvya = bhAvanAviSaya mAnavAmAM na Ave to upacArazUnya tAttvika samApatti saMgata thaI zakatI nathI. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1354 * catasro darzanasamApattayaH / dvAtriMzikA-20/15 oLArikA saJjA na uppajjanti / so nirodhaM phusati / evaM kho, poTThapAda ! anupubbAbhisaJjAnirodhasampajAna-samApatti hoti - (dI.ni. 1/9/ poThThapAdasutta 414, pR.164) iti / sakasaJI = svakasaMjJI, svakasaMjJAgrAhIti yAvat / saJjaggaM = saMjJA'graM, zreSThasaMjJAmiti yAvat / cetayamAnassa = cintayataH, pApiyo = pApaM, seyyo = zreyaH / abhisaGkhareyyaM = abhisaMskuryAM, nirujjheyyuM = nirudhyeran, oLArikA = udArAH, ziSTaM spaSTam / / ___ayamAzayaH prathamadhyAnacintane kAmasaMjJA nirudhyate, vivekajaprItisukhasaMjJA utpadyate / dvitIyadhyAnacintane vivekajaprItisukhasaMjJA nirudhyate paraM samAdhijaprItisukhasaMjJotpadyate / tRtIyadhyAnacintane samAdhijaprItisukhasaMjJA nirudhyate kintu upekSAsukhasaMjJotpadyate / caturthadhyAnacintane upekSAsukhasaMjJA nirudhyate parantu aduHkhA'sukhasaMjJotpadyate / taccintane zIla-samAdhi-prajJAdisampabalena rUpa-pratihiMsAdisaMjJA nirudhyate paraM AkAzA''nantyAyatanasaMjJotpadyate / tadupekSAcintane sA nirudhyate paraM vijJAnAnantyAyatanasaMjJopajAyate / tadupekSAcintane sA vilIyate parantu AkiJcanyAyatanasaMjJA sajAyate / ataH 'naiva cintanaM naiva vA'bhisaMskAraM karomI'ti praNidhAnasametaH AryendriyasaMvaropetaH prAguktasaMjJAnirodhAt abhinavodArasaMjJAnudayAcca saMjJAcetanApratirodhazAlinI abhisaMjJAnirodhasamprajJAtasamApattimApadyata iti buddhAzayaH / ayamapi samAdhiH paramArthata Atmano bhAvyatAM vinA naiva yujyata ityavadheyam / ayaJcA'bhisaMjJAnirodhasamprajJAtasamAdhiH dhyAnAdau nayavizeSAbhiprAyeNa samavatAraNIyaH sva-paratantrapadArthasamavatAranipuNaiH / / ___idamapyatrAvadheyam- bauddhadarzane catasro darzanasamApattayaH svIkriyante / taduktaM dIghanikAye pAthikavarge - ekacco samaNo vA brAhmaNo vA AtappamanvAya padhAnamanvAya anuyogamanvAya appamAdamanvAya sammAmanasikAramanvAya tathArUpaM cetosamAdhiM phusati / yathAsamAhite citte imameva kAyaM uddhaM pAdatalA adho kesa-matthakA tacapariyantaM pUraM nAnappakArassa asucino paccavekkhati- 'atthi imasmiM kAye kesA lomA nakhA dantA taco maMsaM nhAru aTThi aTThimijaM vakkaM hadayaM yakataM kilomakaM pihakaM papphAsaM antaM antaguNaM udariyaM karIsaM pittaM semhaM pubbo lohitaM sedo medo assu vasA khelo sicAnikA lasikA mutta'nti / ayaM paThamA dassanasamApatti / 'puna caparaM, bhante, idhekacco samaNo vA, brAhmaNo vA AtappamanvAya.... tathArUpaM cetosamAdhiM phusati / .... lasikA muttanti / atikkamma ca purisassa chavimaMsalohitaM aSTuiM paccavekkhati / ayaM dutiyA dassanasamApatti / idhekacco samaNo vA brAhmaNo vA AtappamanvAya... tathArUpaM cetosamAdhiM phusati / ... lasikA muttanti / atikkamma ca purisassa chavimaMsalohitaM addhiM paccavekkhati / purisassa ca vijJANasotaM pajAnAti, ubhayato abbocchinnaM idha loke patiThitaJca paraloke patidvitaJca / ayaM tatiyA dassanasamApatti / idhekacco samaNo vA brAhmaNo vA AtappamanvAya.. tathArUpaM cetosamAdhiM phusati / .. lasikA mutta'nti |.addhi paccavekkhati / purisassa ca vijJANasotaM pajAnAti, ubhayato abbocchinnaM idha loke appatihitaJca paraloke appatihitaJca / ayaM catutthA dassanasamApatti - (dI.ni.3 / 5 / 149/ pR.77) iti / tatrA''dye dve dehavairAgyotpAdAya tRtIyA dehAdyatiriktacaitanyA'vabodhAya caturthI ca vakSya Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saptavidhasamAdhyaGgasamavatAraH 1355 zuddhasyA'bhAvyatve viziSTasyA'pi tattvA'yogAt, vizeSaNasambandhaM vinA vaiziSTyasyA'pi durvacatvAcceti / tathA ca grahItRsamApattirvAGmAtrameveti bhAvaH / / 15 / / mANA(dvA.dvA.24/4 bhAga-6 pR. 1625 ) 'bAhyA'nAbAdhaparajyotiH sAkSAtkArAyopayujyata ityasmAkaM prtibhaati| tatrA''dyayoH dvayoH darzanasamApattyoH apunarbandhakalabdhayoradhyAtmayoge, tRtIyAyAzca bhAvanAyoge caturthyAzca dhyAnayoge samavatAraH kAryo yathA''gamaM samAkalitasva - paratantrasiddhAntarahasyaiH / evameva dIghanikAye majjhimanikAye ca (1) satisambojjhaGgo, (2) dhammavicayasambojjhaGgo, (3) vIriyasambojjhaGgo, (4) pItisambojjhaGgo, (5) passaddhisambojjhaGgo, (6) samAdhisambojjhaGgo, (7) upekkhAsambojjhaGgo - ( dI . ni . 3 / 5 / 151 -pRSTha 78 + ma.ni. bhA. 1 ) ityevaM yAni sambodhyaGgAni darzitAni tatrAdyAnAM caturNAmadhyAtma-bhAvanAyogayoH zAntyaparA'bhidhAnaprazrabdhiprabhRtisambodhyaGgAnAM catrayANAM dhyAnAdiyoge samavatAro yathAgamaM adhikAri - prayojana - zuddhyAdibhedena kAryo nAnAtantravizAradaiH / nanu zuddhasyA''tmanaH cidrUpasya bhAvanAviSayataiva na sambhavati, sUkSmatvena adRSTatvAt / ataH paJcamahAbhUtAsmitAdestadupahitapuruSasya vA bhAvyatA pAramArthikyAM samApattau svIkartavyeti cet ? maivam, zuddhasya puruSasya abhAvyatve bhAvanAviSayatvA'naGgIkAre tu viziSTasyApi = bhUtendriyAntaHkaraNAdyupahitasyApi puruSasya tattvA'yogAt bhAvanAviSayatvA'sambhavAt paramArthataH svasvabhAvA'viziSTasya hetusahasreNA'pi vizeSayitumazakyatvAt / na hi pizAcasyA'dRzyatve ghaTaviziSTasya tasya dRzyatvaM sambhavati, sambhave vA vizeSaNamAtre tatparyavasAnAt / vastutaH sAGkhyadarzane yogadarzane vA puruSasya sarvadA'viziSTatvameva / tatra pariNAmitvApattibhiyA jJAnavaiziSTyamapi nAbhyupagamyate pAtaJjalaiH kimuta asmitA- bhUtendriyA'ntaHkaraNAdivaiziSTyam ? jJAnasambandhasyA'nupacaritasya puruSe sattve pariNAmitvApattau asmitA - bhUtendriyA'ntaHkaraNAdisambandhasya pAramArthikasya tatrA'bhyupagame sutarAM pariNAmitvApattirbAdhiketi puruSe vizeSaNasambandho'pi pAtaJjalairnAbhyupagamyate / itthaM vizeSaNasambandhaM = asmitA'ntaHkaraNAdisambandhaM vinA vaiziSTyasyApi = asmitA'ntaHkaraNAdivaiziSTyasyApi puruSe durvacatvAt / upacaritaM tu vaiziSTyaM na svaprayojanaM sAdhayitumalam / na hi gotvenopacaritaH SaNDhaH payasA pAtrIM prapUrayati / tathA ca = zuddhapuruSA'bhAvyatvanirUpaNaprakAreNa ca gRhItRsamApattiH pAtaJjalAbhimatA vAGmAtrameva arthazUnyoktireva kevalA iti bhAvaH / Atmano hi sarvathaivA'bhAvyatve tu - AtmAnaM paramAtmAnamantarAtmAnameva ca / jJAtvA trividhamAtmAnaM paramAtmAnamAzrayet / / - (ru.dra. 12) iti rudrahRdayopaniSadvacanamapi vyarthameva prasajyeta / kiJcA'dRSTatvena puruSasyA'bhAvyatve'ntaHkaraNAdInAmapyabhAvyatvApattau grahaNasamApattirapyucchidyeta / = = tathA 'zuddha AtmA bhAvya na hovA chatAM asmitAnA uparAgathI viziSTa AtmAne bhAvanAno viSaya banAvI zakAya che'- AvuM paNa kahevuM vyAjabI nathI. kAraNa ke zuddha AtmA bhAvanAno viSaya na banI zake to asmitAdiviziSTa AtmA paNa bhAvanAno viSaya banI na zake. tathA vizeSaNa svarUpa asmitAdino saMbaMdha AtmAmAM na hovAnA kAraNe pAtaMjalamatAnusAra asmitAdinuM vaiziSTya paNa AtmAmAM Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAtaJjaladarzane Atmano bhAvyatvA''pAdanam dvAtriMzikA - 20/16 paramAtmasamApattirjIvAtmani hi yujyate / abhedena tathAdhyAnAdantaraGgasvazaktitaH / / 16 / / paramAtmeti / jIvAtmani hi paramAtmasamApattiH tathApariNAmalakSaNA yujyate abhedena tathA paramAtmatvena dhyAnAt ( = tathAdhyAnAt) jIvAtmano'ntaraGgAyA upAdAnabhUtAyAH svazaktitaH na ca tatra zruta-mataprakAraireva sAmAnyato bhAvanAsambhavAnnA'yaM doSa iti vAcyam, zuddhasya puruSasyA'pi tathaiva bhAvyatve bAdhakA'bhAvAt, yogajadharmabalenA'pi tasya bhAvyatvopagame bAdhakavirahAt / yuktaJcaitad, anyathA zuddhasya puruSasyA'bhAvyatve'vazyamIzvarasyA'pyabhAvyatvameva syAt / tathA sati bhAvyaJca dvividhaM, IzvaraH tattvAni ca - ( rA.mA. 1 / 17 ) iti rAjamArtaNDavacanamapi virudhyeteti yat kiJcidetat / etena samApattiH zubhaikAgryam - (a.dha.ko. 8/1) iti abhidharmakozavacanamapi vyAkhyAtamavagantavyam / / 20/15 / / jainadarzanAnusAreNa paramAtmasamApattiM nirUpayati- 'paramAtme 'ti / tathApariNAmalakSaNA kevalazuddhacidrUpaparamAtmasvarUpoparaktadhArAvAhipratyayAtmikA / jIvAtmani paramAtmasamApatteryujyamAnatve hetumAvedayati- abhedena paramAtmatvena rUpeNa dhyAnAt = 'yaH paramAtmA sa evA'haM zuddhadravyadRSTyA' ityevamekAgrasUkSmadRDhA''bhogAt kAraNAt hi jIvAtmanaH upAdAnabhUtAyAH tathApariNamanAtmazakteH = paramAtmasvarUpapariNamanakArisvakIyazuddhazaktyAH sakAzAt tatkAlameva Agamato bhAvanikSepadRSTyA paramAtmarUpeNaiva pariNamanAt / noAgamato bhAvanikSepadRSTyA tu tathAvidhadhyAnasahakRtAyAstathAtmazakteH kAlakrameNa kRtsnadravya-guNa-paryAyaiH paramAtmarUpeNa jIvAtmanaH pariNamanAt / etena akhaNDo'hamananto'haM paripUrNo'hamadvayaH / iti dhyAnaM bhaved yasya sa jiivnmukttaamiyaat|| - (rA.gI.4/27) iti rAmagItAvacanamapi vyAkhyAtam / na ca jIvAtmani tathAvidhA'ntaraGgazaktisattve tata evAstu tathApariNamanaM sRtaM paramAtmasamApattyA; tadapekSA''vazyakatve jIvAtmani tathAvi - kahevuM muzkela che. tethI grahItAsamApatti to mAtra bolavA pUratI ja raheze- Avo ahIM graMthakArazrIno khAzaya che. (20/15) 1356 = = = * vizeSArtha :- prAthamika saMprajJAta samApattino adhyAtmayogamAM samAveza thaI zake che. madhyama saMprajJAta samAdhino bhAvanAyogamAM samAveza thaI zake che. utkRSTa saMprajJAta samAdhino samavatAra dhyAnayogamAM thaI zake che. A rIte pUrvArdhamAM pAtaMjaladarzanamAnya yogano jainadarzanamAnya yogamAM samAveza karIne graMthakArazrIe uttarArdhamAM tenI samIkSA karelI che ke je TIkArthamAM spaSTa che. (20/15) A jIvAtmAmAM paramAtmasamApatti # gAthArtha :- jIvAtmAmAM ja paramAtmasamApatti saMgata thAya che. kAraNa ke abheda bhAve tathArUpe dhyAna karavAnA lIdhe aMtaraMga svazaktithI tevuM saMbhave che. (20/16) TIkArtha :- tathAvidha pariNAma svarUpa paramAtmasamApatti jIvAtmAmAM ja yuktisaMgata bane che. kAraNa ke abhedabhAve pa2mAtmarUpe dhyAna karavAthI jIvAtmAnI aMtaraMga upAdAna svarUpa evI svazaktithI paramAtmasvarUpe pariNamI javAnI AtmazaktithI uparokta samApatti saMbhave che. AnuM kAraNa e - = Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zaktyA sato vyaktyA pariNamanam * 1357 tathApariNamanAtma'zakteH (= antaraGgasvazaktitaH ), zaktyA sata eva vyaktyA pariNamanasya tathAsAmagrItaH sambhavAditi bhAvaH / / 16 / / jIvAtmani paramAtmanaH sattvopapattyarthamAtmatrayaM sannihitamupadarzayati |zaktirUpeNa sataH = vidyamAnasya eva vyaktyA dhA'ntaraGgazaktikalpanayA'lamiti zaGkanIyam, zaktyA = abhivyaktirUpeNa pariNamanasya tathAsAmagrItaH prakRte svabhUmikocitakriyAyoga-maitryAdibhAvanA-tattvajJAnAdilakSaNAyAH svasAmagryAH sakAzAdeva sambhavAt / zaktyA asata eva utpattau tu sikatAsamUhAdapi tailamutpadyeta, zaktyA ca sato'pi tathAvidhasAmagrIM vinA'bhivyaktau svIkriyamANAyAM prayatnavirahe'pi dugdhasya ghRtarUpeNa pariNamanaM syAt / yA'pi kapila devahUtisaMvAde = = niSevitenA'nimittena svadharmeNa mahIyasA / kriyAyogena zastena nA'tihiMstreNa nityazaH / / maddhiSNyadarzana-sparza-pUjA- stutyabhivandanaiH / bhUteSu madbhAvanayA sattvenA'saGgamena ca 11 mahatAM bahumAnena dInAnAmanukampayA / maitryA caivA''tmatulyeSu yamena niyamena ca AdhyAtmikA'nuzravaNAnnAmasaGkIrtanAcca me / ArjavenA''ryasaGgena nirahaMkriyayA tathA 11 maddharmaNo guNairetaiH parisaMzuddha AzayaH / puruSasyAJjasA'bhyeti zrutamAtraguNaM hi mAm / / - (ka.de.saM.5/15-19 ) ityAdirUpeNa saMzuddhAzayasya paramAtmasamApattirAveditA sA'pIha yathAtantramanuyojyA paripUrNatattvakAmibhiH bahuzrutaiH ||20/16 / / jIvAtmani sarvasmin zaktirUpeNa paramAtmanaH sattvopapattyarthaM astitvopapAdanakRte AtmatrayaM che ke zaktisvarUpe vidyamAna evA padArthanuM ja vyaktirUpe =abhivyaktisvarUpe pariNamana thavuM tathAvidha sAmagrIthI saMbhave che. (20/16) vizeSArtha :- vainadRrzana bhuja bhavAtmAmA 4 paramAtmAnI sabhApatti saMgata tha zar3e che. 'so'ham' 'zuddhAtmA'ham' 'tyAhi sva3ye paramAtmAnI sAthai khameha jJAna bhyAre kheDA-dRDha jane che tyAre te 4 dhyAna banI jAya che. mULabhUta svabhAve bhavya AtmAmAM paramAtmArUpe pariNamI javAnI zakti abhedabhAve rahelI ja che. jevo upayoga tevo AtmA. upayoga dRDhapaNe 52mAtma-AkAre pariName eTale AtmA paramAtmasvarUpe jaNAya, anubhavAya ane paramAtmasvarUpe kArya kare. upayoga-jJAna,dhyAna Adi sAmagrI hAjara thAya eTale AtmAmAM zaktisvarUpe rahelA paramAtmA yogya samaye pragaTa thAya che. Ama AtmAne pariNAmI mAnavAmAM Ave to paramAtmasamApatti zakya bane. pAtaMjala darzana mujaba sarvathA apariNAmI ane abhAvya evo AtmA svIkAravAmAM to paramAtmasamApatti = grahItAsamApatti zakya ja nathI. (20/16) = maiM traNa prakAranA AtmA jIvAtmAmAM paramAtmasamApattinI saMgati karavA mATe AtmAnA sannihita traNa prakArane graMthakArazrI " 1. mudritapratau ... manA (dA ) tma...' iti bhrAmakaH pAThaH / 2. mudritapratau ' vyaktA ( ktyA ) ' iti pAThaH / hastAdarze 'evyaktyA ' iti truTitaH pAThaH / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1358 * dhyAnavihInasya bahirAtmatvam * dvAtriMzikA-20/17 bAhyAtmA cAntarAtmA ca paramAtmeti ca tryH| kAyA'dhiSThAyaka-dhyeyAH prasiddhA yogavAGmaye / / 17 / / bAhyAtmA ceti / kAyaH = svAtmadhiyA pratIyamAnaH 'ahaM sthUlo'haM kRza' ityAdyullekhena, adhiSThAyakaH = kAyaceSTAjanakaprayatnavAn dhyeyazca dhyAnabhAvyaH (=kaayaadhisstthaaykdhyeyaaH)| ete trayo bAhyAtmA cAntarAtmA ca paramAtmA ceti yogavAGmaye = yogazAstre prasiddhAH / eteSAM jJAnalakSaNapratyAsattyA prasaGgasaGgatyA vA sannihitaM upadarzayati- 'bAhyeti / kAya iti upalakSaNAd indriyA'ntaHkaraNAnAM kAJcana-kAminI-kuTumbAdInAJca grahaH / 'svAtmadhiyA' iti upalakSaNAt svakIyatvadhiyA ca / tatazca dehendriyAdiSu svatva-svIyatvAdhyAsena nirato bAhyAtmeti phalitam / taduktaM ratnasAre - appaNANa-jjhANa-jjhayaNasuhAmiyarasAyajappANaM / mottUNa'kkhANa suhaM bhuMjai so hu bahirappA / / - (ra.sA.135) iti / prakRte - bahiratthe phuriyamaNo iMdiyadAreNa NiasarUvacuo / NiyadehaM appANaM ajjhavasadi mUDhadiTThio / / - (mo.prA.8) iti mokSaprAbhRtavacanamapi smartavyam / upayuktapratikramaNa-pratilekhanAdikriyANAM dhyAnatvA'bhyupagame - jhANavihINo samaNo bahirappA idi vijANAhi 6 (ni.sA.151) iti niyamasAravacanamapi samyag jJeyam / kAyaceSTAjanakaprayatnavAn = dehAdyAtmabhedavijJAnottaraM prayojanavazato dehendriyAntaHkaraNAdipravRttihetuyatnA''zrayo hi adhiSThAyako bhavati / "dehAdibhinno'hamAtmA na calAmi paraM prayojanavazato dehaM cAlayAmi, yadvA madIyakarmavazacetanAniHsRtaprayatnavazato dehaH svayameva calati, ahaM tu tatsAkSimAtraH sthiraikasvarUpaH zuddhAtmA" ityevaM bhedavijJAna-sAkSibhAvA'nyatarabhAvitaH vyavahArataH kAyAdiSu tiSThan nizcayatastu svAtmanyeva sarvadA'vasthito hi paramArthato'ntarAtmocyata ityaashyH| taduktaM yogazAstre - pRthagAtmAnaM kAyAt pRthak ca vidyAt sadA''tmanaH kAyam / ubhayo dajJAtA''tmanizcaye na skhaleda yogii|| antaHpihitajyotiH santuSyatyAtmano'nyato mUDhaH / tuSyatyAtmanyeva hi bahirnivRttabhramo jJAnI / / (yo.zA.12/9-10) iti / paramAtmazabdavAcyastu dhyAnabhAvyaH nirupAdhika AtmA / taduktaM adhyAtmasAre - kAyAdirbahirAtmA, tadadhiSThAtA'ntarAtmatAmeti / gataniHzeSopAdhiH paramAtmA kIrtitaH tajjJaiH / / . (a.sA.20/21) iti / taduktaM yogazAstre'pi - zavi cha. gAthArtha :- yogazAstramAM kAyAsvarUpa bAhyAtmA, adhiSThAyakasvarUpa aMtarAtmA ane dhyeyasvarUpa 52mAtmA - prabhArI mAtmA prasiddha che. (20/17) ha bAhAtmA - aMtarAtmA - paramAtmAnI oLakhANa ha TIkArtha:- "huM skUla chuM. huM dUbaLo chuM." ItyAdi ullekhathI svAtmabuddhithI pratIta thatI kAyA bAhyAtmA che. kAyAmAM pravRttine utpanna karanAra evA prayatnano AdhAra = adhiSThAyaka eTale attarAtmA. tathA dhyAnathI jene bhAvita karavAnA che te paramAtmA kahevAya. A rIte bAhyAtmA, attarAtmA ane paramAtmAema traNa prakAranA AtmA yogazAstramAM prasiddha che. A traNeyano dhyAnamAM = samApattimAM upayoga Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * antarAtmAdyavAntaraprakArapratipAdanam . 1359 AtmadhiyA samupAttaH kAyAdiH kIrtyate'tra bahirAtmA / kAyAdeH samadhiSThAyako bhavatyantarAtmA tu / / cidrUpAnandamayo niHzeSopAdhivarjitaH zuddhaH / apratyakSo'nantaguNaH paramAtmA kIrtitaH tajjJaiH / / - (yo.zA.12/7-8) iti / prakRte'ntarAtmA'viratasamyagdRSTi-deza-sarvaviratabhedena trividhaH, paramAtmA cA'rhatsiddhabhedena dvividhaH / taduktaM kArtikeyA'nuprekSAyAM - jIvA havaMti tivihA bahirappA taha ya aMtarappA ya / paramappA vi ya duvihA arahaMtA taha ya siddhA micchattapariNadappA tivvakasAeNa suTTa AviTTho / jIvaM dehaM ekkaM maNNaMto hovi bahirappA / / je jiNavayaNe kusalA bheyaM jANaMti jIva-dehANaM / NijjiyaduTThaTThamayA aMtarappA ya te tivihA / / paMcamahavvayajuttA dhamme sukke vi saMThidA Nic / NijjiyasayalapamAyA ukkiTThA aMtarA hoti / / sAvayaguNehiM juttA pamatta-viradA ya majjhimA hoti / jiNavayaNe aNurattA uvasamasIlA mahAsattA / / aviraya sammAdiTThI hoti jahaNNA jiNiMdapayabhattA / appANaM jiMdaMtA guNagahaNe suTTha aNurattA / / sasarIrA arahaMtA kevalaNANeNa muNiyasayalatthA / NANasarIrA siddhA savvuttamasukkhasaMpattA / / 6 (kA.a.192-198) iti / udyotanasUribhiH kuvalayamAlAyAM paramAtmasvarUpaM - titthayaro loyagurU savvaNNU kevalI jiNo arhaa| sugao siddho buddho pAragao vIyarAgo ya / / so appA paramappA suhumo ya niraMjaNo ya so ceva / avvatto acchejjo abbhejjo akkhao paramo / / (kuva.mA.pR. 202) ityevamupadarzitaM tadapyatrA'nusandheyam / zubhacandreNA'pi jJAnArNave - AtmabuddhiH zarIrAdau yasya syAdAtmavibhramAt / bahirAtmA sa vijJeyo mohanidrA'stacetanaH / / bahirbhAvAnatikramya yasyA''tmanyAtmanizcayaH / so'ntarAtmA matastajjJairvijJabhramadhvAntabhAskaraiH / / nirlepo niSkalaH zuddho niSpanno'tyantanivRttaH / nirvikalpazca zuddhAtmA paramAtmeti varNitaH / / - (jJAnA. 32/6-7-8) iti gaditam / samAdhizatakAparAbhidhAne samAdhitantre ca - bahirantaHparazceti tridhAtmA sarvadehiSu / upeyAt tatra paramaM madhyopAyAd bahistyajet / / bahirAtmA zarIrAdau jAtA''tmabhrAntirAntaraH / cittadoSAtmavibhrAntiH paramAtmA'tinirmalaH / / nirmalaH kevalaH zuddho viviktaH prabhuravyayaH / parameSThI parAtmeti paramAtmezvaro jinaH / / - (sa.taM.4-6) ityuktyA trayo hyAtmAnaH devanandyAcAryeNoktAH / mokSaprAbhRte kundakundasvAminA'pi - akkhANi bAhirappA aMtaraappA hu appasaMkappo / kammakalaMkavimukko paramappA bhaNNae devo - (mo.prA.5) ityuktam / - trividhaH puruSaH / tadyathA- (1) bAhyAtmA, (2) antarAtmA, (3) paramAtmA ca - (Atma.1) ityAdinopakramya AtmopaniSadi yad bAhyAtmAdisvarUpaM vistareNoktaM tattu Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAttvikA'tAttvikaikatvapariNAmavicAraH . dvAtriMzikA-20/17 ca svetarabhedapratiyogitva-dhyAtRtva-dhyeyatvaiAnopayogastAttvikA'tAttvikaikatvapariNAmatazca sannivedAntinayAnusAreNA'vagantavyam / - nanveteSAM kathaM samApattisvarUpe dhyAne upayogaH sambhavati ? ityAzaGkAyAmAha- eteSAM ca = niruktasvarUpANAJca bAhyA'tmAntarAtma-paramAtmanAM yathAkramaM svetarabhedapratiyogitva-dhyAtRtva-dhyeyatcaiH dhyAnopayogaH = samApattyupakArakatvaM sambhavati / tathAhi svapadena bAhyAtmano grahaNaM, taditarazcAntarAtmA, tasmin yo bhedo vartate tatpratiyogitvaM baahyaatmnH| tatazcA''tmatvena gRhyamANe kAyAdau bAhyAtmani svetarA'ntarAtmaniSThabhedapratiyogitvamiti phalitam / 'nAhaM kAyendriyA'ntaHkaraNa-zabda-vikalpa-karma-pudgalAdiH' ityevaM dhyAtuH dhyAnakAlInaparAmarza sati dhyAtRniSThabhedanirUpitapratiyogitvaM kAyAdevartate / itthaM mithyAjJAnanivartakavidhayA bhedIyapratiyogitvarUpeNa kAyAdiH bahirAtmA dhyAne upayujyate, antarAtmA tu dhyAtRtvena rUpeNa paramAtmA ca dhyeyatvarUpeNa / taduktaM adhyAtmamataparIkSAvRttau - antarAtmano dhyAtRtvena, bAhyAtmanaH svAntarAtmani svabhedajJAnena mithyAjJAnanivRttiprayojakatayA dhyAnopayogitvAt (a.parI. 125 vRtti) iti / taduktaM AtmadarzanagItAyAmapi - paudgalikeSu bhAveSu, rAga-dveSau parityajan / antarAtmani yo magnaH paramAtmAnaM sa pazyati / / (A.da.gI.31) 6 iti / prakRte - Atmani paramAtmAnaM pazyanti jJAnayoginaH / zUnyamiva jagat sarvaM na ca pazyanti paNDitAH / / - (kR.gI.93) iti kRSNagItAvacanamapyanuyojyamAgamA'nusAreNa / zubhacandreNApi jJAnArNave - apAsya bahirAtmAnaM susthireNAntarAtmanA / dhyAyed vizuddhamatyantaM paramAtmAnamavyayam / / 6 (jJAnA. 32/10) ityuktam / mokSaprAbhRte'pi - Aruhavi aMtarappA bahirappA chaMDiUNa tiviheNa / jhAijjai paramappA uvaiTuM jiNavariMdehiM / / - (mo.prA.7) ityuktaM kundkundsvaaminaa| dhyeya-paramAtmAdInAmekArthatvameva, taduktaM nayacakre - dheyaM suddhaM paramaM eyaTThA huMti abhihANA 6 (na.ca.4) iti / nanu bahirAtmAdInAmasanihitAnAM kathaM dhyAnopayogitA syAd iti cet ? atrocyate- eteSAM madhye bAhyAtma-paramAtmanoH yathAkrama tAttvikA'tAttvikaikatvapariNAmatazca antarAtmani sannidhAnaM = samavadhAnaM sambhavati / tathAhi- kAyAdeH bAhyAtmano'tAttvikaikatvapariNAmataH dhyeyasvarUpasya ca paramAtmanaH tAttvikaikatvapariNAmato'ntarAtmani sannidhAnaM sambhavati / dhyAtuH kAyAdinA sAkamekatvapariNAmaH tAdAtmyA'dhyAsalakSaNo hyatAttviko bhavati, paramAtmanA sAkaJca aMzataH kAtsnryena vA tAdAtmyAnubhavalakSaNa ekatvapariNAmaH tAttvikaH, zaktyA tasya tatrA'vasthitatvAt / adhyAtma-bhAvanA-dhyAnAdilakSaNAyA ataajudI-judI rIte thAya che. paramAtmA dhyeya tarIke ane antarAtmA dhyAtA tarIke upayogI che.jyAre bAhyAtmAno antarAtmAmAM rahela bhedanA pratiyogI tarIke dhyAnamAM upayoga thAya che. paramArthathI aMtarAtmA bAhyAtmAthI = kAyAthI bhinna che. mATe aMtarAtmAmAM bAhyAtmAno ekatvapariNAma atAttvika che. jyAre aMtarAtmAmAM paramAtmAno ekatvapariNAma tAttvika che. mATe aMtarAtmAmAM bAhyAtmAnuM sannidhAna = hAjarI 1. mudritapratau 'tAttvikaikatva.....' iti truTitaH pAThaH / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAttvikasamApattilAbhavicAraH . 1361 dhAnamatAttvikapariNAmanivRttau tAttvikapariNAmopalambhazca samApattiriti dhyeyam / / 17 / / anye mithyAtva-samyaktva-kevalajJAnabhAginaH / mizre ca kSINamohe ca vizrAntAste tvayogini / / 18 / / ttvikapariNAmocchedakasAmagyAH sakAzAd atAttvikapariNAmanivRttau = apAramArthikatAdAtmyA'dhyAsocchittau satyAM tAttvikapariNAmopalambhazca = pAramArthikA'bhedapariNatyanubhUtiH hi samApattiH tAttvikI procyate / idamevA'bhipretya yogazAstre - zrayate suvarNabhAvaM siddharasasparzato yathA loham / AtmadhyAnAdAtmA paramAtmavaM tathAgaDanoti || 9 (.zA. 12/02) rUtyum | taduC/ mavazrAmRtta mApa > bappo vi ya paramappo kammavimukko ya hoi phuDaM (bhA.prA. 151) iti / kArtikeyAnuprekSAyAmapi - NIsesakammaNAse appasahAveNa jA samuppattI / kammajabhAvakhae vi ya sA vi ya pattI parA hovi / / (kA. anu.199) ityevaM paramAtmasamApattirAveditA / samAdhitantre'pi - 'so'hmi'tyaattsNskaarstmin mAvanA punaH | tanneve vRDhaiArA mate tyAtmane sthitim || 9 (ra.ta.28) Dratye samApattiruktA / prakRte - Atmaiva paramAtmeti, bhAvanA''nandakAriNI / AtmadarzanaprAptyarthaM, bhAvanIyA mumukSu: || 9 (gA...rU8) ti lAvanAtAvanimaNanuyogye yathA/mam //ra0/17TI ___atraivAnyamatamAha- 'anya' iti / mithyAtvAdiguNasthAnakatrikavartijIvaH bAhyAtmA, smyktvaadiatAttvika evA ekatvapariNAmathI thAya che. tathA paramAtmAnuM sannidhAna tAttvika ekatvapariNAmathI thAya che. atAttvika evo ekatvapariNAma nivRtta thatAM tAtvika ekatvapariNAmanI upalabdhi thAya che. A vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavI. (2017) vizeSArtha :- kAyAmAM abheda buddhi kare te bAhyAtmA. upacArathI kAyA = bAhyAtmA. kAyAnI pAse pravRtti karAve, kAyaceSTAjanaka prayatnano AdhAra bane te aMtarAtmA ane dhyeya karmamukta te paramAtmA. kAyA, Indriya, karma vagerethI judo huM kevala zuddha caitanyasvarUpa paramAtmA chuM A prakAre aMtarAtmA dhyAna kare che. A dhyAnamAM aMtarAtmA dhyAtA che, paramAtmA dhyeya che. temaja aMtarAtmAmAM rahelA bhedano pratiyogI bAhyAtmA bane che. kAyAmAM abhedabuddhi karanAra AtmA = bAhyAtmA te kAyAsvarUpe potAnI jAtane mAne che. tethI prastutamAM kAyA tarIke teno ullekha karelo che. jevo upayoga tevo AtmA. upayoga je svarUpe pariName te svarUpe AtmA jaNAya, anubhavAya, pariName ane te svarUpe kAma kare. mATe bAhyAtmA = kAyA-Ama jaNAvela che. aMtarAtmAno kAyA sAthe ekatva pariNAma atAvika che tathA paramAtmA sAthe ekatva pariNAma tAttvika che. jema jema kAyA, Indriya vagere sAtheno bhrAnta abhedabhAva = atAttvika ekatvapariNAma nivRtta thAya che tema tema paramAtmA sAthe abhedabhAva daDha bane che ane sarva karma kSINa thatAM te tAttvika etvapariNAma pragaTa thAya che. A jaina darzanane mAnya che. AvuM mAnavAthI AtmA pariNAmI che. ema siddha thAya che. pAtaMjala darzanamAM uparokta bAbata saMgata thaI zakatI nathI. (20/17) ha aMtarAtmA vagere vize anyamata che gAthArtha - anya vidvAno kahe che ke - mithyAtvI bAhyAtmA, samakitI aMtarAtmA ane kevalajJAnI paramAtmA che. yathAkrame te mizraguNasthAnake, kSINamoha guNasthAnake ane ayogI kevalI guNasthAnake vizrAnta Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1362 * guNasthAnakAnusAreNa bahirAtmAdipratipAdanam * dvAtriMzikA-20/18 ___ anya iti / anye punarAhuH- mithyAtva-samyaktva-kevalajJAnabhAgino = bAhyAtmA'ntarAtmaparamA-tmAnaH te tu mizre ca kSINamohe cA'yogini ca guNasthAne krameNa vishraantaaH| tatra ca bAhyAtmatAda-zAyAma ntarAtma-paramAtmanoH zaktistadekadravyatvAt , antarAtmadazAyAM ca paramAtmanaH zaktiH bAhyA-tmanastu bhUtapUrvanayena yogaH, paramAtmatAdazAyAM ca bAhyAtmA'ntarAtmanoyorapi kSINamohavItarAgaparyavasAnaguNasthAnakavartI tvantarAtmA, tataH paraM ca paramAtmA / tatra ca = teSu madhye bAhyAtmatAdazAyAM = AdyaguNasthAnatritayA'nyatarA'vasthAyAM antarAtma-paramAtmanoH zaktiH = tathApariNamanA'ntaraGgasAmarthyaM vartate, tadekadravyatvAt = tayorabhinnadravyopAdAnatvAt / yadevA''tmadravyamAdyaguNasthAnatritayopAdAnaM bhavati tadevA'ntarAtma-paramAtmatAdazayoriti tadekadravyatvaM sphuTameva / itthameva antarAtmadazAyAJca paramAtmanaH zaktiH = paramAtmapariNamanA'ntaraGgasAmarthyaM vartate, tadekadravyatvAt / bAhyAtmanastu bhUtapUrvanayena = atItakAlInA'rthagrAhakanayamatena yogaH = antarAtmadazAyAmastitvam / paramAtmatAdazAyAJca = kevalajJAnA'vasthAyAJca bAhyAtmA'ntarAtmanoH dvayorapi bhUtapUrvanayenaiva yogaH = sattvaM iti vadanti / yathA - jayati nvnlinkuvlyviysiyvttpttldlccho| vIro gayaMdamayagalasalaliyagayavikkamo bhagavaM / / 6 (caM.pra.1) iti candraprajJaptisUtre jayatipadArthasya vartamAnakAlIna-rAgAdiparAbhavAnukUlakRtimattvasya vIrasvAmini virahe'pi bhUtapUrvanayenA'stitvamupagamyate tathaivedamapi draSTavyam / / taduktaM adhyAtmamataparIkSAvRttau - vyaktyA bAhyAtmA zaktyA paramAtmA'ntarAtmA ca / vyaktyA'ntarAtmA tu zaktyA paramAtmA, anubhUtapUrvanayena ca bAhyAtmA / vyaktyA paramAtmA anubhUtapUrvanayenaiva bAhyAtmA'ntarAtmA ceti / tathA ca saGgrahagAthe - 'vattIe bajjhappA sattIe do vi aMtarappA ya / sattIe paramappA bajjhappA bhUapuvveNaM / / vattIe paramappA do vi puNa NaeNa bhUapuvveNaM / mIse khINasajoge sImandharA te tao huMti' / / ( ( ) yadyapi zaktiratra na tiryaksAmAnyaM, mithyAdRSTeH samyagdRSTitulyatvA'bhAvAt, yena kenaciddharmeNa tulyatvasyA'tiprasaGgAt / nA'pyUrdhvatAsAmAnyaM, pUrvAparaparyAyasAdhAraNadravyasyaiva tathAtvena yatra bAhyAtmanyantarAtmAdiparyAyo na bhUto na vA bhAvI tatrA'ntarAtmAdizaktyabhAvaprasaGgAt, bhUtapUrvabAhyAtmanyantarAtmani bAhyAtmazaktiprasaGgAcca / na ca prApyabhAvAnAmaprAptatvA'vasthaivA'stvatra zaktiriti vAcyam, prApyatvaM hi vartamAnaprAgabhAvapratiyogiprAptikatvam iti prAcyadoSA'nuddhArAt / etena 'zaktidharmavizeSa eva' ityapi parAstaM, thAya che. (20/18) TIkArtha :- anya vidvAno ema kahe che ke mithyAtvaguNasthAnakathI mAMDIne mizraguNasthAnaka sudhI jIva bAhyAtmA kahevAya che. avirata samakitadRSTithI mAMDIne 12mA kSINamohaguNasthAna sudhI jIva aMtarAtmA kahevAya che. kevalajJAnavALA jIvo paramAtmA kahevAya che. 13mAM guNasthAnaka ane 14mA guNasthAnakamAM rahelA kevalI paramAtmA kahevAya che. temAM bAhyAtmadazAmAM aMtarAtmA ane paramAtmAnI zakti rahelI che. kAraNa ke tenuM Atmadravya eka ja che. tathA aMtarAtmadazAmAM paramAtmAnI zakti che ane bAhyAbhAno *.... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti / / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * amanyeyantarAtmAvizattistrIvAra: 0 1363 bhUtapUrvanayenaiva yoga iti vadanti / tattvamatratyamadhyAtmamataparIkSAyAM vyavasthApitamasmAbhiH || 18 | viSayasya samApattirutpattirbhAvasaMjJinaH / Atmanastu samApattirbhAvo dravyasya tAttvikaH / / 19 / / viSayasyeti / viSayasya = AtmA'tiriktasya bhAvyasya samApattirbhAvasaMjJino = bhAvA'bhidhAnasya utpattiH ucyate / vadanti hi nayadakSA:- "agnyupayukto mANavako'pyagnireveti", zabdA'rtha-pratyayAnAM tasyAH phalonneyatvAt / evaM vyaktirapi durvaceti / tathApi nizcayanayapratIyamAnaM svarUpaM zaktiH, tacca tanniSThadhvaMsA'pratiyogitve sati tanniSThA'tyantA'bhAvA'pratiyogi, tena nA'ntarAtmani bhUtapUrvabAhyAtmazaktiprasaGgaH, tatparyAyANAM tanniSThadhvaMsapratiyogitvAt / na vA'bhavyAtmanyantarAtmAdizaktyabhAvaprasaGgaH, antarAtma-paramAtmapadapravRttinimittasamyagdarzanakevalajJAnAdidharmANAmAvaraNamAtreNa tatrA'tyantA'bhAvA'bhAvAt - (ga.ma.parI.121 vRtti) kRti / / 20/18aa AtmavyatiriktabhAvyagocarasamApattiM jainarAddhAntA'nusAreNa samarthayati- 'viSayasye 'ti / bhAvA'bhidhAnasya AtmabhinnatattadbhAvapratipAdakazabdaprayogasya utpattiH niSpattiH = bhAvanAkartari tathAvidhavyavahRtiriti yAvat / agnyupayukto = agnigocaropayogavAn mANavako'pi agnireva iti / agnigocaropayogamavalambya nayanipuNA mANavake'pi agnivyapadezaM kurvanti, ghaTopayogapariNatimAzritya ca ghaTopayukte caitrAdau 'ayaM ghaTa' iti vyavaharanti / atra hetumAha- zabdA'rtha - pratyayAnAM = pava-pavArtha-pratItInAM tuto bhUtapUrvanayathI yoga = hAjarI che ane paramAtmadazAmAM to bAhmAtmA ane aMtarAtmA banneno yoga bhUtapUrvanayathI ja hoya che. A pramANe anya vidvAno kahe che. prastuta bAbatamAM paramArtha zuM che ? tenuM nirUpaNa ame (graMthakArazrIe) adhyAtmamata parIkSAmAM karela che. (20/18) vizeSArtha :- mithyAtvI bhavyajIva svarUpa bAhyAtmA pote ja bhaviSyamAM aMtarAtmA ane paramAtmA banavAno che. tethI vartamAnakALe paNa tenAmAM antarAtmA ane paramAtmA banavAnI zakti rahelI cheema mAnavuM jarUrI che. te ja rIte aMtarAtmA bhaviSyamAM paramAtmA thaze. tethI temAM 52mAtmAnI zakti kahevAya. paraMtu aMtarAtmAmAM bAhyAtmAno yoga tathA paramAtmAmAM bAhyAtmA ane aMtarAtmAno yoga bhUtapUrvanayathI thAya che. matalaba ke 'A aMtarAtmA bhUtakALamAM bAhyAtmA hato. te paramAtmA bhUtakALamAM aMtarAtmA ne bAhyAtmA hatA.' Ama bhUtakALanI apekSAe vyavahAra karI zakAya che. adhyAtmamataparIkSA graMthanI 125mI gAthAnI TIkAmAM graMthakArazrIe prastuta bAbatamAM vistArathI vivecana karela che.(20/18) * viSayasamApatti vicAraNA gAthArtha :- viSayanI samApatti bhAvavAcaka nAmanI utpatti kahevAya che. AtmAnI samApatti to dravyano tAttvika bhAva kahevAya che. (20/19) TIkArtha :- AtmA sivAyanA padArthane bhAvya = bhAvanAviSaya banAvavAmAM Ave to tenI samApatti te te bhAvanA sUcaka evA zabdaprayoganI utpatti kahevAya che. kAraNa ke nayamAM kuzaLa mANaso kahe 'agninA upayogathI pariNata thayelo mANavaka nAmano mANasa paNa agni ja che' AnuM kAraNa e che ke zabda, artha ane pratItino AkAra samAna che. paraMtu artha ane jJAnamAM abhinnasvarUpathI vaNAyelo koI ekatvapariNAma abhedabhAva saMbhavato nathI. kema ke jaDa ane cetanano virodha che. = = = Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1364 * pada-padArtha-pratItInAM tulyanAmadheyatvamImAMsA * dvAtriMzikA-20/19 tulyA'bhidhAnatvAd na tvarthajJAnayoH kazcanaikavRttyArUDhatayA ekatvapariNAmaH sambhavati, cetanatvA'cetanatvayorvirodhAditi bhAvaH / Atmanastu samApattirdravyasya = paramAtmadalasya tAttvikaH = sahajazuddho bhAvaH = pariNAmaH / / 19 / / lyAbhidhAnatvAt = gauriti zabdaH, gaurityarthaH gauriti ca jJAnamityevaM samAnanAmadheyatvAt / taduktaM bRhatkalpabhASyapIThikAvRttau - arthA'bhidhAna-pratyayAH tulyanAmadheyAH / tathAhi- ghaTo'pi bAhyo 'ghaTa' ityucyate, ghaTazabdo'pi 'ghaTa' iti, ghaTajJAnamapi 'ghaTa' iti / jJAnaM ca jJAnino'pRthagbhUtam / ato ghaTajJAnyapi ghaTa ityucyate, agnijJAnyapi agniriti + (bR.ka.bhA.pI. 16/pR.8) iti / yuktaJcaitad, anyathA'tiprasaGgAt / taduktaM bRhatkalpabhASye pIThikAyAM - ceyaNNassa u jIvA, jIvassa u ceyaNAo annatte / daviyaM alakkhaNaM khalu havijja Na ya baMdha-mokkhA u|| 6 (bR.ka.bhA.pI.18) iti bhAvanIyam / prakRte upayogaH, jJAnaM, saMvedanaM, pratyaya iti tAvadanantaram, arthA'bhidhAna-pratyayAzca loke sarvatra tulyanAmadheyAH, bAhyaH pRthubudhnodarA''kAro artho'pi 'ghaTa' ucyate, tadvAcakamabhidhAnamapi ghaTo'bhidhIyate tajjJAnarUpaH pratyayo'pi ghaTo vyapadizyata ityarthaH / tathA hi loke vaktAro bhavanti- kimidaM purato dRzyate ?, ghaTaH / kimasau vakti ?, ghaTam / kimasya cetasi sphurati ? ghaTaH / evaM ca sati yad 'ghaTa' iti jJAnaM tadavyatirikto jJAtA tallakSaNo gRhyate / anyathA yadi jJAna-jJAninoravyatireko na syAt tadA jJAne satyapi jJAnI nopalabheta vastunivaham, atanmayatvAt, pradIpahastA'ndhavat, puruSAntaravad vA / na cA'nAkAraM tajjJAnaM, padArthAntaravad vivakSitapadArthasyA'pyaparicchedaprasaGgAt (vi.A.bhA.vR. gA.49) ityAdikaM vyaktamuktaM vizeSAvazyakabhASyavRttau zrIhemacandrasUribhirityavadheyam / jJAnajJAninoraikyamatrA'bhedanayArpaNayA'vagantavyam / pUrvaM (dvA.dvA.20/11 pR.1338) savitarkasamAdhinirUpaNAvasare ye bhAvAgaNeza-nAgojIbhaTTAdyabhiprAyA darzitAH te'pIhAnusandheyAH / prakRtavyavacchedamAha- na tu artha-jJAnayoH zabda-jJAnayorvA kazcana ekavRttyArUDhatayA = abhinnasvarUpA''krAntatayA ekatvapariNAmaH = abhedabhAvaH sambhavati / kasmAt ? cetanatvA'cetanatvayoH virodhAt = sahAnavasthAnA'bhidhAnavirodhAt / na hi zabdagatA varNAnupUrvI artha-jJAnayoH vartate, na vA'rthagataM saMsthAnAdimattvaM pada-pratItyoH sambhavati, na vA jJAnagato viSayitvAdipariNAmaH vAcya-vAcakayoH bhavati / gauNamevaikatvamatrAvagantavyam / taduktaM kAvyAnuzAsane zrIhemacandrasUribhiH - mukhyArthabAdhe nimitte prayojane ca bhedAbhedAbhyAmAropito gauNaH - (kAvyA.1/17) iti / etena aikAntikaH zabdA'dvaitavAdo brahmA'dvaitavAdo jJAnAdvaitavAdazca pratikSiptaH / AtmAbhidhAnabhAvyagocarasamApattimAvedayati- Atmanastu bhAvyamAnasya samApattiH hi paramAtmadalasya = paramAtmadazopAdAnakAraNIbhUtadravyasya sahajazuddhaH = zuddhanizcayanayamAnyo'nAdizuddhaH dhyAnAdhabhivyaGgyaH pariNAmaH = abhivyaktakevalacidrUpapariNAmaH procyate / itthameva paramAtmano bhAvadhyeyatvaM syAd, anyathA dravyadhyeyatvameva syAt / idamevA'bhipretya nAgasenamuninA tattvAnuzAsane - dravyadhyeyaM bahirvastu cetanAartha = 4 pArtha. 4 cha. tathA zAna yetana che. 4-yetanamA 52mArthathA. amehamA1 na. saMmave. paramAtmadazA prApta thavAnA upAdAne kAraNabhUta je Atmadravya che teno sahaja zuddha pariNAma e mAtmAnI samApatti 43vAya che. (20/18). Jain Education Internationa For private & Personal Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tathAjJAnasya tathAdhyAnadvArA samApattikAraNatA 1365 ata eva ca yo'rhantaM svadravya-guNa- paryayaiH / vedA''tmAnaM sa eva svaM vedetyuktaM maharSibhiH / / 20 / / ata eva ceti / yata eva 'dalatayA paramAtmaiva jIvAtmA,' ata eva ca' yo'rhantaM = tIrthakaraM svadravya-guNa-paryayaiH nijazuddhAtma- kevalajJAna - svabhAvapariNamanalakSaNaiH veda jAnAti sa eva svamAtmAnaM veda tattvato jAnAti, tathAjJAnasya tathAdhyAnadvArA tathAsamApattijanakatvAt iti 'cetanAtmakam / bhAvadhyeyaM punarthyeyasannibhadhyAnaparyayaH / / - ( tattvAnu. 4 / 43 ) ityuktam / / 20 / 19 / / uktamevopodbalayati- 'ata' iti / jIvAtmA hi dalatayA = upAdAnatayA zaktirUpeNa vA paramAtmaiva / yaH tIrthakaraM = paramAtmAnaM nijazuddhAtmakevalajJAnasvabhAvapariNamanalakSaNaiH = zuddhanizcayanayAbhipretasvakIyA'nAdizuddhA''tmadravya-kevalajJAnadarzanAdiguNa-vizuddhasvabhAvAnurUpapariNamanAtmakaparyAyaiH jAnAti zuddhanizcayanayagrahaNocitasvabhUmikAnirmANadvArA saMvetti sa eva = tAdRzasparzajJAnabhAgeva svaM AtmAnaM nirupAdhikaM tattvataH = nizcayataH jAnAti rucyApAdanadvArA anubhavati, tathAjJAnasya = tIrthakaragocaraniruktajJAnasya vyavahAranayasiddhamaupAdhikamAtmasvarUpamAcchAdya tathAdhyAnadvArA = SStmaguNadhyAnotkarSadvAreNa tathAsamApattijanakatvAt = anAdizuddhasahajAtmasvarUpapariNamanalakSaNasamApattyupadhAyakatvAt / taduktaM yogazAstre dhyAnadIpikAyAM ca ananyazaraNIbhUya sa tasmin lIyate tathA / dhyAtR-dhyAnobhayA'bhAve dhyeyenaikyaM yathA vrajet / / - (yo.zA. 10 / 3, dhyA.dI. 175 ) iti / vizeSArtha :- 'agni' evo zabda agnine joIne bolavAmAM Ave tyAre sAMbhaLanArane agnino bodha thAya che. ahIM viSaya agniAkAre rahelo che. zabda paNa agni ane jJAna paNa agniAkAravALuM thAya che. pada, padArtha ane pratItimAM samAna AkAra hovAthI tathA jJAna ane jJAnIno kacit abheda hovAthI agninA upayogathI pariNata thayelo mANavaka nAmano chokaro paNa agnimaya bane che. mATe tyAre tene 'agni' tarIke ja oLakhavAmAM Ave che. Ama agninA upayogathI agniviSayaka tIvra dRDha upayogathI = agninI bhAvanA karavAthI = agnine bhAvya banAvavAthI bhAvanAne karanAra vyaktimAM 'agni' tarIkeno vyavahAra thAya che. A ja bhAvyasamApatti samajavI. vyaktimAM te te bhAvane sUcavanAra zabdano vyavahAra thavo te bhAvyasamApatti samajavI. paraMtu te vyakti svayaM agnirUpa banI nathI jatI. zuddhanizcayA'bhipretasahajA hala = upAdAna. AtmA paramAtmA thavAnuM upAdAna kAraNa che. paramAtmAnuM dhyAna karavAthI upAdAnamAM kAraNatA pragaTe che. upAdAna evo AtmA zuddha svAbhAvika guNone pragaTa kare te AtmasamApatti.(20/19) # arihaMtadhyAna te ja AtmadhyAna gAthArtha :- mATe ja je sva dravya-guNa-paryAyathI arihaMtane jANe che te ja potAnA AtmAne jANe che- khema maharSikhe uhesa che. (20/20) TIkArtha :- jIvAtmA upAdAna rUpe paramAtmA ja che. te kAraNe ja maharSioe kahela che ke - je potAnA zuddha AtmasvarUpa dravya, kevalajJAnAdisvarUpa guNa ane svabhAvapariNamana svarUpa paryAya dvArA arihaMta paramAtmAne jANe che te ja sAdhaka potAnI jAtane paramArthathI jANe che. kAraNa ke tathAvidha jJAna tevA prakAranA dhyAnane karAvavA dvArA tathAvidha samAttanuM kAraNa bane che. AnuM kAraNa e che 1. hastAdarze 'ca' nAsti / = = = = = = Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dravya-guNa-paryAyasvarUpA''locanam * dvAtriMzikA-20/20 maharSibhiruktaM / yataH paThyate- "jo jANai arahante davvatta-guNatta-pajjayattehiM / so jANai appANaM moho khalu jAi tassa layaM / / " (pravacanasAra-1/80) / ___atra pravacanasArasaMvAdamAha- 'jo' iti / atra amRtacandrakRtA tattvapradIpikAvRttirevam - yo hi nAmA'rhantaM dravyatva-guNatva-paryayatvaiH paricchinatti sa khalvAtmAnaM paricchinatti, ubhayorapi nizcayenA'vizeSAt / arhato'pi pAkakASThAgatakArtasvarasyeva parispaSTamAtmarUpaM, tatastatparicchede sarvAtmaparicchedaH / tatrA'nvayo dravyaM, anvayavizeSaNaM guNaH, anvayavyatirekAH paryAyAH / tatra bhagavatyarhati sarvato vizuddhe tribhUmikamapi svamanasA samayamutpazyati / yazcetano'yamityanvayastadrvyaM, yaccAnvayAzritaM caitanyamiti vizeSaNaM sa guNaH, ye caikasamayamAtrA'vadhRtakAlaparimANatayA parasparaparAvRttA anvayavyatirekAste paryAyAzcidvivartanagranthaya iti yAvat / athaivamasya trikAlamapyekakAlamAkalayato muktAphalAnIva prAlambe prAlambe cidvivartAzcetana eva saMkSipya vizeSaNavizeSyatvavAsanA'ntardhAnAddhavalimAnamiva prAlambe cetana eva caitanyamantarhitaM vidhAya kevalaM prAlambamiva kevalamAtmAnaM paricchindatastaduttarottarakSaNakSIyamANakartRkarmakriyAvibhAgatayA niSkriyaM cinmAtraM bhAvamadhigatasya jAtasya maNerivA'kampapravRttanirmalA''lokasyA'vazyameva nirAzrayatayA mohatamaH prliiyte| yadyevaM labdho mayA mohavAhinIvijayopAyaH - (pra.sA.1/80 ta.pradI.) iti / prakRte jayasenakRtA tAtparyavRttistvevam - jo jANadi arahaMtaM = yaH kartA jAnAti, kaM = arahantaM, kaiH kRtvA davvatta-guNatta-pajjayattehiM = dravyatva-guNatva-paryAyatvaiH, so jANadi appANaM sa puruSo'rhatparijJAnAtpazcAdAtmAnaM jAnAti, moho khalu jAdi tassa layaM tata AtmaparijJAnAttasya moho = darzanamoho layaM = vinAzaM = kSayaM yAtIti / tadyathA- kevalajJAnAdayo vizeSaguNA, astitvAdayaH sAmAnyaguNAH, paramaudArikazarIrA''kAreNa yadAtmapradezAnAmavasthAnaM sa vyaJjanaparyAyaH, agurulaghukaguNaSaDvRddhihAnirUpeNa pratikSaNaM pravartamAnA arthaparyAyAH, evaMlakSaNaguNaparyAyAdhArabhUtamamUrtamasaMkhyAtapradezaM zuddhacaitanyA'nvayarUpaM dravyaM ceti / itthambhUtaM dravya-guNa-paryAyasvarUpaM pUrvamarhadabhidhAne paramAtmani jJAtvA pazcAnnizcayanayena tadevA''gamasArapadabhUtayA'dhyAtmabhASayA nijazuddhAtmabhAvanAbhimukharUpeNa savikalpasvasaMvedanajJAnena tathaivA''gamabhASayA'dhaHpravRttikaraNApUrvakaraNAnivRttikaraNasaMjJadarzanamohakSapaNasamarthapariNAmavizeSabalena pazcAdAtmani yojayati / tadanantaramavikalpasvarUpe prApte yathA paryAyasthAnIyamuktAphalAni guNasthAnIyaM dhavalatvaM cAbhedanayena hAra eva, tathA pUrvoktadravya-guNa-paryAyA abhedanayenAtmaiveti bhAvayato darzanamohA'ndhakAraH pralIyate iti bhAvArthaH - (tA.vR.1/80) iti / abhinavakarmabandhanivArakA'rhaddhyAnottaraM zuddhAtmasvarUpA'vadhAna eva tattvataH sakalazAstrajJAtRtva-mokSalAbhayoH sambhavaH / taduktaM kArtikeyAnuprekSAyAM - jo appANaM jANadi asuisarIrAdu taccado bhinnaM / jANagarUvasarUvaM so satthaM jANade savvaM / / 6 (kA.anu.465) iti / taduktaM mokSaprAbhRte api - paramapayaM jhAyaMto joI muccaya maladaloheNa / NA''dayadi NavaM kammaM NiddiTuM jiNavariMdehiM / / ke pravacanasAra graMthamAM maharSi kuMdakuMda AcArya dvArA kahevAyela che ke "je dravyatva, guNatva ane paryAyatva dvArA arihaMtane jANe che te potAnA AtmAne jANe che. kharekhara teno moha vilIna thAya che." Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyAsa-pataJjali-kapilAdeH maharSitvAdyabhidhAnasamarthanam * 1367 na caitadgAthAkartuH digambaratvena maharSitvA'bhidhAnaM na niravadyamiti mUDhadhiyA zaGkanIyaM, satyArthakathanaguNena vyAsAdInAmapi haribhadrAcAryaistathAbhidhAnAditi draSTavyam / / 20 / / houNa diDhacaritto diDhasamatteNa bhAviyamaIo / jhAyaMto appANaM paramapayaM pAvae joI / / je jhAyaMti sadavvaM paradavvaparammuhA hu sucarittA / te jiNavarANa magge aNulaggA lahadi NivvANaM / / - (mo.prA.48,49,19) iti bhAvanIyamatigambhIrabuddhyA yathAvasthitanayavibhAgavijJAnA'nuviddhadhyAnavizAradaiH / prakRte - yaM yaM bhAvaM smaran bhakto bhajate taM prapadyate / yAdRzI bhAvanA yasya tAdRksiddhiM dadAmyaham / / - (ma.gI.2/126) iti mahAvIragItAvacanamapyanuyojyaM yathAtantram / satyArthakathanaguNena = yathAvasthitatattvapratipAdanaguNena hetunA vyAsAdInAmapi Adipadena pataJjaliprabhRtInAM grahaNaM, haribhadrAcAryaH tathAbhidhAnAt = muni-maharSi-bhagavadAdipadairabhidhAnAt / ____taduktaM yogadRSTisamuccayavRttau - munInAM = bhagavatpataJjali-bhadantabhAskara-bandhubhagavaddattAdInAM yoginAm + (yo.dR.sa.16) iti / tatraiva cAgre 'mahAmatiH pataJjaliH' (yo.dR.sa.100 vRtti) ityuktam / taduktaM zAstravArtAsamuccaye'pi - evaM prakRtivAdo'pi vijJeyaH satya eva hi / kapiloktatvatazcaiva divyo hi sa mahAmuniH / / - (zA.vA.3/44), - buddho mahAmuniH + (zA.vA.6/53) iti / yogabinduvRttau api - yogamArgajJaiH = adhyAtmavidbhiH pataJjaliprabhRtibhiH taponidhUtakalmaSaiH 6 (yo.bi.66 vR.) ityuktam / tatraivAgre - bhagavadgopendroktam + (yo.bi.100 vRtti) ityuktam / tatraiva cAgre - anyaiH = nepathyamAtrabhedato'smadvilakSaNaiH mukhyayogibhiH = zuddhamArgadarzitayA tattvarUpai rdhArmikaiH + (yo. bi.237 vR.) ityuktam / ___satyArthapratipAdakatve'pi teSAM tathAtvA'nabhyupagamo dRSTisaMmohadoSavilAsamAtram / taduktaM SoDazake zrIharibhadrasUribhireva - guNataH tulye tattve saMjJAbhedA''gamA'nyathAdRSTiH / bhavati yato'sAvadhamo doSaH khalu dRSTisaMmohaH / / 6 (So.4/11) iti / na ca digambaratvAdeva mokSAnupapattiriti vAcyam, samabhAvabhAvitatve mokSA'nupapattivirahAt / taduktaM sambodhaprakaraNe - seyaMbaro ya AsaMbaro ya buddho ya ahava anno vaa| samabhAvabhAviappA lahei mukkhaM na saMdeho / / - (saM.pra.3) iti| prakRte - na zvetAmbaratve na digambaratve na tattvavAde na ca tarkavAde / na naiyAyike na mImAMsake ca kaSAyamuktireva kila muktiH / / - ( ) ityapi vibhAvanIyaM mokSamArgasthakSayopazamavadbhiH / / 20/20 // "A gAthA karanAra digaMbara hovAthI temane maharSi tarIke navAjela che te nirdoSa nathI, paNa doSagrasta = asatya che'- A pramANe mUDha buddhithI zaMkA na karavI. kAraNake sAcA padArthane kahevA svarUpa guNanA lIdhe vyAsa vagerene paNa zrIharibhadrasUrijIe mahAtmA, maharSi, bhagavAna vagere zabdothI navAjela cha. ma pAta dhyAnamA rAmavI. (20/20) / vizeSArtha :- " dhyAna bharita ho sohI sAtamadhyAna. mehamA dhuM mora nari" -2 sti ahIM anAyAse yAda AvI jAya che. navapadapUjAmAM jaNAvela che ke "arihaMta pada dhyAto thako dravyaguNa-pakjhAya re, bheda-cheda karI AtamA, arihaMtarUpI thAya re." mULabhUta svabhAve arihaMtanA zuddha asaMga caitanyasvarUpamAM ane ApaNA AtmAnA svarUpamAM koI ja pharaka nathI. ApaNo AtmA ja Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1368 * vRttidvaividhyapratipAdanam dvAtriMzikA - 20/21 asamprajJAtanAmA tu sammato vRttisaGkSayaH / sarvato'smAdakaraNaniyamaH pApagocaraH / / 21 / / asamprajJAteti / asamprajJAtanAmA tu samAdhiH vRttisaGkSayaH sammataH, 'sayogyayogikevalitvakAle manovikalpa-parispandarUpavRttikSayeNa tadupagamAt / taduktaM - " asamprajJAta eSo'pi samAdhiasamprajJAtayogaM samavatArayati- 'asamprajJAte 'ti / sayogyayogikevalitvakAle yathAkramaM manovikalpaparispandarUpavRttikSayeNa mAnasikavikalpajJAnarUpANAM kAyAdiparispandasvarUpANAJca vRttInAmucchedena tadupagamAt = asamprajJAtayogA'GgIkArAt / atra yogabindusaMvAdamAha - 'asamprajJAta' iti / tadvRttistvevam - asamprajJAtaH = samprajJAtavilakSaNaH eSo'pi = eSa eva yogaH kaivalyalakSaNA'vasthAntaraprAptaH samAdhiH gIyate prajJApyate paraiH tIrthAntarIyaiH / kutaH ? ityAha- niruddhaM azeSaM samastaM vRttyAdi = = = vRttiH uktalakSaNA AdizabdAt tadbIjaJca yatra tat tathA tacca tatsvarUpaJca = yogasvarUpaM tena anuvedhAt = aikyA''nayanAd AtmanaH / yatra samAdhau vRttyAdyazeSaM nirudhyate AtmA ca labdhatatsamAdhisvarUpA'nuvedho bhavati so'samprajJAto mAnasavijJAnavaikalyAducyata iti / iha dvidhA'samprajJAtaH samAdhiH, (1) sayogikevalikAlabhAvI (2) ayogikevalikAlabhAvI ca / tatrA''dyo manovRttInAM vikalpajJAnarUpANAM tadbIjasya jJAnAvaraNAdyudayarUpasya nirodhAdutpadyate / dvitIyastu sakalA'zeSakAyAdivRttInAM tadbIjAnAmaudArikAdizarIrarUpANAmatyantocchedAt sampadyate - (yo.bi. 421 vRtti) iti / itthaJcA'samprajJAtayogasya kevalajJAne'ntarbhAvaH sUcitaH / taduktaM yogaviMzikAvRttau - kevalajJAne'zeSavRttyAdinirodhAd labdhA''tmasvabhAvasya maansvijnyaanvaiklyaadsmprjnyaattvsiddheH| ayaJcA'samprajJAtaH samAdhirdvidhA - sayogikevalibhAvI ayogikevalibhAvI ca / Adyo manovRttInAM viklpparamAtmarUpe pariNamavAno che. tethI arihaMtanuM jJAna AtmAnuM jJAna. arihaMtanuM dhyAna = AtmAnuM dhyAna. arihaMtanI samAtti AtmAnI samApatti. dhyAna dvArA jJAna samApattinuM kAraNa bane che. paramAtmAnuM dhyAna karavAthI paramAtmAnuM upAdAna evo AtmA potAnA zuddha guNone pragaTAve che. A ja AtmasamApatti - paramAtmasamApatti samajavI. - = = = = * kuMdakuMda svAmIne maharSi kahIne graMthakArazrIe navAjela che te temanI guNagrAhItAnA darzana karAve che. sAcI tAttvika vAta kahenArA vyAsa, pataMjali vagerene zrIharibhadrasUrijI mahArAje mahAtmA, bhagavAna vagere zabdothI navAjela ja che. karuNAbuddhithI tAttvika satyArthane bolanAra AtmA mahAna ja hoya. tethI temane mahAtmA kahevAmAM koI doSa nathI. (20/20) asaMprajJAta yogano vRttisaMkSayamAM samavatAra gAthArtha :- asaMprajJAta nAmano yoga to vRttisaMkSaya tarIke mAnya che. enAthI saMpUrNapaNe pApane nahi karavAno niyama sUcita thAya che. (20/21) TIkArtha :- asaMprajJAta nAmano samAdhiyoga to vRttisaMkSaya tarIke saMmata che. kAraNa ke sayogI kevalIkAle ane ayogIkevalIkAle kramazaH mananA vikalpasvarUpa ane dehAdi pariskaMda svarUpa vRttiono kSaya thavAthI asaMprajJAta yoga mAnya che. tethI yogabiMdu graMthamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje jaNAvela 1. hastAdarze 'sayogike...' iti truTito'zuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'tadupamAt' ityazuddhaH pAThaH / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prasaGkhyAne'pi rAgAbhAve dharmameghasamAdhiH * 1369 = rgIyate paraiH / niruddhA'zeSavRttyAditatsvarUpA'nuvedhataH / / " ( yogabindu - 421) iti / 'dharmameghaH ' ityapyasyaiva nAma yAvattattvabhAvanena phalamalipsoH sarvathA vivekakhyAtau dharmamazuklakRSNaM mehati siJcatIti vyutpatteH / taduktaM- " prasaGkhyAnepyakusIdasya sarvathA vivekakhyAtau dharmameghasamAdhiriti " jJAnarUpANAmatyantocchedAtsampadyate, antyazca parispandarUpANAm / ayaJca kevalajJAnasya phalabhUtaH - (yo.viM.20 vRtti) iti / itthaJca 'virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArazeSo'nyaH' (yo.sU.1/18) iti yogasUtrapradarzitA'samprajJAtayogalakSaNaghaTakIbhUtaM saMskArazeSatvaJcAtra bhavopagrAhikarmAMzarUpasaMskArA'pekSayA vyAkhyeyam, matijJAnabhedasya saMskArasya tadA mUlata eva vinAzAditi (yo.sU.1/18 viva.) vyaktamuktamanena granthakRtA yogasUtravivaraNe iti dhyeyam / 'dharmamegha' ityapi asyaiva samprajJAtasyaiva nAma = paryAyazabdaH sambhavati / vyutpattigarbhahetumatrA''hayAvattattvabhAvanena = SaDviMzatitattvA''locanena na kiJcit sarvabhAvA'dhiSThAtRtvAdikaM phalaM prArthayati pratyuta tatrApi kliznAti, pariNAmitva - vipAkavirasatvAdidoSadarzanena / itthaM phalaM sarvabhAvA'dhiSThAtRtvAdikaM alipsoH anicchukasya sarvathA = sarvaprakAraiH nirantaraM vivekakhyAtau utpannAyAM satyAM dharmaM uttamayogadharmaM azuklakRSNaM mokSapuruSArthaupayikaM mehati siJcatIti vyutpatteH / atra yogasUtrasaMvAdamAha - 'prasaGkhyAna' iti / asya vyAsakRtaM yogasUtrabhASyam yadApi brAhmaNaH prasaGkhyAne'pyakusIdaH' tato'pi na kiJcit prArthayate / tatrA'pi viraktasya sarvathA vivekakhyAtireva bhavatIti saMskArabIjakSayAnnA'sya prtyyaantraannyutpdynte| tadA'sya dharmamegho nAma samAdhirbhavati - (yo.sU.4/29 bhA.) ityevaM vrtte| bhojakRtA rAjamArtaNDavRttiH prasaGkhyAnaM yAvatAM tattvAnAM yathAkramaM vyavasthitAnAM prsprvilkssnnsvruupvibhaavnm| tasmin satyapyakusIdasya phalamalipsoH pratyayAntarANAmanudaye sarvaprakAravivekakhyAteH parizeSAd dharmameghaH samAdhirbhavati / prakRSTamazuklakRSNaM dharmaM paramapuruSArthasAdhakaM mehati = siJcatIta dharmameghaH / anena prakRSTadharmasyaiva jJAnahetutvamityupapAditaM bhavati - (yo.sU.4/29 rA.mA. pR. 207 ) ityevaM vartate / candrikAkArasyA'pyevamevAbhiprAyaH / = = = = bhAvAgaNezastu prasaGkhyAnaM = vivekasAkSAtkAraH, tatrApi yo'kusIdaH vArdhuSikavat sarvabhAvA'dhiSThAtRtvAdirUpAM siddhiM na prArthayate tasya yogavighnA'bhAvena sarvathA = nirantaraM vivekakhyAtyudayAd che ke - "kaivalya avasthA anya dharmIo vaDe asaMprajJAta samAdhi kahevAya che. kAraNa ke tamAma vRtti vagereno uccheda thavAthI asaMprajJAtayoganA svarUpathI te anuviddha che." - * dharmamaghasamAdhino saMprajJAtayogamAM samavatAra ha dharma. / dharmamedha samAdhi para saMprajJAtayoganaM 4 nAma che. arA he tamAma tattvonuM lAvana 42vA vaDe phalanI kAmanAthI rahita evA sAdhakamAM sarva prakAre vivekakhyAti utpanna thatAM azuklakRSNa dharmanuM siMcana kare te dharmamegha samAdhi - AvI vyutpatti che. yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke 'prasaMkhyAnane 1. mudritapratau ''paraiH' ityazuddhaH pAThaH N / 2. 'khyAto' ityazuddhaH pATho mudritapratau / 3. mudritapratau ' saMpra....' ityazuddhaH pATha: / 4. hastAdarze 'kuzIda...' iti pAThaH / 5. akusIdaH viraktaH / = Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1370 * dharmasamAdhisamavatAramImAMsA dharmameghanAmnI samprajJAtasya parAkASThA bhavatItyarthaH / uttamaM yogajadharmaM (pA.yo.sU. 4 / 29 bhA.) ityAha / maNiprabhAkRttu - SaDviMzatitattvAntyAlocayataH sattva - puruSA'nyatAkhyAtiryA jAyate sarvAdhiSThAtRtvAdyavAntaraphalA tat prasaGkhyAnam / tatrA'pyakusIdasya, kutsiteSu viSayeSu sIdatIti kusIdo = rAgaH, tadrahitasya, sarvAtmanA vivekakhyAtireva santatirUpo dharmameghasaMjJaH samAdhirbhavati / sa ca khalvazuklakRSNaM dharmaM kaivalyaphalaM mehati siJcatIti dharmamegha ityucyate / prasaGkhyAne vairAgyAd dharmameghe sati paravairAgyodayAt prasaGkhyAnasya nirodho bhavati - (yo.sU.4 / 29 ma.pra.) ityAcaSTe / 'vivekakhyAtireva vizokarUpA'vAntaraphalonmukhI satI prasaGkhyAnamityucyate' (yo. sU. 4/29 yo. sudhA.) iti yogasudhAkare sadAzivendraH / nirvicArasamAdhisvarUpasamprajJAtayogajanyAyA RtambharAyAH dharmameghasamAdhirUpatA pUrvaM (dvAdvA.20/12 pR. 1344) sadAzivendramatAnusAreNoktaiva / nAgojIbhaTTamate sAsmitasamprajJAtasyaiva parAkASThA dharmamegha iti tu pUrvaM (dvAdvA 20/7 pR. 1332) darzitameva / itthaM prAyaH sarveSAmeva yogasUtravyAkhyAtRRNAM mate dharmameghaH samprajJAtayogAntargata eva / yogasArasaGgrahe vijJAnabhikSurapi dharmameghasamAdhistu tadocyate yadA siddhikAmanAtyAgena nirantarotpannAt sattvapuruSA'nyatAkhyAtipravAhAt savAsanA'vidyAnivRttyA prayojanA'bhAvena tasyAmapi khyAtau duHkhAtmikAyAmalaM pratyayarUpaM paravairAgyaM jAyate yaduttaramasamprajJAtayoga udetIti sarvajJatAdijanakaM prakRSTaM dharmaM mehati = varSatIti vyutpattyA dharmameghaH samAdhirucyate - (yo.sA.saM. pR. 16) ityevaM vadan dharmameghasamAdherasamprajJAtakAraNatvamevA''viSkaroti na tvasamprajJAtayogarUpatA / yogavArtike api tena sarvathA nirantaraM vivekakhyAtyudayAd dharmameghanAmnI samprajJAtayogasya parAkASThA bhavati - (yo.sU. 4/29 vA.) ityevaM spaSTameva dharmameghasya samprajJAta evA'ntarbhAvaH kRta iti dhyeyam / atrAntare dhRtyAdilAbho'pyavaseyaH svayaMvaraH / taduktaM granthakRtaiva vairAgyakalpalatAyAM - zamAmRtaM pariNataM truTitA bhavavallarI | dharmameghasamAdhizca sthirIbhUto mahodayaH / / santoSadA dhRtiH patnI, zraddhA cittaprasAdakRt / sukhAsikA''hlAdakarI hitA vividiSA sadA / / vijJaptiH pATavA''dhAtrI, medhA sadbodhakAriNI / naizcintyakRdanuprekSA, maitrI cittAnuvartinI / / karuNA vatsalA''kAlaM, muditA'ntaH prasAdakRt / upekSodvegahantrI cetyeSa teSAM priyAgaNaH / / = , dvAtriMzikA - 20/21 varSatIti dharmameghaH - = - (vai.ka.sta. 6/463- 466 ) / ayamapi kArikAprabandho dharmameghasya samprajJAtarUpatAM smrthyti| yadyapi prakRte dhyAtR-dhyAne vihAya nivAtasthitadIpavad dhyeyaikagocaraM cittaM samAdhirbhavati / tadAnImAtmagocarA vRttayaH samutthitA ajJAtA bhavanti / tAH smaraNAdanumIyante / ihA'nAdisaMsAre saJcitAH karmakoTayo'nenaiva vilayaM yAnti / tato'bhyAsapATavAt sahasrazaH sadA'mRtadhArA varSanti / tato yogavittamAH samAdhiM dharmameghaM prAhuH / vAsanAjAle niHzeSamamunA pravilApite karmasaJcaye puNya-pApe samUlonmUlite prAk parokSamapi karatalA''malakavad vAkyamapratibaddhA'parokSasAkSAtkAraM prasUte / tadA jIvanmukto bhavati - (pai.3/2) paiGgalopaniSadvacanaM dharmameghasamAdherasamprajJAtarUpatAmAvirbhAvayati, samutthi Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kSapakazreNyAM dharmameghasamAdhisthApanam * 1371 (yo.suu.4-29)| evamanyeSAmapi tattattantrasiddhAnAM zabdAnAmartho'tra yathAyogaM bhAvanIyaH / tadAha" dharmamegho'mRtAtmA ca bhavazatruH zivodayaH / sattvAnandaH 2 parazceti yojyo'traivA'rthayogataH / / " ( yogabindu - 422) asmAd = vRttisaGkSayAt phalIbhUtAt sarvataH sarvaiH prakAraiH pApagocaraH tavRttInAmajJAtatvAt / tantrAntarIyA'dhyAtmopaniSatkRto'pi ( adhyA. 35-40 kArikAH) etAdRza evAbhiprAyo lakSyate / idamevopajIvya vedAntinA vidyAraNyena paJcadazyAM - / / dharmameghamimaM prAhuH samAdhiM yogavittamAH / varSatyeSa yato dharmA'mRtadhArAH sahasrazaH / / amunA vAsanAjAle niHzeSaM pravilApite / samUlonmUlite puNya-pApAkhye karma vAkyamapratibaddhaM sat prAkparokSA'vabhAsite / karA''malakavad bodhamaparokSaM prasUyate / / - (paM.da.1/60-61-62) ityevaM dharmameghasyA'parokSabodhahetutayA'samprajJAtasamAdhAvantarbhAvo dyotitaH / tathApi tasya prakRtakArikApradarzito vRttisaGkSayA'ntarbhAvastu jainatantrAnusAreNa na sambhavati, paiGgalopaniSatkAramatAnusAreNA'jJAtAnAmapi cittavRttInAM tadotpAdA'bhyupagamAt, sayogyayogikevalikAle tu tAdRzavRttyutpAdA'sambhavAditi / vastutastu kSapakazreNikAlIno dharmameghasamAdhiH sambhAvyate, tatsamAptyuttarakAlaM kaivalyopalambhena jIvanmuktadazopapatteH, paiGgalAnusAreNa tadAnIM jAyamAnAnAmAtmagocarAntaHkaraNavRttInAmajJAtatayA'samprajJAtatvopapatteH, kSapakazreNikAlInasya dharmameghasyA'samprajJAtasamAdhisthAnIyasya 'kSIyamANaM kSINamiti nyAyena vRtti - saGkSayA'ntarbhAvasaGgatezceti vibhAvanIyaM sva-parasamayasiddhAntaidamparyArthavedibhiH / evaM yathoktaprakAreNa anyeSAmapi tattattantrasiddhAnAM pAtaJjalAditantraprasiddhAnAM zabdAnAM arthaH atra = adhyAtmAdiyogeSu yathAyogaM yathAsaGgatikaM bhAvanIyaH / atra yogabindusaMvAdamAha - 'dharmamegha' iti / tadvRttistvevam dharmameghaH dharmameghanAmA samAdhivizeSaH / amRtAtmA ca, amRtabhAvakAraNatvAt / bhavazatruH, zivodayaH, sattvAnandaH = parazceti evaM samAdhivizeSaH tattattIrthAntarIyazAstrasiddhaH yojyaH = yojanIyaH atraiva = adhyAtmA = nara diyoge arthayogataH arthsaanggtyaat| vicitrA'vastho hi yogaH, tatastadavasthAmapekSya ko nAma samAdhivizeSaH tatrA'ntarbhAvaM na labhate ? - ( yo biM. 421 vRtti ) iti / yogabinduvRttikRtA'pi dharmameghAderadhyAtmAdiyoge'ntarbhAvaH pratipAditaH, na tvasamprajJAtasamAdhAveva, na vA vRttisaGkSaya eveti tu dhyeyam / vRttisaGkSayAt phalIbhUtAt adhyAtma-bhAvanAdiphalarUpAt sarvaiH eva prakAraiH pApaviSayaH vize - vivekakhyAtine vize paNa rAgarahita vyaktine vivekakhyAti thatAM dharmamegha samAdhi pragaTe che.' A rIte vibhinna darzanomAM prasiddha evA anyayogapratipAdaka zabdonA arthano yathAyogya rIte adhyAtma vagere yogomAM samAveza vicArI levo. tethI ja zrIharibhadrasUrijI mahArAje yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che 'dharmamedha, amRtAtmA bhavazatru, zivodhya, sattvAnaMha jane para khA nAme viziSTa prahAranI samAdhiono adhyAtma vagere yogamAM ja arthaghaTana karIne samavatAra samAveza karavo.' = = = = = = adhyAtma vagere yogonA phaLasvarUpa vRttisaMkSayanA kAraNe sarva prakAre pApasaMbaMdhI akaraNaniyamanuM 1. mudritapratau hastapratau ca sarvatra 'bhavazakrazi' ityazuddhaH pAThaH / yogabindugranthAnusAreNa yogaviMzikAvRttyanusAreNa ca 'bhavazatruH ' iti pATho yojito'smAbhiH / 2 mudritapratau hastapratau ca ' ... nandapara...' iti truTitaH pAThaH / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1372 * granthibhede'karaNaniyamaparAmarzaH * pApaviSayaH akaraNaniyamaH anumIyate iti zeSaH / narakagamanAdivRttinirvRttermahArambha-parigrahAdihetvakaraNaniyamenaivopapatteH / / 21 / / = granthibhede yathA'yaM syAd bandhahetuM paraM prati / narakAdigatiSvevaM jJeyastaddhetugocaraH / / 22 / / granthibheda iti / yathA'yaM = akaraNaniyamo bandhahetuM mithyAtvaM param utkRSTaM saptatikoTikoTyAdisthitinimittaM prati Azritya granthibhede (syAt = ) nirUpyate / kAdihetubhUtamahA''rambha- mahAparigrahAdilakSaNA'vadyasambandhI akaraNaniyamaH apravartanaikAntikatvalakSaNaH anumIyate, akaraNaniyamasAdhikAyA narakagamanAdivRttinivRtteH = narakagamanAdilakSaNavRttipratiyogikanivRtteH mahA''rambha-parigrahAdihetvakaraNaniyamenaiva = mahA''rambha - mahAparigrahAdilakSaNo yo narakagamanAdihetuH tadakaraNapratyAkhyAnenaiva upapatteH / taduktaM yogabindI ato'karaNaniyamAt tattadvastugatAttathA / vRttayo'smin nirudhyante tAstAstadbIjasambhavAH / / - (yo . bi . 415 ) iti / / 20 / 21 / / idameva dRSTAntadvAreNa samarthayamAnaH prAha- ' granthibheda' iti / yathA = yenaiva prakAreNa akaraNaniyamaH saptatikoTikoTyAdisthitinimittaM saptatikoTikoTisAgaropamAdikAlaparyantabhavasthitihetubhUtaM midhyAtvaM = mithyAtvAdikaM Azritya granthibhede nirUpyate / taduktaM upadezapade pAve akaraNaniyamo pAyaM paratannivittikaraNAo / neyo ya gaMThibhee bhujjo tadakaraNarUvo u / / - ( upa. pa. 695 ) iti / tadvRttilezastvevam - pApe abrahmasevAdau zIlabhaGgAdirUpe'karaNaniyama uktarUpaH prAyo = bAhupareSAM vivakSitapApaM prati kRtAtyantotsAhAnAM keSAJcid bhavyavizeSANAM pApanivRttiH tasyAH karaNAt jJeyazca = jJAtavyaH punargranthibhede = uktalakSaNamohagranthi lyena paratannivRttikaraNAt yA tannivRttiH vidAraNe bhUyaH punarapi tadakaraNarUpastu vyAvarttitapApA'karaNarUpa eva / iha yathA kasyacinnI = = = = = = = = dvAtriMzikA - 20/22 = anumAna thAya che. kAraNa ke narakagamana vagerenI vRttionI nivRtti to mahAAraMbha ane mahAparigraha vagere svarUpa narakAdihetuonA akaraNaniyamathI ja saMgata thAya che. (20/21) vizeSArtha :- megha = vAdaLa pANInuM siMcana kare che tema dharmanuM siMcana kare te dharmamegha samAdhi kahevAya che. dharma tarIke puNya nahi paNa azukla-kRSNa karma samajavuM. pAtaMjala yogadarzanamAM puNya zukla, pApa =kRSNa tathA tAttvika dharma azuklaakRSNa tattva. AvA dharmane Ape te dharmamegha samAdhi kahevAya. teno samAveza saMprajJAtayogamAM thAya che. prakRti-puruSa vagere 25 tattvanI bhAvanA karavAthI phaLanI tRSNA khatama thAya che. tenA kAraNe vivekakhyAti = puruSa-prakRtigata bhedanuM jJAna thAya che. tevI avasthAmAM azukla-kRSNa dharmane je samAdhi Ape te dharmameghasamAdhi kahevAya che.(20/21) # aNaniyamavicAra A gAthArtha :- jema utkRSTa baMdhahetunI apekSAe graMthibhedanA avasare akaraNaniyama kahevAya che te rIte nakAdi gatio dUra karavAnA avasare tenA hetusaMbaMdhI akaraNaniyama samajavo. (20/22) TIkArtha :- 70 koTAkoTi sAgaropama sthitinuM nimitta tIvra mithyAtva che. A mithyAtva karmabaMdhanuM mukhya kAraNa che. tenI apekSAe jema akaraNaniyama graMthibhedanA avasare darzAvavAmAM Ave che. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTakSayopazamata evA''tyantikadoSocchedaH * evaM narakAdigatiSu nivartanIyAsu taddhetugocaro / / 22 / / = 1373 narakAdihetuviSayo'karaNaniyamo jJeyaH duHkhAtyantavimuktyAdi nA'nyathA syAcchrutoditam / hetuH siddhazca bhAvo'sminnevaM' vRttikSayaucitI / / 23 / / rogasyA'pi durbhikSAdiSu tathAvidhabhojanA'bhAvAt zarIrakArzyamutpadyate, anyasya tu pUryamANabhojanasambhave'pi rAjayakSmanAmno rogavizeSAt / tatra prathamasya samucitabhojanalAbhe'vikalastadupacayaH syAdeva / dvitIyasya tu taistairupacayakAraNairupacaryamANasyA'pi pratidinaM hAnireva / evaM sAmAnyakSayopazamena nivRttimantyapi kRtAni pApAni sAmagrIlAbhAt punarapi samujjRmbhante / viziSTakSayopazamavatastu sampannarAjayakSmaNa iva zarIraM tAvat pApaM pratibhavaM hIyate yAvatsarvaklezavikalo muktilAbhaH - (upa.pa. 695 vR.) / evaM mithyAtvAdyutkRSTasthitibandhA'karaNaniyamaprakAreNa narakAdihetuviSayaH narakAdidurgatyAkSepakamahArambha-mahAparigrahAdigocaraH akaraNaniyamo jJeyaH / itthameva sammattammi u laddhe ThaiyAiM narayatiriyadArAI - (u.mA. 270 ) iti upadezamAlAyAM dharmadAsagaNivacanasya pUrvoktasya (pR. 441 ) upptteH| ata evoktaM yogabindau granthibhede yathaivA'yaM bandhahetuM paraM prati / narakAdigatiSvevaM jJeyastaddhetugocaraH / / - (yo.biM.416) iti / granthibhede sati yathA mithyAtvAdyutkRSTasthitiM jIvo niyamena naiva badhnAti tathaiva vRttisaGkSaye sati narakAdihetukliSTakarma jIvo niyamena naiva badhnAtIti bhAvaH / / 20/22 / / atraiva vipakSabAdhamAha- 'duHkhe 'ti / = e rIte naraka vagere gatio dUra karavAnA avasare narakAdinA hetuone vize akaraNaniyama jANavo. (20/22 ) vizeSArtha :- tIvra mithyAtvamohanIya karma na bAMdhe tevI graMthibhedakAlIna bhUmikAmAM akaraNaniyama upadezapada graMthamAM batAvela che. te ja rIte narakAdine dUra karavA tenA kAraNanuM sevana na karavAnI bhUmikAmAM paNa akaraNaniyama saMgata thaI zake che. tIvra mithyAtvane nahi sevavuM te jema akaraNaniyama che. tema narakAdinA kAraNo nahi sevavA te paNa akaraNaniyama che. vAstavamAM tIvra mithyAtva baMdhAya nahi tevI AtmadazA e akaraNaniyama che. te rIte narakAdi gatimAM laI jAya tevA kAraNonuM sevana na thaI zake tevI AtmadazA paNa akaraNaniyama che. prathama akaraNaniyama graMthibheda avasare hoya che. bIjA akaraNaniyama kevalIdazAmAM hoya che. mATe 21mI gAthAmAM 'vRttisaMkSaya nAmanA yogathI pApane nahi karavAno niyama = pApaviSayaka akaraNaniyama jaNAya che'- AvuM je jaNAvela che te vyAjabI che. AvuM nakkI thAya che. (20/22) * aNaniyama pratye aMtaHNapariNAma kAraNa gAthArtha :- jo AvuM mAnavAmAM na Ave to 'duHkhathI atyanta vimukti maLe che' ItyAdirUpe siddhAntamAM pratipAdana kareluM saMgata nahi thAya. akaraNaniyama pratye aMtaHkaraNano bhAva heturUpe siddha che. khA rIte vRttikSaya mAnavo vyAbhajI che (20/23) 1. mudrita - hastapratiSu '... sminniti' evaM pAThaH / paraM vyAkhyAnusAreNa '...nnevaM' iti pATho yuktatamaH / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1374 * akaraNaniyamA''vazyakatAprajJApanam * dvAtriMzikA-20/23 duHkheti / anyathA duHkhA'tyantavimuktyAdi zrutoditaM = siddhAntapratipAditaM na syAt / tadAha-"anyathAtyantiko mRtyurbhUyastatrA'gatistathA / na yujyate hi sannyAyAdityAdi samayoditam / / " (yogabindu-417) na ca tattvajJAnenaiva duHkhA'tyantavimuktyupapattau kimakaraNaniyameneti vAcyaM, tasyA''tyantikamithyAjJAnanAzadvArA hetutvopagame taddhatvakaraNaniyamasyA'vazyA''zrayaNIyatvAditi bhaavH| ____ prakRte yogabindusaMvAdamAha- 'anyatheti / tavRttistvevam - anyathA = akaraNaniyamA'nabhyupagame AtyantikaH = apunarbhAvI mRtyuH = narakAdigocaraH bhUyaH = punarapi tatra = narakAdiSu agatiH AtyantikI tathA iti samuccaye, na yujyate hiH = yasmAt sanyAyAt = sadyukteH kim ? ityAha ityAdi = AtyantikamRtyvAdi samayoditaM = siddhAntanirUpitaM vastu - (yo.bi.417 vRtti) iti / na ca - yathaidhAMsi samiddho'gnirbhasmasAt kurute'rjuna ! / jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute tathA / / - (bha.gI.4/37) iti bhagavadgItAvacanAt tattvajJAnenaiva = SaDviMzatitattvavijJAnenaiva duHkhA'tyantavimuktyupapattau satyAM kiM = sRtaM akaraNaniyamena iti vAcyam, vedAntoktarItyA tattvajJAnasyA'prArabdhakarmanAzakatve'pi prArabdhakarmanAzakatvA'yogAt / na ca tasya sAkSAt mithyAjJAnIyA''tyantikanivRttAveva hetutvaM, tasyAzca duHkhA'tyantamuktAviti nA'karaNaniyamA''vazyakateti vAcyam, tasya = tattvajJAnasya AtyantikamithyAjJAnanAzadvArA AtyantikaduHkhavimuktiM prati hetutvopagame = kAraNatvA'GgIkAre tu taddhatvakaraNaniyamasya = AtyantikamithyAjJAnanivRttihetubhUtA'karaNaniyamasya avazyA''zrayaNIyatvAt = niyamenA'GgIkartavyatvAt / na hi narakAdihetugocarA'karaNaniyamamRte AtyantikamithyAjJAnanivRttiH kadApi sambhavati / tattvajJAnena mithyAjJAnanivRttAvapi vinA'karaNaniyamaM tasyA AtyantikatvA'sambhavAt / itthamapunarbhAvena duHkhavimuktaye'pyakaraNaniyamasya caraNapariNAmA'parA'bhidhAnasyA''vazyakatA'napalapanIyaiva / taduktaM samarAdityakathAyAM - natthi asajhaM nAma caraNapariNAmassa, eso khalu paramAmayaM pAvavisapariNaIe, vajjaM kammapavvayassa - (sama.ka.bhava.4/pRSTha-334) iti / ata eva jJAna-darzanAbhyAM cAritramutkRSyate / taduktaM AvazyakaniyuktI zrIbhadrabAhusvAmibhiH - jamhA daMsaNa-NANA saMpuNNaphalaM na diti patteyaM / cArittajuyA diti u visissae teNa cArittaM / / suTTha vi sammaddiTThI na sijjhaI caraNa-karaNaparihINo / jaM ceva siddhimUlaM mUDho taM ceva nAsei / / TIkArca - 22mI gAthAmAM jaNAvI gayA te prakArano akaraNaniyama mAnavAmAM na Ave to duHkhathI atyaMta vimukti maLe che ItyAdirUpe siddhAntamAM batAvela vAta saMgata nahi thAya. tethI yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke "akaraNaniyama na mAnavAmAM Ave to mRtyu pharIthI na thavuM tathA naraka vageremAM gamana na thavuM' vagere bAbata yuktisaMgata nahi banI zake. tathA "atyanta mRtyu vagerethI rahita bane che' ItyAdirUpe zAstramAM batAvela vastu paNa sAcI yuktithI saMgata nahi thaI zake." 'tattvajJAnathI ja duHkhathI atyaMta chUTakAro saMgata thaI zake che to zA mATe akaraNaniyamane mAnavo?" AvI zaMkA karavI vyAjabI nathI. kAraNa ke tattvajJAna mithyAjJAnano atyaMta nAza karavA dvArA duHkhathI kAyama chUTakAro meLavavAno hetu che. AvuM mAnavAmAM Ave to mithyAjJAnanA kAyamI chuTakArAnA kAraNa tarIke Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNAtaH zatrupariNAmazuddhiH 1375 asmin = tattatpApasthAnA'karaNaniyame ca siddhaH = parA'parAdhanivRttihetutattvajJAnA'nugatatayA pratiSThito bhAvaH = antaHkaraNapariNAmo hetuH / taduktaM- " hetumasya paraM bhAvaM sattvAdyAgonivartanam / 'pradhAnakaruNArUpaM bruvate sUkSmadarzinaH || " ( yogabindu - 418) iti / evaM = akaraNaniyamopapattau vRttikSayaucitI = vRttikSayasya nyAyyatA, hetvakaraNaniyamena phalA'nutpattiparyAyopapattestatprAga'bhA' - (A.ni.1167,1164 ) iti / evaM tattatpApasthAnA'karaNaniyame ca = hiMsA-mRSAvAdAdipApasthAnakagocarA'karaNaniyamamavazyamaGgIkartavyaM prati ca parA'parAdhanivRttihetutattvajJAnAnugatatayA parapIDAparihArakAraNIbhUtaM yat tattvajJAnaM upalakSaNataH tIvrazraddhAnaJca tAbhyAmanuviddhatayA pramANataH pratiSThitaH antaHkaraNapariNAmo hetuH / taduktaM sAkSepa - parihAraM samarAdityakathAyAM bhayavaM ! aha kIiso puNa caraNapariNAmo tti pavuccai ? bhagavayA bhaNiyaM - sammannANapuvvayaM tivvaruIe dosanivattaNaM - (sama.ka. bhava. 4 pRSTha - 335) iti / zatru-mitrodAsInAnAM yathAvasthitava granthakAraH prakRte yogabindusaMvAdamAha - ' hetumi 'ti / tadvRttistvevam - hetuM asya = akaraNaniyamasya tattatpApasthAnaviSayasya paraM utkRSTaM bhAvaM antaHkaraNapariNAmaM sattvAdInAM janAnAM AgasaH = azubha pariNAmarUpasya aparAdhasya nivartanaM nivRttihetuM; pradhAnA = stuvijJAnA'nugatatvena bhAvarUpA yA karuNA = paraduHkhasamucchedanapravRttiH tadrUpaM svabhAvo yasya tat tathA bruva pracakSate sUkSmadarzinaH nipuNA''bhogabhAjaH iti / yathA karuNayA kriyamANayA zatrUNAmapi kliSTapariNAmalakSaNo'parAdho nivartate caNDakauzikasarpasyeva bhagavati, sA sarvapApAnAmakaraNaniyamanimittam - (yo. biM. 418 vRtti ) iti / = = = * = = tvakaraNaniyamena = narakagamanAdihetupApagocarA'karaNaniyamena phalAnutpattiparyAyopapatteH = narakagamanAdilakSaNaphalA'nutpAdA'bhidhAnaparyAyavizeSasaGgateH / na ca prAk ( dvA. dvA.20/21 pR.1372) vRttayo narakagamanAdilakSaNA AveditAH, tatkSayasya narakagamanAdivirahe'sambhavAt, pratiyogino'pi svanAzaM prati hetutvAditi naiva narakagamanAdihetvakaraNaniyamena narakagamanAdikamantarA vRttikSayasambhava iti zaGkanIyam, vRttikSayapadenA'tra narakagamanAdipratiyogikaprAgabhAvakSayasyaivA'bhimatatvenoktA'saGgatyasambhavAt / na caivamapi akaraNaniyamano avazya svIkAra karavo ja paDaze. kAraNa ke mithyAjJAnanI saMpUrNa nivRtti akaraNaniyama dvArA ja thaI zake che. te te pApasthAnanA akaraNaniyama pratye parapIDAnI nivRttinA hetubhUta evA tattvajJAnathI anugatarUpe siddha evo aMtaHkaraNano pariNAma ja hetu che. tethI yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke "zatru vagere jIvone vize azubha pariNAmasvarUpa aparAdhathI pAchA pharavuM e ja akaraNaniyamano prakRSTa bhAvahetu che ke je pradhAna karuNAsvarUpa che.- evuM sUkSmadRSTivALA mahAtmAo kahe che." evaM. / khA rIte a429|niyama saMgata thavAthI vRttikSaya mAnavo vyAjI che. Arae ke narAhinA hetune vize akaraNaniyama karavAthI narakAdi phaLanI anutpattisvarUpa paryAya paNa ghaTI zake che. narakAdinA 1. mudritapratau hastapratau ca ' pradhAnaM ka...' iti pAThaH / yogabindugranthA'nusAreNA'tra 'pradhAnaka...' iti pATho yojitaH / 2. mudritapratau prAgbhAvA...' ityazuddhaH pAThaH || Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1376 * prAgabhAvocchedasvarUpamImAMsA * dvAtriMzikA-20/23 vApagamasyA'pi yogyatAvigamA''khyasya hetvakaraNaniyamenaiva phalavattvAt tadvirahitasya tasya phalaniyatatvAt / taduktaM- "maNDUkabhasmanyAyena vRttibIjaM mahAmuniH / yogyatA'pagamAddagdhvA tataH kalyANamaznute / / " (yogabindu-423) iti / / 23 / / narakagamanAderdurnivAratvaM syAt, prAgabhAvocchedasya tatpratiyogijananavyAptatvAditi vaktavyam, tatprAgabhAvApagamasya = narakagamanAdilakSaNavRttipratiyogikaprAgabhAvocchedasya prAgabhAvapratiyogijananavyApyatvA'siddheH / na hi ghaTotpAdapUrvakAlAvacchedena mArtakapAlasya bhasmIkaraNe ghaTaprAgabhAvo nApati, na vA tadapagame ghaTotpattistatra sammatA keSAJcit / ata eva jainadarzane prAgabhAvocchedaH phalajananayogyatocchedasvarUpa evA'GgIkriyate / niruktaprAgabhAvA'pagamakAle pratiyogisAmagrIsattve pratiyogyutpAdo bhavati, yathA zilpiprayatnagocaradArvAdeH pratimAprAgabhAvA'pagame prtimaanisspttiH| pratiyogisAmagrIvirahe tu naiva pratiyogyutpattiH, yathA dArvAdeH bhasmIkaraNataH pratimAprAgabhAvA'pagame pratimA'nudaya iti / itthaJca pratiyogyutpAdaH pratiyogijananasAmagrIvighaTanaM vA prAgabhAvA'pagamaphalamiti sidhyati / prakRte narakagamanAdilakSaNavRttiprAgabhAvApagamasya api yogyatAvigamAkhyasya = narakagamanAdiyogyatocchedasvarUpasya hetvakaraNaniyamenaiva = narakagamanAdikAraNIbhUtamahA''rambhaparigrahAdilakSaNapApagocarA'karaNaniyamadvAraiva phalavattvAt = saphalatvAt / akaraNaniyamasya pratiyogisAmagrIvighaTakatvAt prakRte vRttisa GkSayAbhidhAno yogyatAvigamasvarUpo yaH prAgabhAvApagamaH tatphalaM narakagamanAdisAmagrIvighaTanameva draSTavyam / tadvirahitasya = prakRtA'karaNaniyamazUnyasya tasya = narakagamanAdiprAgabhAvA'pagamasya tu tacchamanAtmakasya taddamanasvarUpasya vA phalaniyatatvAt = narakagamanAdilakSaNaphalopadhAyakatvAt, tatsAmagrIsampatteH / itthaJcA'karaNaniyamasyA'pi narakagamanAdivRttidAhakatayA saphalatvaM siddham / ____ adhikRtasamarthanAya granthakRd yogabindusaMvAdamAvedayati- 'maNDUke'ti / tadvRttistu - maNDUkabhasmanyAyena = dardurazarIrakSArIkaraNadRSTAntena vRttibIjaM = zArIra-mAnasaceSTAnimittaM tattatkarmarUpaM mahAmuniH = kSapakaH anivRttibAdarAdiH tattadguNasthAnakasthaH yogyatApagamAt = tattatkarmasambandhayogyatAtyantocchedAt dagdhyA = zukladhyAnadAvAnalena bhasmabhAvamApAdya tataH = sarvadahanAnantaraM kalyANaM nivRttirUpaM aznute = labhate - (yo.biM.423 vR.) iti / adhyAtma-bhAvanA-dhyAna-samatA-vRttisaGkSaya-samprajJAtA'samprajJAtayoga-dharmameghasamAdhi-pApA'karaNaniyamAdisahAyAt tathAbhavyatvAt tattatkarmabandhA'pagama iva tattatkarmabandhayogyatA'pagamo'pi sampadyata ityatratyaM tAtparyamavadheyaM manISibhiH / / 20/23 / / / prAgabhAvanI nivRtti paNa yogyatAvilaya nAme oLakhAya che. tenA hetune vize akaraNaniyama karavAthI ja narakAdiyogyatAvilaya paNa saphaLa thAya che. akaraNaniyamarahita narakAdiyogyatAvilaya to narakAdigamana svarUpa phaLanuM avinAbhAvI ja che. tethI yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - "deDakAnI bhasmanA udAharaNathI mahAmuni yogyatAvilayathI vRttibIjane bALIne tyAra bAda AtmakalyANane meLave che." 9 (2013) vizeSArtha - tattvajJAna sAkSAt mithyAjJAnano atyaMta uccheda na karI zake paraMtu "pApane nahi karuM' tevA prakAranA deDha praNidhAna svarUpa akaraNaniyamathI ja mithyAjJAnano sarvathA uccheda thaI zake 1. mudritapratau 'tasya' iti padaM nAsti / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yovRSTiprastAvanA * 1377 nanu yadyeka eva yogastadA kathaM bhedaH ? bhede ca prakRte kiM tadantarbhAvaprayAsenetyata Ahayoge 'jinokte'pyekasmin dRSTibhedaH pravartate / kSayopazamavaicitryAt sameghAdyoghadRSTivat / / 24 / / yogadRSTinirUpaNopAyabhUtAM zaGkAmutthApayati- 'nanu' iti / che. mATe 'jJAnAgni sarva karmane bhasmIbhUta kare che, duHkhano atyaMta uccheda kare che' AvuM mAnanArA jainetara vidvAno mithyAjJAnanA atyaMta uccheda dvArA tattvajJAnane sarvathA duHkhocchedanuM kAraNa mAne to paNa mithyAjJAnanA AtyaMtika uccheda mATe akaraNaniyama mAnavo to jarUrI ja che. uparokta akaraNaniyama vinA, pApane nahi karavAnuM praNidhAna karyA vinA to mithyAjJAna kevaLa tattvajJAnanA sahAre mULamAMthI ukhaDI jAya tevuM zakya ja nathI. mATe tattvajJAnavAdIoe paNa akaraNaniyamane upayogI mAnavo jarUrI che. akaraNaniyama viratino paNa paryAyavAyI zabda bane che. mATe jJAna ane cAritrathI mokSa thAyaA vAta yuktisaMgata siddha thAya che. # aNaniyamanI AvazyaktA sarva jIvone pIDA nahi pahoMcADavAnI sAvadhAnI rakhAvavAnuM kArya tattvajJAna karAve che. AvA tattvajJAnathI vaNAyelo aMtaHkaraNano prakRSTa nirmaLa pariNAma akaraNaniyamanuM kAraNa che. akaraNaniyamanA prabhAve mithyAjJAnano atyaMta uccheda thavAthI tattvajJAna kAyama mATe duHkhathI chUTakAro apAve che. akaraNano niyama eTale nahi karavAnuM praNidhAna. narakAdinA hetubhUta mahAAraMbha ane mahAparigrahano akaraNaniyama karavAthI bhavAntaramAM narakAdi gati maLatI nathI. narakAdimAM javAnI jIvanI yogyatAne akaraNaniyama khalAsa kare che. jo akaraNaniyama dvArA nakAdimAM javAnI yogyatA bALI nAMkhavAmAM na Ave ane anya koI ArAdhanA dvArA bhavAMtaramAM narakAdigamanayogyatA 2vAnA na thAya to kAlAMtaramAM naraka vageremAM javAnuM UbhuM ja rahe che. kAraNa ke anya ArAdhanA dvArA narakAdiyogyatAnuM damana ke zamana thAya che. jyAre akaraNaniyama dvArA to tenuM dahana thAya che. jema deDakAnI rAkha thaI gayA pachI temAMthI navo deDako utpanna nathI thaI zakato. paraMtu deDakAnA zarIranuM cUrNa thayuM hoya to varasAda paDatAM temAMthI aneka deDakAo utpanna thAya che. tema anyavidha ArAdhanA dvArA narakAdigamananI yogyatAnuM damana ke zamana thayuM hoya to pharIthI mahAAraMbha - mahAparigraha vagere nimitta maLatAM pharIthI te jIva narakAdimAM jAya che. paraMtu akaraNaniyama dvArA narakAdigamananI yogyatAnuM dahana thaI gayuM hoya to pharIthI narakAdimAM jIva jato nathI. mATe akaraNaniyamano svIkAra karavAmAM Ave to ja mokSa thaI zake. tamAma du:khamAMthI kAyamI chUTakAro thaI zake che. mATe tattvajJAnanI jema akaraNaniyama paNa AdaraNIya che. tattvajJAna = samyag jJAna. akaraNaniyama viratipariNAma. (20/23) = ahIM eka zaMkA thAya che ke'jo yoga eka ja hoya to tenA bheda - prabheda kevI rIte paDI zake ? tathA jo judA - judA darzanomAM darzAvelA yogo judA - judA prakAranA hoya to prastutamAM te tamAma yogono aMtarbhAva karavAno prayAsa karavAnI zI jarUra che ?' paraMtu A zaMkAnA nirAkaraNa mATe graMthakArazrI jaNAve che ke gAthArtha :- jinokta yoga eka hovA chatAM paNa kSayopazamanI vividhatAnA lIdhe dRSTibheda pravarte che. jema ke samegha vagere oSTi. (20/24) 2. hastAvarge 'binette'vye smin' kRti pAThaH truTita / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1378 * darzanabhedanibandhananirUpaNam * dvAtriMzikA - 20/24 yoga iti / 'jinokte arhatA sarvajJena prokte tattvata ekasminnapi yoge kSayopazamavaicitryAt dRSTibhedo = darzanavizeSaH pravartate / sameghAdau = meghasahitarAtryAdau oghadRSTivat sAmAnyadarzanaM iva ( = samaghAdyoghavRSTivat) / yathA hi- ekasminnapi dRzye sameghAyAM rAtrau dRSTiH kiJcinmAtragrAhiNI, ameghAyAM tu manAgadhikataragrAhiNI / evaM sameghA'meghayordivasayorapyasti vizeSaH / tathA sagraha'Agrahayozcittavibhrama-tadabhAvAbhyAmarbhakA'narbhakayorapi mugdhatva - vivekAbhyAmupahatA'nupahata = = zrIsuvrataM jinaM natvA gurUn siddhAn tathaiva ca / smRtvA ca bhAratImadya tatprasAdamupetya vai / / 1 / / svatantraM kvacidAlambya paratantramapi kvacit / anubhavamanullaGghyA'STadhA dRSTirvibhAvyate / / 2 / / sarvajJena prokte tattvataH = paramArthato mokSayojakatvarUpeNa ekasminnapi yoge yogadapratipAdye uddezye kSayopazamavaicitryAt jJAnAvaraNAdikarmakSayopazamaprabhRtibhedAt darzanavizeSaH sAmAnyadarzanaM = pazyattAtAratamyaM pravartate avigAnena AtmakalyANaupayikA ye vastugatA sunayasApekSaheyopAdeyatvAdidharmAstadanuparaktadRSTiH iva, iyaJca bhavAbhinandisattvagatA'vaseyA / udAharaNadvAraitatspaSTayati- 'yathA hI 'ti / sameghA'meghayoH divasayorapi asti vizeSaH / sameghe divase'meghadivasakAlInadRSTito'lpataragrAhiNI dRSTiH sampadyata iti vizeSaH sArvalaukikaH / anenAnukUla-pratikUlakAladvaividhyaM pratibandhakasamavadhAnA'samavadhAnadvaividhyaJca dRSTibhedaprayojakatayopadarzitam / = = idAnIM draSTRbhedaprayuktadRSTibhedamAviSkaroti- sagrahA'grahayoH vyantarAdidevagRhItA'gRhItayoH yathAkramaM cittavibhrama-tadabhAvAbhyAM ekasminnapi dRzye bhavati dRSTibhedaH / evaM arbhakA'narbhakayorapi = bAlakataditarayorapi yathAkramaM mugdhatva-vivekAbhyAM sAmAnyadharmagraha - vizeSadharmagrahalakSaNo dRSTibhedo bhavati / upahatA'nupaha = * kSayopazamabhedathI dRSTibhedanI saMgati * TIkArtha :- sarvajJa arihaMta bhagavaMte batAvela yoga paramArthathI eka hovA chatAM paNa kSayopazamanI vividhatAnA lIdhe dRSTibheda = darzanamAM bhedabhAva pravarte che. jema vAdaLAvALI rAtri, vAdaLA vagaranI rAtri vageremAM odhadarzana = sAmAnyadarzana badalAya che tema uparokta yogadRSTi badalAya che. (matalaba e che ke jema vAdaLA vagerenI vividhatAnA lIdhe jema oSTi badalAya che tema kSayopazamanA pheraphArane lIdhe yogadiSTa badalAya che.) te A rIte- eka ja vastu jovAnI hoya paNa vAdaLAvALI aMdhArI rAta hoya to najara atyaMta aspaSTa rIte kaMIka joI zake che. vAdaLA vagaranI rAta hoya to te ja vastune kaMIka vadhu sArI rIte sAmAnya najara oLakhI zake che. A ja rIte te ja cIjane vAdaLAvALA divasamAM jovAmAM Ave to vadhu sArI rIte joI zakAya che. tathA vAdaLA vagarano divasa hoya to te ja cIjane atyaMta vadhu spaSTa rIte najara oLakhI zake che. A ja rIte te ja vastune devanA vaLagADavALo mANasa tathA vaLagADa vagarano mANasa jue temAM paNa vastudarzanamAM taphAvata paDI jAya che. kAraNa ke vaLagADavALI vyaktine cittavibhrama hoya che jyAre anya vyaktine tevo cittavibhrama nathI hoto. A ja rIte te ja cIjane nAno bALaka jue ane yuvAna jue to temAM paNa vastudarzana badalI jAya 1. mudritapratau ' ( jinena) arha...' iti pATha: prakalpya yojitaH / 2 hastAdarze 'eke'pi' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze 'pravannItA' ityazuddhaH pAThaH / 4 mudritapratau ' tathA ' ityazuddhaH pAThaH 1 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sthirAdidRSTiSu darzanabhedA'bhAvasamarthanam * 1379 locanayozca doSa - guNAbhyAM grAhakayorapi / tathA prakRte'pi yogadRSTibheda iti bhAvanIyam / etannibandhano'yaM darzanabheda iti yogAcAryAH / na khalvayaM sthirAdidRSTimatAM bhinnagranthInAM yoginAM, yathAviSayaM nayabhedA'vabodhAt / talocanayozca kAcakAmalAdyupahatA'nupahatanayanayozca yathAkramaM doSa-guNAbhyAM = nirmaladRSTipratibandhakasahakAribhyAM viparyastA'viparyastagrahaNalakSaNo dRSTibhedo bhavati / evameva nimnonnata - dUrASSsanna - vyavahitA'vyavahitAdikSetrabhedAdapi vizadA' vizadabodhAtmako dRSTibhedaH sambhavati / tathA = tenaiva prakAreNa prakRte'pi pAralaukike'pi prameye yogadRSTibhedaH bhavyAbhavyAdigrAhakadravya-karmabhUmyakarmabhUmyAryA'nAryadezalakSaNakSetracaramAvartA'caramAvartAdikAla-jJAnAvaraNAdikSayopazamatadudayalakSaNabhAva- naranArakAdibhavalakSaNasAmagrIbhedAt kSayopazamavaicitryAdihetukaH ayaM darzanabhedaH = sambhavatIti bhAvanIyam / etannibandhanaH pratipattibheda iti yogAcAryAH pracakSate / taduktaM bAlarAmAyaNe api vastvantaramatizayAno hi prajJAprakarSaH - (bA. rA.1/7) iti / jJAnAvaraNAdikSayopazamavaicitryaprayuktavaicitryApannAnAmoghadRSTInAM prAthamika yogadRSTInAJca mithyAtvodayasahakRtAnAM darzanabhedaprayojakatvamiti yAvat tAtparyam / etenA''tmanaH saccidAnandaikasvarUpatve kathaM dRSTibhedaH ? iti pratyastam, yathA jAtyasya marakatamaNeH malopadigdhasya yAvannA'dyApi samUlamalA'pagamaH tAvad yathA yathA dezato malavilayastathA tathA dezato jAyamAnA'bhivyaktiH nAnAvidhA tathaiva saccidAnandaikapAramArthikasvabhAvasyA'pyAtmana AvaraNamalapaTalatirohitasya yAvannA'khilakarmamalA'pagamaH tAvad yathA yathA dezataH karmamalocchedaH tathA tathA tasyopajAyamAnA dRSTirapi nAnAvidhA bhavati / taduktaM - malaviddhamaNervyaktirvyathA'nekaprakArataH / krmviddhaatmvijnyptistthaa'nekprkaartH|| ( jIvAbhigama 1 / 49 vRttau uddhRtaH ) yathA jAtyasya ratnasya niHzeSamalahAnitaH / sphuTaikarUpA'bhivyaktirvijJaptistadvadAtmanaH / / ( jIvA. 1 / 49 vRttau uddhRtaH ) - iti vibhAvanIyam / na khalu = naiva ayaM = chadmasthapraNItanAnAdarzanagocararucivizeSalakSaNo nAnAkudarzanavizeSyakasvatantraprAmANyAbhyupagamalakSaNo vA darzanabhedaH sthirAdidRSTimatAM vakSyamANasthirA - kAntA-prabhA - parA'bhidhAnadRSTizAlinAM bhinnagranthInAM yoginAM sambhavati, yathAviSayaM pAramArthikaheyopAdeyaviSayamanatikramya yadvA sarvajJa = = = = che. kAraNa ke bALaka mugdha hoya che jyAre yuvAna vivekI hoya che. mugdhatAthI je darzana thAya tenA karatAM vivekathI je darzana thAya te juduM ja hoya. te ja rIte jenI AMkhamAM kamaLo, vadhu paDatA naMbara vagere hoya te tathA tejasvI AMkhavALo mANasa te ja vastune jue to tenA darzanamAM paNa ghaNo taphAvata paDI jAya che. kAraNa ke prathama vyaktinI AMkhamAM doSa che jyAre bIjI vyaktinI AMkhamAM tejasvitA vagere guNa rahela che. jema eka ja vastunuM oghadarzana uparokta vibhinna paristhitimAM badalAI jAya che tema prastutamAM yogadarzana yogadiSTa paNa kSayopazama badalAtAM badalAI jAya che. A vAtanI vicAraNA zAMtacitte karavI. kSayopazamanA taphAvatanA kAraNe yogadarzanamAM = yogadRSTimAM bheda paDI jAya che- ema yogAcAryo kahe che. paraMtu A darzanabheda yogadiSTabheda pAMcamI sthirA vagere dRSTivALA samyagadRSTi yogIone hoto nathI. kAraNake emane potapotAnA viSaya mujaba nayavizeSano sAco bodha = - = Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1380 * sthirAdiSu vaijAtyakRtabhedA'bhAve'pi nairmalyakRtabhedasthApanam * dvAtriMzikA - 20/24 pravRttirapi amISAM parArthaM zuddhabodhabhAvena vinivRttA''grahatayA maitryAdipAratantryeNa gambhIrodArAzayatvAccAricarakasaMjIvinyacarakacAraNanItyetyAhuH || 24 // praNItatattvavyavasthAmanullaGghya svaparabhUmikaucityena nayabhedA'vabodhAt anekAntavAdaghaTakIbhUtasunayavizeSA'pekSabhAvanAjJAnodayAt / ayamAzayo'tra bhinnagranthayo hi yoginaH sarvajJadarzanameva tAttvikarucigocaratAmApAdayanti, na tvasarvajJadarzanAni / teSvapyavasthitaM yathAvasthitaM tu tattvaM syAdvAdaghaTakIbhUtatattatsunayArpaNayA'GgIkurvanto'pi na teSu svAtantryeNa prAmANyamudrAM niSTaGkayanti, SaDdarzanAnAM sarvajJadarzanA'GgatayA nizcitatvena sarvajJopajJAgamaikadezatayaiva prAmANyAt / = etena anyathApratipannamUlAgamaikadezagarbhaparadarzaneSu samyagdRzAM dveSotpAdo'pi nirAkRtaH, samyagdRzAmai - damparyArthAnveSaNaparatayA parizuddhamUlAgamArtha- viruddhavAkyArthA'nanupravezena tatra yAvadupapannaM tAvadgrahaNAt / taduktaM SoDazake tatrA'pi ca na dveSaH kAryo viSayastu yatnato mRgyaH / tasyA'pi na sadvacanaM sarvaM yat prvcnaadnyt|| - ( So. 16 / 13 ) iti / ata eva ta eva paramArthataH zAstravedinaH / taduktaM adhyAtmopaniSadi tena syAdvAdamAlambya sarvadarzanatulyatAm / mokSoddezA'vizeSeNa yaH pazyati sa zAstravit / / - (adhyA. upa. 1/70 ) / itthaJca svaparasiddhAntavibhAgo'pi tattvatasteSAM na sambhavatIti kuto darzanabhedasambhavo'mISAm ? / taduktaM yogabindau AtmIyaH parakIyo vA kaH siddhAnto vipazcitAm? - (yo. biM. 525) iti pUrvaM (pR.214) uktameva / na caivaM yogadRSTInAM paJcadhAtvameva syAt, na tvaSTavidhatvamiti zaGkanIyam, sthirAdidRSTimatAM bodhavaijAtyakRtadarzanabhedo'sattve'pi bodhagatanairmalya-prAbalyAditAratamyataH sthirAdidRSTiSvapi bhedasambhavena yogadRSTInAmaSTadhAtvopapatteriti bhAvanIyamAkalitasamayarahasyaiH / pravRttiH kAyikAdiceSTA api amISAM sthirAdidRSTimatAM parArthaM dArAzayatvAt = svakIyaguNa prkiiydossaa'prkaashnaudaasiinyaadilkssnngaambhiiry-nirvyaajodaartaagrbhitaa'ntHkrnnshaalitvaat| idamapi maitryAdipAratantryeNa = maitrI - pramoda - karuNA-mAdhyasthyabhAvanA'dhInatayA bhvti| atrA'pi mAha vinivRttA''grahatayA 'madIyaM darzanaM mukhyaM pAkhaNDAnyaparANi tu' ityevaM yaH sva-paradarzanavibhAgagocarA'bhinivezastadrahitatayA atrApi hetumAha- zuddhabodhabhAvena = asaMmohaprajJAsthAnIya - vizuddhabhAvanAjJAnasadbhAvena / paropakArakaraNaprakAramAha- 'cAricarake 'tyAdi / idaJcodAharaNaM prAg ( dvA.dvA.2/15 bhAga1 pR.105) vibhAvitameveti na tanyate / atra ca cArisaJjIvinIcArakArakajJAnato'ntime / sarvatraiva hitA vRttirgAmbhIryAttattvadarzinaH / / - (adhyA. upa. 1/69) iti adhyAtmopaniSatkArikAyA bhAvanAjJAnapratipAdikAyA bhAvArtho'pyanusandheyaH ||20 / 24 / / parahitakRte, gambhIro thato hoya che. tathA bhinnagranthivALA samakitI yogIonI pravRtti paNa bIjAnA hita mATe hoya che. AnuM kAraNa e che ke emano bodha zuddha hoya che. tethI kadAgrahanI nivRtti thAya che. A ja kAraNasara te samakitI jIvo maitrI vagere bhAvanAne AdhIna bane che. tethI temano Azaya gaMbhIra ane udAra bane che. ghAsa caravA chatAM saMvinI auSidhane na caranAra baLadane carAvavAnI paddhati mujaba sthirA vagere dRSTivALA jIvo paropakArane kare che. -A pramANe pUrvAcAryo kahe che. (20/24) = = = = Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yodivyAthA * 1381 sacchraddhAsaGgato bodho dRSTiH sA cA'STadhoditA / mitrA tArA balA dIprA sthirA kAntA prabhA parA // 25 // sacchraneti / sacchraddhayA zAstrabAhyA'bhiprAyavikalasadUhalakSaNayA saGgato (=sacchraddhAsaGgataH) vyAkhyApurassaraM dRSTibhedAnAcaSTe- 'sacchraddheti / tasyAH = dRSTyAH uttarottaraguNA''dhAnadvArA = ha samaktiI jIvono nAyabodha yathAvasthita hoya ha | vizeSArtha - "sthirA vagere pAchalI cAra yogadaSTine pAmelA bhinnapranthivALA samakitI jIvone darzanabheda na hoya" Ama je kahela che tenAthI aneka bAbata sUcita thAya che. jema ke pa-6-7-8 daSTivALA tamAma yogIone bhagavAnanA vacanamAM pUrNa zraddhA hoya che. anya dharmo pratye zraddhA-ruci-AkarSaNa na hoya. A dRSTie temanAmAM darzanabheda nathI hoto. jyAre prathama cAra daSTivALA yogImAM koIka baudarzanane sAcuM mAne, koIka vedAMtadarzanane to koI sAMkhyadarzanane sAcuM mAne. Ama temanAmAM darzanabheda = darzanaviSayaka zraddhAmAM bheda hoya che, potAnI dRSTimAM bheda hoya che. AvuM sthirA vagere dRSTivALA yogIomAM na hoya. tethI temAM darzanabheda na hoya ema jaNAvyuM. darzanabhedano bIjo eka artha evo paNa thAya che ke "padarzana jina aMga bhaNIje ItyAdi ukti mujaba bauddhAdi cha darzanane jinadarzananA aMga - ghaTaka mAne. arthAt bauddha vagere cha darzanano jina zAsanamAM samAveza thaI jAya - Ama samakitI jIva mAne. tethI bauddhAdidarzanane jinapravacananA aMga tarIke jue, jinadarzanathI bhinnapaNe = svataMtrapaNe pramANa tarIke na svIkAre. kAraNa ke dareka darzananI mAnyatA potapotAnA nayanI ucita maryAdAmAM satya che, jinadarzananI mAnyatA karatAM bhinna nathI. jema ke sAMkhyadarzana AtmAne nitya kahe to te vAtano zuddha dravyArthika nayanI dRSTie samakitI satyarUpe svIkAra karaze. bauddhadarzana AtmAne anitya kahe to tenI vAtano zuddha paryAyArthika nayanI daSTie samakitI jIva satyarUpe svIkAra karaze. Ama samakitI jIva mATe darzanabheda raheto nathI. jyAre prathama cAra daSTivALA yogIo potapotAnA darzanane svataMtrarUpe pramANa mAne che.tethI bauddha vidvAna sAMkhyadarzana karatAM potAnA bauddhadarzanane svataMtra mAne, svataMtrarUpe sarvathA pramANa mAne. Avo darzanabheda yoganI prathama cAra dRSTimAM vartatA yogIomAM hoya. paNa pAchalI cAra yogadaSTimAM rahela yogImAM na hoya. A vizeSatA che. tema chatAM pAMcamI karatAM chaThThI, chaThThI yogadaSTi karatAM sAtamI dRSTimAM bheda che. jo tevo bheda na hoya to mAtra pAMca ja yogadaSTi rahe, ATha nahi. tethI kSayopazamanA tAratamya mujaba chellI cAra yogadaSTivALA yogIomAM daSTibheda, darzanabheda che ja. paraMtu te darzanabheda bodhanI vizadatAnI apekSAe samajavo, nahi ke bodhanA vaijAtyanI apekSAe. cArisaMjIvanIdaSTAMta bIjI batrIsInA paMdaramA zlokamAM batAvela hovAthI ahIM tenI vistRta chaNAvaTa ame nathI karatA. (2)/ra4) ha ATha yogadaSTino nirdeza che gAthArtha :- samyaka zraddhAthI yukta evo bodha daSTi kahevAya che. te ATha prakAre kahevAyela che. tenA nAma A mujaba che. mitrA, tArA, balA, dIpA, sthirA, kAntA, prabhA ane parA dRSTi.(2005) TIkArca - zAstrabAhya evo abhiprAya jemAMthI nIkaLI gayela tevI suMdara UhApoha garbhita zraddhAthI Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1382 * suzraddhopetabodhasyA'satpravRttivyAghAtakatvam * dvAtriMzikA-20/26 bodho dRSTiH, tasyA uttarottaraguNA''dhAnadvArA satpravRttipadA''vahatvAt / taduktaM- "sacchraddhAsaGgato bodho dRSTirityabhidhIyate / asatpravRttivyAghAtAt satpravRttipadAvahaH / / " (yogadRSTi-17) iti| sA cASTadhoditA mitrA tArA balA dIprA sthirA kAntA prabhA parA ceti / / 25 / / tRNa-gomaya-kASThAgnikaNa-dIpa prabhopamA / ratna-tArA'rka-candrA''bhA krameNekSvAdisannibhA / / 26 / / adveSa-jijJAsA-zuzrUSAdivakSyamANa(dvA.dvA.20/27 pR.1400)guNayoga-kSemadvAreNa satpravRttipadAvahatvAt = vedyasaMvedyapadAdiprApakatvAt / atra yogadRSTisamuccayasaMvAdamAha- 'saditi / zrIharibhadrasUrikRtA tavRttistvevam - 'sacchraddhAsaGgato bodha' ityanenA'sacchraddhAvyavacchedamAha / asacchraddhA ceha zAstrabAhyA svA'bhiprAyataH tathAvidhA'sadUhanAtmikA gRhyte| tadvaikalyAt sacchraddhAsaGgata iti evambhUto bodhaH = avagamaH, kim? ityAha dRSTirityabhidhIyate, darzanaM = dRSTiH iti kRtvA niSpratyapAyatayA / phalata etAmevA''haasatpravRttivyAghAtAt' iti tathAzrAddhatayA zAstraviruddhapravRttivyAghAtena, kim ? ityAha satpravRttipadAvahaH iti zAstrA'viruddhapravRttipadA''vahaH = avedyasaMvedyapadatyAgena vedyasaMvedyapadaprApaka ityarthaH / vedyasaMvedyapadarUpatve'pi sthirAdidRSTInAM sAmAnyalakSaNatvAdasyaivamapyadoSa iti / athavA satpravRttipadaM paramArthataH zailezIpadamiti tadAvahatvena na kazcid doSaH + (yo.dR.sa.17 vRtti) iti / dRSTinAmAnyAha- "mitre'tyAdi / spaSTam / / 20/25 / / mitrAdibhedabhinnAnAM dRSTInAM phalAdidvArA nidarzanamAtrato nirUpaNaM kurvannAha- 'tRNeti / (1) anAdikAlato bhImabhavakAntArapatitasyA'sahAyasya jIvasya paramahitacintakatayA yathArthAbhidhAnA saMgata evo bodha ahIM daSTi tarIke vivakSita che. kAraNa ke tevI yogadaSTi uttarottara guNanuM AdhAna karavA dvArA sapravRttipada = vedasaMvedyapada lAve che. tethI ja yogadaSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke "suMdara zraddhAthI saMgata evo bodha daSTi kahevAya che. khoTI pravRttine dUra karIne ke aTakAvIne zAstrathI aviruddha pravRtti karavAnI AtmadazA svarUpa vedyasaMvedyapadane tevI bodhAtmaka yogadaSTi lAve che." te yogadaSTi mA8 mAre DevAyera che. te mA bhu4 (1) bhitrA, (2) tArA, (3) badA, (4) hI, (5) sthira, (6) antA, (7) mA bhane (8) 52 // dRSTi. (20/25) vizeSArtha:- khoTI, manaphAvatI, svacchaMda rIte pravartatI zraddhAnA badale zAstrAnusArI zraddhA - vicAraNAthI garbhita evo bodha ahIM yogadaSTi tarIke mAnya che. tenA dvArA navA - navA uttama kakSAnA guNo pragaTe che, galata vRtti - pravRtti chUTe che ane zAstramAnya suMdara pravRtti karAve tevI AtmadazA taiyAra thAya che. Ama avedyasaMvedyapadanA tyAgathI vedasaMvedyapadanI prApti - sthiratA - nirmaLatA karAve te yogadRSTi samajavI. enA ATha prakAra AgaLanI gAthAmAM kramasara batAvavAmAM Avaze. (2005) ATha yogadRSTinuM saMkSepamAM nirUpaNa ha thArtha :- 40 418 haSTimo masa2 (1) tRnino 458, (2.) chn| bhanino 47, (3) au5311bhanino 491, (4) hIvAnI pramA, (5) ratnanI pramA, (6) rAnI pramA, (7) sUryanI pramA bhane (8) yaMdranI prabhA samAna choya che. te dRSTimI masa2. ze2... vagaire. samAna che.(20/26) 1. mudritapratI '...ghAtasa...' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau ....dIprapra..' ityazuddhaH pAThaH / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mitrAyAM bodhA'sthairya-prayogavaikalyamImAMsA * 1383 tRNeti / (1) mitrA dRSTistRNAgnikaNopamA, na tattvato'bhISTakAryakSamA, samyakprayogakAlaM yaavdnvsthaanaat| alpavIryatayA tataH paTusmRtibIjasaMskArA''dhAnA'nupapatteH, vikalaprayogabhAvAd bhAvato vandanAdikAryA'yogAditi / mitrA dRSTiH kAla-bhavitavyatAparipAkAdisahakAreNA''virbhavati / sA ca prathamA sacchraddhAsaGgatazuddhAtmatattvagocarAM''zikAnubhUtilakSaNA dRSTirhi tRNAgnikaNopamA bhavati / sA ca na = naiva tattvataH = paramArthataH abhISTakAryakSamA = dIrghakAlasAdhyaM yat zrotavyazravaNa-kartavyakaraNa-sakalaheyahAnopAdeyopAdAnaprabalatarasAnubandhasakAmanirjarAdilakSaNamabhimataM svakArya tatkartuM samarthA bhavati; svalpasthitikatayA samyakprayogakAlaM = zruta-jJAtArthaviSayakasamucitayatnanirvartanakAlaM yAvat anavasthAnAt = samyagavasthAnavirahAt / mahattRNAgnistu kadAcit sveSTaM kAryamalpakAlasAdhyaM kuryAdapi / paraM tRNAgnikaNasya tu neSTakAryopadhAyakatA syAditi prakRte bodhasya tRNAgnikaNopamA''viSkRtA grnthkRtaa| na cA'bhavya-dUrabhavyAdibodhasya dezonapUrvakoTikAlasthitikatve zAstrasiddha kathaM na mitropetayogibodhasya samyakprayogakAlaM yAvadanavasthAnamiti zaGkanIyam, kevalasya bodhasya cirasthitikatvasambhave'pyAtmakalyANaruci-zraddhAdhupetasyA'sagazuddhAtmagocarasya bodhasya mitrAyAM dRSTau ciratarakAlA'vasthAnasambhavavirahAt, adyApi karmamalabalA'pagamavizeSavirahAt / ata eva na prabalatarakliSTakarmanirjarA nirantaramasyAmupajAyate / sammatazcA'yamarthaH pareSAmapi / taduktaM rAmagItAyAM - AdAvutpadyamAnasya jJAnasyA'vIryavattayA / zaktirnAzayituM na syAd vIryavat saJcitavrajam / / - (rA.gI.10/17) iti / na ca tAdRzabodhasyA'lpakAlInatve'pi tajjanyasaMskAradvArA smRtyupadhAnAdabhISTakAryakSamatvaM bhaviSyatIti vAcyam, tAdRzabodhasya alpavIryatayA = svalpazaktikatayA tataH = tAdRzabodhalakSaNamitrAdRSTitaH paTusmRtibIjasaMskArA''dhAnA'nupapatteH = samyakprayogopadhAyakasmaraNakAraNIbhUtakuzalasaMskAropasthApanA'sambhavAt / mokSAnuSThAnantu smRtimUlameva bhavati, 'smRtimUlaM ca mokSasAdhanAnuSThAnam' (A.ni. prathamazikSAvrata-bhA. 4/pR.834) iti hAribhadrIyAvazyakavRttivacanAt / na caivaM tadbodhasyA'lpavIryatve vikalaprayogasyApyanupapattireva syAditi vAcyam, tAdRzabodhAd vikalaprayoganimittabhUtasmRtibIjarUpamandasaMskArA''dhAnasambhavAt / tatazca vikalaprayogabhAvAt = 'samyakpraNidhAna-2yathAvasthitavidhi-sUkSmayatanA- tIvrazraddhA- sadanuSThAnakAlavyApyupayoga-nirantaranirvyAjabahumAnabhAva- prabalasaMvegotkaTa dhRtiprabhRtizUnyA'nuSThAnasadbhAvAd bhAvataH vandanAdikAryA'yogAt / tattvato moghIbhUtameva dravyato vandanAdikaM vikalAnuSThAnaM, paramArthato' TIst :- (1) mitrAnAmanI haSTi (= sat zraddhAsaMpanna lo5) tRen| ani samAna cha. 4 te ghAsano agnikaNa viziSTa prakAza ApavA vagere svarUpa svakArya karavA samartha nathI tema mitrA nAmanI dRSTi paNa paramArthathI potAnuM ISTa kArya karavA samartha nathI. kAraNa ke samyapha rIte zubha anuSThAnanA pravRttikALa sudhI tevo bodha Takato nathI. AnuM kAraNa e che mitrAdaSTivALA yogInA bodhanI zakti alpa hovAthI tenAthI tevA saMskAranuM AdhAna thaI zakatuM nathI ke jenAthI kAlAMtaramAM paTu smRti utpanna thaI zake. mATe te jIva dharmakriyA kare to khoDakhAMpaNavALI hoya. tethI prabhuvaMdanAdi dharmakAryane bhAvathI karI zakato nathI. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1384 * adhyAtmaniSThatayA kriyAkaraNavidhAnam * dvAtriMzikA-20/26 (2) tArA dRSTiomayAgnikaNasadRzI, iyamapyuktakalpaiva, tattvato viziSTasthitivIryavikalatvAt / nanuSThAnamiti yAvat tAtparyam / prakRte - indriyaiH karmANyahaM karomItyadhyAtmaniSThatayA kRtaM karmaiva karma - (nirA.24) iti nirAlambopaniSadvacanatAtparyamapi yathAtantramanuyojyam / na caivamalamanayA'nanuSThAnA''pAdikayA dRSTyeti vAcyam, asyA dRSTyA bhAvavandanAdyanupadhAyakatve'pi aMzataH samyagbodharUpatvenA'timandazubhabandha-svalpatamasakAmanirjarAnimittatvA'napAyAt, anyathA taduttarAsvapi dRSTiSu tadanupapatteriti / idamevAbhipretya yogadRSTisamuccayavRttau - avandhyasadRSTihetutvena mitrAdidRSTInAmapi satItvAd - (yo.dR.sa.gA.15 vR. ) ityevaM zrIharibhadrasUribhiruktam / zuklapakSIyadvitIyAyAH zazinaH kAlAntare pUrNaprakAzaprAptivadidaM bhAvanIyam / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM AtmaprabodhopaniSadi - svalpo'pi bodho nibiDaM bahulaM nAzayet tamaH / / - (A.pra.28) iti / iyaJca mitrA dRSTiH caramAvarta eva labhyate, taduktaM adhyAtmatattvAloke - antye parAvarta imAM ca dRSTiM kalyANarUpAM labhate subhAgaH / hetu: paro pAvamasvitAStra ghane mane no sati sarvavRddhiH || 9 (tasva.3/86) (2) mitrApekSayA manAk tAratvagarbhaprakAzazAlitayA yathArthAbhidhAnA dvitIyA tArA dRSTiH gomayA'gnikaNasadRzI AMzikazuddhAtmatattva saMvedanagarbhA heyopAdeyagocarA / iyaM dvitIyA dRSTiH mitrA'pekSotkarSazAlinI satI api uktakalpaiva = mitrAsadRzyeva, mitrA''sannatamatayA tattvataH = paramArthato viziSTasthiti (kahevAno Azaya e che ke jema ghAsane Aga lAge tyAre te saLagI uThe che. tyAra bAda e Aga olavAI jAya tyAre tenA kaNIyA-agnikaNa rahe che. A agnikaNane bUjhAI jatAM vAra na lAge tema mitrAdaSTivALA yogIno bodha paNa lAMbo samaya Takato nathI. ethI te jIva prabhuvaMdanAdi kriyA karato nathI. kare to paNa bodha bhUlAI javAthI bhAvathI ArAdhanA na kare. bhAvollAsapUrvaka vidhi-jayaNApUrvaka ArAdhanA na karI zakavAnA lIdhe teno bodha niSphaLaprAyaH bane che. je ArAdhanA sAmAnya bhAvathI kare te paNa lAMbo samaya cAlatI nathI. mATe tene guruupadezanA prabhAve, mithyAtvanI maMdatAnA sahakArathI, "mAre Atmahita sAdhavuM che' AvI ruci-zraddhA pragaTe che. paNa viparIta nimitto maLatAM te zraddhA bhAMgI paDe che. kema ke te alpabaLavALI che. mATe zraddhAsaMpanna bodha paNa lAMbo samaya Takato nathI. zAstrabodha kadAca jJAnAvaraNanA kSayopazamathI lAMbo kALa Take. paNa zraddhAsaMpanna, AtmakalyANarucivALo bodha lAMbo samaya Takato nathI. ahIM eka vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavI ke sauprathama AMzika zuddhaAtmasvarUpagocara anubhavajJAna mitrAdaSTimAM maLe che. paNa te atialpakAlIna hoya che.) (2) tArA dRSTi chANanA agnikaNa samAna hoya che. A daSTi paNa mitrAdaSTi jevI ja che. arthAta tArAdaSTivALA yogIno bodha paNa mitrAdaSTivALA yogInA bodha jevo ja hoya che. kAraNa ke paramArthathI dIrgha kALa ane viziSTa baLathI rahita che. matalaba ke mitrAdaSTinI jema tArAdaSTimAM paNa zraddhAsaMpanna bodha lAMbo samaya Takato nathI tathA tenuM viziSTa baLa hotuM nathI. mATe tArAdaSTi svarUpa bodhathI paNa prabhuvaMdanAdi dharmaArAdhanAnA samaye smaraNamAM daDhatA AvatI nathI. zAstrokta rIte anuSThAna karavAnI smRtimAM majabUtAI na hoya to dharmasAdhanA khoDakhAMpaNavALI thAya che. tethI bhAvathI ArAdhanA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1385 * tArAyAM smRtimUlamokSAnuSThAnA'yogaH ato'pi prayogakAle smRtipATavA'siddheH, tadabhAve prayogavaikalyAt, tataH tathAtatkAryA'bhAvAditi / (3) balA dRSTiH kASThA'gnikaNatulyA, ISadviziSTA uktabodhadvayAt, tadbhAvenA'tra manAk sthiti-viirye| ataH paTuprAyA smRtiH, iha prayogasamaye tadbhAve cA'rthaprayogamAtraprItyA yatnalezabhAvAditi / vIryavikalatvAt = prayogakAlAvadhikasthiti-sAGgasadanuSThAnaprayojakasAmarthyazUnyatvAt / ato'pi = tArAto'pi prayogakAle = cikIrSitAnuSThAnakaraNA'vasare smRtipATavA'siddheH = anuSThAnagatA'vaikalyaprayojakaviziSTapraNidhAnavidhi-yatanA-zraddhAdyakhilA'GgopasthApakatvalakSaNapaTutopetasmaraNA'nudayAt / tadabhAve = niruktasmRtipATavA'bhAve sati kAyAdinA kathaJcitkaraNe'pi kSepAdidoSeNa prayogavaikalyAt = vikalaprayogabhAvAt / samyaksmRtimUlaM hyanuSThAnaM proktaM jinezvaraiH / ata eva dharmabindau zrIharibhadrasUribhiH upayoga dhAnatA - (dha.bi. 5/25), - AjJAnusmRtiH - (dha. biM. 5 / 74) mahAguNatvAd vacanopayogasya (dha. biM. 6/40 ) - ityaadikmuktm| taduktaM taireva zrAvakaprajJaptivRttau smRtimUlo dharmaH - ( zrA. pra. 108 ) iti / - smRtimUlaM niyamAnuSThAnam - (A.ni. bhAga-4/pR. 827, prathamaguNavratanirUpaNe) iti hAribhadrIyA''vazyakaniryuktivRttivacanamapyatrA'vazyamanusmartavyam / yathoktaM pravacanasAroddhAravRttau siddhasenasUribhirapi - smRtimUlaM hi sarvamanuSThAnam - (pra.sAro. 280 vR.) / tataH = tasmAt kAraNAt tathAtatkAryA'bhAvAt = bhAvato vandanAdikAryA'yogAt / kadAcid vyavahArato vidhi-yatanAdyupetasadanuSThAnakaraNe'pi ajJAnA'nAbhogamithyAtvAdito viSayakaSAyAdigocaravyaktA'vyaktapakSapAta jananena nizcayataH prayogavaikalyamevAtra / yasya kasyacidanuSThAnasya svalpatamakAlasAdhyasya mAnasikanamaskArAdilakSaNasya viSayakaSAyA''vezAdyanuparaktacittatayA sampAdane'pi svA'bhiprAyagatAyA avyaktatadrucyA anapagamena prayogavaikalyamatrA'parihAryameva / astu vA pradhAnadravyAnuSThAnaM dazAvizeSe / bhAvavandanAdyanupadhAyakatve'pyaMzataH samIcInabodharUpatvenA'vasthAvizeSe aMzataH pradhAnadravyAnuSThAnasampAdakatvena cAsyAH zubhakarmabandha-svalpatarasakAmanirjarAnimittatA'napalapanIyeti dhyeym| (3) AdyadRSTidvayApekSayA AMzika zuddhAtmasvarUpaviSayitAMze balavatprakAzopetatvAd vandanAdikArye balAdhAyakatvAcca yathArthAbhidhAnA tRtIyA balA dRSTiH hi kASThA'gnikaNatulyA bhavati / iyaM uktabodhadvayAt = AdyadRSTidvitayamapekSya ISadviziSTA bhavati / tadbhAvena = manAgvaiziSTyasadbhAvena atra = balAyAM dRSTau manAk sthiti-vIrye AdyabodhadvayApekSayA'dhike bhavataH | ataH = asmAdeva kAraNAt paTuprAyA smRtiH bhavati, iha balAyAM dRSTau prayogasamaye = vandanAdiprayogakAle tadbhAve ca = paTuprAyaHsmRtisadbhAve ca arthaprayogamAtraprItyA kevalaM sArthakavandanAdisadanuSThAnakaraNapremNA yatnalezabhAvAt praNidhAnAdigarbhaprayatnalezasadbhAvAt / vandanAdau karavA svarUpa bodhanuM kArya thatuM nathI. (3) balAdiSTa kASThanA agnikaNa samAna che. pUrvokta be bodha karatAM ahIM kAMIka viziSTa bodha hoya che. pUrvokta be bodhanI apekSAe ahIM viziSTatA hovAnA kAraNe balA dRSTimAM vartamAna evA jIvanA zraddhAsaMpanna bodhanI sthiti ane zakti thoDI vadhAre hoya che. AthI ahIM smRti lagabhaga majabUta hoya che. balA dRSTimAM prabhuvaMdanAdi ArAdhanAnA samaye paTTuprAyaH smRti hovAthI mAtra sArthaka dharmArAdhanA vize prIti hoya che. tethI bhAvathI prabhuvaMdanAdi ArAdhanA karavAno AMzika prayatna kare che. = * = Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1386 * balAyAM pradhAnadravyAnuSThAnopavarNanam * dvAtriMzikA-20/26 (4) dIpA dRSTiIpaprabhAsadRzI, viziSTatarA uktabodhatrayAt / ato'trodane sthiti-vIrye, tatpadvyapi prayogasamaye smRtiH / ____ mAtrapadenedaM sUcitaM yaduta vandanAdipravRttau yathA svAbhAvikI balavatI ca prItirasyAM dRSTau vartamAnasya jIvasyopajAyate tathA na vandanAdipariNatau hetu-svarUpA'nubandhazuddhAyAM sopajAyate / prItipadenA'tra bhaktivyavacchedaH kRtaH, tAdRzapUjyatvabuddheradyApyanudayAt / 'leza'padena cedamAveditaM yad vandanAdipravRttau balavatprItisattve'pi yAvatI tatsampAdanagocarA svakIyA zArIra-mAnasAdizaktiH tadanigRhanenA'sau tatra na pravartate kintu tannigRhanenaiva, utthAnAdidoSAt yatanAvaraNalakSaNatathAvidhavIryA'ntarAyAdhudayAcca / arthaprayogamAtraprItyAdinA tathAsmRtyA yadA vandanAdau pravRttirjAyate tadA bAhulyena pradhAnadravyAnuSThAnamasyAM smpdyte| - smRtimUlatvAt mokSasAdhanA'nuSThAnasya 6 (pra.sAro.210vRtti) iti pravacanasAroddhAravRttikRdvacanamapItthaM saGgacchate / tatazca yatanAvaraNodayAdinA bhAvAnuSThAnAnupadhAyakatve'pi prAyazaH yathAvasaraM pradhAnadravyAnuSThAnajanakatvenAsyAH tathAvidhasmRtijanakasthiti-vIryakalitasamIcInabodhAMzato prabalazubhakarmabandhaniranubandhasvalpasakAmanirjarAnimittatA pratItaiva / ata evA'tra prAktanA'zubhA'nubandhAH aMzataH zithilIbhavanti navInA'zubhA'nubandhAzca bAhulyena na saJcIyante, vizuddhiyogenA'bhiprAyagatAyA viSaya-kaSAyAdirucyAH anutthAnAt / taduktaM yogadRSTisamuccaye balAmadhikRtya - nA'syAM satyAmasattRSNA prakRtyaiva pravartate - (yo.dR.sa.50) iti bhAvanIyam / (4) AdyadRSTitritayA'bhyAsaprakarSavazAdutpadyamAnA AMzikazuddhAtmatattvaviSayitAMze dIpraprakAzopetatayA yathArthA'bhidhAnA caturthI dIpA dRSTiH bhavati / yathA dIpaprabhAyAmakhilasthUlavastUni samupalabhyante na tu sUkSmANi tathaivA'trA'khilasthUlaheyopAdeyavastUni budhyante, na tu svapariNAma-praNidhAnAdigatasUkSmaheyopAdeyadharmA itIyaM dIpaprabhAsadRzI / tathAvidhaprakAzamAtrAdineha sarvatra sAdharmyamavaseyam / prakRte - svalpA'pi dIpakaNikA bahulaM nAzayet tamaH 8 (A.bo. 28) iti AtmaprabodhopaniSadvacanamapi yathAgamamanuyojyam / tatazca uktabodhatrayAt = AdyadRSTitritayamapekSya dIprA viziSTatarA bhavati / ata eva atra = dIprAyAM dRSTau udagre = sAtizaye sthiti-vIrye = samavasthAna-sAmarthya bhavataH / ata eveyaM samyak prayogakAlaM yAvadavatiSThate paTusmRtibIjakuzalasaMskArAMzcA''dadhAti / tat = tasmAt kAraNAt paTavyapi = svabhUmikocitA'nuSThAnA'vaikalyaprayojakA'khilA'GgopasthApakatvalakSaNapATavazAlinI api prayogasamaye = sadanuSThAnapravRttyavasare smRtiH smbhvti| (prastutamAM sArthaka ArAdhanA karavAnI prIti hoya che. paraMtu ArAdhakapariNati keLavavA upara tathAvidha prIti hotI nathI. A bAbatane jaNAvavA mATe "mAtra' zabda vaparAyela che. "prIti' zabda dvArA ahIM bhaktino niSedha karela che. arthAt balAdaSTimAM prIti anuSThAna hoya che. paraMtu bhakti anuSThAna nathI hotuM. balAdaSTithI prIti anuSThAna zarU thAya che. tathA cothI daSTithI bhakti anuSThAna zarU thAya che. A dRSTi pUrvanI be dRSTi karatAM baLavAna hovAthI "balA' evuM nAma sArthaka che.) (4) dIprA nAmanI cothI dRSTi dIpakanI prabhA samAna che. pUrvokta traNa prakAranA bodhathI ahIM bodha adhika caDhiyAto hoya che. tethI ahIM bodhanI sthiti ane zakti vadhu pramANamAM hoya che. tethI prabhuvaMdanAdi dharmakriyA karavAnA avasare smRti paNa daDha bane che. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mithyAdRzAM sakAmanirjarAmImAMsA * evaM bhAvato'pyatra dravyaprayogo vandanAdau tathAbhaktito yatnabhedapravRtteriti evaM niruktaprakAreNa bhAvato'pi vyAvahArikasatpraNidhAnAdibhAvato'pi, atra = dIprAyAM dRSTau dravyaprayogaH = dravyapravRttiH vandanAdau = vandanAdiviSayiNI, tathAbhaktitaH = namaskAryAdigocarasvakIyabodhAdyupasthApitAmarthaprayogamAtragocarAM bhaktimavalambya, na tu jinavacanAditaH, yatnabhedapravRtteH = anuSThAnocitA'ntaHkaraNapariNAmapravAhahetuprayatnavizeSodayAt / apizabdena dravyasamuccayaH kRtaH / balAyAmarthaprayogamAtraprItyA vandanAdau yatnalezodayo dIprAyAntvarthaprayogamAtrabhaktyA tatraiva yatnavizeSodaya ityetAvAn prakarSo'tra vidyata eva tathApi bhrAntyAdidoSasadbhAvena jinavacanato yatnavizeSAnudayAdatra 'dravyaprayoga' ityabhidhAnaM saGgacchata eva / paramArthato vaco'saGgA'nuSThAne eva bhAvA'nuSThAne bhavataH, prIti bhaktyanuSThAne tu dravyA'nuSThAne / kAraNe kAryatvopacAreNa tvatra tAttvikA'dhyAtma-bhAvanAsImA''krAnto vandanAdiprayoga iSyata eva sUkSmabodhavirahe'pi vivekabAhulyena sthUlaheyopAdeyagocarabodhotkarSAt / ata evA'syAH pUrvA'pekSayA prazastavipAkiprabalatara zubhakarmabandha-zubhAnubandhazAliprabalasakAmanirjarAnimittatA gIyate yogajJaiH / nanu mithyAdRSTeH sakAmanirjarA kathaM sambhavet svalpIyasyapIti cet ? tatkAraNasadbhAvAdityavehi / tathAhi- bhagavatyAM (vyA.pra.zata. 1 udde. 1) aupapAtikasUtrAdI (au.sU.73) akAmanirjarayA vyantareSvevotpAdasya pAkhaNDyAdInAM bhaNitatve'pi 'caraga-parivvAyaga baMbhalogo jA' (bR.saM. 152 ) ityAdinA bRhatsaGgahaNyAdI brahmaloke tadutpAdakathanasya, bhagavatyAM IzAnendrajIvatAmalI- camarendrajIvapUraNa- (bhaga. 3/1-2) tApasAdInAJcendratvAdipadaprApteH kathanasya sakAmanirjarAM vinA'nupapatteH / na hi kuzalamUlAM buddhipUrvikAM sakAmanijarAM vinendrAdipadopalabdhiH sambhavati / taduktaM siddhasenagaNibhiH tattvArthabhASyavRttI yaH punaH kuzalamUlo vipAkaH (=karmavipAkaH karmanirjarA) tapasA dvAdazavidhena pariSahajayena vA kRtaH so'vazyantayaiva buddhipUrvakaH ( = sakAma : ) / taM evaMvidhaM guNataH iti guNaM upakArakaM eva cintayet yasmAt sa tAdRzo vipAkaH zubhamanubadhnAti, amareSu tAvadindra- sAmAnikAdisthAnAni avApnoti, manuSyeSu ca cakravarti-baladevamahAmaNDalikAdipadAni labdhvA tataH sukhaparamparayA muktimavApsyatIti zubhA'nubandhaH - (ta.sU. 9/ 7bhA.vR.) / = = = 9 1387 atha pUraNa-tAmalyAdInAmindrapadaprAptirakAmanirjarayaiva, teSAM bAlatapasvitvena nirdezAt, taduktaM bhagavatyAM pUraNAdhikAre tae NaM se pUraNe bAlatavassI teNaM orAleNaM viuleNaM payatteNaM paggahieNaM, bAlatavokammeNaM... - (bhaga.3/2/143) ityAdi, tAmalyadhikAre catae NaM se tAmalI bAlatavassI bahupaDipuNNAI saTThi vAsasahassAiM pariyAgaM pAuNittA... - (bhaga.3/1/135 ) ityAdi / taduktaM triSaSTizalAkApuruSacaritre api mAsaM so'nazanaM kRtvA mRtvA bAlatapovazAt / abhUccamaracaJcAyAM camarendro'rNavasthitiH / / - (tri.sa. pu. 10 / 4 / 386 ) iti / itthaJca teSAM tapaso bAlatvA'nupapattyA sakAma - nirjarAtvamapodyate iti cet ? maivam, akAmanirjarA- bAlatapasoraikye cauhiM ThANehiM jIvA devattAe kammaM pakareMti, devattAe kammaM pakarettA devesu uvavajjaMti / taM jahA - (1) sarAgasaMjameNaM, (2) A rIte bhAvathI paNa cothI dRSTimAM prabhuvaMdanAdi ArAdhanAmAM dravyapravRtti hoya che. kAraNa ke tathAvidha bhaktithI vizeSa prakAranA prayatna dvArA pravRtti thAya che. Ama pahelA guNaThANAno prakarSa ATalo Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1388 * akAmanirjarA - bAlatapasoH bhedasthApanam * dvAtriMzikA-20/26 saMjamA'saMjameNaM, (3) akAmanijjarAe, (4) bAlatavokammeNaM - ( aupapA. 73 ) iti aupapAtikasUtre, - cauhiM ThANehiM jIvA devAuyattAe kammaM pakareMti / taM jahA ( 1 ) sarAgasaMjameNaM, (2) saMjamA'saMjameNaM, (3) bAlatavokammeNaM, (4) akAmaNijjarAe - (sthA. 4 / 4 / 373 ) iti sthAnAGgasUtre, sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamA'kAmanirjarA-bAlatapAMsi daivasya - (ta.sU. 6/20 ) iti tattvArthasUtre, sarvabhUtAnukampA, agAriSvanagAriSu ca vratiSu anukampAvizeSaH, dAnaM, sarAgasaMyamaH, saMyamA'saMyamaH, akAmanirjarA, bAlatapoyogaH, kSAntiH zaucamiti savedyasyA''sravAH - (ta.sU. 6 / 13 - bhA.) iti tattvArthabhASye ca tayoH pArthakyena nirdezA'nupapatteH, bAlatapaH pade karmadhArayasamAsAnaGgIkArAcca / taduktaM sthAnAGgavRttau bAlA iva bAlAH mithyAdRzaH, teSAM tapaHkarma- tapaHkriyA bAlatapaHkarma - (sthA. 4/4 / 373 vRtti) - iti / tattvArthabhASye api bAlo mUDha ityanarthAntaram, tasya tapaH = bAlatapaH - ( ta.bhA. 6 / 20) ityuktam / tatazca bAlatapasaH sakAmanirjarAtmakatvasambhavena na mithyAdRzAmapi sakAmanirjarA'nupapattiH / sA ca sAnubandhA niranubandhA vetyanyadetat / taduktaM senapraznottare api prathamollAse samyagdRSTivyatiriktAnAM jIvAnAM sarvvathA nirjarA nAsti eva iti vaktuM na zakyate / "aNukaMpa'kAmanijjara, bAlatavo daann-vinny-vibbhNge| saMjogavippaoge vsnnuusviddddi-skkaare||" ( A. ni. 845 ) iti Avazyaka niryuktau mithyAdRzAM samyaktvaprAptihetuSvakAmanirjjarAyA uktatvAt keSAJciccarakaparivrAjakAdInAM svAbhilASapUrvvakaM brahmacaryapAlanAdattAdAnaparihArAdibhibrahmalokaM yAvad gacchatAM sakAmanirjjarAyA api sambhavAcceti - (se .pra. ullAsa- 1/prazna- 17- pR. 3) iti / senapraznottara eva tRtIyollAse api kriyAvAdinAmakriyAvAdinAM ca keSAJcit sakAmanirjarApi bhavatItyavasIyate yato'kAmanirjarANAmutkarSato vyantareSveva, bAlatapasvinAM carakAdInAM tu brahmalokaM yAvadupapAtaH prathamopAGgAdAvukto'stIti, tadanusAreNa pUrvoktAnAM sakAmanirjareti tattvam - (se .pra.u.3) iti kthitm| AsannamuktigAmino mithyAdRSTerapi caramAvartakAle mithyAtvamandatAyAM granthidezasamIpe karmakSayoddezena tapazcaryAdisambhavAt sakAmanirjarA'napalapanIyaiva, tallakSaNasAmrAjyAt / taduktaM pravacanasAroddhAravRttau - 'karmaNAM naH kSayo bhUyAdityAzayavatAM satAm / vitanvatAM tapasyAdi sakAmA zaminAM matA / / - (pra.sAro.dvAra-67/gA.573/nirjarAbhAvanA-zlo. 3-pRSTha- 461 ) iti / - nirAsaktyA kRtaM karma nirjarArthaM prajAyate - ( ma.gI. 3 / 28) iti mahAvIragItAvacanAdapi svAtmazuddhyuddezena nirnidAnAnuSThAnapravaNAnAM mithyAdRzAmapi sakAmanirjarA'nAvilaiva / caramAvartakAlazuklapAkSikatvA'punarbandhakatva-mitrAdiyogadRSTisadyogAvaJcakAdiyoga-kulayogitvAdIcchAdiyama-zamadamAdiguNagaNabalena mithyAdRzAM sakAmanirjarA'napalapanIyaiva / prakRte guNanibandhanA hi viziSTanirjarA - ( zrA. pra. 35 ) iti zrAvakaprajJaptivRttau zrIharibhadrAcAryoktirapi susaMvAdinI vartate / taduktaM senapraznottare caturthollAse api ye caraka parivrAjakAdimithyAdRSTayo'smAkaM karmmakSayo bhavatviti dhiyA tapazcaraNAdyajJAnakaSTaM kurvanti teSAM tattvArthabhASyavRtti - samayasArasUtravRtti-yogazAstravRttyAdigranthAnusAreNa sakAmanirjjarA bhavatIti sambhAvyate, yato yogazAstracaturthaprakAzavRttau sakAmanirjarAyA heturbAhyA'bhyantarabhedena dvividhaM tapaH proktaM, tatra ' SaTprakAraM bAhyaM tapo, bAhyatvaM ca bAhyadravyApekSatvAtpara = = Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dIprAyAM zubhAnubandhisakAmanirjarAsiddhiH prathamaguNasthAnakaprakarSa' etAvAniti samayavidaH / pratyakSatvAt kutIrthikairgRhasthaizca kAryatvAcceti (yo . zA. 4 / 89 vRtti) / tathA- 'lokapratItatvAtkutIrthikaizca svAbhiprAyeNA''sevyatvAd bAhyatvamiti (utta. 30 / 7 bR.vR.) triMzattamottarAdhyayanacaturdazasahastrIvRttau / etadanusAreNa SaDvidhabAhyatapasaH kutIrthikA'' sevyatvamuktaM paraM samyagdRSTisakAmanirjjarApekSayA teSAM stokA bhavati, yaduktaM bhagavatyaSTamazatakadazamoddezake 'desArAhae' (bha.sU. 8/10 / 353 ) iti / 'bAlatapasvI stokamaMzaM mokSamArgasyA''rAdhayatItyarthaH, samyagbodharahitatvAtkriyAparatvAcceti ( bhagavatIvRtti-8/10/353) tayA ca mokSaprAptirna bhavati, stokakarmmAzanirjjaraNAt, bhavatyapi ca bhAvavizeSAd valkalacIryAdivat / yaduktaM "AsaMbaro a seyaMbaro a buddho ya ahavA anno vA / samabhAvabhAviappA, lahei mukkhaM na saMdeha / / " ( sambodhaprakaraNa - 2 ) - iti (se. pra. ullAsa 4 / prazna - 105 ) / prakRte dIprAyAM dRSTau zubhA'nubandhazAliprabalasakAmanirjarA'nabhyupagame se NaM teNaM vibbhaMganANeNaM samuppanneNaM jIve vi jANai, ajIve vi jANai, pAsaMDatthe sAraMbhe sapariggahe saMkilesamANe vijA visujjhamANe vi jANai / se NaM puvvAmeva sammattaM paDivajjai, sammattaM paDivajjittA samaNadhammaM roeti, samaNadhammaM roettA carittaM paDivajjai, carittaM paDivajjittA liMgaM paDivajjai / tassa NaM tehiM micchattapajjavehiM parihAyamANehiM parihAyamANehiM, sammaddaMsaNapajjavehiM parivaDDhamANehiM parivaDDhamANehiM se vibbhaMge annANe sammattapariggahie ohI parAvattai - ( bhaga. 9 / 4 / 366 ) iti bhagavatIsUtravacanaprabandho'pi azrutvA kevaliprakaraNagato nopapadyeta / tatazcaitatsarvaM kAvyaprakAza-dhvanyAlokAdidarzitena 'so'yamiSoriva dIrgha-dIrghataro vyApAraH' (kA.pra.5/47, dhva . 1 / 4 ) itinyAyena gambhIradhiyA''dyayogadRSTicatuSTaye yathAgamamanusandheyam / itthaJca pradhAnadravyA''jJAyogaprakarSo'pyatraiva vizrAmyati, prathamaguNasthAnakalabhyaprakRSTabodhabhAvAditi prathamaguNasthAnakaprakarSa etAvAniti samayavidaH = jinAgamavedino vyAcakSate / prakRte guNA jJAnadarzana-cAritrarUpA jIvasvabhAvavizeSAH, sthAnaM punareteSAM zuddhayazuddhiprakarSA'pakarSakRtaH svarUpabhedaH, tiSThanti asmin guNA iti kRtvA / guNAnAM sthAnaM guNasthAnam / mithyAdRSTeH guNasthAnaM mithyAdRSTiguNasthAnam - (paM.saM.bhA-1/ pR. 41 - vRtti ) iti paJcasaGgrahavRttikRduttirapyavadheyA / sUtrakRtAGgavRttikRtAmapyevamevAbhiprAyaH (sU.kR.2 / 2 / 2 / 32 vR.) / taduktaM pravacanasAroddhAravRttau zrIsiddhasenasUribhiH karmastavavRttau ca devendrasUribhiH prabalamithyAtvodaye'pi kAcidaviparyastA'pi dRSTirbhavatIti tadapekSayA mithyAdRSTerapi guNasthAnasambhavaH - (pra. sAro. 1302 vRtti, ka. sta. 2 vRtti ) iti / vinayavijayopAdhyAyena kAcinmanujaparavAdivastugocarA teSAmapyaviparyastA pratipattirbhavet - ( dra. lo. pra. pRSTha- 482 ) ityevaM lokaprakAze dravyavibhAge mithyAdRSTInAM guNasthAnakasambhavaH sAmAnyato darzitaH / hoya che. ema AgamavettAo kahe che. (bhAva anuSThAnamAM vaMdanIya vagere pratye jevA prakArano ahobhAva, AdarabhAva, ruci, zraddhA vagere hoya che tevA prakArano ahobhAva vagere cothI dRSTivALA jIvone nathI hoto. AthI bhAva anuSThAnamAM jevA prakAranA ahobhAva vagerethI vaMdanAdi dharmapravRtti thAya tevA prakAranA ahobhAva vagerethI vaMdanAdi dharmapravRtti cothI dRSTimAM nathI thatI. tethI cothI dRSTimAM dravyaanuSThAna hoya che, bhAvaanuSThAna nahi. 1. hastAdarze '... sthAnaprakarSa' iti pAThaH / = 1389 = Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1390 * samyagdarzanAntaraGgopAyadarzanam * dvAtriMzikA-20/26 vastutastu vyaktaguNasthAnamapunarbandhakadazAyAM tAdRzakuzalA'nuSThAnayuktatva evA'GgIkriyate nayavizeSAbhiprAyeNa / idamevAbhipretya haribhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye - apunarbandhako yasmAd guNasthAnakameva hi / mithyAdRSTirapi hyuktaH sa ca tAdRkriyAnvitaH / / (bra.si.sa. 54) ityuktam / etena - mithyAdRSTInAmapi mAdhyasthyAdiguNamUlakamitrAdidRSTiyogena guNasthAnakatvasiddheH - (dha.saM.18/ pR.45) iti dharmasaGgrahavRttikRdvacanamapi vyAkhyAtam / dIprAyAM dRSTAvavasthitena yoginA - 'bhAsA-mai-buddhi-'vivega-"viNayakusalo 'jiyakkha gaMbhIro / 'uvasamaguNehiM jutto nicchaya-vavahAranayaniuNo / / 1degjiNa-guru-suyabhattirao 11hiya-miyapiyavayaNapiro dhIro12 / saMkAidosarahio13 ariho sammattarayaNassa / / 8 (da.zu. 250/251) iti darzanazuddhiprakaraNapradarzitAni trayodazaguNaratnAni samupAdIya, siddharSigaNidarzitarItyA satataM - avadhIraNIyo bhavaprapaJcaH, ArAdhanIyo vilInarAgadveSamoho'nantajJAnadarzanavIryAnandaparipUrNaH paramAtmA, vandanIyAstadupadiSTamArgavartino bhagavantaH sAdhavaH, pratipattavyAni jIvA'jIva-puNya-pApA''zrava-saMvara-nirjarA-bandha-mokSalakSaNAni navatattvAni, sarvathA peyaM jinavacanA'mRtaM, neyaM tadaGgA'GgIbhAvena, anuSTheyamAtmahitaM, upaceyaM kuzalaM, vidheyaM niSkalaGkamantaHkaraNaM, heyaM kuvikalpajalpajAlaM, avaseyaM bhagavadvacanasAraM, vijJeyaM rAgAdidoSavRndaM, leyaM sugurusadupadezabheSajaM, deyaM satataM sadAcaraNe mAnasaM, avageyaM durjanapraNItakumatavacanaM, nimeyaM mahApuruSavargamadhye svarUpaM, stheyaM niSpakampacittena - (upamitibhava. bhA.2/prastAva-7/pR.220) iti / itthaJca caturdazapUrvadharasamarAdityavAcakoktarItyA (haribhadrasUrikRta samarAdityakathAbhava 9/pR.947) vItarAgAdidarzanena, vizuddhadharmazravaNena, guNAdhikasaGgamena, pakSapAtena guNeSu, tathAbhavyatAniyogena, anukampAdibhAvanayA, pUrvoktebhyaH (pR.178,626,1388) - aNukaMpa'kAmaNijjara-bAlatave daann-vinny-vibbhNge| saMyoga-vippaoge vasaNusavaiDDhi-sakkAre / / abbhuTThANe viNae, parakkame sAhusevaNAe ya / saMmaddasaNalaMbho, virayAviraIi virie|| - (A.ni.845,848) iti AvazyakaniyuktidarzitebhyaH yasya kasyacidapi nimittasya samyakpariNamane, - Ade hi kammagaMThI jA baddhA visayarAgarAgehiM / taM chindanti kayatthA tava-saMjama-sIlaguNena / / - (zI.prA. 27) iti zIlaprAbhRtadarzitarItyA tapazcaryAdisacivasya, - diDhe sue'NubhUe kammANa khae kae uvasame a / maNa-vayaNa-kAyajoge a pasatthe labbhae bohI / / 6 (A.ni.844) iti AvazyakaniyuktyanusAreNa prazastayogAdau pravRttasya, karmaprakRtivRttyanusAreNa jaghanyena tejolezyAyAM, madhyamapariNAmena padmalezyAyAM, utkRSTapariNAmena ca zuklalezyAyAM vartamAnasya, (ka prakRti. upazamanAkaraNa-gA.4 malaya.vR.) yadvA avasthitakRSNAdidravyarUpAM dravyalezyAmadhikRtya tu - sammattasuyaM savvAsu lahai (A.ni.822) iti AvazyakaniyuktivacanAt sarvAsu lezyAsu vartamAnasya, sUkSmeSu AtmapariNAmavizeSarUpeSu (AcArAGga 112 vRtti) adhyavasAyeSu anubhAgabandhasthAnA'parAbhidhAneSu (paJcasaGgraha dvAra-2) prazasteSu samavasthitasya, viziSTakarmakSayopazamato durbhedabhAvakarmagranthibhedadvAreNa vakSyamANA sthirA dRSTiH smpdyte| samarAdityarAjakumAropadezazravaNe tanmitrANAmazokAdInAM samyaktvotpAdAvasare zrIharibhadrasUribhiH paraMtu A dravyaanuSThAna pradhAna hoya che, apradhAna nahi. vacanAnuSThAnanI bhUmikA na hovAthI A dRSTimAM bhAvaanuSThAna mAnya nahi hoya ema jaNAya che. prathama guNasthAnake rahelA jIvanA AdhyAtmika guNavikAsanI parAkASThA cothI dIprA dRSTimAM hoya che. evuM zAstrajJonuM kathana che.) For Private & Personal use only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jaTAvicchedanirdeza: * 1391 (5) sthirA ca bhinnagranthereva sA ca ratnA''bhA, tadavabodho hi ratnabhAssamAnaH, tadbhAvo'pratipAtI samarAdityakathAyAM tahAbhavvayAe asoyAINa vicittayAe kammapariNAmassa, kumArasannihANasAmattheNa, visuddhayAe joyANa, ukkaDayAe vIriyassa viyambhio kusalapariNAmo, viyalio kiliTThakammarAsI, avagayA mohavAsaNA, tuTTA asuhANubaMdhA, jAo kammagaNThibheo, khaovasamamuvagayaM micchattaM, AvihUo sammattapariNAmo - (sa.ka.bhava / 9 pR.879) iti yaduktaM tadatrA'pi yojanIyam / darzitaguNAnAmasAdhAraNatvAdyujyata etat / ata evoktaM dharmabindo bhavanti tvalpA apyasAdhAraNaguNAH kalyANotkarSasAdhakAH - (dha. biM. 4 / 21 ) iti pUrvoktaM (pR. 830) bhAvanIyam / etena atyalpo'pi yathA dIpaH sumahannAzayettamaH / yogAbhyAsastathA'lpo'pi mahApApaM vinAzayet / / - (zi.pu.vAyusaMhitA-26) iti zivapurANavacanamapi vyAkhyAtam / yadapi saMyuktanikAye devatAsaMyukte zaktivarge jaTAsUtre sIle patiTThAya naro sapaJJa cittaM paJJaJca bhAvayaM / AtApI nipako bhikkhu so imaM vijaTaye jaTaM / / yesaM rAgo ca doso ca avijjA ca virAjitA / khINAsavA arahanto tesaM vijaTitA jaTA / / yattha nAmaJca rUpaJca ase uparujjhati / paTighaM rUpasaJJA ca etthesA chijjate jaTA || - (saM.ni. 1 / 1 / 3 / 3 / 23 pR. 16 ) iti sugatenoktaM tadapyatrA'tigambhIradhiyA'nuyojyaM granthibhedakAmibhiH bahuzrutaiH / paJJaJca prajJAM ca, AtApI tapasvI, nipako vivekazIlaH, vijaye vighaTayet, Ta jaTAM granthimiti yAvat, virAjitA vizoSitAH, paTighaM pratihiMsA, ziSTaM spaSTam / etadrahasyaM tu dvAviMzatitamadvAtriMzikAyAM ( dvA. 22 / 24 pR. 1525) darzayiSyAmaH / = = = = (5) sAmprataM paJcamI dRSTiH sthirA ucyate, heyopAdeyagocarasUkSmavivekasthairyAt / sA ca bhinnagranthereva bhavati, tasyA granthibhedopahitatvAt / ita evA''rabhya zuddhAtmatattvagocaro vyaktaH svA'nubhavaprakAza upajAyate kramazo vardhate vizudhyati cA'gre / taduktaM adhyAtmagItAyAM samyagdRSTimanuSyANAM svAnubhavaH prakAzate / taduttare guNasthAne vizeSatAratamyatA / / - (adhyA. gI. 309) iti / ata eva ca sA ratnAbhA bhavati / tadavabodhaH = bhinnagrantheravabodho hi ratnabhAssamAnaH / yathA snehaparivardhitA'pi dIpaprabhA pavanAdinA kampate, snehaM harati uttapate, malinIbhavati phutkAreNa ca vilIyate tathA nAyamiti ratnaprabhAtulyo bhavati / prakRte - marudbhiH pIDyamAno'pi saMtyakto'pi divAnizam / viSayasneharahito ratnadIpaH prakAzate / / - (su. nI. 7/7 ) iti subhASitanIvivacanaM nottapate na snehaM harati na nirvAti na malino bhavati / tasyojjcalo nizi nizi premA ratnapradIpa iva / / - ( A.za.317) iti AryAsaptazatIvacanaM apekSante na ca snehaM na pAtraM na dazAntaram / sadA lokahite raktA ratnadIpA ivottamAH / / - ( zAM. pa . 13/5, su. la. pR.106) iti zArGgadharapaddhati-subhASitasudhAnandalaharyoH vacanaM ca yathAgamaM yojanIyam / etena - apekSante na pAtrANi na snehaM na dazAntaram / sadA lokahitA''saktA ratnadIpA ivottamAH / / ( ) - ityapi vyaakhyaatm| tadbhAvaH = samyagdRSTipariNAmo hi apratipAtI, AdhyAtmikapratipAtopanAyakaviziSTA'bhinavakarmabandhAnupArjanAt / prAkkRtakarmodayataH pratipAtasambhave'pi samyaktvopasthitikAlIna = = = (5) pAMcamI sthirA nAmanI yogadRSTi graMthibhedane karanArA samyagdaSTi jIvone ja hoya che. te ratna jevI che pAMcamI dRSTivALA yogIno bodha ratnanI prabhA jevo sthira hovAthI tenuM nAma sthirA dRSTi che. pAMcamI STivALA yogIono bhAva apratipAtI hoya che, vardhamAna hoya che, AdhyAtmikavighnazUnya Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1392 * sthirAyAM praNidhAnAdivaividhyam * dvAtriMzikA-20/26 pravardhamAno nirapAyo nA'paraparitApakRt paritoSahetuH prAyeNa praNidhAnAdiyoniriti / / badhyamAnakarmanimittakapratipAtA'sambhava eva, kaNTakavighnopanAyakakarmabandhakaraNe'pi pUrvakRtakukarmodayaM vinA svarasato jvara-diGmohasthAnIyavighnopanAyakakarmA'nupArjanAt / ___ itthaM samyagdRSTipariNAmo'pratipAtI san kAla-bhavitavyatAdiparipAkAnusAreNa mandatayA tIvratayA vA pravardhamAnaH sAnubandhaprabalasakAmanirjarAmupadadhAno nirapAyaH = sUkSmavivekadRSTiprabhAvena naraka-tiryaggatinapuMsakaveda-strIveda-huNDakasaMsthAna-sevArtasaMhanana-sthAvara-sUkSmA'paryApta-sAdhAraNadazA-durbhagA'nAdeya-styAnarddhitrikA'zubhavihAyogatyAdilakSaNA'pAyajanakakliSTakarmabandhA'nupadhAyakaH 'asaMtApage parivArassa' (paM.sU.2) iti paJcasUtravacanAd nA'paraparitApakRt pratyuta vivekagarbha-maitryAdibhAvanAbhAvitatayA svasya pareSAJca paritoSahetuH = AdyadRSTicatuSTayajanyatoSAdadhiko yastoSastasya kAraNaM tathA prAyeNa = bAhulyena praNidhAnAdiyoniH = paarmaarthik-prishuddhprnnidhaan-prvRttyaadihetuH| na ca dIprAyAmapi praNidhAnaM pUrvamAveditaM bhavadbhiriti kathaM nA'nena sAkaM tasya virodhaH ? iti zaGkanIyam, tatra vyavahAranayAbhipretaM citaikAgryanimittasmRtipATavaprabhRtilakSaNaM praNidhAnamAveditam, atra tu pUrvaM yogalakSaNadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.10/11 bhAga-3 pR.696) darzitaM naizcayikamiti virodhA'bhAvAditi bhAvanIyam / nanu sthirAyAM - zuddhaiva jJAnadhArA syAt samyaktvaprAptyanantaram - (a.sA.18/150) iti adhyAtmasAravacanAnusArataH sarvadaiva samyaktvAdigocarapraNidhAnAdiH syAditi 'prAyeNa' iti padamanatiprayojanamiti cet ? maivam, prakRte praNidhAnAderna samyaktvAdigocaratA'bhimatA kintu ahiMsAdiyamagocarataiva / sA tu nikAcitakarmapAravazyena paradAropasevanAdikAle nivartate'pi / etadbodhanAya 'prAyeNa' padasyA''vazyakatvAdityavadheyam / sthirAyAM hi mahAmohAdipalAyanena vizAlIbhavati kuzalAzayaH, kSIyantetamAM prAcInakliSTakarmANi, pUrvavanna badhyante nUtanAni, saMpravilIyate duritAnubandhaH, nivartante mithyAvikalpAH, prahIyate bhavasantAnaH, samullasati jIvavIryaM, nirmalIbhavatyAtmA, pravighATayati cittA'pavarakA''varaNakapATaM, tataH prAdurbhavanti svAbhAvikaguNavizeSAH, vilokayati tAnayaM vimalasaMvedanA''lokena, tataH samupajAyate'nabhiSvaGgA''nandasandohaH, upazAmyati bahudoSajanakaviSayatRSNetyevamapavargamArge drutamabhisarpatyayaM nijabhavitavyatA-bhavasthityAdisahAyenetyAyUhyam / hoya che, bIjAne nukazAnakAraka nathI hoto, paritoSanuM kAraNa hoya che. tathA prAyaH praNidhAnAdi AzayanuM kAraNa hoya che. (dIpakano prakAza pavana vagerethI bUjhAI jAya che tathA sUkSma cIjane dekhADato nathI. jyAre talakaratna vagere ratnono prakAza pavana vagerethI bUjhAto nathI ane sUkSma vastune dekhADe che. tema dIprAdaSTi sudhI bodha viparIta nimittothI bUjhAI jAya che tathA prathama cAradaSTivALo jIva "eka siddha rahe tyAM anaMtA siddha bhagavaMta rahe, "je mokSanuM kAraNa te saMsAranuM kAraNa vagere sUkSma bAbatone tathA naya, nilepa, pramANa, saptabhaMgI, saklAdeza, viklAdeza vagere sUkSmatama bhAvone asaMdigdha rIte samajI zakto nathI. jyAre sthirAdaSTino bodha viparIta nimitto maLavA chatAM ravAnA nathI thato tathA uparokta sUkSmabhAvone zAstrAdhAre niHsaMdeha rIte samajI zake che, bhagavAnanA Azaya mujaba te padArthone hRdayathI svIkArI zake che. mATe prathama cAra dRSTino bodha sthUla ane asthira kahevAya che jyAre pAchalI cAra dRSTino bodha sUkSma ane sthira kahevAya che.) Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAntAyAM zuddhopayogAnusArikriyA * 1393 (6) kAntA tu tArA''bhA, tadavabodhastArAbhAssamAnaH / ataH sthita eva prakRtyA / niraticAramatrA'nuSThAnaM zuddhopayogA'nusAri viziSTA'pramAdasacivaM viniyogapradhAnaM gambhIrodArAzayamiti / (7) prabhA'rkA''bhA, tadavabodhastaraNibhAssamAnaH, saddhyAnahetureva sarvadA, neha prAyo vikalpAvasaraH, yadapi gopendreNa nivRttAdhikArAyAM prakRtau dhRtiH, zraddhA, sukhA, vividiSA, vijJaptiriti tattvadharmayonayaH - (lalitavistarA pR. 49 ) ityuktaM tadapi Adya dRSTipaJcake lalitavistarAnusAreNa yojyam / tathAhi- mitrAyAM niHzreyasadharmabhUmikArUpamArgabahumAnAdiguNanibandhanabhUtA dhRtiH sampadyate bhagavatazca tadA teSu tattvato'bhayadAtRttvam / tArAyAM tattvAvabodhanibandhanA zraddhA dhRtijanyA sajjAyate bhagavatazca paramArthataH tAn prati cakSurdAtRtvam / balAyAM dRSTau dhRti - zraddhAjanyA vividiSAdijananI nirdoSA sukhAsikA''virbhavati bhagavatazca vastuto mArgadAtRtvam / dIprAyAM dRSTau bhayArttasamAzvAsasthAnakalpA tattvacintanarUpA'dhyavasAyAtmikA vividiSA prAdurbhavati bhagavatazcArthagatyA dIprAyAmavasthitAn prati zaraNadAtRtvam / sthirAyAM ca dRSTau dhRtizraddhA-sukhAdyupahitA samyagdarzanAtmikA vijJaptirupapadyate bhagavatazceha sthitAn jIvAnadhikRtya bhAvato bodhidAtRtvamiti sUkSmamIkSaNIyam / = (6) SaSThI kAntA dRSTiH tArAbhA / tadavabodhaH etadRSTivartijIvabodhaH tArAbhAssamAno bhavati / ataH asmAt kAraNAt sthita eva prakRtyA = svabhAvataH / niraticAraM atra = kAntAyAM dRSTau anuSThAnaM = svaguNasthAnakayogyA'nuSThAnA''sevanaM, udagraucitya - vivekdRsstti-ytnaavrnnkrmkssyopshmaaditH| aMzato'pyaprazastakaSAyarAhityena zuddhopayogAnusAri kevalanirvikalpA'saGgasAkSimAtrazuddhajJAyakasvabhAvAnusAri tadanuSThAnaM bhavati / tadapi viziSTA'pramAdasacivaM nidrA-viSaya- kaSAyAdipramAdarahitazAstrAjJAzuddhA'saGgaprayatnasahAyaM, viniyogapradhAnaM svAtmatulyaparaphalakartRtvA''zayamukhyaM bhavati yataH tad gambhIrodArAzayaM = gmbhiirodaaraashypryuktmiti| gambhIrodArAzayaprayuktatvAdevedamanuSThAnaM viniyogapradhAnamiti bhAvaH / (7) vizadataravivekopetakAntA'bhyAsaprakarSavazAjjAyamAnA prakRSTacaitanyaprakAzazAlitayA yathArthA'bhidhAnA saptamI prabhA dRSTiH arkA''bhA bhavati / prakRte vivekenA''tmano'jJAnaM yeSAM nAzitamAtmanA / teSAM vikAzamAyAti jJAnamAditpavatyaram / / - ( ga.gI. 4 / 15 ) iti gaNezagItAvacanamapi yojyam / tadavabodhaH taraNibhAssamAnaH = sUryaprakAzatulyaH san saddhyAnahetureva sarvadA bhavati, zuddhAtmadravyotthitasya zuddhAtmadravyagrahaNapravaNaprakRSTasparzajJAnIyA'skhalitapravAhasya zuddhacaitanyarUpeNa pariNatasya sadA dharma-zukladhyAnopanAyakatvAt / taduktaM SoDazake sparzastvakSepatatphalaH - ( So. 12/15) / antarmuhUrttAt parato vivakSitadhyAnoparame tu cintana - bhAvanA'nuprekSAdau cittaM vizrAmyati, tadanu punardhyAnAntarA''rohaNe pravartate / ata eva na iha prabhAyAM prAyo vikalpA'vasaraH dhyAnA'nupayogisaGkalpa-vikalpA'vakAzaH, (6) kAntAdRSTi tArA samAna hoya che. chaThThI yogadRSTimAM rahelA yogIno bodha tArAnI kAMti samAna kAMta = tejasvI hoya che. mATe svabhAvathI ja teno bodha sthira ja hoya che. kAMtAdRSTimAM anuSThAna niraticAra, zuddha upayogane anusaranAruM, viziSTa prakAranA apramattabhAvanI sahAyatAvALuM, viniyoganI mukhyatAvALuM tema ja gaMbhIra-udAra AzayavALuM hoya che. (7) prabhA dRSTi sUrya jevI hoya che. A diSTamAM rahelA yogIno bodha sUryanI prabhA samAna hoya 1. 'tu' padaM mudritapratau nAsti / = = = - Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA - 20/26 * prabhAyAM zAstrabhArApagamaH * 1394 prazamasAraM sukhamiha, akiJcitkarANyatrA'nyazAstrANi, samAdhiniSThamanuSThAnaM, tatsannidhau vairAdiparAnugrahakartRtA, nAzaH, nirvikalpadazA''rohaNena vikalpadazAyAH kSIyamANatvAt / prakRte nA'dhyetavyaM na vaktavyaM na zrotavyaM kadAcana / evaM jJAnaparo yogI brahmabhUyAya kalpate / / - ( saM . gI. 6 /101) iti saMnyAsagItAvacanamapi yathAgamamanuyojyam / - zAstrasaMjJAM tathA lokasaMjJAM kIrtyAdivAsanAm / nAma-rUpAdimohaM ca tyaktvA''tmani to bhava / / - (adhyA.gI. 56 ) iti adhyAtmagItAvacanamapyasyAM labdhA'dhikAraM bhavati / prazamasAraM prakRSTopazamarasapradhAnaM parizuddhanaizcayikA'khaNDaratnatrayagocarA'parokSA'nubhavopasthApitaM sukhaM iha prabhAyAM vartate, rAgAdivibhAvadazAyAH kSINatvAt / ata eva atra dRSTau anyazAstrANi akiJcitkarANi tallabhyasyopalabdhatvAt, tatsImA'tikrAntaprAyatvAcca / - na tarkaM paThet, na zabdamapi, bRhacchabdAnnA'dhyApayet - ( nA. pari. 5 / 9) iti nAradaparivrAjakopaniSadvacanaM, - amRtena tRptasya payasA kiM prayojanam ? / evaM svAtmAnaM jJAtvA vedaiH prayojanaM kiM bhavati ? - (pai.4/9) iti paiGgalopaniSadvacanaM, bhAro vivekinaH zAstraM - (maho. 3/15) iti ca mahopaniSadvacanaM, patitAH zAstrajAleSu prajJayA tena mohitAH / svAtmaprakAzarUpaM tat kiM zAstreNa prakAzyate ? / / - (yo . zi. 5 ) iti yogazikhopaniSadvacanaM, svarUpA'nusandhAnavyatiriktA'nyazAstrA'bhyAsa uSTrakuGkumabhAravad vyarthaH / na yogazAstrapravRttiH / na sAGkhyazAstrAbhyAsaH / na mantratantravyApAraH / netarazAstrapravRttiryaterasti - ( saM . upa. 1/59) iti saMnyAsopaniSadvacanaM, lokA'nuvartanaM tyaktvA tyaktvA dehA'nuvartanam / zAstrA'nuvartanaM tyaktvA svA'dhyAsA'panayaM kuru / / - (akSyu. 43/ adhyA.3) iti akSyupaniSada'dhyAtmopaniSadoH vacanaM zAstreNa na syAt paramArthadRSTiH kAryakSamaM pazyati cA'parokSam - (varA.2/69) iti pUrvoktaM (pR.1139) varAhopaniSadvacanaM, granthamabhyasya medhAvI jJAnavijJAnatatparaH / palAlamiva dhAnyArthI tyajed granthamazeSataH / / - ( tripu . 5 / 18) iti ca tripurAtApinyupaniSadvacanaM nA'nudhyAyAd bahUn zabdAn vAco viglApanaM hi tat - (zA. 23, varA.4/33) iti zATyAyanIyopaniSad-varAhopaniSadozca vacanaM paramArthata ihaivA'dhikRtamityavagantavyam / prakRte - tathA dAnaM tapo vedA'dhyayanaM cA'nyakarma vA / sahasrAMzaM tu nA'rhanti sarvadA dhyAnakarmaNaH / / - (zi.gI. 16/ 13) iti zivagItAvacanamapyanuyojyaM yathAtantram / kevalaM samAdhiniSThaM prakRSTasamprajJAtasamAdhivizrAntaM svabhUmikocitaM kAyotsargAdilakSaNaM anuSThAnaM bhavati / bhikSATanAdikriyA'pi nA'tra samAdhibhaGktrI bhavati, paripakvadhyAnayogA''rUDhatvAt / taduktaM adhyAtmasAre - dehanirvAhamAtrArthA yA'pi bhikSATanAdikA / kriyA sA jJAnino'saGgAnnaiva dhyAnavighAtinI / / - ( a.sA. 15/11 ) iti / ata eva tatsannidhau = prakRtadRSTisampannasya yoginaH sannidhAne vairAdinAzaH itthaM parA'nugrahakartRtA kartRtva-bhoktRtvadazAzUnyatve'pyasaGgabhAvenaiva yathocitaparahitArthasampAdanamapi = = = che. te bodha sardhyAnano ja sarvadA hetu hoya che. ahIM prAyaH vikalpane avasara nathI hoto. ahIM prazamabhAvanI mukhyatAvALuM sukha hoya che. A diSTamAM anya zAstro akiMcitkara hoya che. temanuM anuSThAna samAdhiniSTha hoya che. temanA sAnnidhyamAM vairAdino nAza thAya che. teo bIjA jIvo upara anugraha kare Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * parAyAM saGkalpa-vikalpocchedaH 1395 aucityayogo vineyeSu tathA'vandhyA satkriyeti / ( 8 ) parA tu dRSTizcandrA''bhA', tadavabodhazcandracandrikAbhAssamAnaH, saddhyAnarUpa eva sarvadA, sambhavati, caramatIrthakarasya caNDakauzikAnugrAhakatvamiva / etena AtmazaktiprakAzArthaM yoginA yad vidhIyate / parArthaM tat praboddhavyaM gatAH svArthAH parArthatAm / / - ( ma.gI. 3 / 68) iti mahAvIragItAvacanamapi vyAkhyAtam / yadi vineyAssanti tarhi aucityayogo vAcanApradAnAdilakSaNo vineyeSu / etAvatA ca jinakalpikaparihAravizuddhi-yathAlanda-pratimApratipannamunInAmiva sthavirakalpinAmapi keSAJcit paripakvajJAnayogAnAmiyaM prabhA dRSTissambhavatIti sUcitam / tathA avandhyA = paripUrNaphalopadhAyikA svabhUmikocitA zaktyanigUhanenA'saGgabhAvena ca pratilekhana- pramArjaneryAsamiti - guptyAdilakSaNA satkriyA bhavati / itiH smaaptyrthe| (8) prabhA'bhyAsaprakarSottarakAlInA kASThAprAptaprakarSAnvitatayA yathArthAbhidhAnA'STamI dRSTiH parA bhavati / caramA hi sA tu dRSTiH candrAbhA bhavati, saumyatvA''hlAdakatva-paripUrNatva-zaityAdisAdharmyAt / tadavabodhaH kASThAprAptazAnta-sthira-dhruva-zuddhA saGgacaitanyamayatayA saddhyAnarUpa eva sarvadA bhavati / - grAhya-grAhakasambandhe kSINe zAntirudetyalam / sthitimabhyAgatA zAntirmokSanAmnA'bhidhIyate / / - (bR.saM. 2 / 42 ) iti bRhatsaMnyAsopaniSatpratipAditamokSA'' sannavartitvena - sarvecchArodhanAcchAntahRdi sukhaM prakAzate / zubhA'zubhamanovRtte rodhAdAtmA bhavet prabhuH / / - ( adhyA.gI. 49 ) sarvajAtIyasaGkalpa-vikalpasya nirodhataH / AtmazAntirbhavetpUrNA nA'nyathA koTiyatnataH / / - ( a.gI. 394 ) yatra tarkA na gacchanti yatra naiva manogatiH / rAgadveSalayo yatra tatrA''tmA jAyate prabhuH / / - (a.gI. 378) iti adhyAtmagItAvacanatAtparyapariNamanena ca kRtsnanirvikalpadazA''rUDhatayaitaddRSTizAlino vikalparahitaM mano bhavati / - mano'pi jAyate nUnaM samyag bharjitabIjavat - (zaM.gI.6 / 155 ) iti zambhugItAvacanamapyatraiva labdhA'vakAzaM paramArthato draSTavyam / prakRte yasya saGkalpanAzaH syAt tasya muktiH kare sthitA - (maM. bA. 2 / 3 ) iti maNDalabrAhmaNopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / itthaJca - svarUpA'nusandhAnaM vinA'nyathA''cAraparo na bhavet, tadAcAravazAt tattallokaprAptirjJAnavairAgyasampannasya svasminneva muktiriti na sarvatrA''cAraprasaktiH - (nA. pari. 5/10) iti nAradaparivrAjakopaniSad-vacanamapyatraiva paramArthato labdhA'dhikAramavagantavyam / saMsAramuktigocaravikalpasyApi virahe tatkAmanA tu sutarAM na vartate'tra, mokSe bhave ca sarvatra nispRho'yaM sadAzayaH - ( ) iti vacanAt / etena mokSe'pi mohAdabhilASadoSo vizeSato mokSaniSedhakArI - (padma. paM. 1/55) iti padmanandipaJcaviMzikAvacanamapi vyAkhyAtam / prakRte kAryodaye naiti mudaM kAryanAze na khidyate / AmUlAnmanasi che. ziSyo upara aucitya mujaba pravRtti kare che. tathA temanI suMdara kriyA amogha hoya che. (8) parASTi caMdrasamAna che. parA STimAM rahelA yogIno bodha caMdranI cAMdanI samAna hoya che. te bodha sarvadA sadhyAna svarUpa ja che. temanuM mana vikalparahita hoya che. 1. mudritapratau 'vinayeSu' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze '...cabhA' iti truTito'zuddhazca pAThaH / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1396 * samAdhimagnasyAnuSThAnA''vazyakatvA'bhAvaH * dvAtriMzikA-20/26 vikalpa-rahitaM manaH, 'tadabhAvenottamaM sukhaM, ArUDhA''roheNavannA'nuSThAnaM pratikramaNAdi, paropakAritvaM, yathAbhavyamavandhyA kriyeti / kSINe saGkalpasya kathA ca kA ? / / - (saM.gI. 10 / 76 ) iti saMnyAsagItAvacanamapyanuyojyam / - lokasaMjJAmapAkRtya zAstrasaMjJAM tathA parAm / zuddhapremaNi saMlInaH premavAn rAjate sadA / / - (pre.gI. 34) iti premagItAvacanamapyatra caritArthaM bhavati / = tadabhAvena mayadhruvAtmasvabhAvanimajjanalakSaNaM sukhaM bhavati, bRhatkalpabhASyavacanaprAmANyAt / prakRte vAsanAsamparityAgAccittaM gacchatyacittatAm / avAsanatvAt satataM yadA na manute manaH || amanastA tadodeti paramopazamapradA / vijJAnaJca pravardheta sadyaH kaivalyakAraNam / / - ( rA.gI. 6/53-54) iti rAmagItAkArike api smartavye / manonAzI mahodayaH - (mu.2/ 39, maho.5/97) iti muktikopaniSad -mahopaniSadvacanamapyatrA'nusandheyam / taduktaM maitrAyaNyupaniSadi api - mAnase ca vilIne tu yat sukhaM cA''tmasAkSikam / tad brahma cA'mRtaM - (maitrA. 6 / 24 ) iti, - samAdhinirdhotamalasya cetaso nivezitasyA''tmani yat sukhaM bhavet / na zakyate varNayituM girA tadA svayaM tadantaHkaraNena gRhyate / / - (maitrA. 6 / 34 ) iti ca / AnandasamudramagnA yogino bhavanti, tadapekSayA indrAdayaH svalpAnandAH - (maM. bA. 2 / 5) iti maNDalabrAhmaNopaniSadvacanamapIhaiva labdhA'dhikAram / ArUDhaISS rohaNavad nA'nuSThAnaM pratikramaNAdi / parvatA'gramArUDhasya yathA''rohaNaM na zakyaM saprayojanaM vA tathA'sya pratikramaNAdi vijJeyamityarthaH / kRtaM karma parityajya satataM janavarjitaH / zUnyA'zUnyamayo bhUtvA na kiJcidapi cintayet / / - (zi.gI. 18/30 ) iti zivagItAvacanaM yastvAtmaratireva syAdAtmatRptazca mAnavaH / Atmanyeva ca santuSTaH tasya kAryaM na vidyate / / - (bha.gI. 3 / 17) iti bhagavadgItAvacanam, tadA muktiryadA cittaM na vAJchati na zocati / na muJcati na gRhNAti na hRSyati na kupyati / / - ( a.gI. 8 / 2) iti ca aSTAvakragItAvacanamapi asyAM dazAyAM tAtparyavRttyA pariNataM bhavati / prakRte phalatRSNAM vihAya syAt sadA tRpto visAdhanaH / udyukto'pi kriyAM kartuM kiJcinnaiva karoti saH / / - ( ga.gI. 3 / 26 ) iti gaNezagItAvacanamapi yathAtantramanuyojyam / - jJAnAmRtatRptayogino na kiJcitkartavyamasti / tadasti cet ? na sa tattvavid bhavati - (pai.4/ 9) iti paiGgalopaniSadvacanaM jJAnAmRtena tRptasya kRtakRtyasya yoginaH / na cA'sti kiJcit kartavyamasti cet ? na sa tattvavit / / - (jA.da.1/23) iti jAbAladarzanopaniSadvacanaM nA'kRtena = anubhUyamAnanirupAdhikapUrNAnanda vikalpatvAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvena hetunA uttamaM nivvikappasuhaM suhaM - (bRha. bhA. 5717 ) iti vikalpa na hovAnA kAraNe temane uttama sukha hoya che. jema koI parvata vagere upara caDhI gayo hoya tene te parvata vagere upara pharIthI caDhavAnuM nathI hotuM. tema aticAra vagere doSonI zuddhi thaI gayelI hovAnA kAraNe tene pratikramaNAdi karavAnI jarUra nathI hotI. A dRSTimAM rahelA yogIo yogyatA mujaba paropakAranI pravRtti kare che. tathA emanI kriyA amogha hoya che. 1. prAcInamudritapratau tadA bhAveno...' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarze tu 'tadabhAvaino' ityazuddhaH pAThaH / 2. prAcIna '...NavabhA (to') nuSThAnaM' ityazuddhaH pAThaH / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samAhitasyocchRGkhalapravRttyayogaH * 1397 ___ tathA krameNa mitrAdyanukrameNekSvAdisannibhA, dRSTiH, ikSu-rasa-kakkaba-guDakalpAH khalvAdyAzcatasraH kRtenA'rtho na zruti-smRti-vibhramaiH / nirmandara ivA'mbhodhiH sa tiSThati yathAsthitaH / / - (maho.4/ 41) iti ca mahopaniSadvacanaM, - vyavahAramidaM sarvaM mA karotu karotu vA / akurvan vA'pi kurvan vA jIvaH svAtmaratikriyaH / / (anna.2/10) iti - adhyAtmaratirAzAntaH pUrNapAvanamAnasaH / prAptAnuttamavizrAntirna kiJcidiha vAJchati / / - (anna.2/26) iti ca annapUrNopaniSadvacanaM, - kRtaM kRtyaM prAptaM prApaNIyamityeva nityazaH / vyavahAro laukiko vA zAstrIyo vA'nyathA'pi vA / / mamA'karturalepasya yathArabdhaM pravartatAm / athavA kRtakRtyo'pi lokA'nugrahakAmyayA / / zAstrIyeNaiva mArgeNa varte'haM mama kA kSatiH ? / - (avadhU.22/23/24) iti ca avadhUtopaniSadvacanamapi paramArthata ihaiva labdhA'dhikAramavaseyam / tathA AyuSi tathAvidhakarmakSapaNAdiprayojane ca sati dharmadezanAdinA paropakAritvaM yathAbhavyaM = samyagdarzana-viratyAdipariNAmayogyajIvamanusRtya bhavati / ata evA'sya iSulakSyakriyopamA avandhyA = svaparagataphalopadhAyikA kriyA dharmadezanAdikA kevalisamudghAtA''yojyakaraNa-yoganirodhAdikA vA vijnyeyaa| - zUnyA dRSTivRthA ceSTA vikalAnIndriyANi ca / na spRhA na viraktirvA kSINasaMsArasAgaraH / / ___ na jAgarti na nidrAti nonmIlati na mIlati / aho paradazA kvApi vartate muktacetasaH / / - (a.gI.17/9-10) iti aSTAvakragItoktirapyatrAnuyojyA yathAgamamAgamaniSNAtaiH / prakRte ca - mitrAdRzo lakSaNamasti maitrI, tArAdRzo mAnasiko vikAsaH / balAdRzaH sAdhanazaktimattvaM dIprAdRzo'ntaHkaraNasya diiptiH|| sthirA sthirAyAH khalu tattvabhUmiH, kAntAdRzaH sAmyasamujjvalatvam / dhyAnaprabhAbhAsuratA prabhAyAH, samAdhiyogazca paraH parAyAH / / tRNa-gomaya-kASThahavyabhukkaNadIpaprabhayopamIyate / iha ratna-bha-bhAnu-candramaHprabhayA dRSTiSu darzanaM kramAt / / khedAdidoSA iha nirgatAstathA'dveSAdikA aSTa guNAH zritAH kramAt / ityevamaSTAGgASTakamaSTakaM dRzAM sakSepato'dIta yogisammatam / / (a.tattvA.3/133-136) iti nyAyavijayakRtA adhyAtmatattvAlokakArikA apyanusandheyAH saGkSiptarucibhiH / mithaHSaTsthAnapatitatvena sUkSmabhedato'nantaprakArA api sAmAnyena niruktarItyA yoginAmaSTadhA dRSTiH sambhavati / taduktaM yogadRSTisamuccaye - iyaJcA''varaNA'pAyabhedAdaSTavidhA smRtA / sAmAnyena vizeSAstu bhUyAMsaH sUkSmabhedataH / / - (yo.dR.sa.18) iti / __ atraiva dRSTigatasaMvegAdimAdhuryalakSaNaM vizeSamAha- tathA ikSu-rasa-kakkaba-guDakalpA yathAkramaM madhuratarA AdyAH catasraH = mitrA-tArA-balA-dIpA dRSTayaH bhavanti / tato'pi mAdhuryavizeSopetA yathAkrama svAdutarAH khaNDa-zarkarA-matsyaNDa-varSolakasamAH ca agrimAH catasraH = sthirA-kAntA-prabhA-parA dRSTayo bhavanti ityAcAryAH = yogAcAryA vadanti, ikSvAdInAmeva tathAbhavanAditi / rucyAdigocarA evaitA bhavanti, IkSa vagere tulya ATha dRSTio che tathA mitrA, tArA vagere krama mujaba A yogadaSTio Isu vagere tulya hoya che. prathama cAra yogadaSTi kramazaH zeraDI, zeraDIno rasa, Izurasano ukALo ane goLa samAna hoya che. tathA chellI cAra daSTio Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMvegavaividhyopadarzanam * dvAtriMzikA - 20/26 khaNDa-zarkarA-matsyaNDa- varSolakasamAzcA'grimA ityAcAryAH / ikSvAdikalpAnAmeva rucyAdigocarANAM saMvegamAdhuryabhedopapatteH, nalAdikalpAnAmabhavyAnAM saMvegamAdhuryazUnyatvAditi / / 26 / / 1398 na tu pravRttyAdigocarAH / ikSvAdikalpAnAM abhivyaktaruciikSu-tadrasAditulyAnAM rucyAdigocarANAM zraddhA-dhRti-praNidhi-pariNatyanubhUtyAdilakSaNA''zayavizeSaviSayANAM eva saMvegamAdhuryabhedopapatteH / AdyAsu catasRSu dRSTiSu yathAkramaM muktyadveSa- manAgmuktirAga-muktyautsukyAdilakSaNasaMvegamAdhuryaM vyavahAranayA'bhipretamavagantavyam / agrimAsu ca catasRSu dRSTiSu pAramArthikadeva-guru-dharmagocaranizcalA'nurAgAdilakSaNaM nizcayA'nugRhItavyavahAranayA'bhipretaM yadvA dehendriyA'ntaHkaraNa-zabda-karma-pudgalAdigocarA'bhrAntabhedavijJAna-bhedavijJAnapariNati - dehAdipRthagbhAvAdilakSaNaM zuddhanizcayanayAbhimataM saMvegamAdhuryaM yathAkramaM vizuddhataraM sambhavati / taduktaM zrIharibhadrasUribhi AvazyakaniryuktivRttau saMvegaH zarIrAdipRthagbhAvo mokSautsukyaM vA - (A.ni.1225 hA. vR.) iti / anyavidhA ca saMvegavyAkhyA pUrvoktA (pR.670, pR.885, pR.1030) iha smartavyA / mitrAdyAsu dRSTiSu kramazo yathAsambhavaM muktyadveSa-bhImabhavabhaya - hiMsAdyarati - dhArmikAdi gocarabahumAnamuktirAga-sudevAditattvazraddhA-dehAdibhedavijJAna-dehAdipRthagbhAvAdilakSaNaH saMvegaH prakRSyate iti yAvat taatprym| = = = nalAdikalpAnAM oghadRSTimAtranimagnAnAM abhavyAnAM tvekA'pi yogadRSTiH naiva sambhavati, atyantA'yogyatayA saMvegamAdhuryazUnyatvAt / nalAbhidhAnaM tRNaM sarvathA mAdhuryazUnyaM bhavatIti tadupamA'bhavyAnAM saGgacchatetamAm / na copadezAdinA'pi tAttvikasaMvegamAdhuryamabhavyeSu sambhavati, ekAntenA'yogyasvabhAvatvAt / etena svabhAvo nopadezena zakyate kartumanyathA / sutaptamapi pAnIyaM punargacchati zItatAm / / - (paM.taM. 1/280 ) iti paJcatantravacanamapi vyAkhyAtam / taduktaM zukranItau api upadezo hi mUrkhANAM krodhAyaiva zamAya na / payaHpAnaM bhujaGgAnAM viSAyaivA'mRtAya na / / - ( zu.nI. 4 / 1 / 19) iti / etAvatA ekAntanitya - kSaNikAtmapakSe dRSTibhedA'bhAvaH sUcitaH, tathA tatpariNamanA'nupapatteriti bhAvanIyamaSTamadvAtriMzikoktarItyA ( dvA.dvA. 8/15-23, pR. 577-607 ) / / 20 / 26 / / kramasara khAMDa, sAkara, matsyaDI ane varSolaka samAna hoya che. -ema yogAcAryo kahe che. zeraDI vagere samAna evI ja A yogadRSTio che. ruci, samajaNa vagerene A dRSTio potAno viSaya banAve che. tethI ja te dRSTiomAM saMvegasvarUpa viziSTa mAdhurya saMgata thAya che. abhavya jIvo to nala nAmanA nIrasa ghAsa samAna che. kAraNa ke temAM saMvegarUpI madhuratA nathI hotI. (20/26) vizeSArtha :- zeraDImAMthI zeraDIno rasa bane. temAMthI IkSurasano ukALo bane. temAMthI goLa bane. temAMthI khAMDa bane. temAMthI sAkara bane, temAMthI matsyaDI bane. temAMthI varSolaka bane, matsyaDI ane varSolaka atyaMta madhura padArtha che. temAM paNa varSolaka atyaMta sarvazreSTha madhura padArtha che. yogaSTimAM rahelI madhuratA paNa AvA ja prakAranI che. tathA zeraDImAMthI zeraDIno rasa bane che tema mitrAmAMthI tArAdiSTa, tArAdiSTamAMthI balA dRSTi pragaTe che- Ama samajavuM. IkSu vageremAM mukhya guNa madhuratA che tema yogadRSTimAM mukhya guNa saMvega che. ruci, samajaNa vagerenuM mULa saMvega che. muktiadveSa, muktirAga, bhavavairAgya, sudevAditattva viSayaka zraddhA, dehAdibhedajJAna, dehAdipRthabhAva vagere vividha svarUpe saMvega Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yamAdInAM yogAGgatvakathanam . 1399 yamAdiyogayuktAnAM khedAdiparihArataH / adveSAdiguNasthAnAM krameNaiSA satAM matA // 27 / / yamAdIti / yamAdayo yogAGgatvAdyogAH / yathoktaM- "yama-niyamA''sana-prANAyAma-pratyAhAradhAraNA-dhyAna-samAdhayo'STAvaGgAni yogasyeti" (yo.sU.2-29) tairyuktAnAm (=yamAdiyogayuktAnAM) iyaJca yogadRSTiH sakalayogidarzanasAdhAraNeti yathAvidhAnAM yathA bhavati tathAvidhAnAM tathA'bhidhAtuM yogadRSTisamuccaya(yo.dR.sa.16)kArikAmAha- 'yamAdI'ti / yogadRSTisamuccayavRttyanusAreNa vyAkhyAnayatiyamAdayaH yogAGgatvAt kAraNe kAryatvopacAreNa yogA ucyante / atra pAtaJjalayogasUtrasaMvAdamAha- 'yame'ti / asya rAjamArtaNDavyAkhyA evam - iha kAnicit samAdheH sAkSAdupakArakatvenA'ntaraGgANi, yathA dhAraNAdIni / kAnicit pratipakSabhUtahiMsAdivitarkonmUlanadvAreNa samAdhimupakurvanti, yathA yama-niyamAdIni / tatrA''sanAdInAmuttarottaramupakArakatvam / tadyathA sati Asanajaye prANAyAmasthairyam / evamuttaratrA'pi yojyam + (yo.sU.2/29 rA.mA.) iti / yathA caitattathA bhAvayiSyate'gre (dvA.21/3 pR.1425)| - abhyAsa-vairAgya-zraddhA-vIryAdayo'pi yathAyogameteSveva svarUpato nAntarIyakatayA'ntarbhAvayitavyAH + (yo. sU.2/29 ta.vai.) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / vAtsyAyanena tu nyAyasUtrabhASye - yogazAstrAccA'dhyAtmavidhiH pratipattavyaH / sa punaH (1) tapaH (2) prANAyAmaH (3) pratyAhAraH (4) dhyAnaM (5) dhAraNA - (nyA.sU.4/2/46 bhA.) ityevamuktamityatrA'nusandheyam / yama-niyamAdInAmAtmadarzanahetutvamasmAkamapyabhimatameva / taduktaM adhyAtmagItAyAM zrIbuddhisAgarasUribhiH - ahiMsA satyamasteyaM, brahmacaryamakiJcanam / abhakSyavastusaMtyAga, AtmadarzanahetavaH / / IzvarapraNidhAnAdvA, sadgurorbodhatastathA / anekAntanayajJAnAd, darzanaM svAtmano dhruvam / / vItarAgaprabhoH zraddhA, bhaktyA tadguNasevanam / kSamA zaucaM ca svAdhyAya AtmadarzanahetavaH / / 6 (a.gI.28-30) iti| atra ca - yama-niyamA''sana-prANAyAmAH pratyAhRtizca dhaarnnyaa| sArdhaM dhyAna-samAdhI ityaSTAGgAni yogasya / / - (a.tattvA. 3/5) iti adhyAtmatattvAlokakArikA'pyanusandheyA / ___ evameva bauddhAbhimataH samyagdRSTi-saGkalpa-vAkkarmAntA''jIva-vyAyAma-smRti-samAdhilakSaNo'STAGgiko mArgo'pi yathAkramamAsu yathAgamaM yojanIyaH / taduktaM majjhimanikAye dIghanikAye ca - ayameva ariyo mitrAdi yogadaSTiomAM rahelo hoI zake che. prAthamika kakSAnuM saMvegamAdhurya mitrAdaSTimAM Ave che. te AgalI dRSTiomAM vizeSa svarUpe pariName che. (20/26) yogadRSTiomAM rogapravRtti, guNalAbha, doSatyAgano vicAra ha gAthArtha :- khedAdi doSonA parihArapUrvaka yamAdi yogathI yukta tathA aSAdi guNomAM rahelA evA jIvone A yogadaSTio kramazaH hoya che -ema mahAtmAone saMmata che. (2007) TIkArya - yama, niyama vagere yoganuM aMga hovAthI yoga kahevAya che. jema ke yogasUtra graMthamAM jaNAvela cha / 'yama, niyama, Asana, prAyAma, pratyAra, 5 / 29 // , dhyAna bhane samApi- bhAmATha yoganago Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1400 * bauddhAbhimatA'STAGgikamArgasamavatArapratijJA * dvAtriMzikA-20/27 khedAdInAM dhyAnA'bhidhAnasthale proktAnAM yogapratyanIkA''zayalakSaNAnAM parihArataH (=khedAdiparihArataH) adveSAdayo ye'STau guNAH / taduktaM- "adveSo jijJAsA zuzrUSA zravaNa-bodha-mImAMsAH / parizuddhA pratipattiH pravRttiraSTAGgikI tattve" (SoDazaka-16/14) iti| aTThaGgiko maggo seyyathidaM- (1) sammAdiTThi, (2) sammAsaGkappo, (3) sammAvAcA, (4) sammAkammanto, (5) sammAAjIvo, (6) sammAvAyAmo, (7) sammAsati, (8) sammAsamAdhi - (ma.ni.bhAga-1/5/4/ 463, dI.ni. 1 / 6 / 375) iti / tatra prathama-dvitIyayoH prajJAskandhe, tRtIya-caturtha-paJcamAnAM zIlaskandhe, avaziSTAnAJca samAdhiskandhe saGgrahaH bauddhamatAnusAreNa majjhimanikAye kSudravedallasUtre darzitaH (ma.ni. 15 / 4 / 463) ityavadheyam / yathA caitatsambhavastathA yathAsthAnaM darzayiSyAmaH / __ khedAdInAM doSANAM dhyAnA'bhidhAnasthale yogabhedadvAtriMzikAyAM (dhyAnA.stha.18/12-20) proktAnAM = SoDazakAnusAreNa nirUpitAnAM parihArataH aSTau guNA yathAkramamaSTasu dRSTiSu jAyante / atra SoDazaka(So.16/14)saMvAdamAha- 'adveSa' iti / asya prakRtagranthakArakRtA yogadIpikAvyAkhyAleza evam - (1) adveSaH = pakSapAtakRtA'prItiparihAraH tattvaviSayaH / (2) jijJAsA = tatpUrvikA tattvajJAnecchA / (3) zuzrUSA = bodhazrotaHsirAkalpA tattvajijJAsApUrvikA / (4) zravaNaM = tattvazuzrUSAnibandhanatattvavacanA''karNanam / (5) bodhaH = zravaNanibandhanatattvaparicchedaH / (6) mImAMsA = bodhA'nantarabhAvitattvavicArarUpA / tataH zravaNAdipadAnAM dvandvaH / (7) parizuddhA = sarvato bhAvavizuddhA pratipattiH = mImAMsottarabhAvinI 'idamitthameveti nizcayA''kArA paricchittiH tattvaviSayaiva / (8) pravRttiH = parizuddhapratipattyanantarabhAvinI tattvaviSayA kriyA / pravRttizabdo dviH Avartyate / tenAyamarthaH - tattve pravRttiH aSTAGgikI = aSTabhiradveSAdibhiraGganirvRttA 6 (SoDa.16/14 yo.dI.vR.) iti / ___ yattu haribhadrasUribhiH eva brahmasiddhAntasamuccaye - adveSazcaiva jijJAsA zuzrUSA zravaNaM tathA / bodha IhA suvijJaptiH pratipattistathaiva ca / / (bra.si.35) ityevamadveSAdinirdezo'kAri tattu nayAntarAbhiprAyeNa boddhavyam, yatastatrehAparyantamapunarbandhakasya, suvijJaptau samyagdRSTeH pratipattau ca cAritriNo'dhikAritvamuktam / taduktaM tatraivA'gre - atrApyadhikAriNo yuktA apunarbandhakAdayaH / traya eva samAsena zeSAstvanadhikAriNaH / / __ apunarbandhakasyAtha vividhopAsanA matA / samyagdRSTeH suvijJaptiH pratipattizcaritriNaH / / - (bra.si.37-38) iti / evameva prAk (dvA.dvA.19/23 pR.1309) pravRttacakrayoginirUpaNA'vasare ye zuzrUSAdayaH prajJAguNA uktAH te'pi nayAntarA'bhiprAyeNa yojyA atra nAnAnayA'bhiprAyAnveSaNakuzalaiH / idamapyatrA'vadhAtavyam- saMnyAsagItAyAM - che." A yamAdi yogothI yukta evA jIvone khedAdi doSanA tyAgathI aSAdi guNo pragaTe che. dhyAnanA nirUpaNanA avasare khedAdi ATha doSonuM nirUpaNa pUrve (batrIsI -18/12 thI 20 zloka) kahela che. te ATha doSo yoganA virodhI AzayasvarUpa che. te ATha doSanA tyAgathI adveSa vagere guNo pragaTe che. A mA6 gu SoDaza aMthamA bhu45 mtaave||ch ? "adveSa, zisA, zuzrUSA, zravaNa, poSa, bhImAMsA, parizuddha pratipatti ane tattvaviSayaka pravRtti - Ama tattvane vize ATha prakAre pravRtti pragaTelI hoya che." Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aSTavidhajJAnayogAdisamavatArapratijJA * 1401 bhUmikA karmayogasya, zubhecchA prathamA smRtA / vicAraNA dvitIyA syAt tRtIyA tanumAnasA / / sattvApattizcaturthI syAttato'saMsaktinAmikA / padArthAbhAvinI SaSThI saptamI turyagA smRtA / / pUrNajJAnaM vinaitAsAM rAjayogI bhavenna hi / - (saM.gI. 9 / 39-41 ) ityevaM yAH sapta karmayogabhUmikA darzitAH yAzca mahopaniSadi jJAnabhUmiH zubhecchAkhyA prathamA samudAhRtA / vicAraNA dvitIyA tu tRtIyA tanumAnasI / / sattvApattizcaturthI syAt tato'saMsaktinAmikA / padArthAbhAvanA SaSThI saptamI turyagA smRtA / / - ( maho. 5 / 24-25) ityevaM jJAnayogarUpeNa sapta bhUmikA darzitAH tanmadhye prathamA mitrA - tArayoH dRSTyoH vijJeyA, avaziSTAzca kramazo balAdiSu yojyAH yathAgamaM bahuzrutaiH / yacca zubhecchAdibhUmikAsaptakamuddizya varAhopaniSadi bhUmitrayeSu viharan mumukSurbhavati / turIyabhUmyAM viharan brahmavid bhvti| paJcamabhUmyAM viharan brahmavidvaro bhavati / saptamabhUmyAM viharan brahmavidvariSTho bhavati - ( varA.4/1) ityuktaM tadapyatrA'gre ca samavatArA'vasare'nusmartavyaM sva-parasamayoktapadArthasamavatArakAmibhiH / yathA caitatsambhavastathA darzayiSyAmo yathAsthAnamagre / evameva prathamA bhUmikA nAmaparA rUpaparA'parA / syAdvibhUtiparA nAmnA tRtIyA bhUmikA matA || tathA zaktiparA nAma caturthI bhUmikA bhavet / evaM guNaparA jJeyA bhUmikA paJcamI budhaiH / / SaSThI bhAvaparA jJeyA, sA svarUpaparA'ntimA / pUrNajJAnaM vinaitAsAM rAjayogI bhavenna hi / / - (saM.gI. 9 / 42-44) ityevaM saMnyAsagItAyAM yAH sapta upAsanAbhUmikA darzitAH tanmadhye prathamA nAmaparA mitrA - tArayoH, avaziSTAzcA'bhidhAnamAtrapratItA avaziSTAsu balAdidRSTisu yathAtantramanuyojyAH sva-parasamayavedibhirgambhIradhiyA / prakRte uktayo hyarthAntarasaGkrAntA na pratyabhijJAyante svadante ca - ( kA .mI.a. 11) iti kAvyamImAMsAvacanamanAyAsena smRtigocarIbhavati / kiJca, saMnyAsagItAyAM - jJAnadA jJAnabhUmerhi prathamA bhUmikA matA / saMnyAsadA dvitIyA syAt tRtIyA yogadA bhavet / / lIlonmuktizcaturthI vai paJcamI satpadA smRtA / SaSThyAnandapradA jJeyA saptamI tu parAtparA / / - (saM.gI.9/45-47) ityevaM yAH sapta jJAnabhUmikA darzitAH tanmadhyAt prathamA jJAnadA - lekhanA pUjanA dAnaM... - ( dvA.dvA. 21/16), svAdhyAyAdiSTadarzanam - (dvA.dvA.22/4) iti ca vakSyamANarItyA mitrA-tArayoH yogadRSTyoH sambhavati, avaziSTAzca balAdiSviti samAkalitasva-parasamayarahasyairAgamA'virodhenA'nuyojyam, na tu mUDhatayA bhAvyam / evameva zrIdhIzagItAyAM saptAnAM jJAnabhUmInAM prathamA jJAnadA bhavet / saMnyAsadA dvitIyA syAt tRtIyA yogadA bhavet / / lIlonmuktizcaturthI syAt paJcamI satpadA smRtaa| SaSThyAnandapradA jJeyA saptamI ca parAtparA / / - ( zrIdhI. 3 | 36-37 ) ityevaM yAH sapta jJAnabhUmayo darzitAH tanmadhyAt prathamA AdyayoH dvayoH, avaziSTAzca yathAkramaM balAdiSu icchA - pravRttyAdibhedena yathAtantraM samavatAryAH svaparasamayasamanvayaniSNAtaiH / idamapyatrAvadhAtavyam- yaduta ' khedAdityAgA' dveSAdiguNa - yamAdiyogAGgAni yasyAM dRSTau samavatAritAni tAni sarvANyeva tasyAmeva vartanta eva tatpUrvaM pazcAdvA sarvathaiva na santyeveti ekAnto nAsti / tAni tattaddRSTau zaktyA sambhAvanayA vA vartante bAhulyena / tatpUrvamapi icchAdibhedabhinnatayA tatsattve Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1402 * jJAnadAdibhUmikAsamavatAravicAraH . dvAtriMzikA-20/28 tatsthAnAM tatpratibaddhavRttInAM (=adveSAdiguNasthAnAM) krameNaiSA = dRSTiH satAM bhagavatpataJjali-bhadantabhAskarAdInAM yoginAM matA = iSTA // 27 // AdyAzcatasraH 'sApAyapAtA mithyAdRzAmiha / tattvato nirapAyAzca bhinnagranthestathottarAH // 28 // AdyA iti| AdyAzcatasro = mitrAdyA dRSTaya iha = jagati mithyAdRzAM bhavanti / sApAyapAtA = durgatihetukarmabalena tnnimittbhaavaadpaayshitaaH| karmavaicitryAd bhraMzayogena sapAtAzca / tu naiva kA'pi bAdhA'smAkamanekAntavAdinAm / evameva bauddhasammatA'STAGgayoga-vaidikazubhecchAdikarmayogasamavatAre'pi tatrA'vagantavyam / prakRtasaptavidhajJAnabhUmikAsu jJAnadA nyAyadarzanAnusAreNa, saMnyAsadA vaizeSikatantrA'nusAreNa, yogadA yogadarzanA'nusAreNa, lIlonmuktiH sAGkhyadarzanAnusAreNa, satpadA karmamImAMsAdarzanAnusAreNa, AnandapradA upAsanAmImAMsAtantrAnusAreNa, parAtparA ca brahmamImAMsAnusAreNa rAjayogasaMhitAyAM darzitetyavadheyaM bahuzrutaiH / prakRtArthe - yogabhedasamUho'pi cidAnandaprakAzane / heturevaM parijJAya mA muhaH sAdhaneSvapi / / yogasAdhanabhedeSu dharmabhedeSu ca kvacit / jJAnino naiva muhyanti samyagvijJAnazaktitaH / / - (adhyA.gI. 61/62) iti adhyAtmagItAvacane smartavye / tatpratibaddhavRttInAM = adveSAdiguNasaMlagnA'dhyavasAyapravAhANAM krameNa = AnupUrvyA dRSTiH = mitrAdiyogadRSTiH bhagavatpataJjali-bhadantabhAskarAdInAM Adipadena bandhubhagavaddattAdInAM ca yoginAM iSTA / yathaiveyaM vyavasthA tathaivAne tattadRSTau darzayiSyate / / 20/27 / / etA vibhAgadvayena vibhajati- 'AdyA' iti / durgatihetukarmabalena = naraka-tiryaggatyAdilakSaNA'pAyahetubhUtakarmabandhakaraNaprabhAvena tannimittabhAvAt = narakAdidurgatinimittatvAd apAyasahitAH - vidhiranatikramaNIyaH - (pra.nA.2 11) iti pratimAnATakAdivacanAt karmavaicitryAt = AdyadRSTicatuSkavartijIvabaddhakukarmodayasya vicitratvAd, yadvA - prAyaH satpuruSo'pyanarthasamaye buDhyA parityajyate - (zu.sa. pR.21) iti zukasaptativacanAnusAreNa kAlavaicitryAd, yadvA - niyatiH sarvabhUtAnAM niyogeSviha kAraNam - (vaa.raa.4|25|4) iti vAlmIkirAmAyaNavacanAnusAreNa niyativaicitryAd - vihitasyA'nanuSThAnAt ninditasya ca sevanAt / anigrahAccendriyANAM naraH patanamRcchati / / - (yA.smR.3 / 5 / 219) iti A adveSa vagere ATha guNomAM jemanI cittavRtti pratibaddha che tevA yogI puruSone A ATha yogadaSTi hoya che. AvuM bhagavAna pataMjali, bhadaMta bhAskara vagere yogIone mAnya che. (20/ra7) vizeSArtha - mitrA vagere ATha yogadaSTimAM kramasara yama, niyama vagere eka-eka yoga prApta thAya che. kheda, udvega vagere doSo kramazaH nivRtta thAya che. tathA aSa, jijJAsA vagere guNo pragaTe cha. ma pAta pratye dRSTinA ni359|| qute 42vAma mAvaze. (20/27) ha sApAya - nirapAya dRSTinI vicAraNA che. gAthArtha :- ahIM mithyASTione maLanArI prathama cAra dRSTi apAyayukta ane patanayukta che. tathA pAchalI cAra dRSTi bhinnagranthivALA jIvane maLe che ke je paramArthathI nirapAya hoya che.(2008) TIkArtha :- jagatamAM mithyASTi jIvo pAse mitrA vagere Adya cAra daSTi hoI zake che. durgatimAM laI janArA karmanA baLane lIdhe durgatimAM javAmAM A dRSTi nimitta banI zake che. (arthAt durgatimAM jatA 1. hastAdarza 'sAMpAyApA...' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'bhavati' ityazuddhaH pAThaH / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sthirAdInAmapratipAtamImAMsA * 1403 = na tu sapAtA eva, tAbhyastaduttarabhAvAditi / tathottarAH = catasraH sthirAdyA dRSTayo bhinnagranthestattvataH paramArthatazca nirapAyAH / zreNikAdInAmetadabhAvopAttakarmasAmarthyena pratipAte'pi hi tasyA'pAyasyA'pi sadRSTyavighAtena tattvato'napAyatvAdvajrataNDulavatpAkena tadAzayasya kAyadu:khabhAve' vikriyA'nupapatteH / yAjJavalkyasmRtiprabhRtivacanopadarzitanimittato bhraMzayogena adhaHpratipAtasambandhena sapAtAzca mitrAdyAH catasro bhavanti / prakRte pratyAsannavipattimUDhamanasAM prAyo matiH kSIyate - (paM.taM. 2/4 ) iti paJcatantravacanamapi saMvadati / svabhyastamitrAdita = idaJca sambhavamadhikRtyoktaM, na tu sapAtAH pratipAtayutA eva, tAbhyaH = eva taduttarabhAvAt tArAdidRSTilAbhAditi / 'kAmamapayAtu rasA'sRgmAMsa-vasA'sthi-majjA-vIrya-carmazarIrAdikaM kintu samagreNa puruSabalena puruSavIryeNa puruSakAreNa puruSaparAkrameNa puruSasthAmnA puruSotsAhenA'nupAdAyA'pavargaM noparame kadApi kutrApi kathamapI'ti dRDhanizcayazAlinAM mithyAdRzAmapi bhavitavyatAparipAkAdisahakAreNa uttarottarabalavaddRSTilAbhasyA'napalapanIyatvAt / sthirAdyAzca catasraH paramArthato nirapAyAH, tadavabodhasyA'tivimalasya pravardhamAnatarapariNAmenA'pratipAtitvAt / zreNikAdInAM tu etadabhAvopAttakarmasAmarthyena sthirAdidRSTilAbhapUrvakAlabaddhakukarmodayaprabhAveNa durgatau pratipAtaH saJjAtaH / samyagjJAnapUrvakAlabaddhakarmaNaH samyagjJAnodayAnantaramapi svaphalajananasAmarthyaM parairapi svIkriyate eva / taduktaM paraiH adhyAtmopaniSadi jJAnodayAt purA''rabdhaM karma jJAnAnna nazyati / adattvA svaphalaM lakSyamuddizyotsRSTabANavat / / - ( adhyA. 53 ) iti / kintu teSAM durgatau pratipAte'pi hi tasya = narakAdigamanalakSaNasya apAyasya vyavahArataH prAptasya api sadRSTyavighAtena nizcayataH anapAyatvAt / pAkena = vijAtI tattvagocarasUkSmavimaladarzanA'vyAghAtakatvena tattvataH yA'gnisaMyogena vajrataNDulavat viklittizUnya-vajramayataNDulasyeva tadAzayasya = kAyaduHkhabhAve'pi pAkasadRzenA'tiduHsahakAyikaduHkhakoTinA vikriyA'nupapatteH zreNikAdipariNAmasya anantA'nubandhikrodhAdi = = = = = = = jIvane prathama cAra dRSTi aTakAvI zakatI nathI.) mATe prathama cAra dRSTi apAyayukta tathA karmanI vicitratAnA kAraNe prathama cAra dRSTimAM rahelA jIvo te-te dRSTithI bhraSTa paNa thaI zake che. Ama bhraMzanA yoge karIne prathama cAra dRSTi patanayukta kahevAya che. paraMtu 'prathama cAra dRSTi patanavALI ja hoya' tevo koI niyama nathI. kAraNa ke te dRSTimAMthI ja AgaLanI navI navI yogadRSTiono janma thAya che. tatho. / tathA sthirA vagere cheTalI yAra dRSTimo thimeTa haranArane hoya che. paramArthathI chellI yAra yogadRSTio nirapAya che. zreNika rAjA vagere kSAyika samyagdaSTi jIvonuM durgatimAM gamana thayuM hatuM te sthirAdi daSTinI gerahAjarImAM upArjana karelA kliSTa karmanA sAmarthyathI jANavuM. tema chatAM narakagamanasvarUpa te apAya paNa temanI saSTimAM = yogadiSTamAM vyAghAta na karavAnA lIdhe paramArthathI apAyasvarUpa nathI raheto. jema vajranA cokhAne pakavavAmAM Ave to paNa pAkathI = agnisaMyogathI te sIjhatA nathI. tema narakamAM kAyika du:kha hovA chatAM zreNika mahArAjA vagereno Azaya vikRta thato nathI. nA'prati sa hi ..' ityazuddhaH pAThaH / 1. mudritapratI 'sAmarthye hi tasyA'pA..' ityevaM truTitaH azuddhazca pAThaH / pATaNahastapratau 2. hastAdarzavizeSe ca 'pratisahi..' ityazuddhaH pAThaH / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSakaNTakaviddhapAdodAraNam * dvAtriMzikA - 20/28 yogAcAryA evAtra pramANam / taduktaM- " pratipAtayutAzcA''dyAzcatasro nottarAstathA / sApAyA api caitAstAH pratipAtena netarAH / / " ( yogadRSTi - 19) iti / / 28 / / 1404 lakSaNavikArA'sambhavAt / pratyuta anno na kuNai ahiyaM hiyaM pi appA karei na hu anno / appaka suha- dukkhaM bhuMjasi tA kisa dINamuho ? / / - (vairAgyazataka - 27) savvo puvvakayANaM kammANaM pAvae phalavivAgaM / avarAhesu guNesu ya nimittamettaM paro hoi / / (samarAdityakathA - bhava - 2 pR. 160, sambodhasaptatikA- 120 ) ityAdibhAvanayA vizuddhatara evA''zayassaJjAyate / yogAcAryA eva atra = sthirAdidRSTimatAM durgatyA dAvapyAzayA'vikRtau pramANaM = Alambanam / = prakRte yogadRSTisamuccayasaMvAdamAha - 'pratipAte 'ti / asya vyAkhyA tvevam pratipAtayutAH bhraMzopetAH / AdyAzcatasraH = dRSTayo mitrAdirUpAH 'etA api ca ' pratipAtayutA api tathAkarmavaicitryAt, na tu pratipAtayutA eva, tAbhyastaduttarabhAvAditi / 'nottarAstathA' na sthirAdyAstena prakAreNa pratipAtayutAH, yataH evaM 'sApAyA api durgatihetutvena etAstA etA eva / kathamityAha - pratipAtena bhraMzena netarAH na sthirAdyAH sApAyA iti / Aha- kathaM zreNikAdInAmetadapratipAtAdapAyaH ? ucyate- etadabhAvopAttakarmasAmarthyena / ata evoktaM pratipAtena tu sambhavamAtramadhikRtya 'sApAyA api tathApi prAyovRttiviSayatvAtsUtrasyaivamupanyAsaH / athavA sadRSTyaghAte satya (pya) pAyo'pyanapAya eva vajratandulavatpAkena tadAzayasya kAyaduHkhabhAve'pi vikriyA'nupapatterityevamupanyAsaH / yogAcAryA evA'tra pramANamiti / ataH pratipAtena netarA iti sthitam - (yo. dR.sa. 19 vRtti) iti / = prakRte viSakaNTakaviddhapAdodAharaNamanuyojyam / tathAhi kazcid dIrghakAlato viSamataraviSakaNTakaviddhapAdaH jJAtijanAdisahAyenopasuvaidyamAnItaH mahatA zastrakriyAsaMrambheNoddhRtaviSazalyaH san " (1) vraNasaMrohaNakAri pathyameva tvayA bhoktavyam, anyathA kaNTakIyaviSalavadoSavijRmbhaNena vraNotkopo'vazyambhAvI, (2) yathAvasaramauSadhasampRktajalena vraNabhAgaH prakSAlanIyaH, (3) vraNaprakSAlanottaraM tatra saMrohaNauSadhalepaH pradAtavyaH, (4) adhikataraM nA'TanIyam, (5) Atapa - pavanabahulasthAna - sarvasnAna- vyAyAmavizeSAdiH vraNaprakopakArI parihartavyaH" ityevaM suvaidyenopadiSTo gRhamAgatya jJAtijananivArito'pi tadupadezabhaGgakArI maraNaM tattulyapIDanaM vA''padyate / tadupadezavartI tu vraNA'pAyaparimuktaH san sadaiva viziSTatarasvAsthyasukhabhAjanaM bhavati / tathaiva prakRte'pi yojyam / viSakaNTakalakSaNaM bhavAbhinanditvaM jJAtijanatulyaH kalyANamitrAdiH, suvaidyasamaH sadguruH, zastrakriyAsaMrambhopamaM sadupadezAdinA vakSyamANa ( dvA.dvA.21/2, pR.1420 + 22/2, pR.1476) yama-niyamAdipradAnaM, pathyabhojanasadRzaM pUrvokta ( dvAdvA. 12/1 bhAga - 3, pR. 835) pUrvasevAparipAlanaM, viSadoSasthAnIyo'vidyAdoSaH, vraNotkopajAtIyaM dIrghatarabhavATavIvibhramaNaM, auSadhasampRktajalasthAnAbhiSiktaH prAguktA ( dvA. dvA. 18/2, bhAga-4 pR. 1221, 18/9 pR. 1232)'dhyAtmAnuviddhabhAvanAyogaH, lepasamAnaM vakSyamANa(dvA.dvA. 23/24 bhAga-6, pR. 1589) lakSaNaM sadanuSThAnaM, aTanasadRkSaM viSayopabhogaratismRti-saGkalpAdikaraNaM, Atapa-pavanAdibahulasthAnAdisadRk prAguktA ( dvAdvA. 7/31 bhAga - 2, pR. 534 ) 'nA = yogAcAryo ja A bAbatamAM pramANabhUta che. tethI to yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke 'prathama cAra yogadRSTio patanayukta che. tathA pAchalI cAra yogadRSTi patana pAmanArI nathI. patananA kAraNe prathama cAra yogadRSTio apAyavALI paNa che. paNa chellI cAra dRSTio apAyavALI nathI.' (20/28) Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mitrAdi-sthirAdidRSTivibhAgahetUhanam * 1405 prayANabhaGgA'bhAvena nizi svApasamaH punaH / vighAto divyabhavatazcaraNasyopajAyate / / 29 / / prayANeti / prayANasya = kanyakubjAdAvanavaratagamanalakSaNasya bhaGgAbhAvena (=prayANabhaGgAbhAvena) nizi = rAtrau svApasamaH punarvighAtaH = pratibandhaH 'divyabhavataH2 = svargajanmanaH sakAzAt yatanasevanaM, paraNaM tu labdhadRSTipAtaH, maraNatulyapIDanibhaM nidAnAdiladAra tivAramAlinyavAhulyaM, viziSTa tarasvAsthyasukhalAbhazcA'gretanadRSTilAbha ityvgntvym| mitrAdidRSTipratipAtakAle'vedyasaMvedyapadamapi prabhavatyeva / prakRte - tamaH patanakAle hi prabhavatyapi bhAsvataH -- (ha.pu.14/40) iti harivaMzapurANoktirapi pUrvoktA(pR.1202) smartavyA / nirapAya Asannabhavyastu sugurUpadezavartI pratipAtamantareNa mitrAditaH tArAdilAbhasanmukhamabhidhAvatyevA'navaratam / tadapekSayA mitrAdi-sthirAdidRSTivibhAgavyavasthA hyevaM bodhyA / tathAhi- AdyAsu catasRSu dRSTiSu dehendriyAdipratizrotovRttyanuviddho bodho bhavati, antyAsu tvantargamanA'nuviddho bodhaH prakRSyate / mitrAdyAsu catasRSu zAstra-gurvAdhupadeza-tarkA'numAnA'nuprekSAdisahakRtA parokSA tattvazraddhA bhavati, agrimAsu cA'parokSA sUkSmatattvazraddhA samutkRSyate / mitrAdiSu yogibhiH AtmapriyatvAvasthA'nubhUyate svabhUmikocitakuzalAnuSThAne parokSazraddhayA pravartanAt / etena - kAyena sucaritaM caranti, vAcAya sucaritaM caranti, manasA sucaritaM caranti tesaM piyo attA - (sN.ni.koslsNyutt-1|4|115-pR.88) iti saMyuktanikAye priyasUtraM vyAkhyAtam / sthirAdyAsu catasRSu dRSTiSu vartamAnaiH yogibhiH AtmarakSitatvadazA'nubhUyate, pratyakSazraddhAgarbhasUkSmekSikayA tathApravartanAt / etena - kAyena sucaritaM caranti, vAcAya sucaritaM caranti, manasA sucaritaM caranti tesaM rakkhito attA - (saM.ni. 11|5|116-pR.89-koslsNyukt) iti saMyuktanikAye AtmarakSitasUtramapi vyAkhyAtam / AdyAsu catasRSu kartRtva-bhoktRtvabhAvapurassaro dharmapuruSArtha udayate taduttarAsu cA'saGgasAkSibhAvopahito mokSapuruSArthaH pravardhate / AdimAsu catasRSu vivekabodhA'nusAreNa pravRttizuddhiH pradhAnatAmApadyate sthirAdyAsu ca cittavRttiparizuddhasaMvardhanaM mukhyatAmAbibharti / mitrAdicatuSke sAmAnyato niranubandhasakAmakarmanirjarA sampadyate sthirAdiSu ca sAnubandhA prabalatarasakAmanirjarA'nantaguNazuddhyA parivardhata ityAdikaM yathAgamamUhanIyamavahitamAnasaH / / 20/28 / / ___kevalaM parabhave divyabhAvataH sthirAdidRSTimatAM vizrAmasthAnIyaH cAritravyAghAtassambhavatIti darzayan yogadRSTisamuccaya(yo.dR.sa.20)kArikAsaMvAdamAvedayati- 'prayANe'ti / sugamo vyAkhyArthaH / navaraM pUrvaM zuddhabhAvena sadanuSThAnakaraNAnnaiva svarge'pi samupanatabhogAdisAmagryAM tathAvidhA''saktiriti dyotanArthaM ha devanA bhavathI cAritramAM vyAghAta abAdhaka ja gAthArtha :- devanA bhavanA kAraNe thato cAritra saMbaMdhI vyAghAta = abhAva rAtrinI nidrAtulya che. kAraNa ke temAM prayANano bhaMga thato nathI. (20/29) TIkArya :- jevI rIte kanyAkumArI vagere dUranA nagaramAM jato koI musAphara satata roja prayANa kare to paNa tene rAte vizrAma levA vacalA gAma vageremAM rokAvuM paDe che. vacalA gAmamAM rAtavAso 1. mudritapratau sarvatra hastAdarza ca 'punardivya...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'divyabhavyata' ityazuddhaH pAThaH / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1406 * sarAga- vItarAgacAritraphalamImAMsA * caraNasya = cAritrasya upajAyate / / 29 / / tAdRzyaudayike bhAve vilIne yoginAM punaH / jAgranirantaragatiprAyA yogapravRttayaH / / 30 / / ' cAritrasya vighAta upajAyate' ityuktam, anyathA 'samyagdarzanasya vighAta upajAyata' ityuktaM syAt / sammataJcedaM pareSAmapi / ata eva zambhugItAyAM kintu zuddhasya bhAvasya sAhAyyAt kAryakAriNaH / bhAgyavanto na sajjante viSayeSu kadAcana / / - (zaM.gI. 1/107 ) ityuktam / / 20 / 29 / / vyApannadarzanAnAM graiveyakotpAdasyeva sthirAdidRSTimatAM svargagamanasya tathAvidhaudayikabhAvayogena cAritravyAghAtakAritve'pi na vipAkavirasatvamiti darzayannAha - ' tAdRzI 'ti / yadyapi cAritrasya mokSahetutvameva tathApi sarAgacAritradazAbhAvini prazastarAgAdirUpe audayike bhAve svargajanakatA sambhavati / yadvA cAritrasya sarAgatva - vItarAgaMtvAbhyAM svarga- mokSobhayahetutvaM sambhavati / ata eva jati NaM bhaMte ! saMjame aNaNyaphale, tave vodANaphale, kiMpattiyaM NaM bhaMte ! devA devaloesu uvavajjaMti ? puvvataveNaM puvvasaMjameNaM kammiyAe saMgiyAe ajjo ! devA devaloesu uvavajjaMti - (bhaga. 2/5/109) ityevaM bhagavatyAM pUrvatapaHpUrvasaMyamayoH svargahetutvamuktam / yadvA rAgasAhitya - rAhityAbhyAM svarga-mokSajanakatA'vacchedakarUpabheda eva cAritre'vaseyaH / yadvA cAritratvenaiva mokSahetutA'stu saGkoce mAnA'bhAvAt, sarAgatA - kAlInaprazastasaGgAdeva svargotpatteH / dvAtriMzikA - 20/30 vastutaH sarAgacAritrasya svargahetutvaM 'savizeSaNI hi vidhi-niSedho vizeSaNamupasaGkrAmataH sati vizeSyabAdhe' iti nyAyena rAgamAtra eva paryavasyati / etena puvvatavasaMjamA hoMti rAgiNo, pacchimA arAgassa / rAgo saMgo vRtto, saMgA kammaM bhave teNaM / / - (ni.bhA. 3332) iti nizIthabhASyavacanamapi vyAkhyAtam / yadvA mokSoddezena pAlyamAnasya cAritrasya mokSahetutvameva, svargasya cAnuddezyatvAnna phalatvam, karmAMzapratibandhAcca na tadA mokSotpAda: / tato gatyantarajanakA'dRSTA'bhAvAdarthata eva svargotpattirityavaseyam / sarve ete sadAdezAH, bhagavadanumatavicitranayAzritamaharSivacanAnuyAyitvAditi syAdvAdakalpalatoktarItyA (syA. ka. 1/22) vibhAvanIyam / sarAgatva-vItarAgatvayoH tu niraticAre'pi cAritre vidyamAnatayaikasminnubhayahetutvameva, na tu kevalaM mokSahetutvamityapi vadanti / prakRte ca 'nizcayanayaparyAlocanAyAM sarAgacAritrakAlInA yogA eva svargahetavo na cAritram / ghRtasya dAhakatvavad vyavahAranayenaiva cAritrasya svargajanakatvokte'rityArabhya 'sthirkaravA chatAM tenA prayANano pravAsano bhaMga thato nathI. (rAtre cAlavAnuM baMdha karIne sUvA mAtrathI teNe pravAsa baMdha karyo tema nathI kahI zakAtuM. kAraNa ke te savAre uThIne AgaLa cAlavAno ja che.) barAbara A ja rIte sthirAdi dRSTine pAmelA yogIo devalokamAM janme tenA lIdhe cAritrano abhAva thAya che. paraMtu cAritrano A vyAghAta musApharanI vacalA gAmamAM thatI nidrA samAna = vizrAmatulya che. kema ke tenAthI mokSanaga2mAM javA mATe karelA prayANano bhaMga thato nathI. (20/29) = gAthArtha :- tathAvidha audayika bhAva vilIna thatAM yogIonI pharIthI yogapravRtti zarU thAya che ke je jAgatA mANasanI niraMtara gatitulya hoya che. (20/30) Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyavahAre supta Atmani jAgarti * 1407 tAdRzIti / tAdRzi = svargagatinibandhane sarAgacAritradazAbhAvini' audayike bhAve prazastarAgAdirUpe vilIne punaryoginAM jAgrato yA nirantarA gatayastatprAyA (=jAgrannirantaragatiyogarUpasya cAritrasya mokSahetutvaM tadavAntarajAtIyasya ca svargahetutvamiti vaijAtyadvayaM vA kalpanIyami'tyantaM vivaraNaM pratimAzatakavRttau (pra.za.93) dRzyam / ___ kSIranIranyAyena saGkIrNabhAvAnAM kathaJcidabhedasya suvacatvAt / anayaiva dizA 'ghRtaM dahatI'tivat pUrvasaMyamaH svargaheturiti vyavahAreNa pratipAdanAt / tattvatastu prazastarAgasyaiva svargahetutvAt, cAritrasya tu mokSahetutvAt mokSahetoH saMsArahetutvA'yogAditi sUkSmamIkSaNIyamiti vyaktaM gurutattvavinizcayavRttau (gu. ta. vi.1/98 vRtti) / ___ vastutastvaudayikabhAvAnAmapi prazastatve kSAyopazamikabhAvavadupakArakatvameva / taduktaM vairAgyakalpalatAyAM - zastairaudayikairbhAvaiH kSAyopazamikairiva / nIyante munayo a'rdhvamaprazastairadhaH punaH / / - (vai. ka.sta.5/1291) iti / etena - kalau sarAgadharmasya pravRttirmokSakArikA - (kR.gI.221) iti kRSNagItAvacanamapi vyAkhyAtam / itthaJca tathAvidhabhAvanAyogAdyupabRMhitacAritrapAlanA''hitasaMskAravazAt svargaloke'pi teSAM nigraMthagurubahumAnA'nazanibhakti-kRtajJatA-kevalipUjA-jinA'nAzAtanAvinayAdiguNagaNA'nubandho'pyanAvila eva / idamevAbhipretya candrakavedhyakaprakIrNake - devA vi devaloe niccaM divvohiNA viyANittA / AyariyANa saraMtA Asana-sayaNANi muccaMti / / devA vi devaloe niggaMthaM pavayaNaM aNusaraMtA / accharagaNamajjhagayA Ayarie vaMdayA enti / / 6 (caM.ve.33-34) ityuktam / taduktaM saMstArakaprakIrNake ca - devA vi devaloe bhuJjantA bahuvihAI bhogAiM / saMthAraM cintantA AsaNa-sayaNAI muJcanti / / - (saM.pra.27) iti / sArAvalIprakIrNake'pi - devA devIhiM samaM cAraNa-vijjAharA ya siddhAya / pUrva karanti tuTThA kevalanANissa sAhussa / / 6 (sA.pra.11) ityuktamityavadheyam / tathA - jiNadevachaMdao jiNagharaMmi paDimANa tattha aTThasayaM / do camaradharA khalu purao ghaMTANa aTThasayaM / / - (dvI.sA.pra.200) iti dvIpasAgaraprajJaptidarzitajinagRhAdau bhaktisamApUritahRdayatayA'pi teSAM tatra zuddhiranAvilaiva / / itthaM nizcayanayataH sarAgacAritradazAbhAvini = sasaGgacAritrA'vasthAbhAvini svargagatinibandhane tAdRzaprazastarAge svargAdiphalarUpeNa vilIne sati punaH vizuddhayogasaMskAraprabhAvAt - jo sutto vavahAre so joI jaggae sakajjammi / jo jaggadi vavahAre so sutto appaNo kajje / / (mo.prA.31) iti mokSaprAbhRtadarzitayA rItyA yogitvA''krAntAnAM = yoginAM - yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti saMyamI - (bha.gI.2/69) iti bhagavadgItoktayA, - yatra luptA janA nityaM prabuddhastatra saMyamI / 1 TIkArca - sarAga cAritranI avasthAmAM je prazasta rAgAdi svarUpa audayika bhAva hoya che te devagatinuM kAraNa che. tevo audayika bhAva vilIna thatAM yogIone yoganI pravRtti thAya che. jema kanyAkumArI tarapha roja gamana karato musAphara rAtanI UMgha pUrI karIne savAre jAge ane jAgelo te satata kanyAkumArI 1. 'dazAvati (dazAbhAvini) auda...' iti mudritapratau pAThaH / hastAdarza 'dazAvati' iti pATho nAsti / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1408 * janmAntarasaMskArAt punaH yogapravRttiH * dvAtriMzikA-20/30 prAyAH) yogAnAM' pravRttayo (=yogapravRttayaH) bhavanti / akSepeNaiva mokSapuraprAptyupapatteH tathAvidhakarmaprabuddhA yatra te vidvAn suSuptiM yAti yogirAT / / - (yAjJa.22) iti yAjJavalkyopaniSadupadarzitayA rItyA saddRSTyavyAghAtavatAM prage jAgrataH pathikasya yA nirantarA gatayaH saMvegAdilakSaNAH tatprAyA yogAnAM = cAritrAdiyogAnAM punaH pravRttayo bhavanti, pratibandhakavirahe sAmagryAH kAryamanutpAdyA'nuparamAt / idamevAbhipretya yogazAstre - janmAntarasaMskArAtsvayameva kila prakAzate tattvam / suptotthitasya pUrvapratyayavanirupadezamapi / / (yo.zA.12/13) ityuktaM zrIhemacandrasUribhiH / etena - anekajanmasaMskArAt zraddhAvAn mAM prapadyate - (ma.gI.111) iti mahAvIragItAvacanamapi vyAkhyAtam / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM zambhugItAyAm - etajjanmakRtAnAM vA karmaNAM yAdRzI smRtiH / aGkitA jIvacitte syAdAsaktiH syAddhi tAdRzI / / - (zaM.gI.193) iti / taduktaM guNAnurAgakulake api - jaM abbhasai jIvo guNaM ca dosaM ca ettha jmmmmi| taM pAvai paraloe teNa ya abbhAsajoeNa / / - (guNA.ku.8) iti pUrva(pR.1235) uktameva / yuktataraJcaitat / na hi zuddhabhAvopAttaM karma na zuddhabhAvAntaraheturiti sammatam / taduktaM lalitavistarAyAM - zuddhabhAvopAttaM karma avandhyam, suvarNaghaTAyudAharaNAt / etadudayato vidyAjanma, kAraNA'nurUpatvena - (la.vi. annattha.pR.89) iti / yathoktaM paJcavastuke api - parisuddhamaNuTThANaM puvvAvarajogasaMgayaM jaM taM / hemaghaDatthANIyaM, sayA vi NiameNa iTThaphalaM / / (paM.va.1606) iti| prakRte - saggaM taveNa savvo vi pAvae, kiMtu jhANajoeNa / jo pAvai, so pAvai paraloye sAsayaM loyaM / / aisohaNajoeNaM suddhaM hemaM havei jaha, taha ya / kAlAIladdhIe appA paramappao havadi / / 6 (mo.prA.23-24) iti mokSaprAbhRtazlokayugalatAtparyamapi yathAgamamatrA'nuyojyaM shuddhyogsvruuphetuu-phlvibhaavnnipunnaiH| etAvatA'pavargA'pratipanthinAmevA'bhyudayAdInAmupanAyakatvaM yogapravRttAvAdhAtuM samarthasyaiva paramArthato yogAdhikAritvaM, na ceccaramazarIrIti phalitam / etena - kArye karmaNi nirdiSTe yo bahUnyapi sAdhayet / pUrvakAryA'virodhena sa kAryaM kartumarhati / / - (vA.rA.5 / 41 / 15) iti vAlmIkirAmAyaNavacanamapi vyAkhyAtam / / . itthaJca akSepeNaiva = drutameva mokSapuraprAptyupapatteH, prazastarAgAdivilaye sati tathAvidhakarmarUpazramAbhAvena = bhogAdyupanAyaka-nikAcitakarmalakSaNazramaviraheNa tadapanayanArtha-svApasamasvarbhavena = taadRshkrmlzahera tarapha gati kare tema A vAta samajavI. kahevAno Azaya e che ke svargamAMthI manuSya bhavamAM AvyA bAda sthirAdi dRSTivALA yogIonI thatI yogasAdhanA dvArA jhaDapathI mokSanagaranI prApti saMgata thaI zake che. kAraNa ke jema musApharane musApharIno zrama dUra thavAthI kanyAkumArI zaheranI prApti jhaDapathI thAya che. tema yogIone tathAvidha bhogopanAyaka = viSayasukhaprApaka karmasvarUpa zrama dUra thavAthI mokSanagaranI prApti jhaDapathI thaI zake che. jema musAphara thAkane dUra karavA mATe vizrAma kare che tema yogI puruSa bhogaprApaka karmane haTAvavA mATe vizrAma-nidrAditulya devalokane prApta kare che. te svarganA bhavathI bhogAvalI karma dUra thavAthI vinA vilaMbe mAnavabhavamAM cAritranI sAdhanA karIne mokSane prApta kare che. (20/30) 1. mudritapratau 'yoginAM' ityazuddhaH pAThaH / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kuzalAbhyAsAnubandhakrameNa mokSaprAptiH . 1409 rUpazramA'bhAvena tadapanayanArthasvApasamasvabhavenA'vilambAditi bhAvaH / / 30 / / kSaNazramavinodanimittakanidrAtulyadevabhavena avilambAt = kAlakSepA'bhAvAt / yathA kAnyakubjAdisAmIpye'navarataprayANajanitazramA'pagame sati prage pathikAnAM nidrA'nAvazyakatayA tAjak sveSTakAnyakubjAdinagaraprAptirbhavati tathA''sannamuktInAmaudayikabhAvA'pagame sati kSINaprAyakarmamalatayA divyabhavA'vinAbhAvikAlakSepaviraheNa svabhUmikocitacAritrAdipravRttyA jhaTiti zivapuraprAptirbhavati iti bhaavH| prakRte ca - divyabhogA'vasAne ca cyutvA tridivatastataH / uttamena zarIreNA'vataranti mahItale / / divyavaMze samutpannA nityotsavamanoramAn / bhuJjate vividhAn bhogAnakhaNDitamanorathAH / / tato vivekamAzritya virajyA'zeSabhogataH / dhyAnena dhvastakarmANaH prayAnti padamavyayam / / (yo.zA.10/22-24) iti yogazAstrakArikA anusandheyA manISibhiH / / etena - puNyAcca dhanamavApnoti kIrtimihaiva taddhanAt / paratrA'pi svaHsaukhyaM ca hyapavarga kramAttataH / / (hiNgu.1|9) iti hiGgulaprakaraNavacanamapi vyAkhyAtam / taduktaM saMnyAsagItAyAM api - dhAcArarataH sattvaM vardhayan paramonnatim / aihikImAmuSmikI ca prApya mokSaM tato'znute / / - (saM.gI.2/26) iti / - te'pi bhuktvA mahAbhogAn malloke punaratra ca / jAtAssadyo vimucyante puurvvaasnyaa'nvitaaH|| - (rA.gI.11/20) iti rAmagItAvacanamapi yathAtantramatrA'nuyojyam / yathoktaM vIrabhadrasUribhirapi ArAdhanApatAkAyAM - je vi u jahaNNiyaM teulesiyA''rAhaNaM pvjjNti| te vi jahanneNaM ciya lahaMti sohammadeviDDhiM / / bhoge aNuttare bhuMjiUNa tatto cuyA sumANusse / iDDhimaulaM caittA caraMti jiNadesiyaM dhammaM / / - (A.pa.852-853) iti / taduktaM tattvArthasUtrabhASye api - tatra sukRtakarmaphalamanubhUya sthitikSayAt pracyuto deza-jAti-kula-zIla-vidyA-vinaya-vibhava-viSayavistaravibhUtiyukteSu manuSyeSu pratyAyAtimavApya punaH samyagdarzanAdivizuddhabodhimavApnoti / anena sukhaparamparAyuktena kuzalA'bhyAsA'nubandhakrameNa paraM trirjanitvA sidhyati - (ta.sU. 10/7 bhA.pRSTha-325) iti / tatra = saudharmAdiSu kalpeSu, ziSTaM spaSTam / - tato ThANAI deve'pIhejjA / taM jahA- (1) mANussagaM bhavaM, (2) Arite khette jamma, (3) sukulapaccAyAtiM (sthA. 3 / 3 / 184) sthAnAGgasUtratAtparyamapyetadarthAnupAtyevA'vagantavyam / itthameva lavasattamAdidevAnAmekAvatAritvAdyupapatteH / taduktaM devendrastavaprakIrNake - jattha anuttaragaMdhA taheva rUvA aNuttarA saddA / accittapoggalANaM raso ya phAso ya gaMdho ya / / papphoDiyakalikalusA papphoDiyakamalareNusaMkAsA / varakusumamahukarA iva suhamayaraMdaM nighoTTaMti / / varapaumagabbhagorA savvete egagabbhavasahIo / gabbhavasahivimukkA suMdari ! sukkhaM aNuhavaMti / / 6 (de.sta.222-224) iti / etena - yadyantarA vipadyeta jJAnayogArthamudyataH / yogasyodyogamAtreNa rudralokaM gamiSyati / / anubhUya sukhaM tatra sa jAto yoginaH kule / jJAnayogaM punarlabdhvA saMsAramativartate / / 6 (zi.pu.vAyusaMhitA-33-34) iti zivapurANavacanamapi vyAkhyAtam / ata eva saMnyAsagItAyAM - vicitreyaM karmazaktiryayaikaH saattvikaa''shritH| nIyate hi padaM mukternaraH saMzuddhamAnasaH / / - (saM.gI.4/12) 1. 'svabhAve' ityazuddhaH pATho mudritapratau / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1410 * mitrAdidRSTinAM dravyayogatayA mokSayojakatvam * dvAtriMzikA-20/31 mithyAtve mandatAM prApte mitrAdyA api dRssttyH| mArgA'bhimukhabhAvena kurvate mokSayojanam / / 31 / / mithyAtva iti / mithyAtve = mithyAtvamohanIye karmaNi mandatAM prApte apunarbandhakatvAdibhAvena mitrAdyA api dRSTayaH catasraH kiM punaH sthirAdyA ityapyarthaH mArgAbhimukhabhAvena = 'mArgasAMmukhyena dravyayogatayA mokSayojanaM kurvate, caramAvartabhAvitvena samucitayogyatAsiddheH / / 31 / / ityuktamiti / taduktaM yogazikhopaniSadi api - yogasiddhiM vinA dehaH pramAdAd yadi nazyati / pUrvavAsanayA yuktaH zarIraM cA'nyadApnuyAt / / tataH puNyavazAt siddho guruNA saha saGgataH / pazcimadvAramArgeNa jAyate tvaritaM phalam / / pUrvajanmakRtA'bhyAsAt satvaraM phalamaznute / etadeva hi vijJeyaM tatkAkamatamucyate / / 6 (yo.zi.1 141-2-3) iti yathAtantraM gambhIrabuddhyA bhogopanAyakakarmasaGkSayopAyavedibhiH vibhAvanIyam / / 20/30 // prakRtameva samarthayati- 'mithyAtva' iti / apunarbandhakatvAdibhAvena mithyAtvamohanIye mandatAM = utkRSTasthitibandha-rasabandhasthAnIyasaMyogavizeSA'pratiyogitAM prApte sati mitrAdyA api kiM punaH sthirAdyA dRSTayaH mArgasAMmukhyena = prAthamikamokSamArgasanmukhapariNAmarUpeNa nizcayato dravyayogatayA vyavahAratazca bhAvayogatayA mokSayojanaM kurvate, tAsAM caramAvartabhAvitvena sahakAriyogyatopanAyakatayA svarUpayogyatAsampannAnAM tadAzrayIbhUtajIvAnAM samucitayogyatAsiddheH = pUrvaM (dvA.dvA.10/17 bhAga-3 pR.707) vyAvarNitasvarUpAyAH samucitayogyatAyA niSpatteH / sthirAdyAstu dRSTayaH svabhUmikocitapAramArthikaratnatrayaikanimajjanalakSaNamokSamArgA'bhimukhabhAvena nizcayato bhAvayogatayA mokSayojanaM kurvate granthibhedena yatendriyatvena copahitayogyatAsiddheriti bhAvanIyam / / 20/31 / / vizeSArtha :- sarAga saMyama pALatI vakhate Ubho thayela prazasta rAga svajanya karmarUpe, karmasAdhya phaLa ApavA svarUpe devalokamAM hAjara che. te svargagati-bhoga vagere phaLa ApavA svarUpe ravAnA thAya tyAre bhAnavamabha yAtrinI sAdhanA yogI za3 73. cha. unyA bhArI = bhokSa, bhusA32 = yogI, zrama = himavahAya bha, nidrA = sva. DInI vigata 2IrthamA spaSTa che. (20/30) gAthArtha - mithyAtva maMda thatAM mitrA vagere daSTio paNa mokSamArganI abhimukhatA lAvavA dvArA bhokSa sAthe saMyoga zave che. (20/31) TIkArya - mithyAtva mohanIya karma apunabaMdhakadazA vagere dvArA maMda bane che. AvI avasthA thatAM sthirAdi daSTio to zuM? mitrA vagere cAra yogadaSTio paNa mokSamArganI abhimukhatA jIvamAM lAvavA dvArA dravyayogarUpe mokSanI sAthe jIvano yoga karI Ape che. kAraNa ke mitrAdi daSTio caramAvarta kALamAM pragaTa thavAnA kAraNe jIvamAM mokSanI samucita yogyatA siddha thayelI hoya che. (20/31) vizeSArtha :- caramAvartamAM praveza karyA bAda ja mithyAtva maMda banI zake. jyAre mithyAtva maMda bane tyAra pachI mitrA vagere yogadaSTio pragaTe. pragaTelI mitrAdi dRSTio jIvane mokSamArganI sanmukha 1. mudritapratau 'mArgAsAM....' ityazuddhaH pAThaH / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kramikamokSamArgayAtrAvivaraNam * 1411 prakRtyA bhadrakaH zAnto vinIto mRduruttamaH / sUtre mithyAdRgapyuktaH paramAnandabhAgataH / / 32 / / prakRtyeti / ataH = uktahetoH sUtre = jinapravacane prakRtyA = nisargeNa bhadrako = nirupamakalyANamUrtiH, zAntaH = krodhavikArarahitaH, vinItaH = anuddhataprakRtiH, mRduH = nirdambhaH, uttamaH = santoSa___ upasaMharati- 'prakRtyeti / bhadrakavizeSaNena viziSTapuNyasampannatvamAviSkRtam / zAntaH = krodhAdivikArarahita iti / prakRte - andhavat pazya rUpANi, zRNu zabdamakarNavat / kASThavatpazya te dehaM prazAntasyeti lakSaNam / / - (amR.nA.15) iti amRtanAdopaniSadarzitaM prazAntalakSaNamapi yathAtantramanuyojyam / zAntAdivizeSaNacatuSTayenA'nantA'nubandhikaSAyacatuSkahAsAtizayo dyotitaH / prakRtavizeSaNapaJcakaviziSTo mithyAdRgapi = mithyAtvamohanIyakarmapudgalasAcivyavizeSopahitA''tmapariNAmavAnapi mitrAdidRSTiSu vartamAnaH niratizayayogasukhabhAjanaM = svabhUmikocita-paramakASThAprApta-bandhurayogopAsanA''nandabhug uktaH / anAdau saMsAre paryaTayato jIvasyA'syAmavasthAyAmAgatAyAM satyAM paripakvaprAyA bhavitavyatA, kSINaprAyamatikliSTakarmajAlaM, ata eva tadA karmavivaralabhyaM sarvajJazAsanaM, saJjAyate ca tatra cArutAbuddhiH, pravartate manAkpadArthajijJAsA, pravacanalave'pyadhigate vikasitavadanaH sampadyate, samutpadyate kuzalakarmalezabuddhiH, hIyate ca paudgalikasukhAsthA, vimuJcati hyayaM raudratAM, rahayati madA'ndhatA, parityajati svArthaprakarSa, vijahAti gADhakadaryatAM, zithilayati kauTilyAtirekaM, na vidhatte rAgotkarSa, apahastayati dveSaprakarSa, apAkaroti mahAmohadoSam / tato'sya jIvasya prasIdati mAnasaM, vimalIbhavatyantaHkaraNaM, samucchalati prajJApATavaM, nivartate kAya-kuTumba-kalatra-kanakAdibhyaH paramArthabuddhiH, samupajAyate cA'dhyAtmaprakarSApayikatattvA'bhinivezaH / etena - saMnirudhyendriyagrAmaM rAga-dveSau prahAya ca / bhayaM hitvA ca bhUtAnAmamRtIbhavati dvijaH / / - (yaa.smR.3|4|61) iti yAjJavalkyasmRtivacanamapi vyAkhyAtam / prakRte ca - mArgAnusAritAyA bhadrakabhAve pravartamAnasya / bhagavaddarzanametad bhagavadbahumAnabhAvena / / bhagavadavalokaneyaM proktA mArgapraNAlikA sadbhiH / dravyazrutAd vinainAM sthUlajJAnaM na cA''ndhyaharam / / (vai.ka.la. 2/63-64, vai.rati. 1/63-64) iti vairAgyarati-vairAgyakalpalatAkArikAyugalamapyanusandheyam / prakRte ca - mithyAdRSTayo'pi paramArthagaveSaNaparAH santaH pakSapAtaM parityajyAdveSAdiguNasthAH kare che. mokSamArgane abhimukha karavA dvArA yogadaSTio yogIno mokSanI sAthe yoga karI Ape che. kAraNa ke carama pudgalaparAvarta kALamAM jIvanI aMdara mokSa mATenI samucita yogyatA hoya che. acaramAvarta kALamAM to bhavya jIvamAM paNa mokSanI phakta svarUpayogyatA ja hoya che, samucita yogyatA nathI hotI.(20/31) ha mithyASTi paNa paramAnaMda pAme che. gAthArtha :- mATe ja prakRtithI bhadraka, zAMta, vinIta, mUdu, uttama, evA mithyAdaSTi jIva paNa paramAnaMdanuM bhAna bane che- ema AgamamAM jaNAvela che. (20/32) TIkArya - mitrAdi daSTio paNa jIvane mokSanI sAthe joDI Ape che. te kAraNe (1) je svabhAvathI bhadraka eTale ke advitIya kalyANamUrti hoya, (2) krodhAdinA vikArathI rahita hovAnA lIdhe zAMta hoya, (3) svabhAvamai Brus DovAnA 29 vinIta Doya, (4) mahita DovAthI bhU Doya, (5) Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1412 * mArgapravezAya mithyAdRzAM cAritradAnam * dvAtriMzikA - 20/32 sukhapradhAnaH, mithyAdRgapi paramAnandabhAk = niratizayayogasukhabhAjanaM uktaH shivraajrssivditi|| 32 / / khedAdidoSaparihArAdyadA saMvegatAratamyamApnuvanti, tadA mArgAbhimukhyAtteSAmikSu-rasa- kakkaba-guDakalyA mitrA tArA balA dIprA ceti catasro yogadRSTaya ullasanti, bhagavatpataJjali bhadantabhAskarAdInAM tadabhyupagamAt - (dha.saM.gA.19/pR. 42) iti dharmasaGgrahavRttikRduktiH smartavyA / idaJcAtrA'vadheyam- caramAvartakAle prathamaM tAvat sahajamalahrAsavizeSaH sampadyate, tatazca kadAgrahabhogatRSNAdihrAsAd bhavAbhinanditA hIyate, tadanantaraM apunarbandhakatA prApyate, tatpazcAt dharmabIjAni labhyante tataH mitrAdidRSTilAbhaH ityevaM krameNa mithyAdRzAM vikAsaH zAstrakRtAM sammataH / itthaJca mithyAdRgapi tattvA'dveSa-jijJAsA-zuzrUSA-zravaNa- prajJApanIyatva-guNavatpAratantryA'ghabhIrutvAdiguNagaNopetaH yogagocara-khedodvega-kSepotthAnalakSaNacittadoSaparihAreNa svabhUmikocitayama-niyamA''sanaprANAyAmapravRttaH san kutarkagrahanivRttiparAyaNatayA svAntaHkaraNe vizuddhatathAvidhamokSamArgaM sRjatItyAzayaH / taduktaM adhyAtmatattvAloke - dRzazcatasraH prathamAH sRjanti mArgAbhimukhyena vimuktiyogam / mithyAtvavatyo'pi tadalpabhAvAt yogyatvabhAjo'ntimapudgalasthA: / / ( a. ta. 3 / 116 ) zAnto vinItazca mRduH prakRtyA bhadrastathA caarucritrshaalii| mithyAdRgapyucyata eva sUtre nirvANabhAg dharmitayA prazastaH / / - ( a.ta. 3 / 117) iti / - gaMThigasattA'puNabaMdhagAiyANaM pi davvato ANA - (upa.pa. 253 ) iti upadezapadadarzitaH pradhAnadravyAjJAyogo'pi prakRtayogini vartate, upadezapadoktAnAM (gA. 257) AjJArthaparyAlocana-guNarAgasamupalabdhajinAjJAvismaya- bhavabhayAnAM talliGgAnAmupalabdheH / itthameva prazamAdiguNAnvitasamyagdarzanA''kSepakagranthibhedasAmarthyalAbhopapatteH / taduktaM adhyAtmasAre zAnto dAnto bhavedIdRgAtmArAmatayA sthitaH / siddhasya hi svabhAvo yaH saiva sAdhakayogyatA / / - (a.sA. 16 / 68) iti / ata eva etAdRzasya vratapAlane dhIrasya viraktasya mithyAdRzo'pi cAritraM gItAthairdIyate / taduktaM adhyAtmasAre ato mArgapravezAya vrataM mithyAdRzAmapi / dravyasamyaktvamAropya dadate dhIrabuddhayaH / / - ( a.sA. 2/17) iti prakRtibhadrakatvAdayo mithyAdRzAM paramAnandabhAktve hetutvenoktAH draSTavyAH / paraM tAva paiNNAo uNA vi saha govalabbhate attho / jAva ya logapasiddho diTThato na payAsati / / - ( ) iti vacanAd atra dRSTAntamAha- zivarAjarSivaditi / tadudAharaNaM AvazyakaniyuktivRttau vRddhavivaraNAnuvAdarUpeNa zrIharibhadrasUribhiH sAmAyikopalambhakanirUpaNA'vasare atthi magadhA jaNavae sivo rAyA, tassa dhnnsaMtoSasukhane mukhya karanAra hovAthI uttama hoya tevo mithyAdaeNSTi jIva paNa zivarAjarSinI jema paramAnaMdanuM ajoDa yoganA sukhanuM bhAjana bane che evuM AgamamAM batAvela che. (20/32) vizeSArtha :- jeno svabhAva ja Atmonnatine sAdhavAno hoya tevA jIvo prakRtithI bhadraka kahevAya. A sivAyanA bIjA cAra vizeSaNo cAreya kaSAyanI maMdatAne sUcita kare che. mithyAtva ghaTe, kaSAya ghaTe, prakRti bhadraka bane - eTale jIva yogaSTione sAdhato - sAdhato paramAnaMdane pAme temAM koI Azcarya nathI. tapasvI, vairAgI ane bhadraka evA zivarAjarSine sAta dvIpa-samudranuM vibhaMga jJAna utpanna thayuM hatuM. mithyArdaSTi hovA chatAM paNa temanuM mithyAtva maMda hatuM, kaSAya pAtaLA hatA, prakRti bhadraka = - Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zivarAjarSidRSTAntaH / / iti yogAvatAradvAtriMzikA / / 20 / / dhanna - hiraNNAi pai - diyahaM vaDDhati, ciMtA jAyA- atthi dhammaphalaM ti, to mahaM hiraNNAdi vaDDhati, tA puNaM karemitti kaliuNa bhoyaNaM kAritaM, dANaM ca NeNa diNNaM, tato puttaM rajje ThaviuNa sakatataMbamayabhikkhAbhAyaNakaDucchugovagaraNo disAmokkhiyatAvasANa majjhe tAvaso jAto chaThThaThThamAto parisaDiyapaMDupattAdi ANiuNa AhAreti, evaM se ciTThamANassa kAleNa vibhaMgaNANaM samuppannaM saMkhejjadIvasamuddavisayaM, tato nagaramAgaMtUNa jadhovaladdhe bhAve paNNaveti / aNNatA sAdhavo diTThA, tesiM kiriyAkalAvaM vibhaMgAnusAreNa loemANassa visuddhapariNAmassa apuvvakaraNaM jAtaM, tato kevalI saMvRttoti - ( A.ni.846 hAri.vR.) ityevamAveditamiti zam || 20 / 32 || mithyAdRzAM catasrazca dRSTayaH sudRzAmapi / bhAvyamAnA mude syuH sva-paratantrasamanvayAt / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM yogAvatAradvAtriMzikAvivaraNam / / 20 / / * hatI. tethI ja gautama svAmIno meLApa thatAM mokSamArge jhaDapathI AgaLa vadhIne paramAnaMda sAdhI lIdho. zivarAjarSinuM udAharaNa Avazyaka niryukti graMthanI 846mI gAthAnI TIkAmAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje saMkSepamAM batAvela che. bhagavatIsUtra vageremAM zivarAjarSinuM udAharaNa vistArathI Ave che. mATe mithyArdaSTi paNa AtmavikAsane - guNavikAsane sAdhI zake che. A vAta nirvivAda satya che. AgaLanI traNa batrIsImAM A bAbata spaSTa thatI jaze. mATe ahIM A bAbatano vistAra karavAmAM nathI Avato. (20/32) 20mI batrIsI pUrNa. 1413 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1414 (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. savitarka-nirvitarka saMprajJAtayogane samajAvo. 1. 2. sAsmita samAdhi kone kahevAya ? te samajAvo. samApattine samajAvo. 3. 4. savitarka samApattinA 4 prakAra samajAvo. 5. RtaMbharAprajJA konuM phaLa che ? ane tene (RtaMbharA prajJAne) samajAvo. 6. asaMprajJAta samAdhine samajAvo. 7. kaivalyaprAptinA 2 kAraNa samajAvo. Rta aMtarAtmA 8. yogazAstra pramANe bAhyAtmA, aMtarAtmA ane paramAtmAnuM svarUpa varNavo . (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. vicAra 2. anubhUti 3. tadaMjanatA 4. 5. 6. 7. 8. akaraNaniyama (sI) khAlIjagyA pUro. 1. savitarka samApattinA ..prakAra che. (5,4,6) 2. samApattimAM kevala arthano pratibhAsa hoya che. (nirvitarka, savirtaka, savicAra) bhedathI darzanamAM bhedabhAva pravarte che. (kSayopazamanA, vacananA, pariNAmanA) 4. sabhyazraddhAthI yukta evo bodha kahevAya che. (darzana, jJAna, dRSTi) 3. 5. 6. 7. 8. dala zivodaya * padArthono paramArtha * 20- yogAvatAra batrIsIno svAdhyAya ...... ...... STinA prakAra che. (8,9,10) dIvAnI prabhA samAna dRSTi hoya che. (tArA, balA,dIprA) dRSTimAM prIti anuSThAna hoya che. (balA, tArA, dIprA) dRSTi mithyAdaSTine hoya che. (pahelI pa, pahelI 3, pahelI 4) satya samAdhi viratipariNAma saMprajJAta asmitA tanmayatA ...... adhiSThAyakasvarUpa upAdAna dvAtriMzikA - 20 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * UMDA rahasyonI zodha * 1415 4 20- nayalatAnI anuprekSA che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. pAtaMjala vidvAno yoganA keTalA prakAra mAne che ? emAM saMprajJAta yoganA prakAra jaNAvo. 2. savicAra - nirvicAra samAdhi kone kahevAya ? 3. 4 parvanuM nirUpaNa karo. 4. saMskAranA 3 prakAra samajAvo. 5. jainadarzana mujaba jIvAtmAmAM paramAtmasamApatti kaI rIte saMgata thAya che. 6. aMtarAtmA vagere viSe anya mata samajAvo. 7. arihaMtadhyAna te ja AtmadhyAna e kaI rIte ? te samajAvo. 8. akaraNaniyama samajAvo. (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. saMprajJAtanI vyutpatti karo. 2. AnaMta saMprajJAta samAdhi kone kahevAya ? 3. prakRtilaya kone kahevAya ? 4. savitarka samApatti kone kahevAya ? 5. nirvitarka samApatti kone kahevAya ? 6. nirvicAra saMprajJAta samAdhi konuM phaLa che ? 7. adhyAtmaprasAda kone kahevAya ? 8. kaI samAdhino dhyAnamAM samavatAra thAya che ? 9. AtmAnI samApatti kone kahevAya ? 10. dharmamegha samAdhi kone kahevAya ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. AtmAne ......... mAnavAmAM Ave to paramAtmasamApatti zakaya bane. (pariNAmI, apariNAmI, nitya) 2. ......... samAdhi saMprajJAtayoganuM ja nAma che. (dharmamegha, adhyAtma, satyAnaMda) 3. caMdranI prabhA samAna ......... dRSTi che. (kAntA, parA, prabhA) .......... dRSTino bodha skUla ane asthira kahevAya che. (prathama 4, chellI 4, 3 thI 4) ........ mAM anuSThAna niraticAra, zuddha upayogavALuM hoya che. (kAMtA, sthirA, dIprA) dRSTithI bhakti anuSThAna zarU thAya che. (pAMcamI, trIjI, cothI) .......... dRSTi graMthibheda karanArA samyagRSTi jIvone ja hoya che. (trIjI, cothI, pAMcamI) je x 4 che. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1416 dvAtriMzikA-20 (zrI jJAnavimalasUkti yoganI ATha dRSTinI sajhAya) copAI cidAnaMda paramAttama rUpa, praNamI boluM daSTi sarUpa, yoga daSTi samuccayathI lahI, ATha daSTi je pravacana kahI. 1 1 mitrA re tArA 3 dIprA 4 balA 5 sthirA 6 prabhA 7 kAMtA 8 suNa parA AThe yogadaSTinA nAma, e samaMta kiriyAnA ThAma. 2 ATha karmakSaya-upazame hoya, ogha dRSTi jAme sahu koya, niyamAdika sahu rUDhi kare, graMthi pAse te pharavuM kare. 3 mithyA guNa ThANuM jihAM mitrA daSTi kahI je soya, rAga-dveSa maMda pariNAma, niyama kare paNa nahIM mana ThAma. 4 anugane IcchAsAra, tArA daSTi kahI je sAra, dIpaka pare kare gharane prakAza, IhaI mokSa paNa paDhama guNavAsa. 5 dipA daSTi kahI je tAsa, jarA vAMchakane kriyA abhyAsa, balA cothI dRSTi kahAya, zAstrabodha paNa nahIM niramAya. 6 graMthi bheda jaba kare sujANa, sthira dRSTi tava pAme bhANa, viSaya kaSAya damI kare dayA, sarva jIvaDhuM rAkhI mayA. 7 prabhA dRSTithI sakala viveka, pragaTe jJAna dIpaka tava cheka, kAMtA dRSTi sahune name, pramAda pAMcane valI dame. 8 niraticAra kriyAnuSThAna, zuddha upayoga saghale sAvadhAna, dharmodyama karavA ujamAla, zuddha vidhe karaNIne DhAla. 9 dhyAnAdika samavasthA kare, je kuvikalpa savi parihare, nirvikalpa guNa dhyAnArUDha, parAdaSTi jihAM kiriyA gUDha. 10 1 taNa 2 gomaya 3 kAjhAnila 4 leza 5 dIpazikhA 6 tArA 7 ravi 8 deza, caMdra samAna prabhA ehanI, AThe daSTi prabhA tehanI. 11 prathama cAra anusAra kriyA, karatAM pAme bhava vikriyA, aMtima cAra thakI sukha lahe, darzana jJAna carita jihAM kahe. 12 aMtima eka pudgala saMsAra, bhavya lahe mitrAdika yAra, ardha pudgale sthirAdika hoya, abhavya jIva na lahe e koya. 13 jJAnadaSTi sahu ehavI dRSTi, jeTha vicAre te viziSTa, cetana jJAna lahI aba cetI, jJAnavimalasUra kahe bhavihita. 14 noMdha - "jJAnavimala sakjhAyasaMgraha' pustakamAM (pR.8) chapAyela uparokta sakjhAyamAM yoganI trIjI ane cothI tathA chaThThI ane sAtamI yogadaSTinA krama vageremAM pheraphAra che tenI vAcakavarge noMdha levI. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21- mitrA dvAtriMzikA (ekvIsamI batrIsInI prasAdI na kevalaM bhogasAdhanaparigraha eva parigrahaH kiM tvAtmanaH zarIra pariproDapi, tathA mokSadhanavAcharIrazya ra9/ddA (99434) mAtra bhogasukhanA sAdhana svarUpa kaMcana, kAminI vagere ja parigraha che - evuM nathI. paraMtu zarIrane dhAraNa karavuM te paNa parigraha ja che. kAraNa ke zarIra tathAvidha bhogasukhanuM sAdhana ja che. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaGgasaktyaiva hyanuSThAnamuttarottarapariNAmapravAhajananena mokSanaparyavasAnuM mati ||21/10|| (pR.1442) asaMgadazAnI dRDhatAthI ja anuSThAna uttarottara vizuddhatara caDhiyAtA pariNAmavALA pravAhane utpanna karAvavA dvArA chelle mokSaphaLane saMprApta karAvanAra bane che. bhAvA'bhigrahasya bhinnagranthereva bhAve'pi dravyA'bhigrahasya svA''zrayazuddhasyA'nyasyA'pi sambhavAt / / 21 / 15 / / (pR. 1451 ) bhAva abhigraha to graMthibheda karanArA samyagdaSTi jIvane ja hoya che. to paNa mitrAdeSTimAM vartatA abhinnagraMthivALA yogIne paNa tathAvidha dravyAbhigraha saMbhavI zake che ke je potAnA aMtaraMga AzayathI vizuddha thayelo hoya. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAdRzAmapyahiMsAdiyamasiddhasamarthanam / / atha mitrAdvAtriMzikA / / 21 / / yogA'vatAradvAtriMzikAyAM mitrAdyA dRSTayo'pyavatAritAstatra mitrAM dRSTimatra saprapaJcaM nirUpa * * 1417 yannAha mitrAyAM darzanaM mandaM yogAGgaM ca yamo bhavet / akhedo devakAryAdAvanyatrA'dveSa eva ca // 1 // mitrAyAmiti / mitrAyAM dRSTau darzanaM mandaM svalpo bodhaH tRNAgnikaNodyotena sadRzaH / yogAGgaM ca yamo bhaved icchAdibhedaH / akhedaH = avyAkulatAlakSaNaH (eva) devakAryAdau AdizabdAd = * nayalatA yogadRSTiM pravakSyAmi yoginAM hitakAmyayA / yacchrutvA ca viditvA ca sarvapApaiH pramucyate / / 1 / / tatra = tAsu mitrAdyASu dRSTiSu madhye prathamAM mitrAM dRSTiM atra mitrAdvAtriMzikAyAM yogadRSTisamuccayAnusAreNa saprapaJcaM = savistaraM nirUpayannAha - 'mitrAyAmiti / yamo vakSyamANalakSaNaH (dvA. dvA. 21/2-bhAga 5, pR.1420) ahiMsAdirUpaH paJcavidhaH tadanyataro vA bhaved icchAdibhedaH = prAg ( dvA. dvA. 19/ 26-27-28 bhAga-5, pR.1312-1317) vyAvarNitarUpaH / keSAJcideko dvau trayaH paJca vA yamAH icchAlakSaNAH, keSAJcittu pravRttirUpo'hiMsAdiyamaH keSAJcittu sthairyAkrAnto'hiMsAdiyamaH keSAJcicca siddhiyamarUpo'hiMsAdiyamaH / na ca mitrAyAmahiMsAdigocarasiddhiyamaH kathaM sambhavet ? mithyAtvaguNasthAnakavartitvAttadAzrayasyeti zaGkanIyam, bhavavairAgya-tapastyAgAdizAlitve mithyAtvopetAnAmapi keSAJcidahiMsAdisiddhisambhavAt / itthamevA'gnizarmAbhidhAnasya tApasasya ya ArjavakauNDinyAkhyaH kulapatiH tasya suparitoSAbhidhaM yattapovanaM tadvarNanA'vasare samarAdityakathAyAM pasantamaya-mayAhivapamuhaviruddhasAvayagaNaM - (samabhava-1/pR.11) iti zrIharibhadrasUrivacanamupapadyate / sthirAdidRSTimatAM yadA'hiMsAdigocarasiddhiyamo jAyate tadA sa tato'pi viziSTataro'vaseyaH, atisUkSmavizadatarattattvabodhAt / evamevecchA - pravRttyAdiyameSvapyavaseyam / A mitrAdvAtriMzikA prakAza pha yogAvatAra nAmanI 20mI batrIsImAM mitrA vagere yoga dRSTiono paNa samAveza karela hato. temAMthI sau prathama mitrA dRSTinuM 21mI batrIsImAM vistArathI nirUpaNa karatAM graMthakArazrI jaNAve che ke mitrA dRSTino paricaya che gAthArtha :- mitrA dRSTimAM darzana maMda hoya che. jeha nathI hoto. tebha4 anyatra dveSa 4 hoya che. yoganA aMga rUpe yama hoya che. devanA kAmamAM (21/1 ) TIkArtha :- mitrA dRSTimAM tattvabodha ati alpa hoya che. tRNanA agnikaNano je prakAza hoya che tenA jevo maMda tattvabodha hoya che. IcchA vagere bhUmikAnA ahiMsAdi yama, yoganA aMga rUpe mitrA dRSTimAM prApta thAya che. bhagavAna ane gurudeva vagerenA kAmamAM vyAkuLatAviraha svarUpa akheda hoya che. tathAvidha dravya-kSetrAdi rUpe kartavya tarIke upasthita thayelA deva-guru vagerenA kAryamAM tene kheda-vyAkuLatA 1. 'yogAMga' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH / hastapratau ca 'yogAyaM' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze 'tandaM' ityazuddhaH pAThaH / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1418 * mitrAyAM khedA'bhAvasamarthanam . dvAtriMzikA-21/1 gurukAryAdiparigrahaH tathAtathopanate'smiMstathAparitoSAnna khedaH, api tu pravRttireva, zirogurutvAdidoSabhAktve'pi bhavAbhinandino bhogakAryavat / adveSaH ca = amatsarazca anyatra tvadevakAryAdau tathA tattvaveditayA / tathA-tathopanate = tathAvidhadravya-kSetrAdinA''bhogA'nAbhoga-sahasAkArAdirUpeNa samprApte asmin = devakArya-gurukAryAdau, na dRSTirAgAdinA, kintu yathAvasthitaguNAnurAga-kRtajJatAdinA tathAparitoSAt = nirvyAjA'kRtrima-sambhramAdigarbhaparitoSamavalambya na khedaH uttarakAlIna-devakAryAdipratibandhakavyAkulatAmAnasaduHkhA'nubandhiklamAdilakSaNaH pUrvaM (dvA.dvA.18/13 bhAga-4 pR.1239) vyAvarNitasvarUpaH cittadoSaH; api tu devagurukAryAdau askhalavRttyA saharSaM pravRttireva sambhavati / aupaniSadiko'pi mitrAyAM vartamAno yogI - deva-pitRkAryAbhyAM na pramaditavyam - (tai.upa.1/11/2) iti pUrvoktaM(pR.836) taittirIyopaniSadAdivacanamavalambya devakAryAdau kaSTasAdhye'pi samodaM pravartata eva / - sAdhu vA'sAdhu vA karma yasya yad vihitaM purA / tadeva tena kartavyamApadyapi kathaJcana / / (bra.pu.3 123 176) iti brahmANDapurANavacanaM paurANikAnAM mitrAyAM vartamAnAnAM sukare duSkare vA devakAryAdau sapramodaM pravartakam / evameva - dAnamAnaizca satkAraiH supUjyAna pUjayet sadA - (zu.nI. 3/84) iti zukranItivacanaM, - atithiH kila pUjA'rhaH - (vaa.raa.5|1 / 1118) iti vAlmIkirAmAyaNavacanaM, - pratibadhnAti hi zreyaH pUjyapUjAvyatikramaH - (ra.vaM.1 79) iti raghuvaMzavacanamapi devakAryAdau sotsAhaM pravartakamavagantavyaM nAnAtantrAvasthitasya mitropetasya / tRNAgnikaNodyotasadRzena sacchraddhA-rucyAdisaGgatA''dhyAtmikabodhena devakAryAdigocaro mahA'narthakArI khedadoSo vilIyate mitrAyAM dRSTau / tathA adevakAryAdau = adevakAryasthAnIyabhogAdipravRttikartari devAdikAryA'kartari ca tathA-tathopanate adveSaH = amatsaraH bhvti| atra hetumAha- tathAtattvaveditayA = 'guNahInA''cArabhraSTAdayo jIvA na dveSArhAH api tu dayA-karuNAdyarhAH' iti prAthamikA'dhyAtmatattvavijJatayA / yadvA tathAtattvaveditayA = na hoya. paraMtu tevA kAryamAM saharSa pravRtti ja hoya che. jevI rIte bhavAbhinaMdI = saMsArarasika jIva mAthuM duHkhe vagere takalIphamAM paNa T.V. viDIyo, bhogasukha vagere bAbatamAM pravRtti choDato nathI paNa pakaDI rAkhe che tema mitrAdaSTine pAmela dharmAtmA prabhubhakti, gurusevA vagere kAmamAM takalIpha AvI paDe to paNa te kAryane te choDato nathI paraMtu kaSTa veThIne paNa premathI kare che. che aDheSa guNanI vicAraNA ja adveSa. / tathA mitrA dRSTivANA yAtmAmIne mahevArya pratye, mahevana Arya (= bhogasupanI pravRtti) karanArA jIvo pratye, devAdi kAryane na karanArA jIvo pratye dveSa-matsara-IrSyA thavAnI zakyatA nathI rahetI. kAraNa ke "guNahIna, AcArabhraSTa jIvo pratye dveSa karavo te moTo doSa che. pApI jIvo karuNApAtra che. te pramANe tene tattvabodha thayelo hoya che. jo ke mAtsaryazaktinuM bIja temAM raheluM hoya che to paNa mAtsaryabhAva1. hastAdarza'...bhAve'pi' iti pAThAntaram / 2. mudritapratau sarvatra hastAdarzeSu ca '...aparatra...' iti pAThaH / paraM mUlagranthAnusAreNAtra '...anyatra' iti pAThaH snggcchte| arthabhedastu na kazcidityavadheyam / 3. mudritaprati-hastAdarzAdau anekatra 'tattvA've..' iti pAThaH / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * adveSasvarUpavaividhyama * 1419 ____ mAtsaryavIryabIjasadbhAve'pi tadbhAvAkurA'nudayAttathAvidhA'nuSThAnamadhikRtya / atra sthitasya hi karuNAMzabIjasyaiveSatsphuraNamiti / / 1 / / 'paralokayAyina Atmana eva cintA mukhyatayA kartavyA, na tvihaiva sthAsnoH malA''vilasya vipadAvahasya vipadyazaraNasyopAdhirUpasya zarIrasya parasya vA bhoganimagnasye'tyutpannA''tmabodhatayA / taduktaM padmapurANottarAyAM zivagItAyAM - utpannA''tmA'vabodhasya adveSTutvAdayo guNAH / azeSato bhavantyasya nanu sandhAnarUpiNaH / / 6 (zi.gI.1/8) iti / vastutastu caramAvartavartino mitrAyAmAgatasyA'devakAryAdau dveSo'pi sambhavatyeva kevalaM zuddhA''tmani devAdau vA tasya dveSo na bhavati / itthamevA'vaziSTa-guNA''virbhAvasambhavAdityasmAkamAbhAti / etena - sidhyenmAnasamadveSAd brahmaNi prnnidhaantH| tuSTi-zraddhA-bhAvazuddhi-dhRti-maunA''stikatvataH / / (saM.gI.3/100) iti saMnyAsagItAvacanamapi vyAkhyAtam / yadvA - anyadharmopari dveSaH kartavyo na pramAdataH / vidharmiNo'pi mAM yAnti sarvatra sAmyayogataH / / 6 (ma.gI. 5 / 47) iti mahAvIragItAvacanAdadveSaH parakIyadharmAdiSu bodhyaH / yadvA'dveSaH sarvajIveSu bodhyaH / taduktaM bhagavadgItAyAM - adveSTA sarvabhUtAnAM maitraH karuNa eva ca (bha.gI. 12/13) iti / ___ yadvA - sarvatrA'dveSiNaH - (dvA.dvA.19/22 pR.1307) iti prAguktakulayogilakSaNA'nusAreNa prakRte'dveSaH sarvatra bodhyH| yadvA adevakAryAdau = svAbhimatabhinnadevAdikArye = parakIyadevAdikArye yataHkutazcidApatite adveSa iti tAvad vayamavagacchAmaH / tattvaM tu bahuzrutebhyo'vaseyam / / ___mudritaprata-hastAdarzAdau anekatra 'tathAtattvA'veditayA' iti pAThaH / sa ca yadi samyak tarhi padArthayojanetthaM kAryA- tathAtattvA'veditayA = sUkSmavivekadRSTigarbha-yathAvasthitakRtsnaheyopAdeyAditattvA'vedanena mAtsaryavIryabIjasadbhAve'pi = dveSeA'sahiSNutAdinibandhanayogyatAyAH sattve'pi tathAvidhA'nuSThAnaM = bhavAbhinandyAdikRtapApAcArAdikaM adhikRtya = apekSya tadbhAvA'kurA'nudayAt = dveSAdipariNAmA''virbhAvavirahAt / ____ atra = mitrAyAM dRSTau sthitasya = avasthitasya yogino hi karuNAMzabIjasya eveSatsphuraNaM bhavati, tadvipAkA''locanAdinA / evameva zAstrasiddhaheyopAdeyAdivyavasthAlakSaNaM tattvamadhikRtyA'pya'syA'dveSo'vaseyaH, AMzikavivekadRSTyA''dhyAtmikasukhA''svAdopalambhAt / mandamithyAtvA'nantAnubandhikaSAyAdisAcivyena tatrA'prItisadbhAve'pyanivartanIyapakSapAtakRtA'prItilakSaNo dveSastvasyAmavasthitasya naiva sambhavati, sambhave vA'syA bhraMza eva syAditi bhAvanIyam / prakRte ca - mandaJca mitrAdRzi darzanaM syAd ihopamAnaJca knnstRnnaagneH| na bhaktisevAdiSu khedavRttirna varttanaM dveSi punaH paratra / / - (a.tattvA. IrSAbhAva-dveSapariNAma svarUpa aMkurano te bIjamAMthI udaya na thavAnA kAraNe mitrA dRSTimAM rahelA jIvane pApI jIvonA durAcAro vagere pravRttine udezIne karuNAaMzanuM bIja ja AMzika rIte sphare che. (21/1) vizeSArtha :- mitrA dRSTimA harzana = po5 = tattvo5 (= mAtmA bhane mAtmalita saMdhI jJAna) maMda kakSAmAM pragaTe che. atyAra sudhI jIva ogha dRSTimAM hato teno tyAga karIne jIva yogadRSTimAM praveze che. oghadaSTimAM AtmabhAna, AtmasvIkAra, AtmasvarUpanI samajaNa, AtmaguNaruci vagere jarAya Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1420 * ahiMsAmAhAtmyam * dvAtriMzikA-21/2 yamasvarUpaM sabhedamabhidhatteahiMsA-sUnRtA'steya-brahmA'kiJcanatA' ymaaH| dikkAlAdhanavacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam / / 2 / / ____ ahiMseti / prANaviyogaprayojano vyApAro hiMsA, tadabhAvo = ahiMsA / vAGmanasoyathArthatvaM 3/80) iti adhyAtmatattvAlokakArikA'pyanusandheyA / caramAvartakAlapravezottaraM yathAkathaJcid laghukarmatvasampattau tathAvidhakarmabandhA'bhAvaprayojakazubhA''zayanibandhanatayehA'dveSo'pyupayujyata eva / idamevA'bhipretya brahmasiddhAntasamuccaye - brahmazrutAvavajJAnAt karmabandha udAhRtaH / ato'nyaH punaradveSaH zubhA''zayanibandhanaH / / 8 (bra.si. 39) ityuktaM zrIharibhadrasUribhiH iti bhAvanIyam / / 21/1 / / / mitrAyAmicchA-pravRtti-sthairya-siddhiyamA yathAsambhavamupajAyanta itynntrmuktm| sAmprataM teSAM yamAnAM kiM svarUpaM ko vA viSayaH ? ityAzaGkAyAM yamasvarUpaM sabhedaM = saprakAraM abhidhatte- 'ahiMse'ti / hiMsAyAH sarvathA sarvadA sarvatra paramArthataH tyAjyatvAt, - ahiMsayaiva bhUtAnAM kAryaM zreyo'nuzAsanam 6 (ma.smR. 2/159) iti manusmRtivacanAt, - ahiMsA dharmasya dvAramuktaM maharSibhiH - (bra.pu.5/ 30/35) iti brahmANDapurANavacanataH, - ahiMsaiSA samAkhyAtA yA cA''tmajJAnasiddhidA - (liM.pu.8/ 11) iti liGgapurANoktezca ahiMsAyAH Atmazreyo-dharmA''tmajJAnAdihetutvAt prathamaM tannirdezaH kRtaH / satyAderapi tadupakArAyaivopAdAnAditi pUrvaM (dvA.dvA.8/24 bhAga-2 pR.608) uktamatrAnusandheyam / - brahmacaryamahiMsAM cA'parigrahaM ca satyaM ca yatnena he rakSata - (Aru.3) iti AruNikopaniSadvacanaM, - ahiMsA satyamasteyaM zaucamindriyanigrahaH / yasyA'styadhyayanaM nityaM sa me bhaktaH sa me priyaH / / - (zi. paNa na saMbhave. jyAre yogadaSTimAM praveza karavAne lIdhe jIvane kAMIka aMze te pragaTe che. tethI bhogasukha pratye kAMIka aruci - kaMTALo - udvega vagere pragaTe che. bhogasukha have duHkharUpa, duHkhahetu ane duHkhAnubaMdhI lAge che. A bodha alpakAlIna che. alpa zaktivALo che, avikasita avasthAmAM che, vikAsazIla zAmai (under progress) che. tebha chata mAvo / yo5 vane moghaSTibhAMthI 5sene yogaSTinA kSetramAM goThavI de che. mATe te bodha prastutamAM ghaNuM mahattva dharAve che. 19mI batrIsInI 26-27-28mI gAthAmAM IcchA, pravRtti, dhairya ane siddhi svarUpe yamanA cAra prakAra batAvelA hatA. te cAreya prakAre ahiMsAdi yama mitrA dRSTimAM vartatA jIvane AtmabhUmikA mujaba, AcAravikAsa-guNavikAsa anusAra saMbhavI zake che. mATe ahiMsAdi pAMca x IcchAdi cAra = 20 are yama prathama dRSTibha saMbhavI 3 che. (21/1) - 4 camanA pAMca prakAra che prakArasahita yamanuM svarUpa graMthakArazrI darzAve che. thArtha :- ,satya, bhayaurya, prAyayaM mane mayinatA- pAMya yama cha. hi|| bhane kAla vagerethI anavacchinna evA yama sArvabhauma mahAvrata svarUpa bane che. (21/2) TIkArtha - prANaviyoganI prayojaka bane tevI pravRtti hiMsA kahevAya che. teno abhAva eTale ahiMsA. vANI ane mana yathArtha rAkhavA, nirdabha rAkhavA te satya kahevAya. 1. hastAdarza ....kAMcanatA' iti pAThaH / paraM vyAkhyAnusAreNa so'zuddhaH / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * satyA'steyamahimAviSkaraNam * sUnRtam / parasvA'paharaNaM steyaM tadabhAvo asteyam / upasthasaMyamo = brahma / gI.15/29) iti zivagItAdivacanaJcAvalambate mitrAyAM vartamAnaH tantrAntarIyo yogI ahiMsAdiSu ca pravartate / vAGmanasoryathArthatvaM sUnRtamiti / satyaM yathArthe vAGmanase / yathA dRSTaM yathA'numitaM yathA zrutaM tathA vAGmanazceti / paratra svabodhasaGkrAntaye vAguktA / sA yadi na vaJcitA bhrAntA vA pratipattibandhyA vA bhavediti / eSA sarvabhUtopakArArthaM pravRttA, na bhUtopaghAtAya / yadi caivamapyabhidhIyamAnA bhUtopaghAtaparaiva syAt, na satyaM bhavet, pApameva bhavet / tena puNyA''bhAsena puNyapratirUpakeNa kaSTaM tamaH praapnuyaat| tasmAt parIkSya sarvabhUtahitaM satyaM brUyAt - (yo.sU.2 / 29 bhA.) iti yogasUtrabhASye vyAsaH / sthAnAGgasUtre tu - cauvvihe sacce paNNatte / taM jahA- kAujjuyayA, bhAsujjayayA, bhAvujjayayA, avisaMvAyaNA joge - ( sthA. 4/4/1/254) ityevaM caturvidhaM satyamupadarzitamiti dhyeyam / prakRte - satyenordhvastapati - ( a. ve. 10/8/19 ) iti atharvavedavacanaM, Rtena vizvaM bhuvanaM virAjathaH - (R.ve.5/63 / 7) iti RgvedavacanaM idamahamanRtAt satyamupaimi - (ya. ve. 1/5) iti yajurvedavacanaM, - kasminnu dIkSA pratiSThitA ? satye - (bR.upa.3/9/23) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanaM, - satyamiti amAyitA, akauTilyaM vAG manaH kAyAnAm - (keno. 4 / 8) iti pUrvoktaM (pR.689) kenopaniSadbhASyaM, - satyAnna pramaditavyam - ( tai. upa. 1/11/1) iti pUrvoktaM (pR.859) taittirIyopaniSadvacanaM, - satyaM paraM, paraM satyaM, satyena na svargAllokAccyavante kadAcana - (tai. A. 10/62) iti taittirIyAraNyakavacanaM, - satyaM hi indraH - (zAM. A. 5/1) iti zAGkhyAyanAraNyakavacanaM cakSurvai satyaM - (pra.brA.1/ 1/4 ) - satyaM ma AtmA - (tai. brA. 3 / 7 / 7) iti ca taittirIyabrAhmaNavacanaM, satyaM brahmetyupAsIta - (za.pa. bA. 10 / 4 / 5 / 2 ) iti zatapathabrAhmaNavacanaM satyasahitA vai devAH - ( ai.brA. 1 / 1 / 6) iti aitareyabrAhmaNavacanaM, dharmaH satyena vardhate - (manu.8/83) iti manusmRtivacanaM satyaM putrazatAd satyamatyantamuditaM dharmazAstreSu dhImatAM varam - (ma.bhA. Adiparva - 74 / 102 ) iti mahAbhAratavacanaM tAraNAya - (mA.pu.8/20 ) iti mArkaNDeyapurANavacanaM kathanaM satyamityuktaM parapIDAvivarjitam - (liM. pu. 8/13) iti liGgapurANavacanaM satyaM vadet prAjJo yatparaprItikAraNam - (vi.pu. 3 / 12 / 43) iti viSNupurANavacanaM, - azvamedhasahasrAddhi satyameva viziSyate - ( pa. pu. 5 / 18 / 403) iti padmapurANavacanaM,- hitaM yatsarvalokasya tat satyaM, zeSamanyathA - ( bhA. maM. zAMti - 402 ) iti bhAratamaJjarIvacanaM, satyaM nivArayati sarvasukhapratIpam - (bhA.pa. 8/37) nAsti satyAt paraM tapaH - (cA.sU.417), - nA'nRtAtpAtakaM param - (cA. sU. 421 ) iti cANakyasUtravacanaJca smartavyam / tadabhAvaH = parasvA'paharaNA'bhAvaH asteyam / prakRte ca avazyaM hi pApaH syAt parasvaharaNe - (lA. saM. 2/168) iti lATasaMhitAvacanaM, anAdAnaM parasvAnAmApadyapi vicArataH / manasA karmaNA vAcA tadasteyaM samAsataH / / - ( liM. pu. 8 / 15) iti liGgapurANavacanaJcA'nusandheyaM vyavahAranayA''palAlamapi paradravyaM na hartavyam - (cA.sU. 268) iti cANakyasUtravacanamapi iti bhArataparijAtavacanaM lambinA / etena = = 1421 bIjAnuM dhana uThAvI levuM te corI kahevAya. teno tyAga karavo te acaurya. jananendriya upa2 aMkuza rAjavo, abrahma-maithunasevanano tyAga te brahmayarya. logasujanA sAdhanasva35 paisA, vAhana, bhIna, Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aSTavidhabrahmacaryavicAraH * dvAtriMzikA - 21/2 bhogasAdhanAnAmasvIkAro'kiMcanatA (= ahiMsA-sUnRtA'steya -brahmAkiJcanatA) / ete yamAH / taduktaM"ahiMsA-satyA'steya-brahmacaryAparigrahA yamA iti" (yo.sU.2 - 30 ) / dik = dezastIrthAdiH, kAlaH caturdazyAdiH, AdinA brAhmaNyAdirUpAyA jAteH brAhmaNAdiprayojanarUpasya samayasya ca grahaH / tato dikkAlAdinA'navacchinnAH (= dikkAlAdyanavacchinnAH ) " tIrthe 'kaJcana na haniSyAmi, caturdazyAM na haniSyAmi, brAhmaNAnna haniSyAmi, deva-brAhmaNAdyarthavyatirekeNa na kamapi haniSyAmi " vyAkhyAtam / nizcayanayatastvasteyaM jAbAlayoge - AtmanyanAtmabhAvena vyavahAravivarjitam / yattadasteyamityuktamAtmavidbhirmahAmate ! / / - ( jA. yo. 1 / 12 ) ityevamupadarzitamityavadheyam = upasthasaMyamaH jananendriyaniyamanaM brahma yadvA aSTavidhamaithunanivRttiH brahmacaryam / taduktaM dakSasaMhitAyAM - brahmacaryaM sadA rakSedaSTadhAlakSaNaM pRthak / smaraNaM kIrttanaM keliH prekSaNaM guhyabhASaNam / / saGkalpo'dhyavasAyazca kriyAnirvRttireva ca / etanmaithunamaSTAGgaM pravadanti manISiNaH / / - (da.saM. 7/ 31-32) iti / - bastIndriya- manasAmupazame brahmacaryam - ( ma. anu. 6/5 ) iti mano'nuzAsanavacanaM, - brahmabhAve manazcAraM brahmacaryam - ( jA. yo. 1 / 14 ) iti jAbAlayogavacanaJcA'tra smartavyam / etadvirahe jJAnAdikamapyaphalamucyate / taduktaM brahmavaivartapurANe kiM tasya jJAna - tapasA, japa-homaprapUjanaiH / kiM vidyayA vA yazasA strIbhiryasya mano hRtam / / - ( bra.vai. pu. 2 / 16 / 92 ) iti / etena dAna - zruta-dhyAna - tapo'rcanAdi vRthA manonigrahamantareNa / kaSAyacintA''kulatojjhitasya paro hi yogo manaso vazatvam / / - ( a.ka. 9 / 6 ) iti adhyAtmakalpadrumavacanamapi vyAkhyAtam / uktapaJcavidhayamasvarUpaM yogasUtreNa dRDhayati- 'ahiMseti / atra rAjamArtaNDavRttistvevam - tatra prANaviyogaprayojanavyApAro hiMsA / sA ca sarvA'narthahetuH, tadabhAvo'hiMsA / hiMsAyAH sarvakAlaM parihArya - tvAtprathamaM tadabhAvarUpAyA ahiMsAyA nirdezaH / satyaM = vAGmanasoryathArthatvam / steyaM = parasvA'paharaNaM, tadabhAvaH = asteyam / brahmacaryaM = upasthasaMyamaH / aparigrahaH bhogasAdhanAnAmanaGgIkAraH / ta ete'hiMsAdayaH paJca yamazabdavAcyA yogAGgatvena nirdiSTAH - (yo.sU.2/30 rA.mA.) iti / caturdazyAM puNye'hani vA na haniSyAmi / deva-brAhmaNAdyarthavyatirekeNeti / yathoktaM yAjJavalkyasmRtI makAna vagereno tyAga karavo te akiMcanatA aparigraha kahevAya. A pAMca yama che. tethI yogasUtramAM bhagAvesa che } 'ahiMsA, satya, ayaurya, brahmayarya bhane aparigraha yama hevAya. ' yama mahAvrata kyAre bane ? tenuM svarUpa batAvatA graMthakArazrI kahe che ke dik heza, tIrtha vagere tathA asa = caudaza vagere. mULa gAthAmAM rahela 'Adi' zabdathI brAhmaNatva vagere jAti tathA brAhmaNAdi prayojana svarUpa saMketano paNa svIkAra karI levo. tethI deza, kALa, jAti ane saMketavizeSa vagerethI aniyaMtrita sArvabhauma yama mahAvrata bane che. jema ke 'tIrthamAM koIne nahi mAruM.' 'caudaza tithinA divase koIne nahi mAruM.'brAhmaNone nahi mAruM.''bhagavAna ane brAhmaNa vagerenA kArya prayojana vinA huM koIne paNa nahi mAruM' AvI pratijJA karavI te deza-kAla AdithI niyaMtrita kahevAya. temAM tIrtha sivAyano deza sthaLa, caudaza sivAyano kALa, brAhmaNa sivAyanA mANasone mAravAnI chUTa rAkhavAmAM Ave che. paraMtu A rIte amuka deza, amuka kALa vagere niyaMtraNone uThAvI levAmAM = 1. hastAdarze 'kiMcana' iti pAThaH / 2 1422 = = = = hastAdarze 'hami' iti truTitaH pAThaH / = Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mithyAdRzAM dIkSApradAnavicAraH * 1423 ityevaMvidhA'vacchedavyatirekeNa sarvaviSayA ahiMsAdayo yamAH sArvabhaumAH sarvAsu 'kSiptAdyAsu cittabhUmiSu sambhavanto mahAvratamityucyate / taduktaM- "ete tu jAti-deza-kAla-samayA'navacchinnAH sArvabhaumA - mahokSaM vA mahAjaM vA zrotriyAyopakalpayet + (yA.va.smR.AcArA.109) iti pUrvoktaM(pR.477) smartavyam / Adipadena pitRprabhRtigrahaNam / pitRprItyarthaM manusmRtau - dvau mAsau matsyamAMsena, trIn mAsAn hAriNena tu| aurabhreNA'tha caturaH zAkuneneha paJca vai / / "(manu.3/268) ityAdikaM pUrvaM (dvA.dvA.7/13 bhAga-2, pR.476) darzitamihA-nuyojyam / evaM 'kSatriyANAM yuddha eva hiMsA, nA'nyatra' ityapi smyaa'vcchinnaa'hiNsaa'vseyaa| iyaM sarvA na mahAvratarUpeti dhyeyam / kSiptAdyAsu pUrvaM (dvA.dvA.11/30 bhAga-3, pR.825) nirUpitAsu cittabhUmiSu / prakRte yogasUtrasaMvAdamAha- 'eta'iti / atra rAjamArtaNDavRttirevam - jAtiH = brAhmaNatvAdiH / dezaH = tIrthAdiH / kAlaH = cturdshyaadiH| samayaH = brAhmaNaprayojanAdiH / etaizcaturbhiranavacchinnAH pUrvoktA ahiMsAdayo yamAH sarvAsu kSiptAdiSu cittabhUmiSu bhavA mahAvratamityucyante / tadyathA 'brAhmaNaM na haniSyAmi, tIrthe na kaJcana haniSyAmi, caturdazyAM na haniSyAmi, deva-brAhmaNaprayojanavyatirekeNa kamapi na haniSyAmI'ti / evaM caturvidhAvacchedavyatirekeNa kiJcit kvacit kadAcit kasmiMzcidarthe na haniSyAmI'tyanavacchinnAH / evaM satyAdiSu yathAyogaM yojyam / itthamaniyatIkRtAH sAmAnyenaiva pravRttA mahAvratamityucyate, na punaH paricchinnA'vadhAraNam - (yo. sU. 2/31 rA.mA.) iti / satyAdiSu jAtyAdyavacchedayojanantvevamavaseyam / ApastambasUtre - brAhmaNArthe'nRtaM brUyAt + (A. sta. ); bhAgavate - strISu narmavivAhe ca vRttyarthe prANasaGkaTe / go-brAhmaNArthe hiMsAyAM nA'nRtaM syAjjugupsitam / / - (bhA.8/19/43), mahAbhArate ca - na narmayuktaM vacanaM hinasti, na strISu rAjan ! na vivAhakAle / prANA'tyaye sarvadhanA'pahAre paJcA'nRtAnyAhurapAtakAni / / 6 (ma.bhA.Adiparva. 82/16) ityevaM satyA'vacchedA darzitAH / tathApi mitrAvasthitaH tantrAntarIyaH yogI - na narmayuktamanRtaM hinastIti manISiNaH / tathApi na ca kartavyaH prasaGgo hyeSa dAruNaH / / - (saM.gI.7/68) iti saMnyAsagItAdivacanavibhAvanena sarvAn satyavratA'vacchedAn pariharati tadA sarvaireva tairanavacchinnaM dvitIyaM mahAvratamucyate / evamagre'pyavaseyam / hiMsAdipoSakAni darzitAni yAjJavalkyasmRti-manusmRtyAdivacanAni yathA pramANaM na bhavanti tathopapAditamasmAbhiH adhyAtmavaizAradyAm (adhyAtmopaniSaTTIkA 1/23-24-25) / nanu mitrAyAM dRSTau vartamAnasya mithyAdRSTitayA kathaM niruktamahAvratanirvAhasambhavaH, apasiddhAntA''pAtAditi cet ? maivam, apunarbandhakadazAyAmapi zAntodAttatvAdiguNasampannatayA mArgapravezAya dIkSAdAnasya pUrvaM mArgadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.3/25) yogAvatAradvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.20/32, bhAga-5, pR.1411) ca Ave ane tamAma deza ane kALamAM tamAma jAtivALA jIvonI koI paNa prayojanavaza hiMsA nahi karuM' AvI sarvaviSayaka pratijJA niravacchinna = aniyaMtrita bane. AvA yama kSipta, mUDha vagere tamAma pUrvokta (11mI batrIsI - 30mo zloka) cittabhUmimAM saMbhave che. mATe tene sArvabhauma kahevAya che. AvA niravacchinna sArvabhauma yama mahAvrata kahevAya che. tethI pataMjala RSie yogasUtra graMthamAM jaNAvela 1. mudritapratau 'kSiprAdyAsu' ityazuddhaH paatthH| 2. hastAdarza'..cyate' ityazuddhaH paatthH| 3. hastAdarza'.navannAH' iti truTito'zuddhazca paatthH| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1424 nAnAtantrAnusAreNa yamasvarUpavimarzaH * = mahAvratam" (yo.sU.2-31) iti / / 2 / / bAdhanena vitarkANAM pratipakSasya bhAvanAt / yogasaukaryato'mISAM yogA'GgatvamudAhRtam / / 3 / / bAdhaneneti / vitarkANAM yogaparipanthinAM hiMsAdInAM pratipakSasya bhAvanAt bAdhanena'anutthAnopahatilakSaNena' (yogasaukaryataH = ) yogasya saukaryataH sAmagrIsampattilakSaNAd amISAM nirUpitatvAt, mahAvratAnAmicchA-pravRttyAdibhedenA'nekavidhatvAt duHsaGgaM ca parityajya pApakarma parityajet / cittacihnamidaM yasya tasya dIkSA vidhIyate / / - (gu.gI. 246 ) iti gurugItAdidarzitalakSaNasya tantrAntaravartino'pi mitrAyAmavasthitasya tantrAntarIyamahAvratanirvAhakatvasambhavAcca / na caivamabhavyAdInAmapi mitrAdidRSTivartitvApattiH, teSAmapi dezonapUrvakoTiM yAvadahiMsAdiyamapAlanasamarthatvAditi zaGkanIyam, vizuddhAtmatattvaviSayakAM''zikA'nubhavaviziSTasyaivA'hiMsAderyamatvenehAdhikRtatvAt / etena - jJAnayuktayamAdyaSTAGgayogaH - (maM.brA. 1 19 ) iti maNDalabrAhmaNopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / adhunA yamagocarANi nAnAmatAni darzyante / prathamaM tAvanyAyamatamucyate / naiyAyikadarzanAnusAreNa - samAnamAzramiNAM dharmasAdhanam, niyamastu viziSTam - ( nyA. sU. 4 / 2 / 46 bhA.) ityevaM yamasvarUpaM nyAyasUtrabhASye vAtsyAyanena darzitam / vedAntAnusAreNa tu sarvaM brahmeti vijJAnAdindriyagrAmasaMyamaH / yamo 'yamiti prokto'bhyasanIyo muhurmuhuH / / - (tejo. 1 / 17, aparo. 104 ) ityevaM yamasvarUpaM tejobindUpaniSadi aparokSAnubhUtau ca darzitam / trizikhibrAhmaNopaniSadi tu dehendriyeSu vairAgyaM yama ityucyate budhaiH - (tri.zi. 1 / 28) ityevaM yamalakSaNamuktamityavadheyam / maNDalatantrabrAhmaNopaniSadi tu zItoSNAhAranidrAvijayaH, sarvadA zAntiH, nizcalatvaM viSayendriyanigrahazcaite yamAH - (ma.taM. bA. 1 / 2 ) ityevaM yamaprakArA darzitAH / zANDilyopaniSadi ahiMsA - satyA'steya-brahmacarya - dayA-japa-kSamA- dhRtimitAhAra - zaucAni ceti yamA daza - ( zAM. 1 / 2 ) ityevaM yamabhedA uktAH / pUrvaM vAdadvAtriMzikAyAM ( dvA. dvA. 8/9 bhAga - 2, pR. 556 - 7-8 ) nAnAtantrAnusAreNa vilakSaNA yamaprakArAH pradarzitAH te ihAnuyojyA yathA-tantram / / 21 / 2 / / 'yamaH = = ahiMsAdInAM yogAGgatvamupapAdayati- 'bAdhanene 'ti / pratipakSasya ahiMsAdeH vakSyamANarItyA bhAvanAt hiMsAdInAM anutthAnopahatilakSaNena anuditAvasthAnAmevodayayogyatAhAnarUpeNa bAdhanena yogasya pUrvaM vyAvarNitasvarUpasya sAmagrIsampattilakSaNAt = sakalakAraNakalApamelanarUpAt saukaryAt ahiMsAdInAM che ke'A pAMca yama jyAre deza, jAti, kAla ane saMketathI aniyaMtrita bane che tyAre sarvacittabhUmimAM saMbhavatA te yamo mahAvrata kahevAya che.' (21/2) 1. hastAdarze 'anutthAvopa...' ityazuddhaH pAThaH / 2 = = yama yoganuM jararA zA bhATe ? gAthArtha :- vitarkonA pratipakSanI bhAvanAthI vitarkone aTakAvavA dvArA yoga saraLa bane che. A kAraNasara ahiMsA vagere yama yoganA aMga kahevAyela che. (21/3) TIkArtha :- hiMsA, juTha vagere tattvo yoganA paripaMthI virodhI hovAthI vitarka kahevAya che. tenAthI virodhI ahiMsA vagere padArthanI bhAvanA karavAthI hiMsA vagere tattvo UbhA thatAM pUrve ja khatama dvAtriMzikA - 21/2 hastAdarze '... lakSaNe sati' iti pAThaH / = Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * hiMsAdipratipakSabhAvanAvivaraNam * 1425 ahiMsAdInAM yamAnAM yogAGgatvamudAhRtam / na tu dhAraNAdInAmiva samAdheH sAkSAdupakArakatvena, na vA''sanAdivaduttarottaropakArakatvenaiva, kiM tu pratibandhakahiMsAdyapanAyakatayaivetyarthaH / taduktaM"vitarkabAdhane pratipakSabhAvanamiti" (yogasUtra 2-33) / / 3 / / yogAGgatvaM = yogopakArakatvaM yogavizAradaiH udAhatam / yogopakArakatvaprakAraM vizadayati- na tu = naiva dhAraNAdInAmiva Adipadena dhyAna-kRSNA'dRSTahAsAdigrahaNaM, samAdheH sAkSAd = avyavadhAnata upakArakatvena rUpeNa, na vA AsanAdivat = Asana-prANAyAmAdivat uttarottaropakArakatvenaiva / Asanasiddhau satyAM prANAyAmasiddhiH, tasyAJca satyAM pratyAhArasiddhirityevaM svottarayogAGgopakArakatayaivA'hiMsAdInAM nopakArakatvaM, kintu pratibandhakahiMsAdyapanAyakatayaiva = yogapratibandhakIbhUtahiMsAdInAmucchedakatayaivetyarthaH / taduktaM rAjamArtaNDe - iha kAnicit samAdheH sAkSAdupakArakatvenA'ntaraGgANi, yathA dhAraNAdIni / kAnicitpratipakSabhUtahiMsAdivitarkonmUlanadvAreNa samAdhimupakurvanti, yathA yama-niyamAdIni / tatrA''sanAdInAmuttarottaramupakArakatvam / tadyathA- sati Asanajaye prANAyAmasthairyam / evamuttaratrA'pi yojyam + (yo.sU.2/29 rA.mA.) iti pUrvoktaM(pR.1399)smartavyamatra / / prakRte yogasUtrasaMvAdamAha- 'vitarke'ti / atra rAjamArtaNDavRttirevam - vitaya'nta iti vitarkAH = yogaparipanthino hiMsAdayaH / teSAM pratipakSabhAvane sati yadA bAdhA bhavati tadA yogaH sukaro bhavatIti bhavatyeva yama-niyamAnAM yogAGgatvam + (yo.sU.2/33 rA.mA.) iti| evamevA'hiMsAdiSvabhyasyamAneSu vighnaprAptau prtipkssbhaavnmupyujyte| taduktaM yogasUtrabhASye vyAsena - yadA'sya brAhmaNasya hiMsAdayo vitarkA jAyeran 'haniSyAmyahamapakAriNamanRtamapi vakSyAmi, dravyamapyasya svIkariSyAmi, dAreSu cAsya vyavAyI bhaviSyAmi, parigraheSu cAsya svAmI bhaviSyAmI'ti / evamunmArgapravaNavitarkajvareNA'tidIptena bAdhyamAnastatpratipakSAnbhAvayet- 'ghoreSu saMsArAGgAreSu pacyamAnena mayA zaraNamupAgataH sarvabhUtAbhayapradAnena yogadharmaH / sa khalvahaM tyaktvA vitarkAnpunastAnAdadAnastulyaH zvavRttene ti bhAvayet / yathA zvA vAntA'valehI tathA tyaktasya punarAdadAnaH + (yo.sU.2/33 bhA.) iti / evaM pratipakSabhAvanAbhAvito'pi kadAcit kukarmodayAdito vrataskhalane sati saJjAtapazcAttApo'yaM yogI gurusamakSaM garhate svaduzcaritAni, jugupsate svaduSTabhASitAni, prakaTayati pUrvakAlabhAvinaH kuvikalpAn, nivedayatyAdita Arabhya svavRttAntam, apunaHkaraNAyottiSThati ca / itthamevAsya supratyAkhyAnatvamapyupapadyate / anena mithyAdRSTitvAdasya duSpratyAkhyAnatvameveti sarvathaikAnto'pi pratyAkhyAtaH, niruktaguNagaNopetasya pAramezvarI pravrajyA - tameva saccaM NisaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM (AcArAMga-5 / 5 / 162) iti thAya che. A rIte ahiMsAdinI bhAvanAnA pratApe hiMsAdino bAdha thavAthI yoganI sAmagrI saraLatAthI saMpanna thAya che. Ama yoganuM saukarya karavAnA lIdhe ahiMsA vagere yama yoganA aMga bane che. dhAraNA vagere samAdhinA sAkSAt upakArI che. Asana vagere samAdhinA uttarottara paraMparAe upakArI che. paraMtu ahiMsA vagere yama sAkSAt ke uttarottara upakAraka tarIke yoganA sahAyaka nathI. paraMtu yoganA pratibaMdhaka evA hiMsA, jUTha vagerene dUra karavA rUpe ja yoganA aMga tarIke oLakhAya che. tethI ja yogasUtramAM jaNAvela che ke "vitarkasvarUpa hiMsA vagere aTakAvavA mATe pratipakSanI bhAvanA karavI." (21/3) Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1426 * apunarbandhake samayadIkSApratipAdanam * dvAtriMzikA-21/3 pUrvokta(pR.93,384,1425)vacanAd dravyasamyaktvapratipattipUrvaM nivRttA'sadgrahatayA tathAsvAbhAvyAt (dvA.dvA 21/7 bhAga-5, pR.1435) pravacanoktajIvAditattvA'dhigame zaktimaniguhya nirdambhaM tatpAlane ca supratyAkhyAnarUpeNA'pi pariNamati eva / taduktaM vyAkhyAprajJaptau - jassa NaM 'savvapANehiM savvabhUehiM savvajIvehiM savvasattehiM paccakkhAyamiti vadamANassa evaM abhisamannAgayaM bhavai-'ime jIvA ime ajIvA ime tasA ime thAvarA', tassa NaM 'savvapANehiM jAva savvasattehiM paccakkhAyamiti vadamANassa supaccakkhAyaM bhavati, no dupaccakkhAyaM bhavati / - (vyaa.pr.7|2|270) iti / na ca cAritramohanIyakSayopazamAbhAvAnna teSAM supratyAkhyAnatvamiti zaGkanIyam, vizuddhabrahmacaryapAlanAdinA tasya tatrA'numeyatvAt, anyathA - jassa NaM carittAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame kaDe bhavai se NaM asoccAkevalissa vA jAva kevalaM baMbhaceravAsaM AvasejjA / jassa NaM carittAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame no kaDe bhavai se NaM asoccAkevalissa vA jAva kevalaM baMbhaceravAsaM no AvasejjA - (bhaga.9/4/365) iti vyAkhyAprajJaptivacanA'nupapatteH / vyAkhyAprajJaptivRttikRtA 'vedalakSaNAni cAritrAvaraNIyAni vizeSato grAhyANi' (vyA.pra. 9/4/365 vR.) ityevaM vyAkhyAtam / yuktaJcaitat / na hi cAritrAvaraNakSayopazamavirahe cAritrapariNAmaH prAdurbhavati / na vA cAritrapariNAmavirahe brahmacAritvaM sambhavati vyavahriyate vA / anyathA graiveyakAnuttaropapAtikadevAnAmapi brahmacAritvaM prasajyeta / na caitadiSTam / taduktaM prajJApanAvRttau zrImalayagirisUribhiH graiveyakAdidevAnuddizya - yadyevaM kathaM na te brahmacAriNaH ? ucyate, cAritrapariNAmA'bhAvAt + (prajJA. 34/sU.323/pR.549) iti / zrIsiddhasenasUribhirapi tattvajJAnavikAzinyAM pravacanasAroddhAravRttau graiveyakAdidevAnuddizya - te ca tathAbhavasvabhAvatvena cAritrapariNAmAbhAvAnna brahmacAriNaH - (pra.sAro.1440 vR.)| mithyAdRgvatasya sarvathaiva duSpratyAkhyAnatve tvapunarbandhakAdibhyo vratavitaraNaM gItArthAnAmanyAyyameva syAditi dik / ___ itthaM paropatAparAhityena, niSiddhakarmaviraheNa, bhogA''kAGkSAdito nijA''zayA'dUSaNena, yathAzakti kuzalAnuSThAnaparAyaNatayA, gItArthagurupAratantryeNa cA'punarbandhakasyApi dIkSAdhikAritvamupapadyate eva / brahmasiddhAntasamuccaye (bra.si.61-63) haribhadrasUribhiH yA samayadIkSA darzitA sehA'nAvilaiva taattvikii| mithyAtvadazAyAmapi pravrajyA'naGgIkAre, prakRtibhadrakatvAdyabhyAsAnubhAvataH satparAkrameNa supAtradAna-nirnidAnatapaHsvadArasantoSalakSaNazIlAdivratagrahaNe suvratitvamapi sumanujatvAdinibandhanaM sambhavatyeva, - vemAyAhi sikkhAhiM je narA gihisuvvyaa| uveMti mANusaM joNiM kammasaccA hu pANiNo / / 6 (utta. 7/20) iti uttraadhyynsuutrtaatpryonynaat| na hi sati samyaktve manuSyasya manujAyurbandhasambhavaH / na ca mitrAyAM yogismRteralpavIryatayA (dvA.20/26, bhAga-5 pR.1383) na supratyAkhyAnAdisambhava iti vAcyam, balAdidRSTimapekSyA'lpavIryatve'pi svabhUmikocitagRhItapratyAkhyAna-vratAdipAlanasAmarthyasyehA'pracyavAt, anyathA 'ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH' (yo.sU. 2/35-dvA.dvA.21-6 bhAga-5 pR.1432) ityAdivakSyamANayamasiddhiphalasyehA'nupapattiprasaGgAt / ___ yadyapi 'dharmAdharmakSayakarI dIkSeyaM pAramezvarI' (ba.si.350) iti brahmasiddhAntasamuccayavacanataH 'nAsaMyataH pravrajati, bhavyajIvo na sidhyati' nizcayanayA'bhiprAyatazca pAramArthikabhAvasaMvarA'bhAvAt sarvArAdhakatvAbhAvAcca mitrAyAM na naizcayikasupratyAkhyAnAdisambhavaH tathApi bhagavatIsUtrokta(bha.sU.8/10/450)dezA''rAdhakatva-dIkSAyogyatA-karmanirjarAvizeSAdyapekSayehA'vasthitasyA'saGkliSTasya yogino'punarbandhakatvena pUrvo Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mithyAdRzAmapi bhAvitAtmAnagArAdipadavAcyatA 1427 krodhAllobhAcca mohAcca 'kRtA'numita-kAritAH / mRdu-madhyA'dhimAtrAzca vitarkAH saptaviMzatiH / / 4 / / krodhAditi / krodhaH kRtyA'kRtyavivekonmUlakaH prajvalanAtmakazcittadharmastasmAt ( = krodhAt ) / ktarItyA (dvA.dvA.19/14, bhAga-5 pR. 1296) vyavahAranayataH tAttvikA'dhyAtma - bhAvanAsImAkrAntaM supratyAkhyAnAdikamapi sambhavatyeva, tAratamyabhedenA'saGkhyeyatvAt tattaddharmasthAnAnAm / saTThANe saTThANe savve baliyA havaMti savvisate / eso nayakappo tu - (paM.ka.bhA. 2219) iti paJcakalpabhASyavacanamapi prakRte'vadhAtavyam / kathamanyathA kAndarpikI-kailbiSikI-sAMmohyAbhiyogikyAsurIbhAvanAgrasteSu cAritrA'GgIkAraH saGgaccheta vyavahAranayavidAm ? kathaM vecchA - pravRtti sthairya siddhibhedenA'hiMsAdiyamAnAM mitrAmapekSya yogadRSTisamuccayavRttI (gA. 21) pratipAdanaM zrIharibhadrasUrINAmupapadyeta ? kathaM vA dazAvizeSe mithyAdRzAmapi bhAvitA''tmASnagAratvAdivyapadezaH saGghaTeta ? taduktaM bhagavatyAM aNagAre NaM bhaMte ! bhAviyappA mAI, micchadiTThI vIriyaladdhIe veuvviyaladdhIe vibhaMganANaladdhIe vANArasIM NayarIM samohae ... - ( bhaga. 3 | 6 |162) ityAdikamiti yathAgamaM nAnAnayA'bhiprAyakovidairatigambhIradhiyA samyagAlocyamAnaM vizudhyati tattvametat / atra ca iha bharahe kei jIvA micchAdiTThI bhaddayA bhavvA / te marIuNa navame varase hohaMti kevaliNo / / - (sukRtasAgara-taraGga-1/pR. 6 uddhRta ) iti vacanamapyavazyamanusmartavyam / - iti nayavAdA: citrAH kvacid viruddhA ivAtha ca vizuddhAH / laukikaviSayAtItAH tattvajJAnArthamadhigamyAH / / - (ta.sU.1/35bhA.) iti tattvArthasUtrabhASyasUktirapyatrA'nusandheyA / / 21 / 3 / / idAnIM vitarkANAM hetu-svarUpa-prakArAnAcaSTe - 'krodhAditi / krodhAdipariNAmaH kaSati hinasti AtmAnaM kugatiprApaNAditi kaSAyaH - ( rA. vA. 6/4) iti rAjavArtikakRt / prakRte kopo hi nAma lokasya dRSTirodhakaM, anAlokahAryaM, andhakAram - (ga. karNA. pR.38) iti gadya-karNAmRtavacanam, - nA'kAryamasti kruddhasya nA'vAcyaM vidyate kvacit - ( vA. rA. 5 / 55 / 5 ) iti vAlmIkirAmAyaNavacanaM, - krodho hi dharmaM harati yatInAM duHkhasaJcitam - ( ma.bhA. Adiparva 42 / 8) iti mahAbhAratavacanaM, - nAsti krodhasamo ripuH - (bR.nA. 7/54 ) iti bRhannAradIyapurANavacanaM, dhik krodhaM svaparA'pakArakaraNaM saMsArasaMvardhanam - (ha. pu. 61 / 108) iti harivaMzapurANavacanaM, atiroSaNazcakSurmAnapyandha eva janaH - (ha.ca. pR. 14) iti harSacaritavacanaM, kopA'gnidagdhasya kvA'pi zAntirna vidyate - ( ha.ka. 4 / 10 / 30 ) iti harilIlAkalpataruvacanaM, iti AnandavRndAvanavacanaM, cANakyasUtravacanamapyavadheyam / gAthArtha :- krodha, lobha ane vitardvanA 27 prahAra thAya che. krodhAndhaH paramAndha eva - ( A.vR. 15/140) AtmAnameva nAzayati anAtmavatAM kopa: - (cA. sU. 148) iti ca = A vitarkanA 27 prakAra * mohathI mRdu, madhya ane adhikamAtrAmAM karaNa, karAvaNa ane anumodanathI (21/4 ) TIkArtha :- krodha, kartavya ane akartavyanI vaccenI bhedarekhAne mULamAMthI ukheDI nAMkhe che. krodha prajjavalanAtmaka cittadharma che. 1. hastAdarze 'kRtAnumeti...' ityazuddhaH pAThaH / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1428 * tRSNA-mohapariNAmanivedanam * dvAtriMzikA-21/4 lobhastRSNAlakSaNastataH (=lobhAt) c| mohazca sarvaklezAnAM muulmnaatmnyaatmaa'bhimaanlkssnnH| itthaM ca kAraNabhedena traividhyaM darzitaM bhvti| taduktaM-"lobhakrodhamoha pUrvakAH" iti |(yogsuutr 234) 'vyatyayA'bhidhAne'pyatra mohasya prAdhAnyaM, svaparavibhAgapUrvakayorlobha-krodhayostanmUlatvAditi vdnti| lobhaH tRSNAlakSaNaH iti / ata eva sa sarvadoSA''karaH smRtaH / prakRte - lobhaH sarvA'rthabAdhakaH (yo.zA.4/18) iti yogazAstravacanaM, - kuto lubdhasya satyatA ? ( (ha.pu.27/35) iti harivaMzapurANavacanaM, - lubdhe doSAH sambhavantIha sarve - (ma.bhA.zAnti.120/48) iti mahAbhAratavacanaM, - lobhamUlAni pApAni - (dharmA.6/24) iti dharmAmRtavacanaM, - lobho dazati sarvadA - (hiMgu.10/2) iti higulaprakaraNavacanaM, - kAsAM hi nA'padAM heturatilobhAndhabuddhitA - (ka.sa.sA. 5 / 1 / 20) iti kathAsaritsAgaravacanaM, - kAryA'kAryavicAro lobhA''kRSTasya nAstyeva ( (ka.vi.2 / 1) iti kalAvilAsavacanaM, - lobhAcca nAnyo'sti ripuH pRthivyAm + (paM.taM.2 / 155) iti paJcatantravacanaM, - tRSNayA matizchAdyate (cA.sU.226) iti cANakyasUtraM cA'vazyaM smartavyam / mohaH anAtmani AtmA'bhimAnalakSaNaH iti / ayaM ca tyAjya eva / taduktaM mahopaniSadi - mA bhavo'jJo bhava jJaH tvaM jahi saMsArabhAvanAm / anAtmanyAtmabhAvena kimajJa iva rodiSi ? / / 6 (maho. 4/130) iti / prakRte - moho hi dharmamUDhatvaM - (ma.bhA.vanaparva. 313/94) iti mahAbhAratavacanaM, - nAsti mohasamaM bhayam - (bR.nA.7/54) iti bRhannAradIyapurANavacanaM, - sphuTamApadAM padamanAtmaveditA - (zi.va.15/22) iti zizupAlavadhavacanaM, - na hyajJAnAt paraH pazurasti - (nI.vA.5/36) iti nItivAkyAmRtavacanaM ca smartavyaM sva-paratantrasamavatAranipuNaiH / vyatyayA'bhidhAne'pi = kramaviparyayeNa kathane'pi atra = triSu vitarkahetuSu madhye mohasya prAdhAnyaM jJeyam, sva-paravibhAgapUrvakayoH yathAkramaM lobha-krodhayoH tanmUlatvAt = mohajanyatvAditi pAtaJjalA vadanti / - teSAM mohaH pApIyAn, nA'mUDhasyetarotpatteH - (nyA.sU. 4/1/6) iti nyAyasUtramapyetadarthA'nupAti / 'teSAM' = rAga-dveSa-mohAnAM, 'itarotpatteH' = rAgAdyutpatteH, ziSTaM spaSTam / lobhanuM lakSaNa tRSNA che. mohanuM lakSaNa che anAtmAmAM AtmAnuM abhimAna. sarva saMkalezanuM mULa A moha che. vitaryAtmaka hiMsA, juTha vagerenA kAraNabhUta krodha, lobha ane moha che. krodha, lobha ane mohathI utpanna thavAnA kAraNe vitarkanA traNa bheda che. svataMtra kAraNa traNa hovAthI vitarkanA traNa bheda uparokta rIte jaNAvavAmAM Avela che. tethI yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke "lobha, krodha ane mohanA kAraNe vitarko UbhA thAya che. yogasUtramAM ane mULa gAthAmAM ahIM mohanuM nAma sauthI chelle lakhela hovA chatAM paNa te mukhya kAraNa che. kAraNa ke "A mAruM ane peluM pArakuM A rIte sva-paravibhAganI buddhithI thatA kramazaH lobha ane krodha mohamUlaka ja che. evuM pAtaMjala vidvAno kahe che. 1. ....mohamUlA' iti hastAdarza / paraM yogasUtrAnusAreNa '...mohapUrvakA..' iti pATho yujyate / 2. 'vyatyA...' ityazuddhaH pATho mudritapratau / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mohajanyAH sarve doSAH . 1429 tataH kAraNatrayAt kRtA'numita-kAritA ete hiMsAdayo navadhA bhidyante / te'pi mRdavo = mandAH, madhyAzcA'tIvramandAH, adhimAtrAzca tIvrA iti pratyekaM tridhA bhidyante / taduktaM- "mRdumadhyA'dhi'mAtrAH" iti (yogasUtra 2-34) / itthaM ca saptaviMzatirvitarkA bhavanti / atra mRdvAdInAmapi pratyekaM mRdu-madhyA'dhimAtrAbhedo bhAvanIya iti vadanti / / 4 / / ___ kAraNatrayAt = 'apakRtamanena mame'ti krodhAt, mAMsa-carmAdilobhAt, 'ato me dharmo bhaviSyatIti mohAt svayaM kRtAH, 'sAdhu sAdhu' ityevamanumoditAH 'tvaM kuru' iti vacanAdinA kAritAH, iti kRtA'numita-kAritA ete hiMsAdayo navadhA bhidyante / prakRte sampUrNa yogasUtramevaM - vitarkA hiMsAdayaH kRta-kAritA'numoditA lobha-krodha-mohapUrvakA mRdumadhyA'dhimAtrA duHkhA'jJAnA'nantaphalA iti pratipakSabhAvanam + (yo.suu.2/34)| asya rAjamArtaNDavRttirevam - hiMsAdayaH prathamaM tridhA bhidyante kRta-kAritA'numoditabhedena / tatra svayaM niSpAditAH kRtAH / kuru kurviti prayojanavyApAreNa samutpAditAH kAritAH / anyena kriyamANAH sAdhvityaGgIkRtA anumoditAH / etacca traividhyaM parasparavyAmohanivAraNAyocyate, anyathA mandamatirevaM manyeta- 'na mayA svayaM hiMsA kRteti nAsti me doSa' iti / eteSAM kAraNapratipAdanAya lobha-krodha-mohapUrvakA iti / yadyapi lobha-krodhau prathama nirdiSTau tathA'pi sarvaklezAnAM mohasyA'nAtmani AtmAbhimAnalakSaNasya nidAnatvAttasminsati svaparavibhAgapUrvakatvena lobha-krodhAdInAmudbhavAnmUlatvamavaseyam / mohapUrvikA sarvA doSajAtirityarthaH / lobhastRSNA / krodhaH kRtyAkRtyavivekonmUlakaH prajvalanAtmakazcittadharmaH / pratyekaM kRtAdibhedena triprakArAH api hiMsAdayo mohAdikAraNatvena tridhA bhidyante / eSAmeva punaravasthAbhedena traividhyamAha- mRdu-madhyA'dhimAtrAH / mRdavo = mandAH, na tIvrA nApi madhyAH / madhyAH, nApi mandA nApi tIvrAH / adhimAtrAstIvrAH / pAzcAtyA nava bhedAH / itthaM traividhye sati saptaviMzatirbhavati / mRdu-madhyA'dhimAtrabhedAt traividhyaM sambhavati / tadyathAyogaM yojyaM / tadyathA- mRdumRdurmudumadhyo mRdutIvra iti / eSAM phalamAha- duHkhaa'jnyaanaa'nntphlaaH| duHkhaM pratikUlatayA'vabhAsamAno rAjasazcittadharmaH, ajJAnaM mithyAjJAnaM cittaviparyAsarUpaM, te duHkhAjJAne anantamaparicchinnaM phalaM yeSAM te tathoktAH / itthaM teSAM svarUpakAraNAdibhedena jJAtAnAM pratipakSabhAvanayA yoginA parihAraH kartavya ityupadiSTaM bhavati + (yo.sU.2/34 rAja.) iti / mRdvAdInAmapi pratyekaM mRdu-madhyA'dhimAtrAbhedo bhAvanIyaH / tathA caikAzItibhedA sampadyante atitataH / aupa, dona mane bhI sva35 9 // 129thI utpanna thn|2 DiMsA vagaire vitAnA 429, karAvaNa ane anumodanathI nava bheda paDe che. te pratyeka paNa mUdu = maMda, madhyama ane adhikamAtrA =tIvra ema traNa bheda dhAraNa kare che. tethI ja yogasUtramAM kahela che ke "vitarko mUdu, madhyama ane tIvra mAtrAmAM = pramANamAM thAya che. A rIte vitarkanA 27 bheda thAya che. prastutamAM mRdu vageremAM pratyekamAM paNa mRdu, madhya ane adhimAtrAno bheda vicAravo. AvuM paNa pAtaMjala vidvAno kahe che.(21/4) 1. mudritapratau '...madhyAdi' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza '...dhimAtrabheda' iti pAThaH / .. ita Arabhya mudritapratau '(vitarkA hiMsAdayaH kRta-kAritAnumoditA lobha-krodha-mohapUrvakA mRdu-madhyAdhimAtrA duHkhAjJAnAnantaphalA iti pratipakSabhAvana)' ityevaM pAThaH sampAdakena yogasUtrAd yojitaH / paraM kutrA'pi hastAdarza nopalabhyate / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kUpodAharaNavibhAvanam dvAtriMzikA - 21/4 vistaratastvasaGkhyeyabhedA vijJeyAH / taduktaM vyAsena yogasUtrabhASye mRdu-madhyA'dhimAtrAH punaH trividhAH - mRdumRdurmadhyamRduH tIvramRduriti / tathA mRdumadhyo madhyamadhyaH tIvramadhya iti / tathA mRdutIvro madhyatIvro'dhimAtratIvra iti / evamekAzItibhedA hiMsA bhavati / sA punaH niyama-vikalpa-samuccayabhedAdasaGkhyeyA, prANabhRdbhedasyA'parisaGkhyeyatvAditi / evamanRtAdiSvapi yojyam - (yo.sU.2 / 34 ) iti / idaM cetasikRtya nyAyavijayenA'pi adhyAtmatattvAloke 1430 * * dhIrairahiMsApramukhA yamA dizA - kAlAdyavacchinnatayA vivarjitAH / te sArvabhaumA uditA mahAvrataM vitarkabAdhe pratipakSacintanam / / vitarkabAdhe pratipakSacintanAd yogasya saukaryamavekSya yoginaH / yameSu yogasya babhASire'GgatAM vighnApanetA prathamaM hi yujyate / / hiMsAdayaH santi vitarkasaMjJakAH pratyekamete khalu saptaviMzatiH / kRtestathA kAraNato'numodanAt krodhena lobhena ca mohataH punaH / / naveti bhedA mRdu-madhya- tIvrairbhedaistribhiH santi yathoktasaGkhyAH / pratyemete mRtyu-madhya-tIvrAstridhA puna: phyuEdu-madhya-tIvra / / - (ga.tattvA.2/72-7) tyuttam ||21/4 / / vizeSArtha :- hiMsA vagere vitarkanA bheda-prabheda nIce mujaba samajavA. (1) krodhathI maMdamAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karavA. (2) krodhathI maMdamAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karAvavA. (3) krodhathI maMdamAtrAmAM hiMsA vagere vitarka anumodavA. (4) krodhathI madhyama mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karavA. (5) krodhathI madhyama mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karAvavA. (6) krodhathI madhyama mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka anumodavA. (7) krodhathI tIvra mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karavA. (8) krodhathI tIvra mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karAvavA. (9) krodhathI tIvra mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka anumodavA. (10) lobhathI maMda mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karavA. (11) lobhathI maMda mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karAvavA.(12) lobhathI maMda mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka anumodavA. (13) lobhathI madhyama mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karavA. (14) lobhathI madhyama mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karAvavA. (15) lobhathI madhyama mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka anumodavA. (16) lobhathI tIvra mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karavA.(17) lobhathI tIvra mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karAvavA.(18) lobhathI tIvra mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka anumodavA. (19) mohathI maMda mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karavA. (20) mohathI maMda mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karAvavA. (21) mohathI maMda mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka anumodavA. (22) mohathI madhyama mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karavA. (23) mohathI madhyama mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karAvavA. (24) mohathI madhyama mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka anumodavA. (25) mohathI tIvra mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karavA. (26) mohathI tIvra mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka karAvavA. (27) mohathI tIvra mAtrAmAM hiMsA vagere vitarka anumodavA. pAtaMjala vidvAno to mRdumAtrAnA paNa traNa-traNa prakAra mAne che. mRdu-mRdumAtrA, madhyamRdumAtrA, Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * hiMsAdInAmanantaduHkhA'jJAnajanakatA * 1431 'duHkhA'jJAnA'nantaphalA amI iti vibhAvanAt / prakarSaM gacchatAmetadyamAnAM phlmucyte||5|| duHkheti / duHkhaM pratikUlatayA'vabhAsamAno rAjasazcittadharmaH, ajJAnaM mithyAjJAnaM saMzaya-viparyayAdirUpaM, te anante = aparicchinne phalaM yeSAM te tathoktAH (=duHkhA'jJAnA'nantaphalA) amI 'vitarkA iti vibhAvanAt = nirantaraM dhyAnAt prakarSa gacchatAM yamAnAm etat = vakSyamANaM phalamucyate / / 5 / / vairatyAgo'ntike tasya, phalaM cA'kRtakarmaNaH / ratnopasthAnasadvIryalAbho januranusmRtiH / / 6 / / vaireti / tasya = ahiMsA'bhyAsavataH antike = sannidhau vairatyAgaH = sahajavirodhinAma__hiMsAdyahiMsAdiphalaM yathAkramaM darzayati- 'duHkheti| vitarkAH hiNsaadyH| nirantaraM dhyAnAt = dveSacintanAt prakarSa = kASThAprAptAtizayaM gacchatAM yamAnAM ahiMsAdInAM vakSyamANaM = anantarazloke nirUpayiSyamANaM phalamucyate, 'vartamAnasamIpe vartamAnavad veti nyAyena 'vakSyate' ityetatsthAne 'ucyate' ityuktam / - 'anantamajJAnamanantaduHkhaM' phale amISAM nitarAM vibhAvye / ataH prakarSaM samupeyuSAM yat phalaM yamAnAmabhidhIyate tat / / - (a.tattvA.3/76) iti adhyAtmatattvAlokakArikA'pyenAM kArikAmanusarati / / 21/5 / / eSAmahiMsAdInAmabhyAsavazAtprakarSamAgacchatAmanuniSpAdinyaH siddhayo yathA bhavanti tathA krameNa prtiadhi-mRdumAtrA. A rIte madhyama ane adhimAtrAnA paNa traNa-traNa bheda samajI levA.A rIte vicAra karavAmAM Ave to 27 X 3 = 81 vitarkanA prakAra saMbhavI zake che. tathA hiMsA, jUTha vagerenA bhedathI vitarkanA prakAra judA-judA pADavAmAM Ave che. 81 x 5 = 405 bheda vitarkanA paDI zake cha. mA vAta dhyAsamaya rAvI. (21/4) ha vitarkaphaLadhyAnathI cama prakTa bane che gAthArtha :- "anaMta duHkha ane anaMta ajJAnasvarUpa phaLavALA hiMsA vagere vitarko che- A pramANe vibhAvana karavAthI prakarSa pAmatA yamonuM A phaLa kahevAya che. (te phaLa chaThThI gAthAmAM batAvavAmAM mAvaze.) (21/5) TIkArtha :- pratikULa tarIke lAgato rAjasa cittadharma duHkha kahevAya che. saMzaya, viparyaya ane anadhyavasAyasvarUpa mithyAjJAna ajJAna kahevAya che. "hiMsA vagere vitarkanA phaLa anaMtA = aparimita duHkha ane ajJAna che' A pramANe niraMtara dhyAna karavAthI ahiMsAdi yamo prakarSane pAme che. prakarSane pAmatA ahiMsAdi yamonuM phaLa 6ThThI gAthAmAM batAvavAmAM Avaze. (21/5) ha yamaphaLa pradarzana ja thArtha :- masi. 23 mane siddha 42nAranI pAse. maza: (1) vairatyA, (2) ma na 421 // chata 35 dAma, (3) ratnAnI upasthiti, (4) viziSTa vIryAma sane (5) tism29|| zAna 135 31 bhaNe che. (21/6) TIkArtha :- (1) je yogI puruSe ahiMsA vagerene siddha karelI hoya temanI pAse sahaja = janmajAta 1. hastAdarza 'duHkhajJAnA...' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'vitakA' ityazuddhaH pAThaH / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1432 * abhavyAdiphalasiddhimImAMsA * dvAtriMzikA - 21/6 " pyahi-nakulAdInAM hiMsratvaparityAgaH / taduktaM- " " tatsannidhau vairatyAgaH " ( yogasUtra 2-35 ) satyA'bhyAsavatazcA'kRtakarmaNaH = avihitA'nuSThAnasyA'pi phalaM tadarthopanatilakSaNam / kriyamANA hi kriyA yAgAdikAH phalaM svargAdikaM prayacchanti / asya tu satyaM tathA prakRSyate, yathA'kRtAyAmapi kriyAyAM yogI phalamAzrayate, tadvacanAcca yasya kasyacit kriyAmakurvato'pi phalaM bhavatIti / tadAha"kriyAphalA''zrayatvaM" ( yogasUtra 2 - 36 ) / 44 pAdayati- 'vaire'ti / ahiMsAbhyAsavataH ahiMsA'bhyAsaprakarSA'tizayazAlinaH / yogasUtrasaMvAdamAha - ' tatsannidhAviti / sampUrNantu sUtramevaM- 'ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH' (yo.sU.2/35) iti / 'ahiMsAsiddhau satyAM tasyA'hiMsakasya munivaryasya sannidhau svabhAvaviruddhAnAmahi-nakulAdInAmapi vairatyAgo bhavatItyarthaH' (ma.pra.2/35) iti maNiprabhAkRt / ' zAzvatikavirodhA apyazva-mahiSa- mUSaka - mArjArA'hi-nakulAdayo'pi bhagavataH pratiSThitA'hiMsasya sannidhAnAt taccittAnukAriNo vairaM parityajantI 'ti (ta. vai.2/35) tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / ' mAtarIva paraM yAnti viSamANi mRdUni ca / vizvAsamiha bhUtAni sarvANi zamazAlini / / ' - (yo.vA.mumukSu. 13/61 ) iti yogavAziSThavacanamapyatrA'nusandheyam / = kecittu navamagraiveyakagAminAmabhavyAdInAmapi niraticAracAritrapAlanA'vasare'hiMsAyamasiddhau satyAM tatsannidhau vairatyAgo'hi-nakulAdInAM sambhavatItyAhuH / taccintyam, abhavya - dUrabhavya-jAtibhavyAnAmacaramAvartakAlavartitayA mitrAyA dRSTyA eva lAbho na sambhavati, kuto mitrotkarSalabhyA'hiMsAdiyamasiddhisampAditaparakIyavairatyAgAdiphalaM sambhavedityanye / = vA vastutastu pUrvoktarItyA ( dvA. dvA. 19 / 1 bhAga - 5, pR. 1268) vyAjataH pAlyamAnatvena tadIyA'hiMsAdiyamagaNanAyAmeva nA'vataratIti kutaH tatsiddhi-tatsampAdyA'hiMsAdilAbhasambhavo'bhavyAdInAmiti dhyeyam / rAjamArtaNDAnusAreNA'dhunA satyamahAvratasiddhiphalamAha - 'satye 'ti / atra yogasUtrasaMvAdamAha - 'kriye 'ti / - 'satyapratiSThAyAM kriyAphalA''zrayatvam' - (yo.sU.2 / 36 ) iti tu sampUrNaM sUtram / atra maNiprabhAvyAkhyA satyapratiSThAyAM satyAM kriyA = dharmAdharmarUpA tatphalaM svargAdikaM, tayorAzrayo vairivarodha dharAvanArA sApa-noLIyA vagere hiMsaka prANIo hiMsakapaNAno = vairano tyAga kare che. tethI yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke 'ahiMsA siddha thAya to temanA sAnnidhyamAM vairano tyAga thAya che.' (2) satyano abhyAsa karIne satyane AtmasAt karanAra yogI puruSa phaLanI prApti mATe zAstravihita je anuSThAna che tene na kare to paNa tenuM pariNAma prApta thavA svarUpa phaLa maLe che. jema ke svarga vagere phaLane yajJa vagere Ape che. te yajJa karavAmAM Ave to tenA dvArA svargAdi phaLa maLe che. paraMtu satyane siddha karanAra yogI puruSa to satyane evI parAkASThAe pahoMcADe che ke svarga vagere phaLa mATe zAstravihita evI yajJAdikriyA na karavAmAM Ave to paNa tenuM phaLa te meLave che. tathA te satyasiddha yogInA 'tane AvatA bhavamAM svarga maLaze.' evA vacanathI sAmenI vyaktine avazya svarga maLe che. bhale te yajJa vagere kriyA na kare to paNa. tethI ja to yogasUtra graMthamAM pataMjali maharSie jaNAvela che ke 'satya siddha thAya to kriyA na karavA chatAM paNa kriyAnA phaLanuM bhAjana te bane che.' 1. hastAdarza '... parihAra' iti pAThAntaram / 2. 'tassa..' ityazuddhaH pATho mudritapratau / 3. prAcInamudritapratI ' ..lakSaNakriya...' ityazuddhaH 1 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * asteya-brahmacaryAdiphalam * 1433 asteyA'bhyAsavatazca ratnopasthAnaM = tatprakarSAnnirabhilASasyA'pi sarvato divyAni ratnAnyupatiSThanta ityarthaH / brahmacaryA'bhyAsavatazca sato niratizayasya vIryasya lAbhaH (= ratnopasthAnasadvIryalAbhaH) / vIryanirodho hi brahmacaryaM tasya prakarSAcca vIryaM zarIrendriyamanaHsu prakarSamAgacchatIti / GmAtreNa dAtA, tasya bhAvaH = tattvaM (= kriyAphalAzrayatvaM ) bhavati / yathA 'dhArmiko bhUyA' ityukte bhavati dhArmikaH / 'svargamApnuhI'tyuktimAtrAdadhArmiko'pi tathaiva bhavatItyarthaH - (yo.sU.2 / 36 ma.pra.) iti vartate / tasya vAg amoghA bhavatIti bhAvaH / nAstyaprApyaM satyavatAm - (cA.sU.149) iti cANakyasUtramapi prakRte bhAvanIyam / asteyA'bhyAsavatazca tatsiddhau satyAM nirabhilASasyA'pi sarvataH sarvadigbhyo divyAni ratnAni svayameva upatiSThanta iti / taduktaM yogasUtre 'asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthAnam' (yo.sU.2/37 ) iti / asteyasthairye tasmai svayameva sarvaratnAnyupatiSThante' (bhA.ga.2/37 ) iti bhAvAgaNezaH / ' asteyasthairye tadvacanamAtreNa sarvadigbhyaH sarvaratnAnyupatiSThante' (nA.bha.2 / 37 ) iti nAgojIbhaTTaH / 'acauryadArthe sati sarveSAM divyaratnAnAmasya saGkalpamAtreNa prAptirbhavatIti (ma. pra.2 / 37) maNiprabhAyAM rAmAnandaH / 'divyAni ratnAni yoginaH purata upasthitAni bhavantIti ( yo. sudhA. 2 / 37 ) yogasudhAkare sadAzivendraH / 'brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbha:' (yo.sU.2 / 38 ) iti yogasUtre pataJjaliH / asya rAjamArtaNDavyAkhyAnusAreNa granthakRdAha- brahmacaryAbhyAsavata ityAdi / yogasUtrabhASye vyAsastu yasya (vIryasya) lAbhAdapratighAtAn guNAnutkarSayati, siddhazca vineyeSu jJAnamAdhAtuM samartho bhavatIti - (yo.sU.2/38 bhA.) Aha / bhAvAgaNezastu brahmacaryasthairye sati vIryalAbhaH = sAmarthyavizeSo bhavati, yena svayaM jJAnakriyAzaktimAn bhUtvA pareSu puruSaH kSamate - (yo. sU. 2 / 38 bhAvA.) ityAcaSTe / 'vIryanirodho hi brahmacaryaM, tatsiddhau niratizayaM sAmarthyaM bhavati, yenA'NimAdyupasthitirbhavati / ziSyeSUpadezaH sadyaH phalatIti bhAvaH' (yo.sU. 2 / 38 maNi) iti tu maNiprabhAkRt / yogasudhAkare'pi vIryanirodho hi brahmacaryam / tatsiddhau niratizayaM sAmarthyaM bhavati / niratizayasAmarthyazAlinA yoginA kRtaH ziSyeSUpadezaH sadyaH phalatIti bhAvaH - (yo.sU. 2 / 38 yogasu.) ityuktam / rAjamArtaNDAnusAreNa'parigrahasiddhiphalapratipipAdayiSayA''ha - 'aparigrahe 'ti / 'pUrvajanmani ko hamAsam ? (3) acauryayamano abhyAsa karanAra jyAre acauryane siddha kare tyAre kazuM paNa nahi coravAnA pariNAmano prakarSa thavAthI abhilASA na karavA chatAM paNa sarva dizAomAMthI divya ratno hAjara thAya che. (4) brahmacarya pALavAno kharA dilathI abhyAsa karanAra yogIne brahmacarya siddha thAya tyAre ajoDa vIryano zaktino lAbha thAya che. vIryaskhalana thatuM aTakAvavuM te brahmacarya kahevAya che. te brahmacaryanA prakarSathI zarIra, Indriya ane manamAM vIryazakti prakarSane pAme che. (arthAt brahmacaryane siddha karanAra yogI puruSanuM zarIra, Indriya ane mana ajaba-gajabanI maulika zaktine dharAve che. svapradoSa vageremAMthI te yogI mukti meLave che.) (5) aparigrahano abhyAsa karanAra yogIne aparigraha yama siddha thAya to jyAre tene 'huM pUrva janmamAM 1. mudritapratau 'dikkAlAni' ityazuddhaH pAThaH 1 - Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1434 * jAtismaraNalAbhavicAraH * dvAtriMzikA-21/6 aparigrahA'bhyAsavatazca januSa upasthitiH (= januranusmRtiH) "ko'hamAsaM ? kIdRzaH ? kiMkAryakArI" iti jijJAsAyAM 'sarvameva samyagjAnAtItyarthaH / na kevalaM bhogasAdhanaparigraha eva parigrahaH / kiM tvAtmanaH zarIraparigraho'pi, tathAbhogasAdhanatvAccharIrasya / tasmin sati rAgAnubandhAd bahirmukhAyAmeva pravRttau na tAttvikajJAnaprAdurbhAvaH / yadA punaH zarIrAdiparigrahanairapekSyeNa' *mAdhyasthyamavalambate tadA. madhyasthasya rAgAdityAgAt samyagjJAnaheturbhavatyeva pUrvAparajanmasambodha iti / tadAha- "janmakathantAsambodhaH" iti (yo.sU. 2-39) / / 6 / / kIdRzaH ahamatiSTham ? kathamahamAsam ? kiMsvididaM ? kathaMsvididaM ? ke vA bhaviSyAmaH ? kathaM vA bhaviSyAmaH ? kiM kAryakArI ? iti jijJAsAyAM satyAM sarvameva samyag jAnAtItyarthaH / zarIraparigraho'pi parigraha eva, zarIrasya tathAbhogasAdhanatvAt = viSayendriya-sukhAdisaMvillakSaNabhogasAdhanatvAt / pravRttI = cittapravRttau / prakRte yogasUtrasaMvAdamAha- 'janmeti / 'aparigrahasthairye janmakathantAsambodhaH' (yo.sU.2/ 39) iti sampUrNa sUtram / atra maNiprabhAvRttiH - aparigrahazIlasya tatsthairye sati atIta-vartamAnabhAvijanmanAM yA kathantA = kiMprakAratA tasyAH samyagbodho jijJAsApUrvako bhavatItyarthaH / 'kiMrUpaM janma? kiMprakArakaM ? kiMhetukaM ? kiMphalakaM ? kimavasAnam ?' iti zarIraparigrahavirodhinI jijJAsA bhavati / tataH kAryakAraNasambandhaH 'puruSasyA'jasya janma nara-deva-tiryaktvaprakAraM klezakarmahetukaM duHkhaikaphalakaM puruSatattvasambodhA'vasAnami'tyAcAryA''gamato nizcityA'zarIraH sannaparigrahakASThAmanubhavatIti bhAvaH - (yo.sU.2/39 maNi.) ityevaM vartate / ___ 'apUrveNa dehendriyAdisaGghAtena jJAnahetuH saMyogaH = janma, tasya kathantA ca kiMprakAratA / tayoH sambodhaH = sAkSAtkAraH = jAtismaraNaM bhavatIti (bhA.ga.2/39) bhAvAgaNezaH / atra vAcaspatimizrastu - nikAyaviziSTairdehendriyAdibhiH sambandhaH = janma / tasya kathantA = kiMprakAratA, tasyAH sambodhaH = sAkSAtkAraH = saprakArA'tIndriyazAntoditA'vyapadezyajanmaparijJAnamiti yAvat + (yo.sU.2/39 ta.vai.) ityAha tattvavaizAradyAm / / yathoktaM brahmasiddhAntasamuccaye haribhadrasUribhiH api - koNa hato? kevo hato? meM pUrva janmamAM zuM kArya karelA che?" ItyAdi jijJAsA thAya tyAre tene pUrvajanmanuM sAcI rIte smaraNa thaI zake che. mAtra bhogasukhanA sAdhana svarUpa kaMcana, kAminI vagere ja parigraha che- evuM nathI. paraMtu zarIrane dhAraNa karavuM te paNa parigraha ja che. kAraNa ke zarIra tathAvidha bhogasukhanuM sAdhana ja che. te zarIra hoya tyAre tenA pratye rAganA tIvra anubaMdhathI cittanI pravRtti bahirmukha ja rahevAnA kAraNe tAttvika jJAna ja pragaTa thaI zakatuM nathI. paraMtu jyAre zarIrAdi parigrahathI nirapekSa thaIne madhyasthabhAvanuM AlaMbana levAmAM Ave che tyAre madhyastha banelA yogIne rAgAdino parityAga thavAthI samyajJAnamAM kAraNa bane te prakAranuM pUrvaaparajanmanuM jJAna thAya ja che. tethI ja yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke "aparigraha yama sthira thAya to nma yA 2no hato? tyAhi saMdhi sAyuM zAna thAya che.' (21/6) 1.mudritapratau 'sarvameva' iti pATho nAsti / 2.hastAdarza 'grahApekSyeNa' iti paatthH| ..... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza naasti| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yogabIjagrahaNopAyavimarzaH * 1435 itthaM yamapradhAnatvamavagamya svatantrataH / yogabIjamupAdatte zrutamatra zrutAdapi // 7 // itthamiti / ittham uktaprakAreNa svatantrataH = svAbhimatapAtaJjalAdizAsrato yamapradhAna tvamavagamya atra mitrAyAM dRSTau nivRttA'sadgrahatayA sadguruyoge zrutAt = jinapravacanAt zrutamapi yogabIjamupAdatte tathAsvAbhAvyAt // 7 // = 1 tatsannidhau na vairaM syAd, vandhyavAkyatvaM tathA'sya na / ratnopasthAnamanaghaM vIryalAbhazca sundaraH / / santoSAmRtatRptiH syAt tatraitAH siddhayaH parAH / asaGgazaktiyogazca mahAyogaphalapradaH / / - (bra.si. 304-305 ) iti / prakRte ca - AdyavratasthairyavataH puraH syurnisargavairA api zAntibhAjaH / satyavrate prAptavati pratiSThAM vinodyamenA'pi phalasya siddhiH / / asteyanAmavratanizcalatve ratnAni jAyanta upasthitAni / pratiSThite brahmaNi vIryalAbho'parigrahe janmakathantvabodhaH / / - ( a. tattvA.3/77-78) iti adhyAtmatattvA''lokakArikAyugalamatrA'hiMsAdiyamasiddhiphaladyotakamanusandheyam / / 21 / 6 / / mitrAyAM dRSTau vyavasthito yogI yatsAdhayati tatpratipipAdayiSayA yamanirUpaNamupasaMharannAha- itthamiti / yamapradhAnatvaM yogapratibandhakahiMsAdyapanAyakatvenA'hiMsAdInAM yamAnAM iha yogapravRttau mukhyatvaM avagamya = paricchidya mitrAyAM vartamAno yogI prabalapuNyodayataH sadguruyoge bhavabhIrunirgranthagItArthagurusamAgame sati nivRttA' sadgrahatayA svabhUmikocitA''tmakalyANasAdhanA'bhyupagamapratibandhakA'sadabhinivezazUnyatayA jinapravacanAt = sarvajJA''gamamAzritya api zrutaM avandhyamokSahetulakSaNaM yogabIjaM vakSyamA - NaprakAraM upAdatte gRhNAti / na ca mitrAyAM mithyAtvodayAtkathamasadabhinivezazUnyatA, tathAtve vA kathaM na mithyAtvocchedaH? iti zaGkanIyam, AsannabhAvikalyANatayA mithyAtvasya kSIyamANatvAdanivartanIyA'sadabhinivezarAhityasyA'trA'bhipretatvAt / = = = = vastuto mitrAyAM tRNAgnikaNopamoM'zataH samyagbodho'pi vidyate eva / ata eva sugatoktA'STA vizeSArtha :- satya yama sthira thatAM yajJa vageremAM je svargAdinI janaka je zakti che tevI zakti yogImAM pragaTa thavAthI svargAdi phaLa maLe che. tathA vacanasiddhi paNa satyaniSTha yogIne prApta thAya che. tenA kAraNe tenA AziSa ke zApa niSphaLa jatA nathI. sAmenI vyakti tevuM kAma kare ke na kare paNa satyasiddha yogInA vacana mujaba tathAvidha phaLa sAmenI vyaktine prApta thAya ja che. bAkInI vigata TIDArthamAM spaSTa che. (21 / 6 ) # mitrAdaSTivALA yogabIjane grahaNa kare gAthArtha :- A rIte potAnA darzana mujaba yamapradhAnatAne jANIne mitrAdRSTimAM rahelo jIva jinapravacanathI paNa sAMbhaLelA yogabIjane grahaNa kare che. (21/7) TIkArtha :- u52 jaNAvI gayA te pramANe yogI puruSa potAne mAnya evA pAtaMjala vagere zAstrathI yamanI mukhyatAne jANIne mitrAdRSTimAM rahelA yogI kadAgrahazUnya hovAnA lIdhe sadguruno yoga thatAM jinapravacanathI paNa sAMbhaLela yogabIjane tathAsvabhAvathI grahaNa kare che. (21/7) Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1436 * mitrAyAM samyagdRSTilAbhamImAMsA * dvAtriMzikA-21/7 GgikamArgagatA kuzalA'kuzala-tatkAraNAdibodhalakSaNA samyagdRSTirapi tathAvidhA'trA'nAvilaiva / taduktaM majjhimanikAye samyagdRSTisUtre - yato kho, Avuso, ariyasAvako akusalaJca pajAnAti, akusalamUlaJca pajAnAti, kusalaJca pajAnAti, kusalamUlaJca pajAnAti / ettAvatApi kho, Avuso, ariyasAvako sammAdiThThi hoti, ujjugatAssa diTThi, dhamme aveccappasAdena samannAgato, Agato imaM saddhammaM / katamaM panAvuso, akusalaM, katamaM akusalamUlaM, katamaM kusalaM, katamaM kusalamUlaM ? pANAtipAto kho, Avuso, akusalaM, adinnAdAnaM akusalaM, kAmesu micchAcAro akusalaM, musAvAdo akusalaM, pisuNA vAcA akusalaM, pharusA vAcA akusalaM, samphappalApo akusalaM, abhijjhA akusalaM, byApAdo akusalaM, micchAdiTThi akusalaM-idaM vuccatAvuso akusalaM / katamaJcAyuso, akusalamUlaM ? lobho akusalamUlaM, doso akusalamUlaM, moho akusalamUlaM-idaM vuccatAvuso, akusalamUlaM / ... katamaJcAvuso, kusalaM ? pANAtipAtA veramaNI kusalaM, adinnAdAnA veramaNI kusalaM, kAmesu micchAcArA veramaNI kusalaM, musAvAdA veramaNI kusalaM, pisuNAya vAcAya veramaNI kusalaM, pharUsAya vAcAya veramaNI kusalaM, samphappalApA veramaNI kusalaM, anabhijjhA kusalaM, abyApAdo kusalaM, sammAdiTThi kusalaM-idaM vuccatAvuso, kusalaM / katamaJcAvuso, kusalamUlaM ? alobho kusalamUlaM, adoso kusalamUlaM, amoho kusalamUlaM- idaM vuccatAvuso kusalamUlaM - (ma.ni. 1 / 1 / 1 / 89) iti / samphappalApo = asambaddhabhASaNaM, abhijjhA = dhanatRSNA, byApAdo = paradrohaH, ziSTaM spaSTam / anye'pi bauddhadarzanAbhipretAH samyagdRSTiparyAyA mitrAyAM yathAgamaM yojyAH / / yathA majjhimanikAya eva - atthi hetu, atthi paccayo sattAnaM saMkilesAya; sahetU sappaccayA sattA saGkilissanti / atthi hetu, atthi paccayo sattAnaM visuddhiyA; sahetu sappaccayA sattA visujjhanti / atthi balaM, atthi vIriyaM, atthi purisathAmo, atthi purisaparakkamo; na sabbe sattA sabbe pANA sabbe bhUtA sabbe jIvA avasA abalA avIriyA niyatisaGgatibhAvapariNatA chasvAbhijAtIsu sukha-dukkhaM paTisaMvedentIti tesametaM pATikakhaM yamidaM kAyaduccaritaM, vacIduccaritaM, manoduccaritaM / ime tayo akusale dhamme abhinivajjetvA yamidaM kAyasucaritaM, vacIsucaritaM, manosucaritaM-ime tayo kusale dhamme samAdAya vattissanti / taM kissa hetu? passanti hi te bhonto samaNabrAhmaNA akusalAnaM dhammAnaM AdInavaM okAsaM saMkilesaM, kusalAnaM dhammAnaM nekkhamme AnisaMsaM vodAnapakhaM / santaM yeva kho pana hetuM 'atthi hetU' tissa diThThi hoti; sAssa hoti sammAdiTThi - (ma.ni.2/1/10/102,pR.79) iti arpaNakasUtraM, - atthi dinnaM, atthi yiTuM, atthi hutaM, atthi sukatadukkaTAnaM kammAnaM phalaM vipAko, atthi ayaM loko, atthi paro loko, atthi mAtA, atthi pitA, atthi sattA opapAtikA, atthi loke samaNabrAhmaNA sammaggatA sammApaTipannA ye imaM ca lokaM paraM ca lokaM sayaM abhijJA sacchikatvA pavedentI'ti- ayaM bhikkhave ! sammAdiTThi sAsavA puJabhAgiyA upadhivepakkA - (ma.ni.3/ vizeSArtha :- pAtaMjala yogadarzanamAM rahelA mitrAdaSTivALA yogI ahiMsA vagerenI mukhyatA samajIne tene svIkAre che. tyAra bAda puNyodaya vagerenA kAraNe gItArtha jaina sadguruno samAgama thatAM jinAgamamAM Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mitrAyAM kriyAvAditvasthAnIyA samyagdRSTiH * 1437 uktayogabIjamevA''hajineSu kuzalaM cittaM tannamaskAra eva ca / praNAmAdi ca saMzuddhaM yogabIjamanuttamam / / 8 / / jinessviti| jineSu = arhatsu kuzalaM = dveSAdyabhAvena prItyAdimat' cittm| anena manoyogavRtti2/7/136) iti mahAcatvAriMzatkasUtraM, - sammAdiTThiko kho pana hoti aviparItadassano- 'atthi dinnaM, atthi yiTuM, atthi huttaM, atthi sukata-dukkaTAnaM kammAnaM phalaM vipAko, atthi ayaM loko, atthi paro loko, atthi mAtA, atthi pitA, atthi sattA opapAtikA, atthi loke samaNabrAhmaNA sammaggatA sammApaTipannA ye imaJca lokaM paraJca lokaM sayaM abhijA sacchikatvA pavedentIti - (ma.ni.1/ 5/1/441 pR.362,2/446pR.367) iti zAleyakasUtraM veraJjasUtraM ca mitrAyAM dRSTau saGgacchate / AdInavaM = doSaM, okAsaM = avakAzaM = cchidramiti yAvat, nekkhamme = naiSkramye prathamadhyAnAdau AnisaMsaM = AnRzaMsyaM, ziSTaM spaSTam / mahAcatvAriMzatka-zAleyaka-veraJjakasUtroktaH samyagdRSTi: jainadarzanaparibhASA'nusAreNa kriyAvAdItyucyata ityapyavadheyam / tatsvarUpaJca prAk (dvA.dvA.14/5 bhAga-4 pR.943) dazAzrutaskandhasUtrasaMvAdapradarzanAvasare dyotitameveti smRtiprabodhanaparatayA bhaavymaasnnbhvyaiH| akriyAvAditvA'parAbhidhAnamithyApratiprattisattve nyAyyakuzaladharmArAdhakatvaM naiva sambhavatItyavadheyam / prakRte - gihI vA hi mANava ! pabbajito vA micchApaTipanno micchApaTipattAdhikaraNahetu na ArAdhako hoti jAyaM dhamma kusalaM - (ma.ni.2 / 5 / 9 / 463) iti majjhimanikAyoktiryathAgamaM yojyA bahuzrutaiH / itthaJca tathAsvAbhAvyAt = AdhyAtmikasukhA''svAdAbhimukhasvabhAvAvirbhAvaprabhAvAt pAramezvarapravacanapratipAditA'moghayogabIjopAdAnamatra saGgacchatetarAm / taduktaM yogadRSTisamuccaye - karoti yogabIjAnAmupAdAnamiha sthitaH / avandhyamokSahetUnAmiti yogavido viduH / / (yo.dR.sa.22) iti / / 21/7 / / ___yogadRSTisamuccaya(yo.dR.sa.23)kArikAsaMvAdena uktayogabIjameva granthakRd Aha- 'jineSu' iti / yogadRSTisamuccayavRttyanusAreNaiva vyAkhyAnayati- jineSu = arhatsu ityAdi / dveSAdyabhAvena = kudevAdigocaradRSTirAgaprayukto yo jinoktatattvagocaradveSa-jinaviSayakamAtsaryAdiH tadviraheNa / anenA''bhisaMskArikavikalpodrekaviraho dyotitaH / yadvA rAgAdijetRgocaradveSopanAyakavaiSayikarAgAdyA''saGgaprAbalyavirahaprayuktena jinagocaradveSa-matsarAdiviraheNa / anena sahajakuvikalpodrekA'bhAvo vidyotitaH saMzuddhayogabIjopAdAnA'vasare mitrAyAM dRSTau / tena kAraNena prItyAdimat = prIti-bhakti-zraddhA-bahumAnAdiyuktaM cittam / jainkullbdh49||vedaa yogapIThAne potAnA bhAtmabhUmimAM pAve che. (21/7) ja zuddha yogabIjano paricaya che jinAgamamAM jaNAvelA yogabIjone graMthakArazrI batAve che. gAthArtha - jinezvara vize kuzala citta, temane saMzuddha namaskAra ane teone saMzuddha praNAmAdi sarvotkRSTa yogaNI che. (21/8) TIkArtha :- arihaMta jinezvara bhagavaMto vize dveSa vagere na hovAthI prIti vagerethI yukta citta zreSTha yogabIja che. AnA dvArA mitrAdaSTivALA jIvanI manovRtti jaNAvI. tathAvidha manoyogathI prerAIne 1. hastAdarza ....mat cittaM' iti pATho nAsti / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1438 mitrAyAM manoyogavRttinirUpaNam dvAtriMzikA - 21/8 mAha / tannamaskAra eva jinanamaskAra eva ca tathAmanoyogapreritaH, ityanena vAgyogavRttiM / praNAmAdi ca paJcAGgAdilakSaNaM, AdizabdAd 1 maNDalAdigrahaH / saMzuddhaM azuddhavyavacchedArthametat, janmanAM jinoktatattvadveSe sati tvoghasaMjJayA jineSu vibhUSitajinabimbeSu jinAlayeSu vA prItyAdimaccittaM naiva yogabIjarUpeNa bodhyam, tasya kevalaughadRSTiprayuktatvAt / jinoktatattvagocaradveSAdivilaye si jainetarakulalabdhajanmanAmapi sveSTadeveSu vItarAgatvAdirUpeNa prItyAdimaccittaM tattvato jineSveva kuzalacittamiti yogabIjamevA'vaseyaM madhyasthaiH / na hi nAmA''kArAdau bahistattve vivadante mahAtmAnaH / idaJca pradhAnaM yogabIjamityAdAvupanyastam, tanmUlatvAdanyayogabIjAnAm / tadasattve tu bahirvRttyA satAmapyanyeSAM yogabIjAnAM bIjA''bhAsatvameva, tAttvikayogabIjasAmagryanupahitatvAt / anena = jinagocarakuzalacittapratipAdanena mitrAyAmavasthitasya yogino 'vicitro'yaM saMsAro yatrA'nantA''padbhAjanaM khalu prANinaH abhibhUtA mahAmohena na pazyanti paramArthaM, na zRNvanti kalyANamitrANAM subhASitAni, pravartante'navaratamAtmA' hiteSu, badhnanti tIvrA'zubhavipAkakarmANi, viDambyante tairanizaM sarvatra, na mucyante'khilapUrvaduSkRtebhyo vinA vI - tarAgavacanakaraNena / na hi bhavavyAdhibhiSagvarA ime vItarAgA anupakRtaparahitaniratAH kadApi dveSyAH, ahitasamAcaraNanivAraNaparA api / pratyutA''ziviSabhujaGgama- kAntAra- cAraka-sAgara- dAvAnala-mahArogAdisthAnIyadurantasaMsAranistArakatvAdime eva pUjyatamA' ityAdilakSaNAM manoyogavRttiM granthakAra Aha 1 'namo'rhadbhyaH, namo'stu paramadevebhyaH, sarvajJebhyo namaH' ityAdirUpeNa jinanamaskAra eva ca tathAmanoyogapreritaH paramopAsyatAvacchedakIbhUtavItarAgatvAdyavacchinnanamaskAryatApraNidhAnagarbhaprItyAdimacci = ttavRttisaJjanitaH / upalakSaNAjjinastavana- stutyAderapyatra grahaNaM kAryam / anena niruktajinanamaskArapratipAdanena mitrAyAM sthitasya yogino vAgyogavRttiM granthakAra Aha / kevalakuzalacittA'pekSayA tatprayuktavAgnamaskArasya balA'dhikatvamavaseyam / jinagocarakuzalacittamantareNa kevalaM bAhyavRttyA 'namo arihaMtANaM' iti vAgnamaskArastu bIjA''bhAsatayA yogabIjagaNanAyAmeva nA'vatarati, nihnavakRtajinanamaskArAdivat / tathA jineSu eva paJcAGgAdilakSaNaM = bhUminyastaziro- jAnudvaya-karayugalAdisvarUpaM paJcAGgapraNipAtAdyaparAbhidhAnaM, AdizabdAt maNDalAdigrahaH pradakSiNA'bhyutthAnAdiparigrahaH / idamapi tathAmanoyogAdipreritamavaseyam / jinanamaskArato'pi jinapraNAmAdi balavad yogabIjam, yogatrikA'nuviddhatvAt / saMzuddhaM, tadanyasarvA'pohenA''darabuddhyupahitatvAt / praNAmAdigatA saMzuddhizca caramayathApravRttakaraNabhAgabhAvikSayopazamavizeSaprayuktatvasvarUpA vijJeyA, na tu kAyAdivyApAravizeSaprayuktatvalakSaNA / tena nA'bhavyAdikRte jinapraNAmAdAvativyAptiH, na vA'lpavIryatayA samyakprayogakAlaM yAvatpaTusmRtivirahe'pi mitrAdRSTisampannayogikRte vikale jinapraNAmAdAvazuddhatvApattiH / mitrAyAM praNAmAdi yadA bhavet tadA saMzuddhameva bhavedityAzayaH / kecittu ahiMsAdiyamavat saMzuddhapraNAmAdikamapi mitrAyAmicchAdibhedabhinnamavaseyamiti vadanti / sNshuddhjinezvara bhagavaMtone ja namaskAra karavo te sarvazreSTha yogabIja che. AnAthI tevA jIvanI vacanayoganI pravRtti jaNAvI. tathA paMcAMgapraNipAtAdi svarUpa praNAma Adi jinezvara bhagavaMtone karavA te paNa zreSTha yogabIja che. 'Adi'zabda dvArA pradakSiNA vagere kAyika pravRtti samajI levI. praNAma vagerenA vizeSaNa tarIke saMzuddhanuM grahaNa karela che. tenAthI azuddha praNAma vagerenI bAdabAkI samajI levI. arthAt jinezvara 1. hastAdarze 'maMjhalA...' ityazuddhaH pAThaH / = = = Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nayabhedato yogabIjaprAdhAnyA''viSkaraNam * 1439 tasya sAmAnyena yathApravRttikaraNabhedatvAttasya ca yogabIjatvA'nupapatteH / etatsarvaM sAmastyapratyeka - bhAvAbhyAM yogabIjaM = mokSayojakA'nuSThAnakAraNaM anuttamaM = sarvapradhAnaM viSayaprAdhAnyAt / / 8 / / miti etad yogabIjavizeSaNaM azuddhavyavacchedArthaM = azuddhayogabIjA'pohakRte'vaseyam / atra hetumAha tasya = azuddhayogabIjasthAnIyasya jinapraNAmAdeH sAmAnyena = vyavahArata oghato vA yathApravRttakaraNabhedatvAt = anAdikAlapravRttayathApravRttakaraNaprakAratvAt / tasya ca caramavizeSaNavinirmuktayathApravRttakaraNaprakArA'bhiSiktasyA'zuddhasya jinagocarapraNAmAdeH yogabIjatvA'nupapatteH = vivakSitA'moghayogabIjatvA'saGgateH / ayamAzayaH- acaramayathApravRttakaraNakAle'pi granthidezA''sannatayA jineSu kuzalaM cittaM vAgnamaskAraH kAyikapraNAmAdikaJca sambhavanti kintu teSAmazuddhatvamevA'vaseyam, tathAvidhasahajamalahAsavirahakAlInatvAt / anupadameva (dvA.dvA.21/9 pR. 1440) vakSyamANarItyA caramAvartakAle tathAbhavyatvaparipAkAdinA caramayathApravRttakaraNaprAptau viziSTatarasahajamalocchedAdisahacaritamevA'sya jinagocarakuzalacittAdikaM saMzuddhaM vijJeyam / prakRtayogabIjopAdAnaM adhyAtmatattvAloke devAdhideve kuzalaM ca cittaM pravandanaM saMsmaraNaJca tasya / yogasya bIjaM sumanA idaM sad gRhNAti dRSTAviha vartamAnaH / / ( a.ta.3/81 ) itthamAveditam / nanu niruktakuzalacitta- namaskArAdikaM kiM mitho militaM sad yogabIjaM yaduta pratyekameva svAtantryeNa ? ityAzaGkAyAmAha - etat sarvaM darzitajinagocarakuzalacitta-namaskArAdikaM sAmastya-pratyekabhAvAbhyAM = saMmilitatvA'saMmilitatvAbhyAM mokSayojakA'nuSThAnakAraNam / eteSAM pratyekamapi mokSayojakA'nuSThAnA''kSepasAmarthyam / paraM mitho militatve tu tAdRzasAmarthyaM viziSTataramavaseyam, avilambena tatsAmagrIsampAdakatvAt / prakRtaM yogabIjaM sarvapradhAnaM sarveSu yogabIjeSu mukhyabhAvamAbibharti, viSayaprAdhAnyAt jinalakSaNaviSayaprAdhAnyAt / vakSyamANAnAM yogabIjAnAM viSayIbhUtebhya AcAryAdibhyaH prakRtayogabIjaviSayasyA'rhataH puNya-guNa- zakti - zuddhyAdyapekSayA pradhAnatvAdasya sarvapradhAnatvamiti bhAvaH / idaM ca vyavahAranayamatam / nizcayanayatastu yatra svakIyo vizuddho bhAvo'dhikaH tatraiva phalamadhikam / tathApi vizuddhabhAvotkarSA''dhAyakatayA ca bAhyavizeSo'pyAdriyata eva / taduktaM vyavahArasUtrabhASye guNabhUiTTe davvammi jeNa mattAShiyattaNaM bhAve / iya vatthUo icchati vavahAro nijjaraM viulaM / / - (vya.bhA.6 / bhagavaMta vize azuddha kuzalacitta, malina namaskAra vagere yogabIja tarIke prastutamAM mAnya nathI. kAraNa ke azuddha jinanamaskAra vagere sAmAnyathI yathApravRttikaraNano ja prakAra che. (matalaba ke pUrve acaramAvarta kALamAM yathApravRttakaraNathI graMthideza pAse AvIne jevA azuddha kuzaLacitta, jinanamaskAra vagere karyA hatA tevA ja A azuddha namaskAra che. eTale ke azuddha jinapraNAmAdi aca2mAvarta kALamAM karela bhAvahIna praNAmAdino ja eka prakAra che. acaramAvarta kALamAM karelA jinanamaskArAdi jema yogabIja na banyA tema) prastuta azuddha jinanamaskArAdi yogabIja banI zakatA nathI. ahIM jaNAvelA kuzala citta vagere badhA bhegA thaIne yogabIja bane che. athavA pratyeka paNa yogabIja che. mokSanI sAthe jIvano yogasaMyoga karI Ape te ArAdhanA yoga kahevAya. tema ja tenuM je kAraNa hoya te yogabIja kahevAya che. prastuta saMzuddha jinaviSayaka kuzalacitta, praNAma vagere yogabIjo sarvazreSTha eTalA mATe kahevAya che ke teno viSaya jinezvara bhagavaMta che. jinezvara sarvazreSTha hovAthI tene AzrayIne thatA kuzala citta, = = Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1440 * tathAphalaparipAka tathAbhavyatvam * dvAtriMzikA - 21/9 = carame pudgalAvarte tathAbhavyatvapAkataH / pratibandhojjhitaM zuddhamupAdeyadhiyA hyadaH / / 9 / / carama iti / ado hi etacca carame = antye pudgalAvarte bhavati / tathAbhavyatvasya pAta (= tathAbhavyatvapAkataH) mithyAtvakaTukatvanivRttyA manAgmAdhuryasiddheH ' / pratibandhena AsaGgena 188) iti / adhikaM tu matkRtakalyANakandalIto ( SoDazakaTIkA-7/12) vijJeyam / / 21/8 / / yadA yathA yogabIjaM saMzuddhaM bhavati tadA tathA pratipAdayitukAma Aha- 'carama' iti / etacca saMzuddhaM jinagocarakuzalacittAdilakSaNaM yogabIjam / kasmAccaramAvarta evaitad bhavati ? ityatra kAraNamAha- tathAbhavyatvasya pAkataH = catuHzaraNagamana-duSkRtagarhA-sukRtA'numodanAdiprayuktaparipAkataH mithyAtvakaTukatvanivRttyA = sattAgatamithyAtvamohanIyakarmaniSThakliSTatamA'nubhAgocchedena manAg mAdhuryasiddheH = dehAdibhinnA''tmaguNagocarAM''zikAnubhavalakSaNamAdhuryaniSpatteH / tathAphalaparipAkIha tathAbhavyatvamiti paJcasUtravRttikAraH (paM.sU.5/3 vR.) iti pUrvamapi (pR.1027) uktam / tahabhavvattaM cittaM akammajaM Ayatattamiha NeyaM / phalabheyA taha kAlAiyANamakkhevagasahAvaM / / - (u.pada. 999) iti upadezapade'pi taduktiratrA'nusandheyA / tathAbhavyatvantu bhavyatvameva kAlAdibhedenA''tmanAM bIjasiddhibhAvAt nAnArUpatApannamiti (dha. biM. 2/68) dharmabinduvRttau zrImunicandrasUriH / syAdvAdakalpalatAyAM prakRtagranthakRtA tu muktatvaprayojikA sAmAnyato'bhavyavyAvRttA jAtirbhavyatvamiti gIyate pratyAtma tathA - tathApariNAmitayA samupAttavizeSA ca tathAbhavyatvamiti - (syA.ka.9/6 pR.67) vyAkhyAtam / pUrvaM ( dvA. dvA. 14 / 3 bhAga - 4, pR. 1027) darzitamapIdamavadhAraNavikalA'nugrahArthaM punaruktamiti na paunaruktyamAzakyam / praNAma vagere sarvazreSTha yogabIja che. (21/8) vizeSArtha :- jinezvara bhagavaMta vize dveSa ravAnA thAya to ja temanA vize citta prItithI pariplAvita bane. anAdi kALathI mohamUDha thayelA jIvane jinezvara vize dveSa che. kema ke jina = rAgAdine jitanArA. jene rAgAdi tIvrapaNe game tene rAgAdinA vijetA na game. paudgalika rAgAdimAM anAdi kALathI jIva acaramAvarta kALamAM aTavAyela hovAthI zrI jinezvara bhagavaMto upara tene dveSa hoya te svAbhAvika che. tethI rAgAdi bhAvazatru upara jene aNagamo thAya tene ja rAgAdivijetA upara dveSa ravAnA thAya ane temanA upara prema pragaTe. rAgAdi pratye aNagamApUrvaka zrIjinezvara bhagavaMto pratye je prItiyukta citta che te saMzuddha hovAthI yogabIja jANavuM. AvuM yogabIja ca2mAvarta kALamAM ja ane te paNa carama yathApravRtta kALa cAlato hoya tyAre ja maLI zake. anyathA yogabIja nahi paNa yogabIjAbhAsa gaNAya.(21/8) caramAvartamAM ja zuddha yogabIjagrahaNa zakya gAthArtha :- carama pudgalAvartamAM ja kharekhara tathAbhavyatvanA paripAkathI pratibaMdhazUnya upAdeyabuddhithI grahaNa thatA yogajI4 zuddha hoya che. (21/8) TIkArtha :- zuddha yogabIja caramapudgalaparAvartamAM prApta thAya che. kAraNa ke tyAre tathAbhavyatvano paripAka thavAthI mithyAtvanI kaDavAza dUra thavAthI kAMIka mAdhurya AtmAmAM pragaTe che. A yogabIja AsaktithI rahita hoya che. kAraNa ke tyAre tIvra AhArAdi saMjJAno udaya nathI hoto tathA sAMsArika phaLanI AkAMkSA nathI hotI. 1. hastAdarze ....dhuryA'siddheH' ityazuddhaH pAThaH / = 6 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMjJA-phalAbhisandhivirahe zuddhayogabIjagrahaNam 1441 'ujjhitaM (=pratibandhojjhitaM ) AhArAdisaMjJodayA'bhAvAt, phalA'bhisandhirahitatvAcca / tadupAttasya tu svataH pratibandhasAratvAt / ata eva upAdeyadhiyA anyA'pohenA''daraNIyatvabuddhayA zuddham / taduktaM- "upAdeyadhiyAtyantaM saMjJAviSkambhaNA'nvitam / phalA'bhisandhirahitaM saMzuddhaM hyetadIdRzam / / " ( yo dR.sa. 25) / / 9 / / 1. hastAdarze 'uSThitaM' ityazuddhaH pAThaH / saMzuddhayogabIjopAdAnamacaramAvartakAle naiva sambhavati / taduktaM yogadRSTisamuccaye - carame pudgalA - Svartte tathAbhavyatvapAkataH / saMzuddhametanniyamAnnAnyadApIti tadvidaH / / - ( yo dR. sa. 24 ) iti prAguktaM (bhAga-3, pR.883) smartavyam / anAdikAlataH saMjJA AhArAdyAH sarvajIvAnAM pRSThe lagnAH / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM zambhugItAyAM AhAro maithunaM nidrA bhayaM jJAnaM sukhaiSaNA / imAH SaDvRttayaH santyAsthAvarAjjIvasaGghataH / / devatonnatasRSTyantaM vidyamAnAH samAnataH / karmajAleSu tAn sarvAnA''baddhAn kurvate ca tAH / / = - (zaM.gI.6/132-133) iti / jJAnapadenaughasaMjJA grAhyA, ziSTaM spaSTam / prakRtamucyate- yA jIvaH caramAvartte pravizyA'punarbandhakadazAM prApya mitrAyAM dRSTau vartate tadA'nAdikAlapravRttAnAmAhArAdisaMjJAnAM prAbalyamapagacchati / ata eva yogabIjagrahaNAdikaM saMzuddhaM sampadyata iti dyotanArthamAha- AsaGgena ujjhataM rahitaM, AhArAdisaMjJodayA'bhAvAt AhArAdidazavidhasaMjJotkaTodayavirahAt / itthameva ttsNshuddhtvopptteH| taduktaM SoDazake dazasaMjJAviSkambhaNayoge satyavikalaM hyado bhvti| parahitaniratasya sadA gambhIrodArA''zayasya / / - ( So. 5 / 10) iti / tadupAttasya = AhArAdisaMjJodayena bhavAntargataphalA'bhisandhinA gRhItasya tu svataH pratibandhasAratvAt AsaGgapradhAnatvAt / ata eva pratibandhojjhitatvAdeva anyA'pohena vItarAgetaravyAvRttyA AdaraNIyatvabuddhyA zuddham / yogabIjasaMzuddhyaGgAnAmupadarzane yogadRSTisamuccayasaMvAdamAviSkaroti- ' upAdeyadhiye 'ti / asya vRttilezastvevam - upAdeyadhiyA = upAdeyabuddhyA atyantaM sarvA'nyA'pohena tathAparipAkAt / samyagjJAnapUrvarUpatvena saMjJAviSkambhaNA'nvitaM = kSayopazamavaicitryAdAhArAdisaMjJodayA'bhAvayuktam / saMjJA AhArAdibhedena daza / tathA cArSam- 'kaivihA NaM bhante sannA pannattA ? goyamA ! dasavihA AhArasannA, bhayasannA, mehuNasannA, pariggahasannA, kohasannA, mANasannA, mAyAsannA, lobhasannA, ohasannA, logasannA' (prajJApanA- 8/147) iti / etatsamprayuktA''zayA'nuSThAnaM sundaramapyabhyudayAya na niHzreyasA'vAptaye, parizuddhyabhAvAt / bhavabhoganiHspRhA''zayaprabhavametaditi yoginaH / phalA'bhisandhirahitaM bhavA'ntargataphalAbhisandhyabhAvena / Ahaasambhavyeva saMjJAviSkambhaNe pUrvoditaphalA'bhisandhiH / satyam etat tadbhavA'ntargataphalamadhikRtya, iha AhArAdi saMjJA ane phaLakAmanAthI grahaNa karelA yogabIja to svataH AsaktipradhAna hoya che. caramAvartakAlIna mitrAdRSTimAM vartamAna evA yogI dvArA grahaNa karavAmAM AvatA yogabIja zuddha hoya che. kAraNa ke te yogI sAMsArika AsaktithI zUnya hovAnA kAraNe ja yogabIja sivAya anya tamAma cIjanI bAdabAkI karIne AdaraNIyapaNAnI buddhithI vivakSita yogabIjane grahaNa kare che. mATe ja te yogabIja saMzuddha bane che. tethI yogadRSTisamuccaya graMthamAM zrIharibhadrasUrIzvarajI mahArAje jaNAvela che ke 'atyaMta upAdeyabuddhithI thatuM, saMjJAnA nigrahathI yukta ane phaLakAmanAthI rahita evuM jinaviSayaka kuzalacitta vagere saMzuddha che.' (21/9) = = = = = * = Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1442 * pratibandhaikaniSThamanuSThAnaM tatsthAnasthitikAri * dvAtriMzikA-21/10 pratibandhaikaniSThaM tu svataH sundaramapyadaH / tatsthAnasthitikAryeva vIre gautamarAgavat // 10 // pratibandheti / pratibandhe = svAsaGge ekA = kevalA niSThA yasya tattathA (=pratibandhaikaniSThaM) ado jinaviSayakuzala-cittAdi tatsthAnasthitikAryeva, tathAsvabhAvatvAt / vIre = vardhamAnasvAmini gautamarAgavat = gautamIyabahumAnavat / asaGgasaktyaiva hyanuSThAnamuttarottarapariNAmapravAhajananena mokSaphalaparyavasAnaM bhavati iti vivecitaM prAk / / 10 / / tu tadanyabhavA'ntargatamapi sAmAnikAdilakSaNaphalamadhikRtya gRhyate, tadabhisandherasundaratvAt, tadupAttasyA'sya svataH pratibandhasAratvataH / etadrahitaM cedamapavargasAdhanam + (yo.dR.sa.25 vRtti) iti / saMzuddhayogabIjapraNidhAnamavandhyaM yogakAraNamityavadheyam / taduktaM upadezapade - evaM kammovasamA saddhamagayaM uvAhiparisuddhaM / thevaM paNihANAdi vi bIjaM tasseva aNahaM ti|| (upa.pa.230) iti pUrvoktaM(pR.720) smartavyam / / 21/9 / / ____ anuSThAnakaraNe pratibandhatyAgaprayojanamAha- 'pratibandhe'ti / svA''saGge zuddhacaitanyasvabhAvaramaNatAprItyatizayitaprItilakSaNe kevalA niSThA = prAdhAnyena vizrAntiH yasya jinagocarakuzalacittAdeH tattathA / asaGgasaktyaiva = abhiSvaGgarahitA'navaratapravRttyaiva hi anuSThAnaM kriyamANaM uttarottarapariNAmapravAhajananena = svottaraguNasthAnAdikSINamohaparyantaguNasthAnaprAyogyavizuddhA'dhyavasAyasantatijananadvArA mokSaphalaparyavasAnaM bhavati iti vivecitaM vistareNa prAk yogabhedadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.18/18 bhAga-4 pR.1245) / taduktaM yogadRSTisamuccayavRttau 'svapratibandhasAraM tu tatsthAnasthitikAryeva tathAsvabhAvatvAt, gautamabhagavadbahumAnavat / vizeSArtha - caramAvarta kALamAM ja zuddha yogabIja vAvI zakAya paraMtu caramAvartakALa Ave eTale yogabIja zuddha ja hoya tevo niyama nathI. mithyAtvamohanIyanI kaDavAza tIvra hoya tyAM sudhI yogabIja caramAvarta kALamAM paNa azuddha ja hoya che. mithyAtvanI kaDavAza tathAbhavyatvanA paripAkathI dUra thAya che. te kaDavAza dUra thAya to dehAdibhinna evA AtmAnA guNonI AMzika pratIti thavA svarUpa mIThAza AtmAmAM pragaTe che. mATe tathAbhavyatvano paripAka ahIM mukhya niyAmaka jaNAya che. tathAbhavyatvanA paripAkane lIdhe sAMsArika bhogasukha pratye atitIvra bahumAna ravAnA thAya che, yogabIja pratye ahobhAva pragaTe che, saMjJAonuM jora osare che. mATe te samaye grahaNa thatA yogabIja zuddha hoya che.(21/9) ja samajapUrvaka pratibaMdhane haTAvIe ha gAthArtha - svataH suMdara hovA chatAM paNa je yogabIja kevaLa pratibaMdhaniSTha hoya che te, prabhu vIra upara gautama svAmInA rAganI jema, te ja guNasthAnamAM sthiti karAve che.(21/10) TIkArtha:- atyaMta tIvra AsaktimAM ja kevaLa jenI niSThA = parAyaNatA rahelI hoya tevA jinaviSayaka kuzalacitta vagere yogabIja svataH suMdara hovA chatAM paNa te ja guNasthAnamAM jIvane jakaDI rAkhe che. kAraNa ke teno tathAvidha svabhAva che. AnA udAharaNa tarIke caramatIrthAdhipati zrI vardhamAnasvAmI upara gautamasvAmIno tIvraAsaktigarbhita bahumAna bhAva laI zakAya. asaMgadazAnI daDhatAthI ja anuSThAna uttarottara vizuddhatara caDhiyAtA pariNAmavALA pravAhane utpanna karAvavA dvArA chelle mokSaphaLane saMprApta karAvanAra bane che. A pAta pUrva (au...18/18 pR.1245) mAsaMgoSanA pratipAna avasare 42vI 4 cha.(21/10) Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pratibandhapadArthamImAMsA * 1443 sarAgasyA'pramattasya vItarAgadazAnibham / abhindato'pyado granthiM yogAcAryairyathoditam // 11 // sarAgasyeti / adaH zuddhayogabIjopAdAnaM granthimabhindato'pi jIvasya caramayathApravRttakaraNasAmarthena tathAvidhakSayopazamAdatizayitA''nandAnubhavAt / sarAgasyA'pramattasya sato yateH vItarAgadaevambhUtasyaiva yoganiSpAdakatvAt / na hyazAlibIjAtkAlenA'pi zAlyakuraH' (yo.dR.sa.25 vRtti) iti / prakRte - yadA sarve pramucyante kAmA ye'sya hRdi sthitAH / atha mo'mayo bhavatyatra brahma samaznute / / (bRha.A. 4 / 4 / 6) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanamapyavadheyam / yadyapyAsaGgadoSazcaramAyAmeva dRSTau nivartate kAtnyena tathApi mitrAyAM gautamodAharaNenA'bhiSvaGganivRttinirUpaNaM pratibandhazabdasAmyAducitameva, dazavidhasaMjJodayavizeSAdiprayukta-phalAbhisandhivyApyAbhiSvaGgavizeSasyA''saGgasya ca pratibandhazabdavAcyatvAt / parAyAM dRSTau yathA cittamAsaGgadoSarahitaM bhavati tathA mitrAyAM tathAvidhaphalA'bhisandhivyApyA'nuSThAnagatA'bhiSvaGgalakSaNadoSarahitaM bhavatIti saMzuddhaM sad yoganiSpAdakaM bhavitumarhatyeveti yAvat tAtparyam / / 21/10 / / nanu mitrAyAmabhinnagranthitayA kathaM phalA'bhisandhyAdidoSavyapagamaH kathaM vA saMzuddhayogabIjalAbhasambhavaH? ityAzaGkAyAmAha- 'sarAgasyeti / caramayathApravRttakaraNasAmarthyena = svA'nubhavaikagamyA'pUrvA''ntarikasvabhUmikocitA'moghamokSamArgagocarA'bhrAntadigdarzana-sparzana-rocana-saMsmaraNa-zraddhAna-zakyapravartanAdikAricaramayathApravRttakaraNazaktyA tathAvidhakSayopazamAt = sahajamalahAsA'tizayAt atizayitA''nandA'nubhavAt = nirvyAjanirupamAtmAnandAnubhavAt mitrAyAmapi dRSTau zuddhayogabIjopAdAnaM sambhavatyeva / atrodAharaNamAhasarAgasya apramattasya sato yateH vItarAgadazAnibhaM yathA cittaM bhavati tathedaM pratipattavyam / itthameva 'mokSe bhave ca sarvatra nispRho'yaM sadAzayaH / prakRtyabhyAsayogena tathAzuddherniyogataH / / ' ( ) ityupapadyate / sarAgA'pramattayaticittasya vItarAgatulyatvaM yogazatake - 'vAsI-caMdaNakappo samasuha-dukkho muNI vizeSArtha :- jo ke AsaMga doSa to yoganI AThamI dRSTimAM ravAnA thAya che. paraMtu ahIM AhArAdisaMjJAnA udayathI ane paudgalika phaLanI AkAMkSAthI janya (vyApya) anuSThAnaviSayaka Asakti AsaMga' zabdathI grAhya che. AvI Asakti mitrA dRSTimAM na hovAthI yogabIja zuddha bane che. gautamasvAmIno mahAvIra mahArAjA upara je rAga hato te AsaMga nAmanA AThamAM cittadoSa svarUpa hato. tethI "AsaMga' zabdasAmyanI daSTie ahIM zrI gautamasvAmInA rAganuM udAharaNa graMthakArazrIe zavita hoya tema 49||y che. (21/10) gAthArtha :- jema sarAga apramatta yatine vItarAgadazA hoya che tema graMthine nahi bhedatA paNa mitrAdaSTivALA yogIno yogabIja zuddha hoya che. yogAcAryoe AvuM kahela che ke (je kahela che te sAgalI. yAma tAvAze.) (2.1/11) TIkArya - anAdikAlIna rAga-dveSanI pranthine nahi bhedatA evA paNa mitrAdaSTivALA yogIne carama yathApravRttakaraNanA sAmarthyathI tathAvidha kSayopazama pragaTavAnA kAraNe viziSTa koTinA AnaMdano anubhava thAya che. tenA lIdhe zuddha evA yogabIjanuM te grahaNa kare che. sarAga hovA chatAM paNa apramatta yatine vItarAgadazA hoya tenI jema A vAta samajavI. matalaba ke sarAga apramatta mahAtmAne Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1444 saMzuddhayogabIjasyA'pi dravyAnuSThAnatvopapAdanam dvAtriMzikA - 21/11 zAnibham / sarAgasya vItarAgatvaprAptAviva yogabIjopAdAnavelAyAmapUrvaH ko'pi svAnubhavasi - ddho'tizayalAbha iti bhAvaH / yathoditaM yogAcAryaiH / / 11 / / smkkhaao| bhava-mokkhA'paDibaddho ao ya pAeNa satthesu' / / - ( yo . za. 20) iti, bhagavadgItAyAM ca duHkheSvanudvignamanAH sukheSu vigataspRhaH / vItarAga-bhaya-krodhaH sthiradhIrmunirucyate / / - (bha. gI.2/56) iti yaduktaM tato'pi sidhyatyeva / yathoktaM yogadRSTisamuccayavRttau api etattu abhinnagrantherapi tadaivaM bhavati caramayathApravRttakaraNasAmarthyena tathAvidhakSayopazamasAratvAd, apramattayateH sarAgasyeva vItarAgabhAvakalpam - (yo. dR.sa. 25 vRtti) iti / etat ' zuddhayogabIjam / = tatazca - vAsIcaMdaNakappo samo ya mANAvamANesu - ( ma. vi. pra. 355 ) iti maraNavibhaktiprakIrNakavacanasya lAbhAlAbhe suhe dukkhe jIvie maraNe thaa| samo niMdA-pasaMsAsu samo mANAvamANao / / - (utta. 19/90) iti uttarAdhyayanasUtravacanasya vakSyamANa ( dvA. dvA. 28/23 bhAga - 7 pR. 1931) praznavyAkaraNAnuyogadvArAvazyaka niyukti-nizIthacUrNyAdivacanasya cA'nusAreNa sarAgasya sato'pi vItarAgatvaprAptau = apramattatvahetunA vItarAgatulyatAprApta apUrvaH = aprAptapUrvaH ko'pi mokSo'stu mAstu yadi vA paramAnandastu vedyate sa khalu / yasminnikhilasukhAni pratibhAsante na kiJcidiva / / - (yo . zA. 12 / 51 ) iti yogazAstrotarItyA svA'nubhavasiddhaH = svakIyA'bhrAntA'khaNDA'parokSA'nubhUtisiddhaH atizayalAbhaH = sakalasAMsArikasukhA'tizayitA''nandopalambha iva mitrAyAmapi dRSTau yogino yogabIjopAdAnavelAyAM = jinagocarakuzalacittAdipariNamanadazAyAM apUrvaH anAdAvapi saMsAre'bhUtapUrvaH ko'pi anirvacanIyaH svAnubhavasiddhaH AMzika nijA'nubhUtisiddhaH atizayalAbhaH viziSTA''nandopalambhaH api saGgacchata eva / yadyapi mitrAyAM jAyamAnasya vivekabodhasyA'tyalpasthiti-vIryatayA tAttvikabhAvasaMvararUpeNa prayogakAlaM yAvadanavasthAnAnnA'vikalayogaH sampadyate tathApi yAvAn namaskAra - praNAmAdiyogassampadyate tAvAn saMzuddha eveha sampadyate / svalpamapyamRtamamRtamevocyate / na caivaM mitrAyogikRtanamaskArAderdravyAnuSThAnatvavyapadezAnupapattissyAditi zaGkanIyam, nizcayanayA'bhipretasya bhAvA'nuSThAnapadaprayoganimittasya granthibhedottarakAlalabhyasya samyagjJAnaprayuktasya zuddhyatizayasya viraheNa dravyA'nuSThAnatvavyavahAropapatteH / na hi kArSApaNamAtreNa dhanavAniti vyapadizyate / dravyA'nuSThAnatayA tatkRtajinanamaskArAderyogatvA'sambhave'pi yogabIjatvaM tu sambhavatyeva / prasthakanyAyenopacArabahulanaigamanayatastatra saMzuddhatvoktirapi saGgacchata eva - nANapuvvayaM savvameva sammANuTThANaM - (sa. ka. bhava- 9 / pR. 955) iti samarAdityakathAgatA zrIharibhadrasUrisUktiH tu vItarAgatAnI prApti thatAM jema apUrva AnaMda anubhavAya che tema yogabIjane grahaNa karatI veLAe mitrAddaSTivALA yogIne svAnubhavasiddha koIka apUrva atizayalAbha thAya che. yogAcAryoe A mujaba jaNAvela che ke (je jaNAvela che te bAramI gAthAmAM batAvAze.) (21/11) vizeSArtha :- apramatta sAtamA vagere guNasthAnakamAM rahenAra ti sarAgI hovA chatAM AMzika vItarAgadazA anubhave che, apUrva AnaMda anubhave che. tema mithyAtva mohanIya karmano udaya hovAthI 1. hastAdarze '... viyoga' ityazuddhaH truTitazca pAThaH / 1=1 * = = * Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vivekadRSTisamutkarSe yogabIjazuddhisamutkarSaH * 1445 ISadunmajjanA''bhogo 'yogacittaM bhavodadhau / tacchaktyatizayocchedi dambholigranthiparvate / / 12 / / iissditi| yogacittaM = yogabIjopAdAnapraNidhAnacittaM bhavodadhau = saMsArasamudre ISad = manAg unmajjanasyA''bhogaH (=unmajjanA''bhogaH) / tacchakteH = bhavazakteH atizayasya = udrekasya ucchedi = nAzakaM( tacchaktyatizayocchedi) / granthirUpe parvate (=granthiparvate) dambholiH = vajraM, niyamAttadbhedakAritvAt / itthaM 'caitat phalapAkA''rambhasadRzatvAdasyeti samayavidaH / / 12 / / nizcayanayA'pekSayA'vagantavyA / - AdikarmakamAzritya japo hyadhyAtmamucyate + (yo.bi.381) iti pUrvoktaM(pR.1119) yogabinduvacanaM tu vyavahAranayata upapadyate / yathA yathA vivekadRSTirutkRSyate tathA yogabIjazuddhirapyutkRSyata iti tu iSyata eva / taduktaM yogabindau - vivekino vizeSeNa bhavatyetadyathAgamam / tathA gambhIracittasya samyag mArgA'nusAriNaH / / - (yo.bi.403) iti / 'etad' = maitryAdicintanarUpamadhyAtmam / bhAvanIyametattattvamAgama-nayanipuNaiH / / 21/11 / / yogAcAryoditamevAvedayati- 'ISaditi / - yathAhuryogAcAryAH 'yogabIjacittaM bhavasamudranimagnasyeSadunmajjanA''bhogaH, tatsaktyatizayazaithilyakAri, prakRteH prathamavipriyekSA tadanAkUtakAriNI, mujjAsamAgamopAyanaJcetaHtaducitacintAsamAvezakRd granthiparvataparamavajraM niyamAttadbhedakAri, bhavacArakapalAyanakAlaghaNTA tadapasArakAriNI samAsene'tyAdi - (yo.dR.sa. 25 vRtti) iti yogadRSTisamuccayavRttau shriihribhdrsuuriH| upadezapade'pi - pAyamaNakkheyamiNaM aNuhavagammaM tu suddhabhAvANaM / bhavakkhayakaraM ti garuyaM buhehiM sayameva vinneyaM / / 6 (upa.pa.232) ityevaM nirmalacittaikAnubhavanIyasya saMzuddhayogabIjasyehalokAdyAzaMsAmuktasya lokottarabhAvarucisArasya bhavakSayakaratvamuktamiti pUrva(pR.720)darzitamevetyavadheyam / itthaJca etat = evamevaitattattvam, tathAvidhakAlAdibhAvena tattatsvabhAvatayA asaGkhyeyaguNanirjarAditaH phalapAkA''rambhasadRzatvAt = mokSalakSaNamukhyaphaloddezyakaparipAkaprArambhatulyatvAd asya = saMzuddhayogabIjopAdAnapraNidhAnasamabhivyAptakuzalacittasya / yathA mudgAdipAko'gnyAdisaMyoge satyapi tthaavidhkaalaadimitrAdaSTivALA jIvamAM azuddhi hovA chatAM paNa mitrAdaSTivALA yogI dvArA grahaNa karavAmAM AvatA yogabIja zuddha hoya che. yogabIjanI zuddhine te anubhave che. mATe ja apUrva AnaMdano anubhava tyAre prathama dRSTavANA vo 73 cha. (21/11) ha yogInA cittano Acho paricaya ha gAthArtha :- yogacitta bhavasAgaramAM kAMIka upara AvavAnA anubhava svarUpa che. tathA saMsAranI zaktinA udrakano nAza karanAra che. tema ja graMthidezarUpI parvatane vize vaja samAna che. (21/12) TIkArtha :- yogabIjane grahaNa karavAnA praNidhAnavALuM citta saMsArasAgaramAM DUbatA jIvane kAMIka upara AvavAnA anubhavasvarUpa che. tathA tenuM citta saMsAranI rakhaDapaTTI karAvanArI zaktinA udrakano uccheda karanAra che. tema ja graMthidezasvarUpa parvatane mATe te citta vajatulya che. kAraNa ke graMthi svarUpa parvatane te avazya toDanAra che. A hakIkata Ama ja che. kema ke yogabIjagrahaNa karavAnA praNidhAnavALuM citta phalapAkanA AraMbha samAna che. AvuM AgamavettAo kahe che. (21/12) 1. hastAdarza 'bIjacittaM' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'praNidhAne cittaM' iti pAThaH / 3. hastAdarza'...sne' ityazuddhaH paatthH| 4. hastAdarza 'cita' ityazuddhaH pAThaH / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nta , 2446 * mudgAdipAkodAharaNavicAraNA * dvAtriMzikA-21/13 AcAryAdiSvapi hyetadvizuddhaM bhaavyogissu| na cA'nyeSvapyasAratvAtkUTe'kUTadhiyo'pi hi // 13 // aacaaryaadissvpiiti| AcAryAdiSvapi = AcAryopAdhyAyatapasvyAdiSvapi (hi) etat = kuzalacibhAvena sampadyate, na tu tatkSaNameva tathA mokSamukhyaphalakapAko yogabIjopAdAne'pi tathAvidhakAlAdisahAyenaiva sampadyate / yathA mudgAdipAkA''rambhe satyapi kAlAntare'pi kaGkaTukapAko naiva sambhavati tathA kadApi kaGkaTukasthAnIyA'bhavyAdipAko naiva yatnasahasrairapi sampadyate / yathA samucitA'gnisaMyoge satyapi prathamabhAvena mudagAdivikledanabhAve tathAvidhakAlavilambo bhavati paraM madagAdivikledanArambhottaraM jhaTiti mudgAdipAkaH sampadyate tathA deva-gurvAdiyoge satyapi prathamabhAvena viklittisthAnIyamuktyupAyapariNamanabhAve tathAkAlakSepo bhavati paraM tAdRzapariNamanA''rambhottaraM sthUlakAlagrAhivyavahAranayato drutameva mokSatadanukUlaguNAdiparipAkaH sampadyate / yathA mudgAdipAkapUrvamevA'gnividhyApana-zarAvabhaGgAdau sati tatpAkA'bhAva eva tathA mokSAnukUlAtmaguNAdiparipAkapUrvameva niyatiprAtikUlyAdinA hetunA tAdRzabodhAgnividhyApana-nikAcitakliSTakarmodaya-gurvAdyAzAtanAdau sati tAdRzaparipAkA'bhAva evetyAdi vibhAvanIyaM yogaaSnumavevizArveH ra1/12AA. ___ na ca kevalaM jinagocarakuzalacittAdikameva saMzuddhaM yogabIjaM mitrAyAM sambhavatIti tadantarAbhidhitsayA''ha- 'AcAryAdiSviti / kuzalacittAdi, Adipadena vAcikanamaskAra-kAyikapraNAmAderbhAvagarbhasya che phaLapAmImAMsA che vizeSArtha :- yogabIjane grahaNa karavAnA praNidhAnavALuM citta tathAvidha caramAvarta kAlAdinA sahakArathI te te svarUpe pariNamatuM hovAthI maga vagerene pakAvavAnA AraMbha samAna che. jema cUlA upara magane pakAvavAno prAraMbha karavAmAM Ave temAM tathAvidha kALa sahakArI kAraNa che. cUlA upara mUkavAnI bIjI ja kSaNe kAMI maga pAkI jatA nathI. paraMtu amuka kALa pasAra thayA bAda ja te pAke che. samaya pasAra thatAM te saMpUrNapaNe pAkI jAya che. te rIte prastutamAM saMzuddha kuzalacittAdimAM caramAvartakALa vagerenA sahakArathI zuddhino prAraMbha thaI gayo che, cittanA doSo pAkIne ravAnA thavA taiyAra thaI rahyA che. A kAraNasara samaya pasAra thatAM citta saMpUrNapaNe zuddha thaI jaze. maga vagerene cUlA upara caDhAvyA bAda paNa sIjhavAnI zarUAta thavAmAM vAra lAge che, amuka pramANamAM samaya pasAra thavA devo paDe che. paNa eka vAra sIjhavAnI zarUAta thAya pachI maga jhaDapathI pAkI jAya che, sIjhI jAya che, caDhI jAya che, raMdhAI jAya che. tema yogabIjanI zuddhinI ke cittanI zuddhinI zarUAta thavAmAM vAra lAge che, amuka samaya pasAra thavA devo paDe che. paNa ekavAra kALaparipAka, bhavitavyatAparipAka, tathAbhavyatvaparipAka, bhavasthitiparipAka vagerenA sahakArathI citta zuddhinI zarUAta thaI gayA bAda jIvanuM citta jhaDapathI zuddhavizuddha-saMzuddha thatuM jAya che. jo niyati vakra-kaThora ne naThora na hoya to bhUlacUka karyA vinA jIva saDasaDATa mokSamArge AgaLa vadhI, cittane zuddha karI jhaDapathI moze pahoMcI jAya che. A bAbatamAM haju AgaLa paNa UMDI vicAraNA karI zakAya tema che. (21/12) gAthArtha:- bhAvayogI evA AcArya vagere vize paNa kuzalacitta vagere saMzuddha ja jANavA. paraMtu dravyayogI vize kuzalacitta vagere saMzuddha na kahevAya. kharekhara khoTAmAM sArApaNAnI buddhi paNa asAra ja che.(21/13) TIkArtha :- tAttvika guNothI zobhatA hovAthI bhAvayogI banelA evA AcArya, upAdhyAya, tapasvI Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiyAvRttyavyAkhyA * 1447 tAdi vizuddhaM saMzuddhameva bhAvayogiSu = tAttvikaguNazAliSu yogabIjam / na cAnyeSvapi = dravyA''cAryAdiSvapi, kUTe'kUTadhiyo'pi hi asAratvAt = asundaratvAt tasyAH sadyogabIjatvA'nupapatteH / / 13 / / zlAghanAdyasadAzaMsAparihArapuraHsaram / vaiyAvRttyaM ca vidhinA teSvAzayavizeSataH 1 / / 14 / / zlAghaneti / zlAghanAdeH svakIrtyAderyA'satI = asundarA AzaMsA prArthanA tatparihAragrahaNam / ata eva rAjapraznIye jattheva dhammAyariyaM pAsijjA, tattheva vaMdijjA namaMsijjA - (rA.pra. 4/76) ityuktam / dravyAcAryAdiSu adharmajalakSaNeSu dravyaliGgopeteSu api / kUTe = bhAvaliGgazUnye akUTadhiyo'pi hi asundaratvAt / idaJca vizuddhavyavahAranayamatam / vizeSajJAnadazAyAmapi tasyAH = kUTavizeSyakA'kUTatvaprakArakadhiyaH sadyogabIjatvA'nupapatteH pratyuta nirdhvaMsaM jJAtvA'pi vandane AjJAvirAdhanA'navasthA-mithyAtvAdilakSaNo doSa eva / taduktaM Avazyakaniryukto -jaha velaMbagaliMgaM jANatassa namao havai doso / niddhaMsamiya nAUNa vaMdamANe dhuvo doso || - ( A.ni. 1137 ) iti / dravya-bhAvobhayaliGgopetasyaiva samAhatA'kSaraTaGka- zuddharUpyakopetasya rUpakasyeva chekatvayogaH / taduktaM Avazyakaniryuktau ruppaM TaMkaM visamA''hayakkharaM navi khao cheo / duhaMpi samAoge rUvo cheyattaNamuvei / / - ( A.ni. 1138 ) iti bhAvanIyaM vizuddhavyavahAranayanipuNaiH || 21 / 13 // bhAvayoginAM vaiyAvRttyalakSaNaM yogabIjamAha - ' zlAghane 'ti / pasaMsiyavvo kayAvi na hu appA - (AtmA.ku.40) iti AtmAvabodhakulakavacanatAtparyArthapariNamanena svakItrtyAdeH asundarA yA prArthanA tatparihArapurassaraM vaiyAvRttyamiti / davveNa vA bhAveNa vA jaM appaNo parassa vA uvakArakaraNaM taM savvaM veyAvaccaM - (ni.cU. 6605) iti nizIthacUrNikAraH / = * vagere vize kuzalacitta vagere thAya te saMzuddha ja yogabIja tarIke jANavA, paraMtu dravyAcArya vagerene vize paNa thatA kuzalacitta vagerene saMzuddha yogabIja na samajavA. kAraNa ke khoTAmAM kharApaNAnI buddhi paNa sArI nathI hotI. mATe dravyayogI vize bhAvayogIpaNAnI buddhisvarUpa kuzalacitta vagere saMzuddha yogajI4 janI na ze. (21 / 13 ) vizeSArtha :- aMgAramardaka jevA dravyAcArya - ayogya AcArya vageremAM 'A dravyAcAryane huM vaMdana karuM' AvuM kuzalacitta to zuddha nathI ja. paraMtu dravyAcAryamAM 'A bhAvAcAryane vaMdanAdi karuM' AvuM kuzacitta paNa bhramasvarUpa hovAnA kAraNe azuddha ja che. jherane amRta samajIne pIve to paNa nukazAna ja thAya. tema khA vAta samabhavI. ( 21 / 13 ) 1. hastAdarze .... vittvata:' ityazuddhaH pAThaH / * zuddha vaiyAvaccanI cAra zarata # gAthArtha :- svaprazaMsA vagerenI khoTI AzaMsA vagerenA tyAgapUrvaka bhAvaAcArya vagere vize vizeSa prakAranA AzayathI vidhipUrvaka vaiyAvacca karavI te zuddha yogabIja che. (21/14) TIkArtha :- svakIrti-prasiddhi vagerenI kharAba AzaMsA-kAmanA choDavA pUrvaka bhAvayogI evA AcArya vagerene vize cittanA viziSTa utsAhathI zAstrokta maryAdA mujaba AhAra AdinuM dAna karavA dvArA = Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1448 * vidhizuddhaprasannatAtaH karmanirjarA * dvAtriMzikA-21/14 purassaraM (= zlAghanAdyasadAzaMsAparihArapurassaraM) vaiyAvRttyaM ca vyApRtabhAvalakSaNamAhArAdidAnena vidhinA = sUtroktanyAyena teSu = bhAvayogiSvAcAryeSu AzayavizeSataH = cittotsAhA'tizayAt yogabIjam / / 14 / / sUtroktanyAyena = ihaiva samyagdRSTidvAtriMzikAyAM(dvA.dvA.15/6 bhAga-4, pR.1013) - 'purisaM tassuvayAraM avayAraM cappaNo ya NAUNaM / kujjA veyAvaDiyaM ANaM kAuM nirAsaMso / / ' 6 (u.pada.237) ityevaM upadezapadasaMvAdato darzitena / tatazca sthAnAGgasUtre - navavidhe punne pannatte / taM jahA (1) annapunne, (2) pANapunne, (3) vatthapunne, (4) leNapunne, (5) sayaNaputre, (6) maNapunne, (7) vatipunne, (8) kAyapunne, (9) namokkArapunne 8 (sthA. 9/sU.676) ityevaM yannavavidhaM puNyamupadarzitaM tadapIta evArabhya prakRSyati vizuddhayati ca / idamevA'bhipretya granthakRdAha- cittotsAhAtizayAta = zuddhacittavIryollAsaprabandhavizeSataH / tata eva yogasiddheH / taduktaM yogabindau - utsAhAt nizcayAd dhairyAt santoSAttattvadarzanAt / munerjanapadatyAgAt SaDbhiryogaH prasidhyati / / - (yo.bi.411) iti| vivecayiSyate ceyaM kArikA'gre (dvA.dvA.22/18 bhAga-5, pR.1512) / tattadyogAvalambane vidhivizuddhacittaprasannatAta eva karmanirjarA'vagantavyA, - jo so maNappasAdo jAyai, so nijjaraM kuNadi ( (vya.sU.bhA 6/ 190) iti vyavahArasUtrabhASyavacanaprAmANyAdityavadheyam / / ___ yogabIjaM saMzuddhamityAvartate / taduktaM yogadRSTisamuccaye - AcAryAdiSvapi hyetad vizuddhaM bhAvayogiSu / vaiyAvRttyaJca vidhivacchuddhA''zayavizeSataH / / - (yo.dR.sa.26) iti / vaiyAvRttyaJcA'tigahano dharmaH proktH| taduktaM nItizatake bhartRhariNA - sevAdharmaH paramagahano yoginAmapyagamyaH 8 (nI.za.58) iti / na ca vaiyAvRttyasya samyagdarzanaliGgatvAtkathaM mitrAyAM dRSTau tatsambhava iti vAcyam, kAryasya kAraNA'nurUpatvaniyamena samyagdRSTiliGgatayoktasya vaiyAvRttyasya mitrAyAmapyaMzata AvazyakatvAt / - gurUNa vissAmaNAie vivihe / aMgIkAro niyamo veyAvacce jahAsattI - (samya.sa. 16) iti samyaktvasaptatikAvacanAtsamyagdRSTAvutsargA'pavAdAbhyAmabhigrahasahitaM vaiyAvRttyaM, mitrAyAntu zuddhaM sadapi tanna tatheti vizeSaH / kramazo'dhikataraM vizuddhyamAnaM sadetada'pratipAti sampadyate 'savvaM kira paDivAi, veyAvaccaM apaDivAi' (o.ni.532, pu.mA.419) iti oghaniryuktau bhadrabAhusvAmivacanAt puSpamAlAyAM ca zrIhemacandrasUrivacanAt / taduktaM upadezapade'pi - veyAvaccaM na paDati aNubaMdhellaM ti 6 (upa.pa.235) iti / ___ yadyapi vidhyAdarAdiparikalitasya tasya granthibhedottaraM jinanAmakarmA''kSepakatvaM - veyAvacceNaM titthayaranAmagottaM kammaM nibaMdhai + (uttarA.29/44) iti uttarAdhyayanavacanAtprasiddhameva / tathApi mitrAyAM tasya yogAntarAyanivartakatvaM yogasAdhanopadhAyakapuNyanirvartakatvaJcA'nAvilameva / vaiyAvRttyaphalapratipAdikA - guNapariNAmo saddhA vacchallaM bhattI pattalaMbho ya / saMdhANa tava pUyA avvocchittI samAdhI y|| - (bha.A.311) iti bhagavatI ArAdhanA api yathAgamamatrA'nuyojyA''gamavizAradaiH / sevAnA kAmamAM lAgyA rahevuM, parovAyelA rahevuM te vaiyAvacca kahevAya. AvI vaiyAvacca saMzuddha yogabIja tarI mogalI ya. (21/14) vizeSArtha - vaiyAvacca saMzuddha yogabIja bane tenI cAra zarata upara jaNAvelI che. (1) vaiyAvacca bhAvayogInI hovI joIe, dravyayogInI nahi. (2) vaiyAvacca karavA dvArA potAnI prazaMsA, mAna1. hastAdarza .....vRttye' ityazuddhaH pAThaH / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiyAvRttyasya nAnAdRSTiSu nAnAsvarUpam * 1449 bhavAdudvignatA zuddhauSadhadAnAdyabhigrahaH / tathA siddhAntamAzritya vidhinA lekhanAdi ca / / 15 / / yadyapi SoDazake evaM gurusevAdi ca kAle sadyogavighnavarjanayA / ityAdikRtyakaraNaM lokottaratattvasamprAptiH / / - ( SoDa . 5/15 ) ityevaM vaiyAvRttyasya lokottaratattvasamprAptyantarbhAva AveditaH tathApi tasya mitrAyAM mArgAbhimukhabhUmikocitayogaupayikavizuddhalaukikatattvA'ntarbhAvo'vaseyaH / tArAyAM dRSTau tu tasya mArgapatitabhUmikocita-yogopAyabhUtavizuddhalaukikatattvAntarbhAvaH, balAyAM prAthamikamArgAnusAribhUmikocita-yogahetu-vizuddhataralaukikatattvAntarbhAvaH, dIprAyAJca dRSTau kASThAprAptamArgAnusAribhUmikocita-bhAvayogA''kSepakavizuddhatamalaukikatattvA'ntarbhAvaH kAryaH / granthibhedottaraJca tasya lokottaratattvAntarbhAvo vijJeya iti yathAgamamagre'pi sarvatra vibhAvanIyaM paryupAsitagurukulaiH / itthaJca prakRte vizuddhavaiyAvRttyasya yogabIjatvaM saGgacchatetarAm / * AcAryAdivaiyAvRttyakaraNA'vasare ca svabhUmikAmapi sevyA'numeyAM vicArapadavImasAvAropayati svcetsi| ataH pUrvaM (dvAdvA.20/27 bhAga - 5 pR. 1401 ) saMnyAsagItAsaMvAdenoddiSTA saptavidhakarmayogagatA sthitaH kiM mUDha evA'smi prekSyo'haM zAstra - sajjanaiH / vairAgyapUrvamiccheti zubhecchetyucyate budhaiH / / - (rA.gI. 7/5, varA.4/3) iti rAmagItA-varAhopaniSadvyAvarNitasvarUpA zubhecchAbhidhAnA prathamA bhUmikA'tra tArAyAJcA'vigAnena sambhavatItyavadheyam / etena sthitaH kiM mUDha evA''smi prekSye'haM zAstra - sajjanaiH - ( maho. 5/ 27) ityAdirUpeNa mahopaniSadi darzitA prathamA jJAnabhUmikA'pi samavatAritA / evameva zAstrasajjanasamparkavairAgyAbhyAsarUpiNI / prathamA bhUmikaiSoktA mumukSutvapradAyinI / / - ( anna. 5 / 81 ) iti annapUrNopaniSaduktA''dyA bhUmikA'pyatra tArAyAJca dRSTau samavatAritA draSTavyA / yA'pi akSyupaniSadi virAgamupayAtyantarvAsanAsvanuvAsaram / kriyAsudArarUpAsu kramate modate'nvaham / / grAmyAsu jaDaceSTAsu satataM vicikitsate / nodAharati marmANi puNyakarmANi sevate / / ananyodvegakArINi mRdukarmANi sevate / pApAd bibheti satataM na ca bhogamapekSate / / sneha-praNayagarbhANi pezalAnyucitAni ca / deza - kAlopapannAni vacanAnyabhibhASate / / manasA karmaNA vAcA sajjanAnupasevate / yataH kutazcidAnIya nityaM zAstrANyavekSate / / tadAsau prathamAmekAM prApto bhavati bhUmikAM / evaM vicAravAn yaH syAt saMsArottAraNaM prati / / sa bhUmikAvAnityuktaH zeSastvArya iti smRtaH / - (akSyu. 5-11) ityevaM vistareNa prathamA bhUmikA sopAyA darzitA sA'pIha tArAyAJca dRSTau yathAgamamanuyojyA sva-paratantrasamavatArakuzalaiH / / 21/14 / / sanmAnanI spRhA vagere na rahevI joIe. (3) zAstrokta vidhi-yatanA-maryAdA sacavAya te rIte vaiyAvacca thavI joIe. (4) cittanA utsAha sAthe vaiyAvacca thavI joIe. parANe, manane bagADIne bIjAnA dabANathI, dubhAtA dilathI nahi. A cAra zarata pALavAthI veyAvacca zuddha yogabIja bane.(21/14) * bhavavairAgyAdi yogabIjanI oLakhANa gAthArtha :- saMsArathI udvignatA, zuddha auSadha vagerenA dAnano abhigraha tathA siddhAntane uddezIne vidhipUrvaka lekhana vagere yogabIja jANavA. (21/15) Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1450 * sahajabhavavairAgyapratipAdanam * dvAtriMzikA-21/15 ____ bhavAditi / bhavAt = saMsArAt udvignatA = iSTaviyogAdyanimittakasahajatyAgecchAlakSaNA bIjAntaramapyAha- 'bhavAditi / kAmabhogA'sAratAdipratipAdakasya - hA ! asuisamuppannayA ya niggayA ya teNa ceva bAreNaM / sattayA mohapasattayA ramaMti tattheva asuidArayammi / / - (taM.vai.119) iti taNdulavaicArikaprakIrNakasUtrasya, - saMjhabbharAgasarise jalabubbuyasamANo kusaggajalabindusaNNibhe, suviNagadaMsaNovame, vijjulayAcaMcale - (anutta. 3 / 15) iti anuttaropapAtikadazAGgasUtrasya, - devA vi saiMdagA na tattiM na tuSTuiM uvalabhaMti - (pra.vyA. 1 / 5 / 19) iti praznavyAkaraNasUtravacanasya, - na hu sakko tippeuM jIvo saMsAriyasuhehiM - (ma.vi.250) iti maraNavibhaktiprakIrNakavacanasya, - suTTa vi maggijjaMto katthavi kayalIi natthi jaha sAro / iMdiyavisaesu tahA natthi suhaM suTTa vi gavilR / / (bha.pa.pra.144, A.pa.701) iti bhaktaparijJA''rAdhanApatAkAprakIrNakayoH vacanasya, - saMbhogakAle ya atittilAbho - (utta. 32/41) iti uttarAdhyayanasUtrasya, - vapuhaM dhanaM dArAH putrA mitrANi zatravaH / sarvathA'nyasvabhAvAni mUDhaH svAni prapadyate / / digdezebhyaH khagA etya saMvasanti nage nage / sva-svakAryavazAd yAnti deze dikSu prage prage / / Arambhe tApakAn praaptaavtRptiprtipaadkaan| ante sudustyajAn kAmAn kAmaM kaH sevate sudhIH? / / 6 (iSTo.8,9,17) iti iSTopadezakArikAtritayasya, - gehAH parijano vittaM kalatraM mitrameva ca / svapnendrajAlasadRzamanAyaiva kevalam / / - (bra.si.80) iti brahmasiddhAntasamuccayavacanasya cA'vigAnenA'ntaHpratipattyA saMsArAd udvignatA iSTaviyogAdyanimittakasahajatyAgecchAlakSaNA jAyate, saMsArasya janmAdirUpatvAvagamAt / - na sA jAi na sA joNI na taM ThANaM na taM kulaM / na jAyA na muA jattha savve jIvA annNtso|| taM kiMpi natthi ThANaM loe vAlaggakoDimittaM pi| jattha na jIvA bahuso suhadukkhaparaMparaM pattA / / savvAo riddhIo pattA savve vi synnsNbNdhaa| saMsAre tA viramasu tatto jai muNasi appANaM / / - (vai.za.23,24,25) iti vairAgyazatakAdyuktarItyA saMsAranirguNatA'vagamAtsahajastasya saMsArAdviraktabhAvaH / iSTaviyogAdinimittako duHkhagarbhito bhavavirAgastu tattvata ArtadhyAnarUpa eva, taduktaM 'pratyutpannAttu duHkhAd nirvedo dveSa IdRzaH, na vairAgyam' (yogadRSTivRttau uddhRtaH 27) iti / ___ mitrAyAmavasthito yogI bauddhadarzanagatazcet tadA - appassAdA kAmA vuttA bhagavatA bahudukkhA bahupasAyA, AdInavo ettha bhiyyo / aDhikaGkalUpamA kAmA vuttA bhagavatA, maMsapesUpamA kAmA vuttA bhagavatA, niNukkUpamA... aGgArakAsUpamA... sapinakUpamA... yocitakUpamA... rukkAphalUpamA... asisUnUpamA... sattisUlUpamA... sippasirUpamA kAmA vuttA bhagavatA bahudukkhA bahupAyAsA, AdInavo ettha bhiyyoti 6 (ma.ni. 1|2|2|234-pRsstth.183) iti majjhimanikAyagatasya alaga pamasUtrasya - aniccA, bhikkhave ! kAmA tucchA musA mosadhammA mAyAkatametaM, bhikkhave bAlalApanaM / ye ya diTThadhammikA 1 TIkArca - ISTaviyoga, aniSTa saMyoga vagere nimittone pAmyA vinA ja sahaja rIte ja saMsArathI chUTavAnI IcchA jAgavI te paNa yogabIja che. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nAnAdarzaneSu vairAgyavicAraH * 1451 zuddho = nirdoSa auSadhadAnAderabhigrahaH (=zuddhauSadhadAnAdyabhigrahaH), bhAvA'bhigrahasya viziSTakSayopazamalakSaNasya bhinnagranthereva bhAve'pi dravyAbhigrahasya 'svAzayazuddhasyA'nyasyApi sambhavAt / tathA siddhAntaM = ArSavacanaM Azritya, na tu kAmAdizAstrANi / vidhinA = nyAyA''ttadhanasatprayogAdilakSaNena kAmA, ye ca samparAyikA kAmA, yA ca diTThadhammikA kAmasabhA, yA ca samparAyikA kAmasaJjAubhayamenaM mAradheyyaM, mArassesa visayo, mArassesa nivAyo, mArassesa gocaro / etthete pApakA akusalA mAnasA abhijjhApi byApAdApi sArambhAvi saMvattanti - (m.ni.3|1|6|66,pR.46) iti AniJjyasampreyasUtrasya ca pariNamanadvArA'pi sahajA bhavodvignatA tasya sambhavet / AdInavaH = duSpariNAmaH, musA = mithyA, diTThadhammikAH = ihalaukikAH, samparAyikAH = pAralaukikAH, viSayaH = vAsasthAnaM, nivAyaH = kUTajAlaM, gocaraH = lakSyaH, ziSTaM spaSTam / ____ atha sa vaidikAditantragatazcet, tadA - saMyogA viprayogAntA jAtAnAM prANinAM dhruvam / bubudA iva toyeSu bhavanti na bhavanti ca / / - (ma.bhA.zAMtiparva-27/30) iti mahAbhAratAdivacanapariNamanato'pi tasya sahajA bhavodvignatA sambhavedityAdikaM yathAgamaM sva-paratantrarahasyavedibhiranuyojyamatigambhIradhiyA / sahajaitAdRzabhavodvignatAparikalitaH san mitrAyAmavasthito yogI bhAvato manyate yaduta- mahAmoho hyunmAda iva vartate, akhilA'kAryapravRttihetutayA, jvara iva rAgaH sarvAGgINamahAtApakAraNatayA, zUlamiva dveSo gADhahRdayavedanAnimittatayA, pAmeva kAmo'titIvraviSayatRSNAkaNDUkAritayA, galatkuSThamiva bhaya-zokA'ratisampAdyaM dainyaM bahujanajugupsAhetutayA cittodvegavidhAyitayA ca, nayanA''maya ivA'jJAnaM vivekadRSTivyAbAdhAnimittatayA, jalodaramiva pramAdaH sadanuSThAnotsAhavighaTakatayeti / ata evA'syA''sannamuktigAmitvamacaramAvartyapekSayA'vagantavyam / taduktaM maraNasamAdhiprakIrNake - jaha jaha dosovaramo jaha jaha visaesu hoi veraggaM / taha taha viyANAhi AsannaM se paramapayaM / / 6 (ma.sa. 632) iti| - viziSTakSayopazamalakSaNasya = anantA'nubandhyAdikaSAyakSayopazamopahitasya bhAvA'bhigrahasya nirdoSauSadhadAnAdigocarasya bhinnagranthereva paramArthataH bhAve'pi = sadbhAve'pi mitrAyAM dravyAbhigrahasya svAzayazuddhasya = sAmAnAdhikaraNyasambandhena svakIyAntaHkaraNapariNatizuddhiviziSTasya anyasyA'pi = abhinnagrantherapi tathAvidhakAlAdibhAvena sambhavAt / nyAyA''ttadhanasatprayogAdilakSaNeneti / dharmabinduvRttikRnmatA'nusArato nyAyena = zuddhamAna tulocitte ja rIte auSadha-davA sAdhuone ApavAno vizuddha abhigraha karavo te paNa yogabIja che. jo ke bhAva abhigraha to viziSTa kSayopazamasvarUpa hovAthI graMthibheda karanArA samyam daSTi jIvane ja hoya che. to paNa mitrAdaSTimAM vartatA abhinnagranthivALA yogIne paNa tathAvidha dravyAbhigraha saMbhavI zake che ke je potAnA aMtaraMga AzayathI vizuddha thayelo hoya. mATe vizuddha dravyAbhigraha athavA dravyAbhigrahanI vizuddhi mitrAdeSTimAM asaMbhavita nathI. tathA kAmazAstra, arthazAstra vagere granthane nahi paraMtu ArthasiddhAntapratipAdaka zAstrane AzrayIne nyAyopArjita saMpattino suMdara viniyoga-sadupayoga vagere 1. mudritapratau 'svAzraya...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza '..syopi' ityazuddhA pAThaH / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1452 * dvividhanyAyanirUpaNam * 'selAvica yogavInam |||| sevAvimevAda- lekhanA pUjanA dAnaM zravaNaM vAcanodgrahaH / prakAzanA'tha svAdhyAyazcintanA bhAvaneti ca / / 16 / / zelaneti / nevanA sallustavejI | jUnanA pughna-vastrAiimaH / kalAvyavahArAdirUpeNa (dha. biM. 1/3 vR.) vRttyasAGkaryavAdivaidikaparamparA'bhiprAyaprekSaNapravaNa- SoDazakavRttikRnmatAnusAratazca nyAyena brAhmaNa-kSatriya-viTzUdrANAM svajAtivihitavyApAreNa AttaM = svIkRtaM ( So. 5/13) svalpamapi yad dhanaM tasya dyUtAdivyasanarahitasampradAnakocitamUlyavitaraNasvarUpeNa satprayogeNa AdipadenA'natisandhAnAdigrahaH, tallakSaNena vidhinA lekhanAdikaM yogabIjaM iti Avartate / tattvArthasUtravRttI zrIsiddhasenagaNibhirapi - nyAyaH = dvija-kSatriya-viTzUdrANAM ca svavRttyanuSThAnam - (ta.sU. 7 / 17 vR.) ityuktamityavadheyam / mitrAdRSTimAzritya yogadRSTisamuccaye api bhavodvegazca sahajo drvyaa'bhigrhpaalnm| tathA siddhAntamAzritya vidhinA lekhanAdi ca / / - (yo. dR.sa.27) iti kathitam ||21/11|| dRSTisamuccaya ( . dR.sa. 28) kArikopanyAsena lekhanAdikamevAha- 'lekhane 'ti / yogadRSTisamuccayavRttyanusAreNaiva vyAkhyAnayati- lekhanA satpustakeSu pustaka = sacchAstrANAmiti yAvat teSAmeva karavA svarUpa vidhi mujaba lakhAvavA vagere paNa zuddha yogabIja jANavA. (21/15) vizeSArtha :- prastutamAM mitrAdRSTinuM varNana cAlI rahela che. abhigrahapAlana be prakAre hoya, dravyathI ane bhAvathI. dravyAbhigrahapAlana paNa be prakAre hoya, zuddha ane azuddha. azuddha dravyAbhigrahapAlana abhavya, dUrabhavya vagere jIvonA abhigrahamAM jANavuM. tathAvidha prAthamika zaddhiyukta dravyAbhigrahapAlana mitrAdyaSTimAM rahela jIvonA niyamapAlanamAM jANavuM. tathA bhAvaabhigrahapAlana to sthirA vagere yogadRSTimAM vartatA yogIonA paccakkhANapAlanamAM samajavuM. sAmAnyathI darzanamohanIya karma, anaMtAnubaMdhI kaSAya vagereno viziSTa kSayopazama jene thayela hoya tene bhAva abhigrahapAlana hoI zake. mitrAdaSTimAM vartatA jIvane darzanamohanIyakarmano kSayopazama na hovAthI dravyAbhigraha hoI zake. paraMtu te dravyAbhigraha zuddha hovAnuM kAraNa e che ke potAnI bhUmikA mujabanA zAstramAnya kuzala pariNAmathI bhAvita thaIne te gurusevA vagerenA abhigraha le che.(21/15) 15 mI gAthAnA uttarArdhamAM 'lekhanAdi' padamAM 'Adi' zabdano prayoga karela hovAthI tyAM 'Adi' zabdathI zuM zuM levuM ? te bAbatane graMthakArazrI jaNAve che. . mudritaprato 'sevanAvi' kRti pAttaram | dvAtriMzikA -21/16 = * suzAstralekhanAdi paNa yogabIja gAthArtha H- pavitra zAstronuM lekhana, pUjana, dAna, zravaNa, vAcanA, grahaNa, prakAzana, svAdhyAya, ciMtana, bhAvanA A yogabIja che. (21/16) TIkArtha :- (1) suMdara kAgaLavALA, TakAu, UMcI guNavattAvALA pustaka-prata vageremAM pavitra zAstrone lakhavA tema ja lakhAvavA e yogabIja che. (2) tathA puSpa, vastra vagere dvArA zAstranI pUjA karavI. (3) Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAnayogabIjaprajJApanA 1453 dAnaM pustakAdeH / zravaNaM vyAkhyAnasya / muktimArgadigdarzakatvAt, bhAvazrutakAraNatayA dravyazrutatvAcca / svataH paraizca vidhipUrvaM tallekhanAdinA tadgocarabahumAnaprakarSA'bhivyaktessacchAstralekhanAdInAM nyAyyataiva / satpustakalekhanaprayojana-phalAdikaJca paJcaliGgiprakaraNe zrIjinezvarasUribhiH annesiM pavattIe nibandhaNaM hoi vihisamAraMbho / so suttAo najjai, taM ciya lahemi tA paDhamaM / / jiNavayaNA'mayasuisaMgameNa uvaladdhavatthusabbhAvaM / kussuiniyattabhAvA bhayaMti jiNadhammamege u 11 jiNavayaNaM sAhaMtI u sAhU jaM te vi sAhaNasamatthA / vAyaraNa - chaMda- nADaya - kavvAlaMkAranimmAyA / / chaddarisaNatakkaviA kutitthisiddhaMtaM jANayA dhaNiyaM / tA tANa kAraNe savvameva iha hoi lehaNIyaM / / - (paM.li. 61-64 ) ityevamuktaM tadyathAsambhavamatra yojanIyam / yadvA satpustakeSu = sundarapatra- bandhanAdiparikalitapustakeSUttamamasyAdinA pavitrazAstrANAM svataH paratazca yathAzakti lekhanA yogabIjamityatrA''vartate / susAdhvAdibhyaH paThana-pAThanAdikRte dAnaM = vitaraNaM pustakAdeH sacchAstrapratipAdakasya ityapi yogabIjamityAvartate / prakRte - dharmagranthapracArazca kartavyaH zaktitaH sadA / jJAnAgArANi kAryANi nAnAzAstrAnvitAni vai / / granthA mudrApitavyA hi tattvajJAnapracArakAH / prAcInajIrNazAstrANAmuddhAro mokSahetave / / - (jai.gI. 249,252) iti jainagItAyA zrIbuddhisAgarasUrivacanamapyatra yojyamAgamA'nusAreNa / yadapi saMnyAsagItAyAM sthApanaM pAThazAlAnAM mahAvidyAlayasya ca / durlabhaprAktanA'narghyapustakAnAM prakAzanam / / tathA viracanaM navyagranthAnAmupayoginAm / dAnaJca pustakAdInAM vidyArthibhyo'tha pAThanam / / - (saM.gI.3/19-20 ) iti brahmadAnasvarUpamAveditaM tadapIhA''gamAnusAreNa yojyam / tasya etena - likhitvA pustakaM datvA bhukti-muktimavApnuyAt - ( a.pu. 211/54) iti agnipurANavacanamapi vyAkhyAtam / prakRte yaH paThati likhati sukRtiM paripRcchati paNDitAnupAsayati divAkarakiraNairnalinIva vibodhyate buddhiH / / - ( nI.dvi. 225) iti nItidviSaSTikAvacanamapi yathAgamamanuyojyam / tantrAntarIyo mitrAyAmavasthito yogI prakRtasaMnyAsagItA'gnipurANAdivacanAnyanusRtya siddhAntalekhanAdau pravartate / jainatantrasthito hi mitrAyAmavasthito yogI tu sivasuhaphalakappataruM jahaTTiyA'sesaNeyapaDibaddhaM / NANAna ohagahaNaM jiNavayaNaM tihuyaNapasiddhaM / / eyassa egadeso'vi bhAvao bhavvajaNapariggahio / attho'vi'vitahaNAto dukkhakkhayakAraNaM hoi / / tamhA roetavvaM bhAveyavvaM pagAsiyavvaM ya | avvakkhitteNedaM dukkhakkhayamicchamANeNaM 11 - (dharma.saM.16-18) iti dharmasaGgrahaNyAdivacanataH siddhAntalekhanAdau pravartata ityAdikaM nAnAtantrAnusAreNA'nuyojyam / evamagre'pi svayamavagantavyam / gurossakAze zravaNaM vyAkhyAnasya = zAstropadezabodha-siddhAntabodhAnyataraprajJApanasya / guruvirahe bhaNanAra vagerene pustako vagere ApavA. (4) zAsravyAkhyAnane suguru pAse sAMbhaLavuM. (5) jAte ja pavitra Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1454 * vAcanAdiguNaprakAzanA * dvAtriMzikA-21/16 vAcanA svayamevA'sya / udgraho = vidhigrahaNamasyaiva / prakAzanA gRhItasya bhavyeSu / atha svAdhyAyo = vAcanAdirasyaiva / cintanA 'granthArthato'syaiva / bhAvaneti ca etadgocaraiva yogabIjam / / 16 / / svayameva asya vairAgyabodhAdinimittasatpustakAdeH vAcanA = svabhUmikaucityataH paThanam / vAcanAdiH = gurvAdidattavAcanA-pRcchanAdiH asyaiva sacchAstrasya / prakRte ca vAcanAdisvAdhyAyaguNAH - AyahiyaM jANaMto, ahiyanivittIe hiyapavittIe / havai jato so tamhA, AyahiyaM AgameyavyaM / / sajjhAyaM jANaMto, paMciMdiyasaMvuDo tigutto ya / hoi ya ekkaggamaNo, viNaeNa samAhio sAhU / / nANeNa savvabhAvA, najjaMte je jahiM jiNakkhAyA / nANI carittagutto, bhAveNa u saMvaro hoi / / jaha jaha suyamogAhai, aisayarasapasarasaMjuyamapuvvaM / taha taha palhAi muNI, nava nava sNvegsddhaao|| NANANattIe puNo, daMsaNa-tava-niyama-saMjame ThiccA / viharai visujjhamANo, jAvajjIvaM pi nikkNpo|| bArasavihammi vi tave, sabbhiMtarabAhire kusaladiDhe / na vi atthi na vi a hohI, sajjhAyasamaM tavokammaM / / 6 (bR.ka.bhA. 1164-69) ityAdirUpeNa bRhatkalpabhASyoktA yathAsambhavamatra yojyAH / - vAyaNAe NaM nijjaraM jaNayai + (utta. 29/19) iti uttarAdhyayanoktirapyatrA'nusandheyA / cintanA = anuprekSA granthArthataH = granthapadArtha-vAkyArthAdikamavalambya asyaiva = sacchAstrasyaiva "imassa nu kho, Avuso, atthassa imAni vA byaJjanAni etAni vA byaJjanAni katamAni opAyikatarAni, imesiJca byaJjanAnaM ayaM vA attho eso vA attho katamo opAyikataro"ti ? - (dI.ni. 3/6/178pR.95) iti dIghanikAyadarzitarItyA / bhAvanA ca - jinadharmavinirmukto mA bhUvaM cakravartyapi / syAM ceTo'pi daridro'pi jinadharmA'dhivAsitaH / / tyaktasaGgo jIrNavAsA malaklinnakalevaraH / bhajanmAdhukarI vRttiM municaryAM kadA zraye ? / / tyajan duHzIlasaMsarga gurupAdarajaH spRzan / kadA'haM yogamabhyasya prabhaveyaM bhavacchide ? / / mahAnizAyAM prakRte kAyotsarge purAd bahiH / stambhavat skandhakarSaNaM vRSAH kuryuH kadA mayi ? / / vane padmAsanA''sInaM kroDasthitamRgA'rbhakam / kadA ghrAsyanti vaktre mAM caranto mRgayUthapAH / / 6 (yo.zA.3/41-45) iti yogazAstroktAdisvarUpA etadgocaraiva = gRhIta-paripRSTa-parAvartitA'nuprekSita-prakAzitAdizAstraviSayiNyeva yogabIjaM saMzuddhamiti vartate / prathamayogadRSTivataH prakRtadazavidhajJAnayogabIjopadarzanadvArA zruta-cintA-bhAvanAjJAnA''rAdhakatvaM svabhUmikaucityA'nusArato vidyotitamityavadheyam / / 21/16 / / zAstro vAMcavA. (6) suguru vagere pAsethI vidhipUrvaka zAstra ane tenA padArtha-paramArtha vagerene ja potAnI bhUmikA mujaba grahaNa karavA. (7) guru vagere pAsethI grahaNa karelA zAstro yogya jIvone samajAvavA. (8) tathA suMdara zAstrano ja vAcanA, pRcchanAdi paMcavidha svAdhyAya karavo. (9) prastuta pavitra granthanuM 4 anusAra ziMtana 52. (10) tathA te 4 zAkhanI mAvana mAvI te yogI4 che. (21/16) 1. mudritapratau 'graMthArthatA'syaiva' iti pAThaH / ...... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * autsukyalakSaNamImAMsA * 1455 bIjazrutau parA zraddhA'ntarvizrotasikAvyayAt / tadupAdeyabhAvazca phalautsukyaM vinA'dhikaH / / 17 / / bIjeti / bIjazrutau = yogabIjazravaNe parA = utkRSTA zraddhA 'idamitthameva' iti pratipattirUpA antarvizrotasikAyAH = cittAzaGkAyA vyayAt (=antarvizrotasikAvyayAt) / tasyAH = bIjazruteH upAdeyabhAvazca = AdarapariNAmazca (=tadupAdeyabhAvazca) / phalautsukyaM = tathA 'bIje'ti / parA zraddhA iti / tatazca vIryotkarSAt kAlAntare smRtirapi paTvI sampadyate / bauddhadarzanavartI api mitrAyogI - atthi saddhA tato viriyaM paJA ca mama vijjati - (su.ni. 28/8) iti suttanipAtAdivacanA'valambanena bIjazrutizraddhAdau sampravartate / vaidikastu - zraddhayA parayopetAste me yuktatamA matAH - (bha.gI.17/17) iti bhagavadgItAdivacanA'valambanena zraddhAvAn bhavati / phalautsukyaM = abhyudayA''zaMsA-tvarAlakSaNaM = svargAdigocarAbhilASaprayuktatvarAsvarUpaM vineti / SoDazakavRttau - autsukyaM = akAle phalavAJchA (So.3/8 yogadIpikA) dharmabinduvRttau ca - autsukyaM kAGkSArUpam - (dha.bi.8/43 vRtti) ityevaM pUrvamihaiva ca yogalakSaNadvAtriMzikAyAM adhikRtA'nyaphalecchArUpaM (dvA.dvA.10/12,bhAga-3 pR.697) yad autsukyalakSaNamuktaM tad hetumukhenoktam / yogaviMzikAvRttI pravRttilakSaNapradarzanAvasare zIghrakriyAsamAptIcchAdilakSaNamautsukyaM (yo.viM.gA.1 pR.2) darzitam / prakRte ca hetu-kAryobhayA''bhimukhyenautsukyalakSaNamuktam / yazobhadrasUribhistu sugamArthakalpanAbhidhAnAyAM SoDazakavRttI - autsukyaM = tvarA'bhilASA'tirekaH - (suga.3/8) ityevaM yathAkramaM kAryahetUbhayA'nuviddhaM tallakSaNamuktam / tatsvarUpantvakAlaphalotkaNThaiveti dhyeyam / 'akAlautsukyasya tattvata ArtadhyAnarUpatvAt' (SoDa.3/8 yogadI.) iti yogadIpikAvacanAttadabhAve'tizayitayogabIjazrutyupAdeyabhAvA'bhidhAnaM saGgacchata eva / prakRte - bIjazrutau ca saMvegAt pratipattiH sthirA''zayA / tadupAdeyabhAvazca parizuddho mahodayaH / / vizeSArtha :- uparokta 10 yogabIjamAMthI prathama traNa yogabIja zrutajJAnanI bhUmikA svarUpa che. pachI pAMca yogabIja dvArA zrutajJAnano nirdeza karyo che. pachI navamA yogabIja dvArA ciMtAjJAnano ane dazamAM yogabIja dvArA bhAvanAjJAnano ullekha karyo che. mitrAdaSTivALA yogI potAnI bhUmikA mujaba yogabIjane = jJAnayoganA kAraNone ArAdhe che. A rIte te mokSamArge AgaLa vadhe che. AnAthI phalita thAya che ke jJAnayogane sArI rIte ArAdhavo hoya to zrutajJAna, ciMtAjJAna ane bhAvanAjJAnane potAnI bhUmikA mujaba avazya ArAdhavA joIe. A rIte ja zAstranA paramArtho spaSTa thAya che ane paribha. (21/16) che bIjazravaNamAM zraddhA ane upAdeya bhAva che gAthArtha :- AMtarika zaMkA na hovAthI yogabIjanuM zravaNa karatI veLAe mitrAdaSTivALA yogIne prakRSTa zraddhA pragaTe che. tathA phaLanI utsuktA vinA bIjazravaNa pratye adhika upAdeyabhAva uchaLe che. (21/17) TIkArya - mitrAdaSTivALA yogIne yogabIjanuM zravaNa karatI veLAe "A Ama ja che. evo nirdhAra karavA svarUpa daDha utkRSTa zraddhA utpanna thAya che. kAraNa ke tenA aMtaramAMthI mAnasika zaMkA-kuzaMkAo dUra thayelI hoya che. tathA devaloka vagere svarUpa abhyadayanI AkAMkSA-utAvaLa rUpI phalautsukatA na hovAthI Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1456 * avaJcakodayataH zubhanimittalAbhaH * dvAtriMzikA-21/18 abhyudayA''zaMsAtvarAlakSaNaM vinA adhikaH = atizayito yogabIjam / / 17 / / nimittaM satpraNAmAderbhadramUrteramuSya ca / zubho nimittasaMyogo'vaJcakodayato mataH // 18 // nimittamiti / amuSya ca 'anantaroditalakSaNayogino jIvasya bhadramUrteH = priyadarzanasya satpraNAmAdeH yogabIjasya nimittaM zubhaH = prazastaH nimittasaMyogaH = sadyogAdisambandhaH sadyogAdInAmeva niHshreyssaadhnnimitttvaajjaayte'vnyckodyaadvkssymaannsmaadhivishessodyaat(mtH)||18|| 6 (yo.dR.sa.29) iti yogadRSTisamuccayakArikA'nusandheyA / - udvignatA cA'tra bhavaprapaJcAt sAmAnyato'bhigrahapAlanaJca / samAdarazcojjvaladharmavAcAM zraddhA parA''tmA'rthanibodhane ca / / evaJca dRSTAviha vartamAnaH kRpAparo duHkhiSu bhadramUrtiH / aucityasampAlanatatparazca yogA'bhirUpaiH kathayAmbabhUva / / - (a.tattvA.3/83) iti adhyAtmatattvAlokakArike prakRtasamuditA'rthapratipAdike smartavye / darzitasaMzuddhayogabIjasya durlabhatA tu - jaM davvaliMgakiriyA'NaMtA tIyA bhavammi sagalA vi / savvesiM pAeNaM Na ya tatthavi jAyameyaM ti / / 6 (upa.pa.233) ityevaM upadezapade darzitetyavadheyam / mitrAyAmavasthito yogI satataM nirUpayati svakIyAM kulInatAM, anuvartayati zobhanaM svakulakramA''cAraM, Akalayati zIlaM, Alocayati dharmasaundarya, Adriyate dAnavyasanitAM, lakSayati sadAcAraparAyaNatAM, urarIkaroti sattvasAratAM, paripAlayati cirasnehabhAvaM kalyANamitrAdigocaraM, yathA'vasaraM vicArayati vizeSajJatAM dIrghadarzitAJca / / 21/17 / / atraiva yadanyajjAyate tadabhidhAtumAha- "nimittmiti| sadyogAdInAM = ziSTapuruSa-kalyANamitra-sadguruprabhRtisatpuruSasaMyogAdInAM niHzreyasasAdhananimittatvAt = apavargakAraNIbhUtaratnatrayalAbhe nimittatvAt / yogabIjazravaNamAM paNa atyaMta AdarabhAva-upAdeyabuddhi uchaLe che. A paNa yogabIja che.(21/17) vizeSArtha :- cittanI caMcaLatA--vihvaLatA-zaMkA-kuzaMkA-unmArgagamana-azubhapraNidhAna vagerenA kAraNe bIjazravaNamAM zraddhA maMda paDI jAya, aTakI jAya, azraddhA UbhI thAya - tevI ghaNI zakyatA rahe che. mitrAdaSTivALA yogI mATe AvuM nathI banatuM. tathA oghadRSTivALA jIvone svargAdi phaLa jaldI meLavI levAnI utsukatAnA lIdhe bIjazravaNamAM AdarabhAva-ahobhAva-upAdeyabuddhi tUTe che. paraMtu dhIrajanA kAraNe phaLanI utsukatA na hovAnA lIdhe mitrAdaSTivALA yogIne bIjazravaNamAM atyaMta baLavAna Adara bhAva uchaLe che. AnA lIdhe svargAdi phaLanI prApti dvArA mokSanI paNa tene prApti kALakrame thAya che.(21/17) gAthArtha :- yoganI prathama daSTivALA bhadramUrti evA jIvane suMdara praNAma vagere karavAnuM nimitta bane tevo zubhanimitta saMyoga avaMcaka yoganA udayathI thAya-tevuM zAstrakArone mAnya che. (21/18) TIkArtha :- hamaNAM jenA lakSaNa batAvelA che te mitrAdaSTivALA jIva bhadrapariNAmI hoya che. AvuM hovAthI tene suMdara praNAma vagere yogabIjanuM nimitta bane tevo prazasta saMtasamAgama vagere yoga maLI jAya che. tathA sadyoga Adi ja mokSasAdhanAnuM nimitta hovAnA lIdhe avaMcaka udayathI sajjana, saMta Adi nimittano je yoga thAya che te zubha hoya che. - evuM zAstramAM manAyela che. avaMcaka yoga samAdhivizeSasvarUpa che. tenuM lakSaNa AgalI gAthAmAM batAvavAmAM Avaze. (21/18) 1. hastAdarza 'anta...' ityazuddhaH pAThaH / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * satsaGgamAhAtmyadyotanam * 1457 yoga-kriyA-phalA''khyaM ca saadhubhyo'vnycktrym| zrutaH samAdhiravyakta issulkssykriyopmH||19|| prakRte - saMsargaH sadAcAraiH - (dh.biN.1|30) iti dharmabinduvacanaM, - guNavadAzrayAnnirguNo'pi guNI bhavati -- (cA.sU.176) iti cANakyasUtraM, - saMsargajA guNAH - (ska.pu.mA.ko.45/25) iti skandapurANavacanaM, - satAM saGgo hi bheSajam (hito.4/10) iti hitopadezavacanaM, - sAdhoH saGgamanAd loke na kiJcid durlabhaM bhavet / bahujanmasu na prAptA bodhiryenA'dhigamyate / / (pa.pu.13/101) iti padmapurANavacanaM, - sUri-vAcaka-sAdhUnAM sAdhvInAM darzanaM zubham / durbuddhinAzakaM zIghraM sarvamaGgalakAraNam / / - (jai.gI.228) iti jainagItAvacanaM ca saMvadati / sadyogaphalaM mahAvIracarite - tamAMsi dhvaMsante pariNamati bhUyAnupazamaH, sakRtsaMvAde'pi prathata iha cAmutra ca zubham / atha pratyAsaGgaH kamapi mahimAnaM vitarati, prasannAnAM vAcaH phalamaparimeyaM prasuvate / / - (ma.ca.1/12) iti, AdipurANe - dhunoti davathu svAntAttanotyAnaMdadhuM param / dhinoti ca manovRttimaho sAdhusamAgamaH / / - (A.pu.9/160) iti, bRhannAradIyapurANe - jaDo'pi yAti pUjyatvaM satsaGgAt jagatItale / (bR.nA.pu.8/5) iti, nItizatake - jADyaM dhiyo harati siJcanti vAci satyaM, mAnonnataM dizati pApamapAkaroti / cetaH prasAdayati dikSu tanoti kIrti, satsaGgatiH kathaya kinna karoti puMsAm ? / / (nI.za.22) iti, pApatADitake - guNavAn khalu guNavatAM sannikarSaH 6 (pA.tA.pR.31) iti, subhASitanIvyAM - mahAntaM puruSaM prApya kaJcitsattvapravartakam / pratibuddho janastena paramaM sAmyamaznute / / - (su.nI.8/8) iti, hitopadeze - kITo'pi sumanaHsaGgAd Arohati satAM ziraH / azmA'pi yAti devatvaM mahadbhiH supratiSThitaH / / - (hito.21) iti, bhAminIvilAse - dUrIkaroti kumatiM vimalIkaroti cetazcirantanamaghaM culukIkaroti / bhUteSu kiM ca karuNAM bahulIkaroti saGgaH satAM kimu na maGgalamAtanoti / / - (bhA.vi.1/119) iti, paJcatantre - mahAjanasya samparkaH kasya nonnatikArakaH / padmapatrasthitaM toyaM dhatte muktAphalazriyam / / - (paJca.3/59) iti, suvRttatilake ca - AtmazuddhijananI gaGgeva satsaGgatiH / / - (su.ti.168) iti darzitamityavadheyam / prakRte ca 'evaMvidhasya jIvasya' (yo.dR.sa.33) ityAdirUpeNa pUrvaM (dvA.19/29,pR.1318) darzitA yogadRSTisamuccayakArikA'nusandhayA / mitrAdidRSTicatuSke'vaJcakayogo hetutaH sthirAdiSu ca hetu-svarUpA'nubandhato vijJeyo yadvA nizcayanayA'bhiprAyeNa mitrAdicatuSTaye'vaJcakodayo dravyataH sthirAdiSu ca bhAvata iti / / 21/18 / / vizeSArtha :- parapIDAparihArI kalyANakArI bhadrakamUrti prathamadaSTivALA jIvane praNAma vagere yogabIjanuM nimitta maLe che. tene maLanArA nimittanA saMyogo prAyaH zubha ja hoya che. pote bIjAne sAruM nimitta bane to je nimitto potAne maLe te sArA ja bane athavA sArA nimitta ja potAne maLe.(21/18) - maya'yoga samAdhivizeSasva35 cha. . gAthArtha- sAdhune AzrayIne yoga, kriyA ane phaLa nAme traNa avaMcaka yoga avyakta samAdhirUpe saMbhaLAya che. bANanI lakSya taraphanI kriyA samAna A avaMcaka yoga che. (21/19) TIkArtha :- sAdhu bhagavaMtone AzrayIne yogAvaMcaka, kriyAvaMcaka ane phalAvaMcaka yoga svarUpa traNa yoga avyakta samAdhisvarUpa saMbhaLAya che. kAraNa ke avyakta samAdhinA prakaraNamAM te jaNAvavAmAM Avela Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * iSulakSyakriyopamaidamparyam * dvAtriMzikA -21/20 = yogeti / sAdhubhyaH = sAdhUnAzritya yoga kriyA-phalA''khyaM' avaJcakatrayaM = yogA'vaJcakakriyA'vaJcaka-phalA'vaJcakalakSaNaM avyaktaH samAdhiH zrutaH, tadadhikAre pAThAt / iSulakSyakriyopamaH zarazaravyakriyAsadRzaH / yathA zarasya zaravyakriyA tadavisaMvAdinyeva, anyathA tatkriyAtvA'yo - gAt, tathA sadyogA'vaJcakAdikamapi sadyogAdyavisaMvAdyeveti bhAvaH / / 19 / / heturatrA'ntaraGgazca tathAbhAvamalAlpatA / jyotsnAdAviva ratnAdimalA'pagama ucyate / / 20 / / heturiti / atra = ' satpraNAmAdau antaraGgazca hetuH 'tathAbhAvamalasya karmasambandhayogyatAlakSaNaavaJcakodayata ityuktamityadhunA tadbhedAnevA''ha - 'yoge 'ti / pUrvaM yogavivekadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.19/ 29-30, bhAga-5, pR.1317- 1319) ete trayo bhedA vyAkhyAtA evehA'nusandheyAH / tadadhikAre = avyaktasamAdhyadhikAre pAThAt = yogA'vaJcakAdInAM bhnnnaat| AdyA'vaJcakayogalabhyA sAdhusaGgatiH mitrAyAM hitotkarSanidAnaM bhavati / taduktaM nyAyavijayena adhyAtmatattvAloke durbodhadharme vipulo'mbuvAho durvarttanadrau nizitaH kuThAraH / satsaGgatiryA vibudhairnyagAdi tatprAptiratra pragaternidAnam / / - (a.tttvaa.3/85)| yathA lakSyavedhadhanurdharaprayuktasya zarasya zaravyakriyA lakSyakriyA tatparatayA tadavisaMvAdinyeva lakSyA'vedhalakSaNavisaMvAdarahitaiva bhavati, anyathA = tadvisaMvAde tatkriyAtvA'yogAt = zaravyakriyAtvA'sambhavAt tathA sadyogA'vaJcakAdikamapi sadyogAdyavisaMvAdyeva / sAdhUnAzritya yogA'vaJcakaH tadyogAvisaMvAdI / evaM tadvandanAdikriyAM tatphalaM cA''zritya eSa evameva dravyata iti vyaktaM yogakriyAphalA''khyaM yat zrUyate'vaJcakatrayam / sAdhUnAzritya paramamiSulakSyakriyopamam / / - ( yo dR.sa. 34 ) iti yogadRSTisamuccayakArikAyA vRttau / ata eva tatrA'rucirna kAryeti dhvanyate / taduktaM jainagItAyAM arucirna kadA kAryA sAdhUnAM darzane janaiH / azraddhA na kadA kAryA sUri-vAcaka- sAdhuSu / / - (jai. gI . 229) iSulakSyakriyopamopadarzanena tathAvidhAtmazuddhi-guNaruci-lakSyA'saMmohA'pramattatAdigarbhA tanmayatA'trA'moghatvopadhAyakatayopadarzayitumabhipretA / prakRte dhanustAraM zaro hyAtmA brahma tallakSyamucyate / apramattena veddhavyaM zaravat tanmayo bhavet / / - ( ru.ha.38) iti rudrahRdayopaniSavacanaM smartavyam / / 21 / 19 / / che. bANanI vedha karavA lAyaka sthaLa tarapha gati thAya tevI upamA avaMcakayogane ApavAmAM Avela che. jema amogha bANanI vedha karavA yogya sthAna tarapha gati avisaMvAdI amogha hoya che. bAkI to te vekriyA ja na banI zake. tema sadyogAvaMcaka vagere yogo paNa sadyoga vagerenA avisaMvAdI arasa 4 hoya che. jevo nahIM Azaya che. (21/18) vizeSArtha :- arjuna bANa pheMke ane lakSa viMdhAya nahi tevuM na bane. tema avaMcakayoga paNa sAdhunA yoga vagerene niSphaLa javA deto nathI. 19mI batrIsInA 29-30 zlokamAM avaMcaka yoga kahela che.(21/19) 1458 = = = gAthArtha :- ahIM tathAvidha bhAvamalanI alpatA e AMtarika hetu che. jema ratnanI kAMti vageremAM ratna vagerenA melanI nivRtti aMtaraMga kAraNa kahevAya che tema uparokta vAta samajavI. (21/20) TIkArtha :- sajjanone -sAdhu-saMtone praNAma vagere karavAmAM AMtarika hetu che tathAvidha karmasaMbaMdhanI 1. hastAdarze '...phalakhyAvaMya.' iti pAThaH / sa cAryataH zuddho'pi mUlAnusAreNA'zuddhaH / 2 hastAdarze 'zayA' ityazuddhaH truTitazca pAThaH / 3. hastAdarze 'satpraNya...' ityazuddhaH pAThaH / 4. hastAdarze ' tathAbhava...' ityazuddhaH pATho mUlAnusAreNa / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vizadacitte sadupadezaguNapravezaH * 1459 syA'lpatA ( = tathAbhAvamalA'lpatA) / jyotsnAdAviva ratnakAntyAdAviva ratnAdimalA'pagama ucyte| tatra mRtpuTapAkAdInAmivA'tra sadyogAdInAM nimittatvenaivopayogAditi bhAvaH 1 / / 20 / / satsu sattvadhiyaM hanta male tIvre labheta kaH / aGgulyA na spRzet paGguH zAkhAM sumahatastaroH // 21 // sAdhutvabuddhiM hanta tIvre prabale male satsvati / satsu sAdhuSu sattvadhiyaM = = = = sadyogAderavaJcakatve hetumAha - ' hetu 'riti / tathAbhAvamalasya sahajamalAparAbhidhAnasya karmasambandhayogyatAlakSaNasya prabhUtapudgalaparAvartA''kSepakasya alpatA = atyalpatA ekapudgalaparAvartAdhikasaMsArasthitisamucchedakAriNI kAla- bhavitavyatAdiparipAka svayogyatAdilabhyA / ata evA'syAmavasthitasyopadezasAphalyam / taduktaM kAdambaryAM api apagatamale hi manasi sphaTikamaNAviva rajanikaragabhastayo vizanti sukhenopadezaguNAH - (kA. pR. 196 ) iti / yadyapi pratipudgalaparAvarttaM karmabandhayogyatA evaJcA'pagamo'pyasyAH pratyAvarttaM sunItitaH / sthita eva tadalpatve bhAvazuddhirapi dhruvA / / - (yo . biM. 170 ) iti yogabinduvacanAt hIyata eva tannimittA bhAvazuddhirapi pratyAvartaM jAyata eva tathApi tasyA atyalpatvena prakRtakAryA'sAdhakatvAdiha caramAvartakAlInaH prabhUtasahajamalahrAsa evA'pekSitaH / taduktaM yogadRSTisamuccaye etadbhAvamale kSINe prabhUte jAyate nRNAm / karotyavyaktacaitanyo mahat kAryaM na yat kvacit / / - ( yo dR.sa. 30) iti / atra = satpraNAmAdau sadyogAdInAM sAdhusamAgamAdInAM nimittatvenaiva = = = = vyApArasAphalyAt / / 21/20 / / bahiraGgahetutvenaiva upayogAt vyatirekeNedameva samarthayati- 'satsu ' iti / sAdhuSu sAdhutvabuddhiM = svopAsyatvaprakArakasaMvedanAtmakapratItiM hanta iti zocane prabale nAnApudgalaparAvartA''kSepake karmabandhayogyatAlakSaNe sahaje male yogyatA svarUpa bhAvamalanI alpatA. ratna vagereno kacaro dUra thavo te jema ratnanI kAMti vageremAM aMtaraMga kAraNa kahevAya che tema uparokta vAta samajavI. ratnanI kAMti vageremAM mRtyuTapAkAdi bAhya sAdhano jema phakta nimittarUpe ja upayogI thAya che tema sAdhune praNAma vagere karavAmAM sAdhuno samAgama to mAtra bAhya nimittarUpe ja upayogI bane che. bAkI temAM aMtaraMga mukhya kAraNa to AMtarika bhAvamalanI ochAza ja che. evo ahIM graMthakArazrIno Azaya che. (21/20) vizeSArtha :- sAdhu bhagavaMtanA darzana thatAM dharmAtmA be hAtha joDIne bhAvapUrvaka mastaka jhUkAve temAM sAdhuno yoga bAhya nimitta che tathA vaMdana karanArano bhAvamala ghaTela che te aMtaraMga kAraNa che. tethI avaMcakayogamAM navA dIrghatamasthitivALA karma bAMdhavAnI yogyatA kSINa thavI te mukhya hetu che.(21/20) *haLurkIne sAdhumAM upAsyapaNAnI buddhi janme " gAthArtha :- bhAvamala tIvra hoya to sAdhumAM sAdhupaNAnI buddhine koNa meLavI zake ? kharekhara, pAMgaLo mANasa atyaMta UMcA jhADanI DALIne AMgaLIthI aDakI na zake. (21/21) TIkArtha :- karmabaMdha thavAnI yogyatA jyAM sudhI tIvratama hoya tyAM sudhI sAdhu bhagavaMto pratye sAdhupaNAnI buddhine koNa meLavI zake ? prabaLatama karmabaMdhayogyatAnA lIdhe sAdhu bhagavaMtamAM sAdhupaNAnI buddhino lAbha 1. hastAdarze 'bhAve' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze 'satsvaiti' ityazuddhaH pAThaH / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1460 * sahajamalahAnau pratipannadharmanirvAhaH * dvAtriMzikA-21/22 karmabandhayogyatAlakSaNe' sati ko labheta ? tato lAbhazakterayogAnna ko'pItyarthaH / agulyA paguH sumahatastaroH zAkhAM na spRzet, tatprAptinimittasyoccatvasyA''rohazaktervA'bhAvAt, 'tadvatprakRte'pi bhAvanIyam / / 21 / / vIkSyate svalparogasya ceSTA ceSTA'rthasiddhaye / svalpakarmamalasyA'pi tathA prakRtakarmaNi / / 22 / / vIkSyata iti / svalparogasya = mandavyAdheH ceSTA rAjasevAdipravRttilakSaNA ceSTA arthasya kuTumbapAlanAdilakSaNasya sikhaye = niSpattaye (= arthasiddhaye) 'vIkSyate / na tu tIvrarogasyeva pratyapAyAya / svalpakarmamalasyA'pi puMsaH tathA prakRtakarmaNi yogabIjopAdAnalakSaNe / IdRzasyaiva svapratipannanirvAhakSamatvAt / / 22 / / = bhAvamale sati ko labheta ? taduktaM yogadRSTisamuccaye'pi - nAsmin ghane yataH satsu tatpratItirmahodayA / kiM samyag rUpamAdatte kadAcid mandalocanaH ? / / 6 (yo.dR.sa.36) iti / 'asmin = sahajabhAvamale' iti pUrvamapi (pR.686) darzitamihAnusandheyam / prakRte ca - antye parAvartta imAM ca dRSTiM kalyANarUpAM labhate subhAgaH / hetuH paro bhAvamalA'lpatA'tra ghane male no sati sattvabuddhiH / / - (a.tattvA.3/86) iti adhyAtmatattvAlokakArikA prAguktA(pR.1384)atrA'nusandheyA / / 21/21 / / ___anvayena prakRtamevopobalayati- 'vIkSyata' iti / mandavyAdheH = kSINaprAyarogasya ata eva rogavikArA'bAdhitasya puruSasya / IvRzasyaiva = svalpasahajabhAvamalasyaiva puruSasya svapratipannanirvAhakSamatvAt = dhRti-zraddhAdidharmayoniprabhAvataH sthUlA'kAryavRttinirodhena svA'GgIkRta-sAdhupraNAmAdiyogabIjadAna-zIlAdidharmaparipAlanasamarthatvAt / taduktaM yogadRSTisamuccaye - alpavyAdhiryathA loke tadvikArairna bAdhyate / ceSTate ceSTasiddhyarthaM dhRtyaivA'yaM tathA hite / / (yo.dR.sa. 37) iti / prakRte ca bhavamahAvyAdhigRhIto janmAdimahAvedanayA pIDyamAnaH samApannanirvedo gaveSayitvA bhAvataH kuzalavaidyaM sarvajJaM thavAnI zaktino meLApa na thavAthI tevI avasthAmAM koI paNa jIvane sAdhu bhagavaMtanA darzana thavA chatAM temAM upAya tarIkenI buddhi thaI zakatI nathI. kharekhara atyaMta UMcA jhADanI zAkhAne pAMgaLo mANasa AMgaLIthI aDakI na zake. kAraNa ke te UMcI DALIne pakaDavAmAM nimittabhUta UMcAI ke jhADa upara caDhavAnI zakti te baTakA-pAMgaLA mANasa pAse nathI. tenI jema prastutamAM paNa vicAravuM.(22/21) gAthArtha :- jene roga maMda thayo hoya tenI pravRtti ISTa arthanI prApti mATe dekhAya che tema prastuta kAryamAM paNa svalpa karmamelavALA jIvanI pravRtti samajavI. (21/22) TIkArthaH- je mANasano roga maMda paDelo hoya te mANasanI rAjasevA vagere pravRttisvarUpa ceSTA kuTuMbanA pAlana-poSaNasvarUpa ISTa prayojananI niSpatti mATe samartha bane tema dekhAya che. paraMtu tIvra rogavALA mANasanI nokarI vagere pravRtti to (roga vadhAravA dvArA kuTuMbane kharca karAvavAthI) nukazAna mATe puravAra thAya che. tema ja jIvano karmamaLa svalpa thayo che tene yogabIjanuM grahaNa karavAmAM thatI pravRtti ISTa prayojananI niSpatti mATe thAya che. kAraNa ke Avo haLukarmI jIva ja pote svIkArela pratijJAno nirvAha karavAmAM samartha che.(21/22) 1.hastAdarza' tAlAlakSaNe' ityazuddhaH paatthH| 2.hastAdarza '..zakterako..' iti truTitaH pAThaH / 3.hastAdarza 'sumahasta.' iti truTitaH pAThaH / 4.hastAdarza 'takRte'pi' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarzAntare ca 'tapratupi' ityazuddhaH pAThaH / 5.hastAdarza '..yekSyate' iti truTitaH pAThaH / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caramayathApravRttakaraNavyavasthopadarzanam 1461 yathApravRttakaraNe carame cedRzI sthitiH / tattvato'pUrvamevedamapUrvA''sattito viduH / / 23 / / yatheti / yathApravRttikaraNe carame paryantavartini ca IdRzI = yogabIjopAdAnanimittA'lpakarmatvaniyAmikA sthitiH = svabhAvavyavasthA | apUrvasya = apUrvakaraNasya AsattitaH tadupadezasamavasthitaM vA guruM nivedya zaraNAgatarugNatvenA''tmAnaM, tadvacanena pratipannaH sarvaduHkhanivArakSamAM jinanamaskAra tapaAdikAM satkriyAM, bAhyavedanayA bAdhyamAno'pi mahAmohavyAdhinA mucyamAnaH, svAntaHsamupalabdhA'nukampA-pApabhIrutAdisamupajanitasvAsthyasukho bAhyaduHkhamagaNayan saGklezavyAdhinA avimukto'pi kuzalavaidyavacanAnupAlanena saJjAtatadvimokSanizcayamatiH dArtsnyena bhuvanaguruprabhRtigocarakuzalacittAdilakSaNayogabIjAnyupAdatte mitrAyAM dRSTau vartamAno yogI / tatazca guNavikAsalakSaNeSTArthasiddhirapi svabhUmikA'nusAreNa dhruvaivA'vagantavyetyabhiprAyaH / / 21/22 / / etadanantaroditamakhilameva yadopajAyate tadabhidhAtumAha- 'yathe 'ti / yathApravRttakaraNe pUrvaM ( dvA. dvA.15/7 bhAga-4 pR.1015) vyAvarNitasvarUpe paryantavartini caramAvarttakAlIne yogabIjopAdAnanimittA'lpakarmatvaniyAmikA jinagocarakuzalacittAdilakSaNasaMzuddhA'moghayogabIjapariNamanA'ntaraGgahetubhUtasvalpasahajabhAvamalatva-tathAbhavyatvaparipAkAdivyavasthApikA svabhAvavyavasthA = zAstrAdisiddhA''tmasvabhAvamaryAdA / etenotkRSTagranthidezasthitikA'bhavye caramayathApravRttakaraNApattiH nirastA / na hyabhavyasya caramAvartakAla - svalpasahajamalatvatathAbhavyatvaparipAkAdayaH sambhavanti / ata evoktaM yogadRSTisamuccaye yathApravRttakaraNe carame'lpamalatvataH / Asannagranthibhedasya samastaM jAyate hyadaH / / - (yo. dR.sa. 38) iti / yadyapi Avazyaka niryuktivRttau zrIharibhadrasUribhiH yathaiva pravRttaM = yathApravRttaM taccA'nAdi - ( A.ni. 106 vR.) iti vyAkhyAtaM, vizeSAvazyakabhASyavRttau ca zrIhemacandrasUribhiH anAdikAlAt karmakSapaNapravRtto'dhyavasAyavizeSaH yathApravRttakaraNam - (vi. A. bhA. 1202 vRtti) iti vyAkhyAtamiti yathApravRttakaraNamanAdikAlapravRttameva naigamanayAnusAreNeti tanmate caramA'caramayathApravRttakaraNAbhyupagamo naiva sambhavati / etena jIvasya anAdimatA yathApravRttasaMjJena karaNena kathiJcad gharSaNaghUrNananyAyena... - ( upa. bha. pra.bhAga - 1 prastAva - 1 / pIThabandha - pR. 44 ) ityAdi upamitibhavaprapaJcAyAH kathAyA vacanamapi vyAkhyAtam / na ca saptatikoTAkoTIsAgaropamasthitikakarmabandhakAle'nAdikAlAdArabdhamapi yathApravRttakaraNaM na sambhavatIti vicchidya vicchidya yathApravRttakaraNapravRttiH svIkAryeti vAcyam, prakRSTabandhakAle'pi karmanirjarAyA jAyamAnatvena kAraNavidhayA tAdRzAdhyavasAyalakSaNayathApravRttakaraNasiddheH, ekasyA'pyadhyavasAyasya jinanAmAdipuNyaprakRti- kevalajJAnAvaraNAdidhruvabandhipApakarmaprakRtibandhakatvavat utkRSTabandha - svalpanirjarAjanakatve bAdhakA'bhAvAt / etena anAdikAlAdArabhya yAvad granthisthAnaM tAvat prathamaM yathApravRttakaraNaM bhavati, karmakSapaNanibandhanasyA'dhyavasAyamAtrasya sarvadaiva bhAvAt - (vi. A.bhA. 1203 ) iti vizeSAvazyakabhASya* caramayathApravRttaraNa apUrva ja che gAthArtha :- carama yathApravRttakaraNamAM jIvanI AvI sthiti hoya. apUrvakaraNanI najIka hovAnA kAraNe paramArthathI A carama yathApravRttakaraNa apUrva ja che- ema yogavettAo jANe che.(21/23) TIkArtha H- chellA yathApravRttakaraNamAM saMzuddha yogabIjanuM grahaNa karavAmAM nimitta bane tevA haLukarmIpaNAnI niyAmaka evI svabhAvanI vyavasthA hoya che. apUrvakaraNanI najIka hovAthI graMthibhedasvarUpa phaLamAM koI visaMvAda thavAnI zakyatA rahetI nathI. mATe paramArthathI carama yathApravRttikaraNa apUrva ja che. - ema yoganA jANakAro mAne = = = * = Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1462 caramayathApravRttakaraNotkRSTakAlamAnamImAMsA dvAtriMzikA - 21/24 sannidhAnAt (= apUrvA''sattitaH) phalavyabhicArAyogAt idaM caramaM yathApravRttakaraNaM tattvataH = paramArthataH / apUrvameva viduH = jAnate yogavidaH, yata uktaM- " apUrvA''sannabhAvena vyabhicAraviyogataH / tattvato'pUrvamevedamiti` yogavido viduH " ( yo dR.sa. 39 ) / / 23 / / pravartate guNasthAnapadaM mithyAdRzIha yat / anvarthayojanA nUnamasyAM tasyopapadyate / / 24 / / pravartate iti / yad iha jinapravacane guNasthAnapadaM mithyAdRzi = mithyAdRSTau puMsi pravarta = maladhAravRttivacanamapi vyAkhyAtam, vicitratayA naigamasya bahubhedatvAt sAmAnyagrAhakaM naigamavizeSaM puraskRtya saiddhAntika yathApravRttakaraNasyA'nAdikAlapravRttatvasambhavAt tathApi prakRte vizeSagrAhakavyavahAranayAbhiprAyataH caramayathApravRttakaraNaM bodhyam / idaJca apUrvakaraNasya granthibhedaphalakasya sannidhAnAt = vyavahAranayA'bhiprAyeNa eka-vyAdibhavagrahaNAdArabhya pratibandhakabAhulye utkarSato dezonapudgalAvartalakSaNAd, nizcayanayA'bhiprAyeNa cA'ntarmuhUrttalakSaNAt sAnnidhyAt paramArthataH apUrvameva / caramayathApravRttakaraNakAlo nizcayato'ntarmuhUrttamAtraM / idaJca krmgrnthikmtm| paristhUla vyavahAratazcotkRSTaH sa kiJcidUnaikapudgalaparAvartalakSaNaH / tathAvidhakAlakSepasahiSNutayA paristhUlavyavahAranayastvatItAnantapudgalaparAvartApekSayotkRSTataH kiJcidunaikapudgalaparAvartamAnakAlalakSaNaM caramayathApravRttakaraNArambhA'pUrvakaraNavyavadhAnaM sannidhAnarUpeNaivA'GgIkaroti / ata eva caramAvartino jIvasya muktimapyatIvA''sannAmevA'sau manyate / taduktaM yogabindau Asanna ceyamasyoccaizcaramAvartino yataH / bhUyAMso'mI vyatikrAntAstadeko'tra na kiJcana / / - (yo . biM. 176) iti / vyaktaguNAdipariNAmagrAhakaH zuddhavyavahAranayastu vyAkhyAprajJaptidarzitarItyA (za.14/u.21/sU.712) utkarSato nirantaradeva-manujabhavagrahaNakAlavat prajJApanAdarzitarItyA (18/sU.237/pR.383) puruSavedakAlavad vA caramayathApravRttakaraNakAlaM utkarSataH saGkhyAtabhavavyApi sAgaropamazatapRthaktvalakSaNamaGgIkaroti / etena granthideze vartamAno bhavyo'bhavyo vA, sa ca tatra saGkhyeyaM asaGkhyeyaM vA kAlaM tiSThati - (bR.ka. bhA. 104vRtti) iti bRhatkalpabhASyavRttivacanaM vyAkhyAtam, tasya utkarSataH sAgaropamazatapRthaktvalakSaNA'saGkhyeyakAlamAnayathApravRttakaraNapratipAdanaparatvAdityasmAkamAbhAti / phalavyabhicArA'yogAt = granthibhedalakSaNaM yadapUrvakaraNaphalaM tadvisaMvAdavirahAt kAraNAt caramaM yathApravRttakaraNaM naizcayikaM vyAvahArikaJca paramArthataH prayojananiSpattilakSaNaM paramArthamAzritya apUrvameva apUrvakaraNameva azuddhanaigamanayA'bhimataprasthakodAharaNena iti jAnate yogavidaH / atra yogadRSTisamuccayasaMvAdamAha- 'apuurvaa''snne'ti| yathoktaM adhyAtmatattvAloke'pi yathApravRttau karaNe'ntya IdRg AsattimadgranthibhidaH svruupm| apUrvatAM tasya yathApravRttestatastadAsannatayA vadanti / / - ( a tattvA.3/88) / / 21/23 / / ihaiva guNasthAnayojanAmAha- 'pravartata' iti / yad = yasmAt kAraNAd yatra yatpadapravRttinimittaM che. kAraNa ke yogadRSTisamuccayamAM jaNAvela che ke 'apUrvakaraNanI najIka hovAthI phaLaprAptimAM koI visaMvAda na hovAthI caramayathApravRttikaraNa 52mArthathI apUrva ja che - evuM yogavettAo mAne che.'(21/23) gAthArtha :- ahIM mithyAdaSTimAM guNasthAnazabda pravarte che. kharekhara 'guNasthAna' zabdanA yogArthanI saMgati mitrAdRSTimAM ja saMgata thaI zake che. (21/24) TIkArtha :- jinazAsanamAM 'guNasthAnaka' evo zabda sauprathama prastuta mithyArdaSTi jIvamAM askhalavRttivALA = 1. hastAdarze 'layaticArAyogAt' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'paidamiti' ityazuddhaH pAThaH / = Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitrAdRSTau guNasthAnakapadapravRttinimittasattvam = askhaladvRtti' prayogaviSayIbhavati / tasya = guNasthAnapadasya nUnaM = nizcitaM asyAM trAyAM dRSTau anvarthayojanA = yogA'rthaghaTanA upapadyate / satpraNAmAdiyogabIjopAdAnaguNabhAjanatvasyA'syAmevopapatteH / taduktaM haribhadrasUribhiH- "prathamaM yadguNasthAnaM sAmAnyenopavarNitam / asyAM tu tadavasthAyAM mukhyamanvarthayogataH || " ( yo dR.sa. 40 ) iti / / 24 / / * = = * 1463 vartate tatraivA'skhaladvRttyA tatpadaM prayujyate ziSTaiH tasmAt kAraNAt jinapravacane guNasthAnapadaM mithyAdRSTau puMsi askhaladvRttiprayogaviSayIbhavati zakyArthagocarasaMzaya-bAdhA'sambhavAdiprayuktaskhalanazUnyavRtti zAlI yaH prayogaH tadgocarIbhavati / na caivaM satyabhavya-dUrabhavya- jAtibhavya sakRdbandhakAdiSvapyaskhaladvRttyA guNasthAnapadaprayogApattirdurvArA, teSAmapi mithyAdRSTitvA'vizeSAditi zaGkanIyam, yato nizcitaM mithyAdRSTeH mitrAyAM dRSTau utpannAyAM satyAmeva guNasthAnapadasya yogA'rthaghaTanA = avayavalabhyArthasambandhaH upapadyate snggcchte| guNasthAnapadapravRttinimittasya satpraNAmAdiyogabIjopAdAnaguNabhAjanatvasya = sAdhunamaskArAdyavaJcakayogabIjapariNamanalakSaNaguNayoga-kSema-saMvardhana- saMzodhanAdyatizayasya asyAM = mitrAdiyogadRSTAveva upapatteH / evakAreNa oghadRSTivyavacchedaH kRtaH na tu tArAdidRSTitritayavyavaccheda iti dhyeyam / = taduktaM haribhadrasUribhiH yogadRSTisamuccaye- 'prathamami 'ti / asya vRttirevam prathamaM AdyaM yad guNasthAnaM mithyAdRSTyAkhyaM sAmAnyenopavarNitaM Agame 'micchaddiTThI sAsAyaNAi' (karmastava - prAcInakarmagrantha2) iti vacanAt asyAM tu tadavasthAyAM iti asyAmeva mukhyaM = nirupacaritam / 'kutaH ?" ityAhaanvarthayogataH = evaGguNabhAvena guNasthAnopapatteH - ( yo dR.sa.40 vRtti) iti / taduktaM adhyAtmatattvAloke'pi caturdazoktAni jinAgame guNasthAnAni tatra prathamaM nigadyate / samAgatasya prathamAmimAM dRzaM zAstre tu sAmAnyata eva varNitam / / - ( a. tattvA.3/88) iti / / 21/24 / / = mi zabdaprayogano viSaya bane che. kAraNa ke vAstavikatA e che ke guNasthAnaka zabdanA yogArthanI = avayavalabhya arthanI mitrAdRSTimAM rahela jIvamAM yuktithI saMgati thaI zake che. guNasthAna eTale guNanuM bhAjana. sAdhusaMtane praNAma karavA vagere svarUpa saMzuddha yogabIjane svIkAravAno guNa mitrAdRSTimAM ja rahelA jIvamAM saMgata thaI zake che. tethI ja zrIharibhadrasUrijIe yogadRSTisamuccayamAM jaNAvela che ke "je prathama guNasthAna zAstramAM sAmAnyathI varNavela che te mitrAdaSTi avasthAmAM ja mukhyatayA saMgata thAya che. kAraNa ke te avasthAmAM 'gueAsthAna' zabdano vyutpattisamya artha vidyamAna hoya che." (21/24) vizeSArtha H- guNonuM sthAna te guNasthAna kahevAya. matalaba ke AtmaguNonA yoga-kSema-vRddhi-zuddhinuM bhAjana bane tevI bhUmikA guNasthAna kahevAya. 'guNasthAna' zabdanI vyutpatti dvArA maLI zake tevo A arthache. mithyAdaSTi guNasthAna zabdano artha mitrAdRSTimAM rahelA jIvamAM vAstavika rIte lAgu paDI zake che. tenI dRSTi mithyAtvamohanIyakarmanA udayathI grasta hovAthI te mithyAdaSTi che. taduparAMta yogabIjane grahaNa karavAno guNa paNa temAM yoga-kSema-vRddhi-zuddhine prApta karI rahela che. mATe mithyArdaSTi hovA chatAM vinA khacakATe guNasthAnaka zabdano prayoga saMgata thaI zake che. abhavya jIva, dUrabhavya jIva paNa mithyArdaSTiche. paraMtu teo yogabIjagrahaNa vagere svarUpa guNane dhAraNa karatA na hovAthI paramArthathI teo guNasthAnamAM rahetA nathI. tethI abhavya ke 1. mudritapratau ...ttiyoga... ' ityazuddhaH pAThaH / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1464 * vyaktaduSTadhiyo'tiduSTatA * dvAtriMzikA-21/25 vyaktamithyAtvadhIprAptirapyanyatreyamucyate / ghane male vizeSastu vyaktA'vyaktadhiyornu kaH / / 25 / / ____ vyakteti / anyatra = granthAntare vyaktamithyAtvadhIprAptiH (api) mithyAtvaguNasthAnapadapravRttinimittatvena iyaM = mitrA' dRSTireva ucyate, vyaktatvena tatrA'syA eva grahaNAt / ghane = tIvra male tu = sati nu iti vitarke vyaktA'vyaktayodhiyoH ko vizeSaH ? duSTAyA dhiyo vyaktAyA avyaktA'pekSayA pratyutA'tiduSTatvAnna kathaJcidguNasthAnatvanibandhanatvamiti bhAvaH / atraivA'nyamatamAha- 'vyakte'ti / vyaktatvena tatra = granthAntare guNasthAnakakramArohAdau asyAH = mitrAyA eva grahaNAt / prabhUtasahajamalahAsAdinA mitrAdidRSTicatuSkasthAnIyavyaktamithyAtvA'naGgIkAre tu tIvra male = sahajabhAvamale sati vyaktA'vyaktayoH dhiyoH = mithyAtvadhiyoH yathAkramaM bhavyA'bhavyagatayoH ko vizeSaH syAt ? yenA'bhavyagatA'vyaktamithyAtvadhiyo mukhyatayA mithyAtvaguNasthAnakapadapravRttinimittatA na bhavati, bhavati ca bhavyasaMjJigatavyaktamithyAtvadhiyaH tathAtvamiti / tatazca mitrAdidRSTicatuSTayabhinnavyaktamithyAtvA'GgIkAre tasya mithyAtvaguNasthAnapadapravRttinimittatvaM na sambhavati / na cA'nAdinigodAdigatA'bhavyaniSThA'vyaktamithyAtvavilakSaNatayA vyaktamithyAtvadhiyo guNasthAnapadapravRttinimittatA syAditi vAcyam, duSTAyA dhiyo vyaktAyAH = acaramAvartavartisaMjJibhavyajIvagatavyaktamithyAtvadoSagrastAyAH satyAH avyaktA'pekSayA = nigodAdigatA'bhavyajIvaniSThA'vyaktamithyAtvadoSagrastamatyapekSayA pratyuta atiduSTatvAt na kathaJcit = kenA'pi prakAreNa guNasthAnatvanibandhanatvaM = guNasthAnapadapravRttinimittatvaM sambhavati / pratyuta doSasthAnapadapravRttinibandhanatvameva syAt / etena - loiamicchattaM puNa sarUvabheeNa hujja caubheaM / abhigahiamaNabhigahiaM saMsaiaM taha aNAbhogaM / / tattha vi jamaNAbhogaM avvattaM sesagANi vattANi / cattAri vi jaM NiyamA sannINaM huMti bhavvANaM / / (vi.za. ) iti vidhizatake yaduktaM tanirastaM veditavyam, abhavyAnAM vyaktamithyAtvA'nabhyupagamasya dharmaparIkSAdau (dha.pa.gA.9) mahatA prabandhena nirAsAcca / acaramAvartI jIvomAM mithyAtva guNasthAnaka zabdano prayoga aupacArika samajavo.(21/24) 0 vyakta mithyAtva buddhinI vicAraNA ha gAthArtha - anyatra vyakta mithyAtvabuddhinI prApti paNa A mitrA dRSTi ja kahevAya che. karmano kacaro gADha hoya to vyakti ane avyakta buddhimAM zuM pharaka paDI zake ? (21/25) . TIkArya :- anya graMthamAM "mithyAtvaguNasthAnaka' zabdanA vyavahAranI pravRttinuM nimitta vyaktamithyAtvabuddhinI prApti kahevAya che. tyAM paNa A mitrAdaSTi ja sUcita karavAmAM Avela che. kAraNa ke tyAM vyaktarUpe mitrAdaSTi ja grahaNa karavAmAM Avela che. kharekhara karmamaLa gADha hoya to vyakta ane avyakta mithyAtvabuddhimAM zuM taphAvata paDI zake ? UlaTuM avyakta mithyAtvadoSagrasta buddhi karatAM vyakta evI mithyAtvadoSagrasta buddhi vadhu duSTa hovAnA lIdhe koI paNa rIte guNasthAnakapaNAnuM nimitta na ja banI zake. evo ahIM Azaya rahelo che. athavA to naigamanaya vividha svarUpavALo hovAnA lIdhe tenA aneka bheda paDe che. tethI naigamanayanA 1. hastAdarza 'mithyA' iti pAThaH / saH cintyaH / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * abhavyAnAM vyaktamithyAtvAbhAvavyavacchedaH * 1465 vicitratayA 'naigamasya bahubhedatvAt tadbhedavizeSA''zrayaNena vA'nyatra tathA'bhidhAnamiti pribhAvanIya sUrimiH IIII nanvevaM sati - adevAgurvadharmeSu yA devagurudharmadhIH / tanmithyAtvaM bhaved vyaktamavyaktaM moha-lakSaNam / / anAdyavyaktamithyAtvaM jIvaM'styeva sadA param / vyaktamithyAtvadhIprAptirguNasthAnatayocyate / / - (guNa.kra.6/ 7) iti guNasthAnakakramArohe ratnazekharasUribhiH yaduktaM tad virudhyeta iti cet ? atro - cyate, pAramezvarapravacanamanantanayasaGkulam / tatrA'pi anyo'nyaguNa - pradhAnabhUtabhedapravaNo naigamaH - (pra.na. ta. 7/5) iti pramANanayatattvarahasye zrIguNaratnasUridarzito naigamanayastUpacArA'nupacAra- zuddhA'zuddhopasarjanA-'nupasarjanaparA'para-sAmAnyobhaya-vizeSagrahaNapravaNatayA prasthaka- vasati-nilayanAdyudAharaNaprasiddhaH bhUribhedaH / ata eva vizeSAvazyakabhASyavRttI zrIhemacandrasUribhiH naigamAdhikArena ekaparicchedaH kintu vicitra - paricchedaH ' 8 (vi.gA.mA.2186 .) tyuttam / tavun pramALanayatattvAnoAtAre pi - dharmayoH dharmiLo: dharmadharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yadvivakSaNaM sa naikagamo naigamaH - (pra.na.ta. 7/7) iti / itthaJca vicitratayA naigamasya nayasya zuddhA'zuddhAdirUpeNa bahubhedatvAt tadbhedavizeSA''zrayaNena naigamanayavizeSA'valambanena vA anyatra = guNasthAnakakramArohAdau tathAbhidhAnaM = vyaktamithyAtvadhiyo guNasthAnapadapravRttinimittatvA'bhidhAnaM saGgacchate, na tvabhavyAnAM vyakta - mithyAtvA'bhAvapratipAdakatayA iti vyaktaM tadvRttau iti paribhAvanIyaM sUribhiH / / 21/25 / / koIka cokkasa prakArano Azraya karIne anyagraMthamAM vyakta mithyAtvabuddhinI prAptine mithyAtva guNasthAnaka zabdaprayoganA nimittarUpe jaNAvela hoya tevuM paNa saMbhavI zake. A bAbatamAM AcArya bhagavaMtoe gaMbhIratAthI vicAraNA karavI - evo nirdeza graMthakArazrIe karela che. (21/25) = -- vizeSArtha :- mithyAtvanA pAMca prakAra che. (1) anAbhoga, (2) sAMyika, (3) Abhigrahika, (4) anAbhigrahika, (5) Abhinivezika. temAM prathama anAbhoga mithyAtva avyakta hoya che tathA bAkInA cAra mithyAtva vyakta mithyAtva hoya che. vyakta mithyAtva mAtra saMjJI paMcendriya bhavya jIvane ja hoya che. A pramANeno mata vidhizataka graMthamAM upalabdha thAya che. guNasthAnaka mAroha graMthamAM paNa vyaktamithyAtvabuddhinI prAptine mithyAtvaguNasthAnakarUpe zrIratnazekharasUrijI mahArAje jaNAvela che. A bAbatamAM mahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAjanuM maMtavya evuM che ke vyaktamithyAtvabuddhinI prApti eTale mitrAdRSTi samajavI. AvuM mAnavAmAM Ave to te vAta barAbara saMgata thaI zake. mitrAdaSTi karatAM bhinnarUpe vyaktamithyAtvabuddhi mAnya karavAmAM Ave to acaramAvartamAM rahelA bhavya jIvamAM rahelI vyaktamithyAtvabuddhimAM ane abhavyajIvamAM rahelI avyaktamithyAtvabuddhimAM zuM pharaka paDI zake ? ke jenA lIdhe abhavyane guNasthAnakanI bahAra ane acaramAvartI bhavya jIvane guNasthAnakanI aMdara gaNI zakAya. arthAt nigodAdivartI abhavya jIvanI avyaktamithyAtvabuddhi karatAM acaramAvartI saMjJI bhavya jIvanI vyaktamithyAtvanI buddhi vadhu bhayaMkara hovAthI vyakta mithyAtvabuddhinI prApti guNasthAnakapaNAmAM koI paNa rIte nimitta banI ja na zake. tema chatAM jinapravacana sarvanayAtmaka che. temAM paNa naigamanayanA to DhagalAbaMdha bheda-prabheda che. tethI guNasthAnaka kramAroha graMthamAM vyaktamithyAtvabuddhinI prAptine mithyAtvaguNasthAnaka zabdanA prayoganuM pravRttinimitta batAvela che te amuka prakAranA naigamanayanA cokkasabhedane lakSamAM rAkhIne kaheluM hoya z. mudritaprato 'niyama...' tyazuddha: pATha: I Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1466 * svalpamapi dharmasya trAyate mahato bhayAt * dvAtriMzikA -21/28 'yamaH sadyogamUlastu rucivRddhinibandhanam / zuklapakSadvitIyAyA yogazcandramaso yathA / / 26 / / utkarSAdapakarSAcca zuddhyazuddhayorayaM guNaH / mitrAyAmapunarbandhAt karmaNAM saMpravartate / / 27 / / guNA''bhAsastvakalyANamitrayogena kazcana / anivRttA''grahatvenA'bhyantarajvarasannibhaH / / 28 / / ahiMsAdiyamasyopakArakatvamAha - 'yama' iti / yathA zuklapakSadvitIyAyAH yogaH candramaso ruci - vRddhinibandhanaM prathamabhAvena kiraNA'bhivRddhinimittaM tathA mitrAyAM sadyogamUlastu = sadyogAvaJcakAdyupahita eva yamaH ahiMsAdigocara icchAdibhedabhinno yogino rucivRddhinibandhanaM = heyopAdeyAditattvaviSayakaruciparivRddhikAraNaM bhavati yamapadasyopalakSaNatvAdarthAdigrahaNaM kAryam / tatazca sadgurvAdiyogamUlakasyA'rthAderapi zuklenduvad vRddhiravaseyA / sammatazcAyamarthaH pareSAmapi / taduktaM rAmagItAyAm - sadAcAryopadiSTArthazzuklapakSenduvatkramAt / ziSyasya vardhate nityaM pUrNazca vimalo bhavet / / - (rA.gI. 17/ 47) iti / prakRte svalpamapyasya dharmasya trAyate mahato bhayAt - (zi.gI. 16 / 16 ) iti zivagItAvacanamapyanuyojyaM yathAgamam / / 21 / 26 / / = utkRSTasthiti-rasazAlitvena mitrAyAM dRSTau karmaNAM mithyAtvamohAdighAtikarmaNAM apunarbandhAt bandhavirahAt zuddhayazuddhayoH yathAkramaM utkarSAdapakarSAcca AtmavizuddheH prakarSAd bhAvamAlinyalakSaNA'zuddheH hrAsAcca ayaM tattvarucilakSaNo guNaH sampravartate saMpravardhate ca guNasthAnakatvaJcotkRSyate / / 21/27 / / tathApi mitrAyAM mithyAtvodayataH anivRttA''grahatvena = AMzikakadAgrahopetatayA akalyANamitrayogena pApamitra - kuzAstra-kuguru-pApopadezazravaNAdiyogena abhyantarajvarasannibhaH antarnilInajvarAnudbhavasa tema saMbhave che. A rIte nayabhedathI uparokta viSaya upara vicAraNA karavAnI AcArya bhagavaMto upara graMthakArazrIe bhalAmaNa karI che. (21/25) gAthArtha :- jema zukla pakSano bIjano caMdrano yoga kiraNanI vRddhinuM nimitta che tema sadyogAvaMcaka AdimUlaka ahiMsAdi yama tattvarucinI vRddhinuM kAraNa che. (21/26) = = = vizeSArtha ::- zukla bIjano caMdra pratidina vadhato jAya che. tenI kAMti vadhe che. tema mitrAdRSTimAM AvelA jIvanI pAse tattvanI ruci vadhatI jAya che. tenuM kAraNa che avaMcakayogamUlaka ahiMsAdi yama.(21/26) gAthArtha :- mitrAdaSTimAM utkRSTarUpe karmono pharIthI baMdha na thato hovAthI zuddhinA utkarSathI ane azuddhinI hAnithI tattvaruci guNa pravarte che. (21/27) vizeSArtha :- mitrAdaeNSTivALo jIva avazya apunarbaMdhaka hoya che. te mohanIya karmanI utkRSTa sthiti kyAreya bAMdhavAno nathI. mATe tenI azuddhi ghaTatI jAya che tathA Atmavizuddhi vadhatI jAya che. pariNAme tattvaruthi vagere gue| avarte che, vadhe che, vizuddha thatA bhaya che. ( 21 /27) * pApamitranA kAraNe guNAbhAsano saMbhava gAthArtha :- kadAgraha mULamAMthI ukhaDelo na hovAthI mitrAdaSTimAM pApamitranA yoge AMtarika tAvasamAna 1. hastAdarze 'samasadyo....' ityazuddhaH pAThaH / 2 mudritapratau sa pravarta....' ityazuddhiH vartate / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pApAmitratyAgopadezaH * 1467 nibhaH guNA''bhAsastu 'muktirme bhUyAdato'nuSThAnAditi praNidhAnena himapathabhRgupAta-kAzIzastrapATana-gRdhrapRSThA'rpaNAdilakSaNaH kazcana syAdapi / akalyANamitrAdiyogataH kadAcidetadRSTipratipAto'pi syAt / tadayoge tvahiMsAdyAsevanAdidvArA jinagocarakuzalacittAdiyogabIjasahAyena tArAdidRSTilAbho'pi syAt / bhavitavyatAderevA'tra prAdhAnyena niyAmakatvaM tathApi pApamitrayogastu tyAjya eva svayatnata iti dhyeyam / prakRte - alaM bAlassa saMgeNa (AcA.1/2/5) iti AcArAGgasUtravacanaM, - varaM araNNavAso ya mA kumittANa saMgamo - (saM.sa.43) iti sambodhasaptatikAvacanaM, - asadAcArairasaMsargaH - (dha.bi.1/ 29) iti dharmabinduvacanaM, - mUDha-nAstikalokAnAM saGgaH tyAjyo vivekataH - (adhyA.gI.60) iti adhyAtmagItAvacanaM, - durbalo hatamaryAdo na sevyaH - (vA.rA.yuddhakANDa-83/26) iti vAlmIkirAmAyaNavacanaM, - nA'nAryeNa sahA''vaset - (maho.4/22) iti mahopaniSadvacanaM,- hIyate hi matiH tAta! hInassaha samAgamAt + (ka.kU.7) iti kavitAmRtakUpavacanaM, - buddhizca hIyate puMsAM nIcaiH saha samAgamAt ( (ma.bhA.udyogaparva-36/16) iti mahAbhAratavacanaM,- ulUkayAtuM zuzulukayAtuM jahi zvayAtumuta kokayAtum / suvarNayAtumuta gRdhrayAtuM dRSadeva pra mRNa rakSa indra / / 6 (a.ve.8/4/22) iti atharvavedavacanaM, - na durjanaissaha saGgaH kartavyaH - (cA.sU.215) iti cANakyasUtraM, - durjanaH parihartavyo vidyayA'laGkRto'pi san + (nI.za.42) iti nItizatakavacanaM, - aniSTodbhAvanarasottaraM hi bhavati khalahRdayam - (vA.da.pR. 82) iti vAsavadattAvacanaM, - praNayenogratAmeti kAThinyaM yAti sevayA / na ca kazcidupAyo'sti gRhyate yena durjanaH / / (rA.maM.yuddhakANDa-212) iti rAmAyaNamaJjarIvacanaM, - durjanena samaM vairaM prItiM cA'pi na kArayet / uSNo dahati cA'GgAraH zItaH kRSNAyate karam / / 6 (ka.kU.84, hito.1/32) iti kavitAmRtakUpa-hitopadezayoH vacanaM, - dharmamArgAt paribhraSTA jAyante nIcasaGgateH - (ma.gI.5/60) iti mahAvIragItAvacanaM, - ko hi vakraM RjuM kartuM zaknuyAdiha dhIdhanaH 6 (nI.ka.ta.73/5) iti nItikalpataruvacanaM, - khalaH kuryAt khalam ( (kSe.cU.lamba-2/49) iti kSatracUDAmaNivacanaM, - niSNAto'pi ca vedAnte sAdhutvaM naiti durjnH| ciraM jalanidhau magno mainAka iva mArdavam / / 6 (bhA.vi.1/85) iti bhAminIvilAsavacanaM, - labdhodayaH khalajanaH prathamaM svajane karoti santApam / udgacchan davadahano janmabhuvaM dAru nirdahati / / (nI.dvi.107) iti nItidviSaSTikAvacanaM, - mRdghaTa iva sukhabhedyo duHsandhAnazca durjano bhavati + (prasaM.pR.29) iti prasaGgAharaNavacanaM, - vivekaH paramo dIpo jAyate sAdhusaGgamAt - (yo.vA.mumukSu.16/6) iti yogavAziSThavacanaJcA'nusmRtya sarvatantrA'vasthito mitrAyAM vartamAnaH sAnukUlaniyatisampanno yogI sarvaprayatnenA'kalyANamitrayogaM pariharati / ___pApe pravartakaH tato'nivartako vA'kalyANamitratAmApadyate / taduktaM abhiSekanATake - majjamAnamakAryeSu puruSaM viSayeSu vai / nivArayati yo rAjan ! sa mitraM ripuranyathA / / - (a.nA.6/22) sts gumAsa pravata cha. (21/28) vizeSArtha :- mitrAdeSTimAM rahelA jIvano kadAgraha ghaTato jato hoya che. tema chatAM kadAgraha saMpUrNapaNe ravAnA thayela nathI hoto. kAraNa ke te mithyAtvaguNaThANe rahelo che. AMzika kadAgraha hovAthI jo pApamitra Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1468 * mitrAyAM saMsargajanyA guNa-doSAH * dvAtriMzikA - 21/30 mugdhaH sadyogato dhatte guNaM doSaM viparyayAt / sphaTiko nu vidhatte hi zoNa - zyAmasumatviSam / / 29 / / yathauSadhISu pIyUSaM drumeSu svardrumo yathA / guNeSvapi satAM yogastathA mukhya iSyate / / 30 / / iti / dhArmiko'pi cet sa tathApi tyAjya eva / prakRte asatAM dharmabuddhizcet satAM santApakAraNam / upoSitasya vyAghrasya pAraNaM pazumAraNam / / - ( narA. 46 ) iti narAbharaNavacanaM, kAmisaGgaphalapradarzanaparaM - satyaM zaucaM dayA maunaM buddhiH zrIrhIIryazaH kSamA / zamo damo bhagazceti yatsaGgAd yAti sngkssym|| - (ka.de.saM. 7/33) iti kapiladevahUtisaMvAdavacanaM ca bhAvanIyam / / 21/28 / / atraiva vyavahAranayato vizeSamAha - 'mugdha' iti / sadyogataH = susAdhusamAgamato mugdhaH tIvrA'bhiniveza-viziSTavivekabodhobhayavikalo mitrAyAmavasthito guNaM ahiMsAdigocarecchAdiyamaprabhRtilakSaNaM dhatte atimuktakarAjakumAravat / viparyayAt = kumitrAdisamAgamatazca doSaM hiMsAdilakSaNaM dhatte piSTamayakurkuTabalidAyakayazodharanRpativat / atraiva laukikamudAharaNamAha- sphaTika H svarUpataH zveto'pi san zoNazyAmasumatviSaM raktakamala-padmarAgamaNisannidhAnAt raktimAM zyAmakusumasannidhAnAcca zyAmikAM hi vidhatte / etena kastarati mAyAm yaH saGgAMstyajati yo mahAnubhAvaM sevate, yo nirmamo bhavati - (nA.bha.sU. 46 ) iti nAradabhaktisUtravacanaM vyAkhyAtam / satsaGgA'sambhave'pyasatsaGgastu tyAjya eva / prakRte saMsargajanyadoSanirUpaNaparA aMbassa ya niMbassa ya duNhaMpi samAgayAI mUlAI / saMsaggIi viNaTTho aMbo nibaMttaNaM patto / / - ( A.ni. 1116) iti AvazyakaniryuktigAthA'nusandheyA / / 21/29 / / vagereno kusaMga thAya to mitrAdaeNSTivALo jIva dharmabuddhithI kAzIe karavata mUkAvavI, bhRgupAta karavo vagere guNAbhAsasvarUpa koIka pravRtti paNa kyAreka kare che. zarIranI aMdara rahelA avyakta tAva samAna te guNAbhAsasvarUpa pravRtti samajavI. jo bhavitavyatA vAMkI hoya, kALa paripAka na thayo hoya to AvuM saMbhavI zake. jo niyati vagere anukULa hoya to guNavikAsane sAdhI mitrAdRSTimAMthI jIva tArAdRSTimAM praveza rI rADe che. (21/28) = = = mitrAdRSTimAM saMga tevo raMga pha gAthArtha :- mitrAdaSTivartI mugdha jIva sAdhusamAgamathI guNane dhAraNa kare che tathA kusaMgathI doSane dhAraNa kare che. kharekhara sphaTika padmarAgamaNinA sannidhAnathI tenI lAla prabhAne dhAraNa kare che. tathA zyAma phUlanA sAnnidhyathI tenI zyAma krAMtine dhAraNa kare che. (21/29) vizeSArtha :- mitrAdRSTimAM rahelA jIvano tattvabodha alpa vikasita hoya che. te jIva mugdha hoya che. tethI jevo saMga tevo raMga - A tenI khAsiyata jovA maLe che. bhavitavyatAnA yoge, puNyodayathI kalyANamitranI sobata maLe, susAdhusamAgama thAya to mitrAdRSTivALo jIva guNavAn bane. pApamitrano saMga thAya to tenuM jIvana doSagrasta banatAM paNa vAra na lAge. mATe sArA nimitta, UMcA AlaMbana pakaDavA jIve satata sAvadhAnIthI prayatna karavo joIe. evuM ahIM sUcita thAya che. (21/29) * sAdhusamAgama guNaziromaNi * gAthArtha :- jema auSadhiomAM amRta mukhya che, vRkSomAM kalpavRkSa mukhya che, tema jinazAsananI aMdara guNomAM paNa sAdhuno samAgama mukhya manAya che. (21/30) Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mitrAyAM satsaGgA''vazyakatA * 1469 'vinainamatimUDhAnAM yeSAM yogottamaspRhA / teSAM hanta vinA nAvamuttitIrSA mahodadheH / / 31 / / tanmitrAyAM sthito dRSTau sadyogena garIyasA / samAruhya guNasthAnaM paramAnandamaznute / / 32 / / / / ziSTA saptazlokI sugamA / / 26-27-28-29-30-31-32 / / / / iti mitrAdvAtriMzikA / / 21 / / sadyogamAhAtmyamAha- 'yathe'ti / spaSTArthA kArikA / navaraM atra samyaktvAdiguNaprAptirbhavet tena ye kriyayA = / / - (a.upa.3/ / / 21 / 31 / / sAdhusamAgamAt / doSAn tyaktvA guNA grAhyAH satAM sevAparAyaNaiH / / - (mahA. gI. 13/87) iti mahAvIragItAvacanamavazyamanusmartavyam / ko'haM kathamidaM ceti saMsAramalamAtatam / pravicAryaM prayatnena prAjJena saha sAdhunA / / - ( maho. 4 / 21 ) iti mahopaniSadvacanamapi nAtra vismartavyam / / 21 / 30 / / nizcayA''bhAsagrastAn zikSayati- 'vine 'ti / enaM = susAdhusamAgamaM vinA yeSAM atimUDhAnAM jJAnalavadurvidagdhAnAM ata eva pracchannanAstikAnAM taduktaM adhyAtmopaniSadi muktA jJAnamAtrA'bhimAninaH / te bhraSTA jJAna - karmabhyAM nAstikA nA'tra saMzayaH 38) iti / yogottamaspRhA hanta teSAM nAvaM vinA mahodadheH uttitIrSA vijJeyA upasaMharati- 'taditi / tat tasmAt kAraNAt mitrAyAM dRSTau sthito yogI garIyasA avaJcakena sadyogena zuddhAtmasvarUpavicAra-zama-damAdiguNagaNA''lambanato yathArthaM guNasthAnaM samAruhya paramAnandaM nirvyAja-nirnidAna-niratizayayogopAsanAlabhyamadhuratarA''nandaM aznute = labhate / prakRte bAlye khalAnAM sahavAsahetorakRtyakAryA''caraNotthadoSaH dharmajJasaGgAd vilayaM prayAti yathA'rkasaGgena hima tRNastham / / - (nA.Di. 171 ) iti nAlaDiyAre padumanArAcAryavacanaM saGgAd mahatAM bhavantyapi guNaiH hInA guNAnAM gRham - (ka. pra. 81 ) iti kastUrIprakaraNe hemavijayagaNivacanaM, mokSadvAre dvArapAlAH catvAraH parikIrttitAH / zamo vicAraH santoSazcaturthaH sAdhusaGgamaH / / - (maho.4 / 2) iti ca mahopaniSad - vacanaM smartavyamiti zam / / 21 / 32 / / tathAbhavyatvapAkena saMzuddhayogabIjataH / yamA'vaJcakayogAdyaiH mitrA dRSTirvizudhyati / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM mitrAdvAtriMzikAvivaraNam / / 21 / / = 7 = gAthArtha :- je atimUDha thayelA jIvone sAdhusamAgama vinA uttama yoganI spRhA che te jIvone, kharekhara khedanI vAta che ke, nAva vinA ja mahAsAgarane pAra karavAnI IcchA che. (21/31) vizeSArtha :- jema nAva vinA mahAsamudrano pAra pAmI zakAto nathI tema sAdhusamAgama vinA bhavasAgarano pAra pAmI zakAto nathI ane uttama cAritrAdi dharmayogo sAdhI zakAtA nathI. mATe uttama yogane sAdhavA dvArA bhavasAgarane pAra karavAnI jhaMkhanA dharAvanAre avazya susAdhuno samAgama, paricaya, upAsanA uravAnuM lUsa na bheje. (21/31 ) gAthArtha :- tethI mitrAdaSTimAM rahelo sAdhaka mahAna = avaMcaka evA sAdhusamAgamathI guNasthAnaka upara ArUDha thaIne paramAnaMdane prApta kare che. (21/32) vizeSArtha :- mitrAdRSTimAM sadyogAvaMcaka yoganI mukhyatA hovAthI sAdhaka ahobhAve, guNAnurAgathI 1. mudritapratau 'vinainaM mati...' ityazuddhaH pAThaH 1 = Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1470 * mitrAyAH siMhAlokananyAyena nirUpaNam * dvAtriMzikA -21/32 susAdhunA samAgama dvArA yathArtha guNasthAna upara caDhavA mATe baDabhAgI bane che. tathA tenA prabhAve aMte paramAnaMdane saMprApta kare che. chellI sAta gAthA saraLa hovAthI graMthakArazrIe tenI saMskRta vyAkhyA karelI nathI. (21/32) * mitrA dRSTinuM siMhAvalokna Dra spaSTa svAnubhava pUrvenA dIrgha kALa sudhI cAlatA rahetA AtmavikAsane Agamika zailI eka ja guNasthAnamAM AvarI letI hovAthI, prathama guNasthAnake rahela sAdhakane potAnA mohanI taratamatA oLakhavA mATe koI nizcita mApadaMDa guNasthAnanI zailIe thayelAM vidhAnomAMthI sAMpaDato nathI. kiMtu, AcArya zrIharibhadrasUri mahArAje 'yogadRSTi samuccaya' nAmanA graMthamAM, Atmika guNavikAsanI bhUmikAone 'yogadRSTi'onA nAme eka navI paribhASA ApI che. mahopAdhyAyajI mahArAje yogadRSTisamuccayanA AdhAre ahIM mitrAdaSTi varNavI che. prathama guNasthAnakamAM samAviSTa AtmavikAsane te cAra yogadRSTimAM vaheMcI nAkhe che; AthI, aMtarmukha mumukSune potAnA mohanI taratamatA samajavA mATenA spaSTa saMketo 'yogadRSTi'nI zailIe thayela vivecanamAMthI prApta thaI zake che. eTale ahIM prAsaMgika, yogadRSTionA sImAcihna jevA thoDAka aMzonI vAta karavI ucita che. zrIharibhadrasUri mahArAje AtmavikAsanI samagra yAtrAne ATha yogadRSTimAM AvarI lIdhI che; jemAMnI prathama cAra yogadRSTi samyagdarzana pUrvenI dazA darzAve che ane bAkInI cAra samakitanI prAptithI mAMDIne mukti paryaMtanI yAtrAne AvarI le che. jIva yogadRSTi pAme te pUrvenI avasthAne emaNe 'ogha dRSTi' tarIke oLakhAvI che. oghadRSTimAM rahela vyakti paNa anekavidha dharmapravRtti karatI-karAvatI hoya evuM bane, paNa tenuM aMtara to sadA saMsAra tarapha ja DhaLeluM rahetuM hoya che; AthI, te sAcA bhAva dharmathI aMtaramAM vimukha ja rahe che. oSTi vaTAvI, AtmA prathama yogadRSTimAM Ave che tyAre tenuM valaNa kevaLa bhogAbhimukha na rahetAM yogAbhimukha ane AtmAbhimukha bane che. bhavano udvega enAmAM jAgI cUkyo hoya che"bhadrezatha sahana:" enA aMtaramAM bhavanI niHsAratA sahaja rIte vaselI ja hoya. ene saMsAranI asAratA ThasAvavA mATe upadezake upadezanI jhaDIo varasAvavI paDatI nathI. rojiMdA jIvananI koI nAnI-moTI ghaTanA ke jIvananI koI viSamatAnA darzanathI/anubhavathI ke koI jJAnI puruSanAM be veNa sAMbhaLIne e svAbhAvika rIte jAgI jAya che. bhautika jIvananI ghaTamALanI pokaLatA ane niHsAratA enA cittamAM vasI jAya che. 'jIvananI sArthakatA zAmAM ?' e mahattvano prazna niraMtara enA aMtaramAM ghUmarAvA lAge che ane te dharmArAdhanA tarapha vaLe che. oSTimAM rahela vyakti dharmapravRtti kare toye enuM lakSya to kevaLa saMsArane lIlochama rAkhavAnuM ja hoya che; jyAre ahIM dharmapravRtti dvArA mukti ke AtmakalyANamAM upayogI sAdhana sivAya anya kazuM meLavI levAnI kAmanA mokSabAdhaka bane te rIte AtmazreyArthInA aMtaramAM rahetI nathI. prathama yogadRSTimAM rahela AtmAne bhavabhramaNano thAka varatAto hovAthI bhavano aMta kema AvI zake ? e jijJAsA tene satata thAya che. AthI, saMtonAM jIvanacaritronuM, kathAnakonuM, upadezagraMthonuM Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mitrAyAH siMhAvalokananyAyena nirUpaNam . 1471 temaja yogasAdhakonA jIvanaprasaMgo AdinuM te rasapUrvaka zravaNa-vAcana-manana kare che temaja evA AtmasAdhanAlakSI sAhityanA lekhana-prakAzanamAM aMtaranA UMDANathI umaMgapUrvaka sahayoga Ape che. khUba ja rasa ane utkaMThApUrvaka sadaguru pAsethI upadeza sAMbhaLe che, ane, sAdhanApathanA pravAsI mahAtmAonI vizuddha bhAvathI sevA-bhakti-zuzruSA paNa kare che. A dRSTimAM rahela mumukSu dravya-AcArya ane bhAva-AcAryane arthAta guru tarIkenI guNasaMpatti vinAnA vezadhArI kuguruo-kuLaguruo ane AtmajJa saMtone AMtarasUjha vaDe svataH oLakhI le che. phalata evA vezadhArI kuLaguruothI vimukha rahI, liMga-veza ke maTha-mata-paMtha-sAMpradAya-kuLaparaMparAthI nirapekSapaNe sAcA saMtonAM, AtmArthI sadguruonA vinaya-bahumAna-sevAmAM te hArdika ullAsa anubhave che. anAdikAlIna oghadRSTimAMthI jIva yogadaSTimAM Avela tyAre ja manAya che ke jyAre saMtapuruSa sAthe "A AtmArthI saMtapuruSa che' evI oLakhapUrvakano yoga tene thAya. saMtapuruSa sAthenA AvA samAgamane zAstrIya paribhASAmAM "sogAvaMcaka yoga' kahe che. muktipathanuM e pravezadvAra che. sadyogAvaMcakadazAne nirmaLa karato sAdhaka mokSamArge AgaLa vadhe che. svamatamAM rahela ke anya mata-paMthamAM rahela AtmajJAnI saMtone vyakti oLakhI na zake te e sUcave che ke tenI dRSTi uparathI mohanadaSTirAganuM paDaLa haju kharyuM nathI; ane, teno bhAvamaLa ghaTyo nathI- pAramArthika mokSamArgamAM praveza arthe jarUrI cittazuddhi thaI nathI. jenI najara sArI hoya te jema bAhya rUpane barAbara pArakhI zake che tema jeno bhAvamaLa ghaTyo hoya te potAnI AMtarasUjha vaDe sAcA saMtonA AcAra-uccAramAM chatI thatI temanA Atmika ojasanI-abhaya, adveSa, akhedanI AbhAne bAhya vezathI nirapekSapaNe, arthAt temanAM bAhyaliMga-vezAdi game te hoya toya, oLakhI le che. sadyogAvaMcakadazAnI A prathama phalazruti che. AmAMthI e phalita thAya che ke mumukSu potAnAthI anya mata-paMtha-vezamAM rahela AtmajJa mahAtmAne 'mahAtmA' tarIke oLakhI na zakato hoya ke emanA pratye ene AdarabhAva na jAgato hoya to enI e kSati e vAta chatI karI de che ene sadyagAvaMcakapaNuM prApta thayuM nathI. bIjA zabdomAM kahIe to te pahelI yogadaSTimAM paNa Avyo nathI ! A kaTu tathya pratye AtmArthI sAdhaka kadApi zAhamRgIyavRtti rAkhI na zake. dareka AtmakalyANakAmI ArAdhaka jIve niSpakSapaNe roja AtmanirIkSaNa karavuM joIe ke tIvra dRSTirAganA gADha ghenamAM te muktipathanA pravezadvArathIye dUra to nathI phaMTAI rahyo ne ? Atmika guNasaMpattinA badale kevaLa bAhyacaryA ke liMga-vezamAM ja dhArmikatA ke saMtapaNuM jonAra AtmAo, anya matapaMtha-saMpradAyanA guNIjano ke saMtapuruSomAM sAcI AdhyAtmikatAnA paricAyaka guNo hovA chatAM, mAtra temanA liMga-veza ke bAhya caryA potAnA mata-paMtha-saMpradAyathI bhinna hovAne kAraNe, temanuM sAcuM hIra pArakhI zakatA nathI. AthI, temano ucita Adara-satkAra karavAnuM to bAjue rahyuM, te emano anAdara ane vakhate avahelanA ke upahAsa paNa karI bese che. svapakSamAM rahela sArAnarasA sau saMsAratyAgIone te "suguru' mAnI bhaje che ane anya dharma-matanA sAcA saMto ane jJAnIjanoneya te "kuguru", "mithyASTi', "nAstika', "mAyAvI', "ALasu', "kAphara' Adi kahI uvekhe Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mitrAyA avandhyadRSTitvam dvAtriMzikA - 21/32 1472 che. Ama ajJAnI AtmAo gaccharAga ke saMpradAyamohamAM aTavAI, potAnA paMthanI chApa nIce cAlatA pAMkhaDanAya paga hoMze hoMze pakhALyA kare che ane anyatra rahela sAcI ane pAkI dhArmikatAno paNa anAdara ane prasaMge hAMsI, upahAsa ke avahelanA paNa karI bese che; ne tenA dvArA bhavabhramaNa vadhAratA rahe che. bhale ne e bhUla ajJAnathI thatI hoya, toye eno daMDa avazya thAya che. Nature does not pardon ignorance. mokSamArge nizcita pragati arthe, sAdhakane jJAnIsadguruno yoga thavo e pahelI zarata che. AtmaniSTha sadguruno yoga thatAM, potAnI yogyatA anusAra, yoga kriyA ane phaLa- e trividha avaMcayoga niSpanna thAya che. adhyAtmaniSTha sadguruno yoga ane te sAthe temanI sAcI oLakha hoya eTale guruno Adara-satkAra-sevA-zuzrUSArUpa kriyA to thavAnI ja. enA paripAkarUpe, kALakrame-moDuM vaheluM-saddharmanI prApti samyagdarzananI prApti svarUpa phaLa paNa AvavAnuM. barAbara nizAna laIne choDeluM tIra lakSyanI dizAmAM ja AgaLa vadhatuM rahI lakSyane avazya vIMdhe che tema, AtmajJa sadguru sAthenA saMparka/sahavAsathI mitrAdRSTisaMpanna niSThAvAna mumukSunI dharmasAdhanA sadA lakSyanI dizAmAM ja pravAhita rahI tene lakSyanI prApti sudhI avazya dorI jAya che. A che yoganI prathama mitrAdRSTino Acho paricaya. ('AtmajJAna ane sAdhanApatha' pustakanA AdhAre) * 21 mI batrIsI saMpUrNa mR * Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. yamanA 5 prakAra samajAvo. 2. vitarkanA 27 prakAra kaI rIte thAya te samajAvo. yamathI zuM zuM phaLa maLe ? tenuM varNana karo. 4. yogabIjanuM varNana karo. 3. 5. yogInAM cittano paricaya Apo. 6. 7. 8. haLukarmIne sAdhumAM sAdhupaNAnI buddhi janme, te dRSTAnta sahita samajAvo. (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. yamaphaLa 2. caramAvartakALa 3. phUTa 4. autsukya 5. zuddha vaiyAvaccanI 4 zarata jaNAvo. mitrAdRSTimAM rahela yogInI jIvanacaryA jaNAvo. avisaMvAdI 6. 7. mitrAdRSTi (sI) khAlI jagyA pUro. tathAbhAvamala * zAstrakArano Azaya oLakhIe - A 21- mitrAbatrIsIno svAdhyAya A ...... ...... 1. lobhanuM lakSaNa che. (arati, rati, tRSNA) 2. anAtmAmAM AtmAnuM abhimAna e nuM lakSaNa che. (krodhanuM, mohanuM, mAyAnuM) 3. mitrAdRSTivALA ne grahaNa kare. (yoga, yogabIja, guNa) 4. yogabIjanI zuddhimAM niyAmaka che. (tathAbhavyatva, aramAvarta, bhavyatva) 5. vaiyAvaccathI karma baMdhAya che. (tIrthaMkaranAma, zAtA, manuSyagati) ja che. (pUrva, apUrva, najIka) 6. caramayathApravRttakaraNa 7. jinazAsananI aMdara guNomAM mukhya manAya che. (udAratA, sAdhuno samAgama, saraLatA) saMga tevo raMga dRSTimAM hoya che. (tArA, balA, mitrA) 8. .............. amogha sahajamala apunabaMdhaka vairatyAga ...... zuddhayogabIja bhAvaliMgazUnya anAbhigrahika 1473 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1474 (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. mitrAdRSTinuM svarUpa samajAvo. 2. adveSaguNanI vicAraNA karo. yama mahAvrata kyAre bane ? 3. 4. caramAvartamAM ja zuddhayogabIjanI prApti thAya che tenuM kAraNa samajAvo. 5. bhavavairAgyAdi yogabIjane samajAvo. * zAsradohana * * 21- nayalatAnI anuprekSA * 6. suzAstralekhanAdi 10 yogabIjane samajAvo. 7. caramayathApravRttakaraNa apUrva ja che te kaI rIte ? 8. mithyAdaeNSTimAM guNasthAnazabda pravarte che te vAstavika mitrAdaSTimAM kaI rIte saMgata thAya ? (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. pahelI STimAM yama keTalA prakAre saMbhavI zake che ne kaI rIte ? 2. yama ane mahAvrata kone kahevAya ? 3. yama yoganuM kAraNa zA mATe bane che ? 4. ajJAna kone kahevAya ? 5. mitrAdaSTivALA yogabIjane grahaNa kare che temAM kAraNa jaNAvo. 6. bIjazramaNamAM zuM pragaTe che ? 7. prathamadRSTivALA jIvanuM darzana bIjAne kevuM lAge ? 8. avaMcakayoga kone kahevAya ? 9. mithyAtvanA 5 prakAra jaNAvo. 10. mitrAdRSTimAM tattvarUcino guNa kema pravarte che ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. sarva saMkalezanuM mULa 2. vitarkanA 3. 4. 5. 6. 7. che. (krodha, mAyA, moha) bheda paDI zake che. (405, 410, 505) dvArA jAtismaraNajJAna maLe che. (yama, niyama, darzana) siddhi paNa satyaniSThayogIne prApta thAya che. (vacana, kArya, yoga) ......... gautamasvAmIno mahAvIrasvAmI pratye rAga hato te sarAga hovA chatAM yatine vItarAgadazA hoya che. mitrAdRSTimAM vartatA jIvane darzanamohano kSayopazama na hovAthI nAmanAM cittadoSa svarUpa hato. (kheda, udvega, AsaMga) (apramatta, pramatta, chadmastha) abhigraha hoI zake. (bhAva, dravya, ubhaya) Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22- tArAditraya dvAtriMzikA (bAvIsamI batrIsInI prasAdI) santoSAd uttamaM saukhyaM bhavati, yasya bAhyendriyaprabhavaM suSa zatAzenAgari mam rara/ja (pR.9483) saMtoSathI atizaya caDhiyAtuM sukha prApta thAya che ke jenA 100mA bhAge paNabAhya Indriyajanya sukha tulanA pAmI zakatuM nathI. sAdhujananindAdikA atyantA'nucitakriyA / / 22/7 / / (pR.1489) sAdhunI niMdA vagere karavI te atyaMta anucita kriyA che. yathAyogasamAdhAnameva pravRtteH zreyastvAt / / 22/18 / / (pR.1510) mana, vacana, kAyA svarUpa yoganI samAdhi TakI rahe tema pravRtti karavI te ja kalyANakArI che. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarucisaMpattisiddhasyotsAhasya yogopAyatvAt / / 22/18 / / (pR.1511) potAno uchaLato utsAha e ja yogano upAya che. tathA te utsAha potAnI ruci mujaba sAdhana-sAmagrI-sAdhanaprakriyA vagerenI prApti dvArA siddha thAya che. utsAha yogasAdhaka che. tattvazravatiH puro tIvrA sArA dhyatvena pratipattirara/rarA (u.7121) tattvazravaNanA kAraNe tattvazravaNa karAvanArA gurudeva upara utkaTa tIvra bhakti jAge che. vedavedapa pravRttinimitte vinitA vizeSaH Trara/rajI (pR.9gharUra) vedyasaMvedyapadanuM pravRttinimitta graMthibhedajanya viziSTa ruci ja che. modamUnAganuSThAnI madavAsanADa vInatva rara/28 (.9jarU8). mohamUlaka anuSThAna, mohavAsanAnuM ja avaMdhya kAraNa che. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tattvadveSe sati jijJAsAnudayaH * 1475 // atha tArAditrayadvAtriMzikA // 22 // mitrAnirUpaNAnantaraM tArAditrayaM nirUpayannAha'tArAyAM tu manAka spaSTaM darzanaM niyamAH zubhA / anudvego hitArambhe jijJAsA tattvagocarA // 1 // __tArAyAmiti / tArAyAM punardRSTau manAga = ISat spaSTaM mitrA'pekSayA darzanam / zubhAH = prazastA niyamA vakSyamANA icchAdirUpAH / tathA hitArambhe pAralaukikaprazastAnuSThAnapravRttilakSaNe anudvegH| tathA tattvagocarA = tattvaviSayA jijJAsA = jJAtumicchA, adveSata eva tatpratipattyA''nuguNyAt / / 1 / / nayalatA nA'mUlamucyate kiJcid na sakRnmUlamucyate / nAnAtantraprabodhArthaM zAstradhArA prakAzyate / / 1 / / __ mitrAnirUpaNA'nantaraM avasarasaGgatyAgataM tArAditrayaM nirUpayannAha- 'tArAyAmiti / icchAdirUpAH = yathAsambhavamicchA-pravRtti-sthairya-siddhilakSaNAH / pAralaukikaprazastA'nuSThAnapravRttilakSaNe hitA''rambhe anudvegaH = prAg (dvA.dvA.18/14 bhAga-4 pR.1241) nirUpitaH kaSTasAdhyatAjJAnajanitA''lasyA'bhAvaH akhedasahitaH, tathAvidhatattvarucivRddhitaH sampadyate / ata eva tajjanyaphalasiddhiH / tattvaviSayA = heyopAdeyAditattvasambandhinI jJAtumicchA; adveSata eva = tattvagocaradveSA'bhAvata eva tatpratipattyAnuguNyAt = yathAvasthitatattvasvarUpAdyabhyupagamA''nukUlyAt / tattvadveSa sati yA tattvagocarA jijJAsA saJjAyate sA hyoghasaMjJAdiprayuktatvena jijJAsA''bhAsaiva nA'tra gnnnaayaamvtrti| na hi pratibandhake sati tacchaktyavighaTane vA tAttvikaM vivakSitaM kAryamudetumarhati / taduktaM adhyAtmatattvAloke'pi - asyAJca tArAdRzi gomayAgnikaNopamaM darzanamabhyadhAyi / nodvignabhAvo'tra paropakAre tattvA'vabodhasya punaH samIhA / / - (a.tattvA.3 / 92) jijJAsAyAM prAdhAnyaM jJAnasyaiveti yogalakSaNadvAtriMzikoktarItyA(bhAga-5 pR.711) jJeyam / / 22/1 / / ha tArAditrayadvAciMzika prAza 2 mitrAdaSTinuM nirUpaNa karyA bAda tArA vagere traNa daSTinuM nirUpaNa karatA graMthakArazrI jaNAve che ke gAthArtha :- tArA dRSTimAM kAMIka spaSTa darzana hoya che. tathA zubha niyamo hoya che. hitakArI pravRttimAM uga nathI hoto. tema ja tattvaviSayaka jijJAsA hoya che. (22/1) TIkartha - tArA nAmanI bIjI yogadaSTimAM mitrA dRSTinI apekSAe kAMIka vadhu spaSTa darzana = bodha hoya che. tathA AgaLa kahevAmAM Avaze te zubha niyamo IcchAdi svarUpa hoya che. tema ja paralokasaMbaMdhI prazasta hitakArI anuSThAnanI pravRtti karavAmAM uga nathI hoto. ane tattvaviSayaka suMdara jijJAsA hoya che. kAraNa ke prathama yogadaSTimAM pragaTela tattvagocara aSanA kAraNe ja tattvano svIkAra karavAmAM anukULatA pragaTatI Aya che. (2.2/1) vizeSArtha :- yama vagere ATha yogAMgamAMthI niyamano lAbha bIjI dRSTimAM thAya che. te niyamanuM svarUpa bIjI gAthAmAM batAvAze. niyamo IcchA, pravRtti, svairya ane siddhi-ema vividha bhUmikAvALA hoya che. khedAdi ATha cittadoSamAMthI uga nAmano bIjo doSa ravAnA thAya tyAre tArA daSTi pragaTI zake. tathA aSa vagere ATha guNomAMthI tattvaviSayaka jijJAsA ahIM pragaTe che. tattvanI jijJAsA dvArA tattvano svIkAra karavA mATe tArASTimAM sAdhaka sanmukha thAya che. tattvano dveSa ravAnA thavAnA kAraNe 1. hastAdarza 'tarAyAM' ityazuddhaH pAThaH / 2. zAstrANAM nAnAtantrasambaddhAnAM dhArA = pravAhaH, na tvekaM dve trINi vA zAstravacanAnIti bhaavH| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1476 * niyamasvarUpamImAMsA * dvAtriMzikA-22/2 niyamAH zauca-santoSau svAdhyAya-tapasI api / devatApraNidhAnaM ca yogaacaaryerudaahRtaaH||2|| niyamA iti| zaucaM = zucitvaM, tad dvividhaM, bAhyamAbhyantaraM c| bAhyaM mRjjalAdibhiH kAyaprakSAlanaM, AbhyantaraM maitryAdibhizcittamalaprakSAlanam / santoSaH = sntussttiH| svAdhyAyaH = praNavapUrvANAM niyamAnAcaSTe- 'niyamA' iti / 'janmahetUn kAmyadharmAn nivartya mokSahetau niSkAme dharme niyamayanti = prerayantIti niyamAH' iti (yo.sudhA.2/32) yogasudhAkare sadAzivendraH / mRjjalAdibhiH Adipadena sUryA''tApanAdigrahaH, kAyaprakSAlanaM = dehasnAnaM bAhyaM zaucam / bhAvAgaNezastu - zaucaM mRjjalAdinA bAhyaM paJcagavyAdibhojanena cAbhyantaram / etadubhayaM zArIram / mAnasaM tu rAga-dveSAdimalakSAlanam / (bhAvA.2/32) ityAha / - zaucaM = saMyama prati nirupalepatA + (A.ni.dazavidhayatidharma-pR.646) iti AvazyakaniyuktivRttau zrIharibhadrasUriH / prakRte - zaucaM nAma dvividham / bAhyamAntaraM ceti / tatra mRjjalAbhyAM bAhyam / manaHzuddhirAntaram tadadhyAtmavidyayA labhyam - (zAM.1/7) iti zANDilyopaniSadvacanaM, - adbhiH zudhyanti gAtrANi buddhirjJAnena shudhyti| ahiMsayA ca bhUtAtmA manaH satyena zudhyati / / 6 (bo.dha.1/5/8/2, 3/1/1/24) iti baudhAyanadharmasUtravacanaM, - adbhirgAtrANi zudhyanti manaH satyena zudhyati / vidyA-tapobhyAM bhUtAtmA, buddhirjJAnena zudhyati / / - (ma.smR.5 109) iti manusmRti-vacanaM ca yathAgamamanuyojyaM bahuzrutaiH / santoSaH = sannihitaprANadhAraNamAtrahetunopakaraNabhojanAdinA santuSTiH / 'santoSaH = sannihitasAdhanAdadhikasyAnupAditsA' (yo.bhA.2/32) iti yogasUtrabhASyakAraH / santoSalakSaNaM 'santoSaH = yathAlAbhaparituSTiH' iti yogasudhAkare, - santoSo nAma yadRcchAlAbhasantuSTiH - (zAM.3) ityevaM zANDilyopaniSadi - brahmalokAdiparyantAd viraktyA yallabhet priyam / sarvatra vigatasnehaH santoSaM paramaM viduH / / 6 (jA.yo. 2/6) ityevaM jAbAlayoge, - yasya yAvat sa tenaiva svena tuSyati buddhimAn ( (vi.pu. 1 / 11 / 21) ityevaM ca viSNupurANe darzitamihA'nusandheyam / ayaJca santoSo yogA'bhyAsaphalatayA pareSAmabhimataH / taduktaM maitrAyaNyupaniSadi - santoSaM dvandvatitikSAM zAntatvaM yogA'bhyAsAdavApnoti - (maitrA.6/29) iti / ahiMsAdiyamAH prakRte yogapadenA'vagantavyA / yadvA yogA'bhyAsapadena yogapUrvasevA'vagantavyA yathAtantramavahitamAnasaH / svAdhyAyaH = praNavapUrvANAM mantrANAM japaH / - ete mantrAH pradhAnAH syurvaidikAH praNavairyutAH / tattvagoya2 zisa mahAmI thAya che. (22/1) niyamanA pAMca prakSara ha AuthArtha :- zauya, saMtoSa, svAdhyAya, ta5 bhane zvarapraNidhAnane yo||yaaryo niyama cha.(22/2) TIkArya - zauca eTale pavitratA- svacchatA. tenA be prakAra che. bAhya ane atyaMtara. mATI, pANI vagere dvArA kAyAnuM prakSAlana eTale bAhya zauca. maitrI vagere bhAvanA dvArA cittanA melanuM prakSAlana -zuddhikaraNa karavuM te abhyantara zauca jANavuM. saMtoSa eTale saMtuSTi. praNava = OMkAra pUrvaka maMtrono jApa karavo te svAdhyAya kahevAya. kaccha, cAMdrAyaNa vagere tapa jANavA. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * japasyApi svAdhyAyarUpatA * 1477 mantrANAM japaH / tapaH kRcchra-cAndrAyaNAdi / praNavena vihInAstu tAntrikA eva kIrtitAH / / - (parA.smR. ) iti parAzarasmRtivacanAt praNavapUrvakatvamatropadarzitam / tatazca duritavilayaH / taduktaM - japato nAsti pAtakam - (nI.zA.46) iti nItizAstre / tArAyAmavasthitA vaiSNavAstu yoginaH - tulasIdArumaNibhiH japaH sarvArthasAdhakaH / evaM na veda yaH kazcit sa vipraH zvapacA'dhamaH / / - (tula. 14) iti tulasyupaniSadvacanatAtparyA''nukUlyena japaM karotItyAdikaM yathAtantramupayujyA'tra vaktavyam / yogasudhAkare tu - svAdhyAyaH = gAyatrIprabhRtInAM mantrANAmadhyayanam / te ca mantrA dvividhAH vaidikAH tAntrikAzca / vaidikAH pragItA'pragItabhedena dvividhaaH| tAntrikAH strI-puM-napuMsakabhedena trividhAH + (yo. sudhA.2/32) ityuktam / 'svAdhyAyaH = mokSazAstrANAmadhyayanaM praNavajapo vA' (yo.sU.bhA.2/32) iti yogasUtrabhASye vyAsaH / svAdhyAyAd vAGmayatapaH sampadyata iti pareSAmabhimatam / taduktaM saMnyAsagItAyAM - svAdhyAyAbhyasanAcceha saMsidhyed vAGmayaM tapaH - (saM.gI.3/99) iti / jainasampradAyA'nusAreNa tu - svAdhyAyaH paramaH tAvajjapaH pnycnmskRteH| paThanaM vA jinendroktazAstrasyaikAgracetasA / / - (tattvAnu.3/6) iti nAgasenakRtatattvAnuzAsanadarzitarItyA svAdhyAyo'trA'vadheyo jinamatasthitAnAzritya / yadvA - sajjhAe paMcavihe pannatte / taM jahA- vAyaNA, paDipucchaNA, pariyaTTaNA, aNuppehA, dhammakahA - (bha.sU. 25 / 7 / 2 / 236) iti vyAkhyAprajJaptisUtropadarzitaH paJcavidhaH svAdhyAyaH / yadvA nayAntarA'bhiprAyeNa - vayaNamayaM paDikkamaNaM vayaNamayaM paccakkhANaM NiyamaM ca / AloyaNaM vayaNamayaM taM savvaM jANa sajjhAu / / - (ni.sA. 427) iti niyamasAravacanato vacanamayapratikramaNAdInAmapi svAdhyAyatvamatra yojyamAgamA'nusAreNa siddhAntakovidaiH / / vastutastu praNavajapAdapyarhata upAsanA'nAvilaiva, tadarthayogAt / idamevAbhipretya mahAmanAH zrIharibhadrasUrivaraH brahmasiddhAntasamuccaye - sattvArthanirataH zrImAn, nRsurA'surapUjitaH / / anvarthayogatazcA'yaM mahAdevo'haMstathAgataH / buddhazca gIyate sadbhiH prazastaiqhatRbhiH sadA / / acintyadivyanirmANo mahA'tizayasaGgataH / dharmakalpadrumo mukhyaH svarga-muktiphalapradaH / / mahAsamAdhikAmAnAM sadvRttAnAM tapasvinAm / eSa praNavayogena yoginAM japagocaraH / / 6 (bra.si.23-26) iti nirUpitavAnityavadheyamanekanayasamanvayanipuNaiH / tapaH = kRcchracAndrAyaNAdi pUrvaM (dvA.dvA.12/18-19 bhAga-3,pR.863-4) vyAvarNitam / cAndrayaNaM tapo jainadarzane yavamadhyacandrapratimA kathyate iti pravacanasAroddhAre (pra.sA.gAthA-1558) prasiddham / tapolakSaNaM tu yAjJavalkyasmRtau - vidhinoktena mArgeNa kRcchra-cAndrAyaNAdibhiH / zarIrazoSaNaM prAhuH tApasAstapa uttamam / / - (yA.smR.) iti darzitam / yathoktaM zANDilyopaniSadi api - tapo nAma vidhyuktakRcchracAndrAyaNAdibhiH zarIrazoSaNam - (zAM.1 / 2) iti / yogasudhAkarastu 'tapaH = kAyazoSaNam' (yo.sudhA. 2/32) ityAha / yogasUtrabhASyakArastu - tapaH = dvandvasahanam / dvandvazca jighatsA-pipAse zItoSNe sthAnA''sane kASThamaunA''kAramaune ca / vratAni caiSAM yathAyogaM kRcchra-cAndrAyaNa-sAntapanAdIni 6 tamAma pravRttionA phaLanI apekSA rAkhyA vinA tamAma pravRttio Izvarane soMpavI te IzvarapraNidhAna Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tapaso laukika-lokottaraniyamAdirUpatA * dvAtriMzikA -22/2 devatApraNidhAnaM = IzvarapraNidhAnaM sarvakriyANAM phalanirapekSatayA IzvarasamarpaNalakSaNam / yogAcAryaiH pataJjalyAdibhirniyamA udAhRtAH / (yo.sU.bhA.2/32) ityAha / na tapo'nazanAdanyat - (skaM. pu. vai.kha. vai.mA. 17/20) iti skandapurANavacanaM nAsti loke yazomUlaM brahmacaryAt tapaH - (m.pu.175|40 ) iti matsyapurANavacanaM, - maithunasyA'samAcAro na cintA nA'nujalpanam / nivRttirbrahmacaryaM tadacchidraM tapa ucyate / / - (bra. pu.pU. 32/51) iti brahmANDapurANavacanaM cA'tra smartavyam / darpadalane tu kSamA zamaH zAsanamindriyANAM manaHprasiktaM karuNA'mRtena / tapo'rhametat sajane vane vA kAyasya saMzoSaNamanyadAhuH / / - (da.da. 7 / 16) ityevaM tatsvarUpamuktam / taduktaM mahAbhArate api ye pApAni na kurvanti manovAkkarmabuddhibhiH / te tapanti mahAtmAno zarIrasya na zoSaNam / / - ( ma.bhA. vanaparva - 200-99) iti / bhagavadgItAyAM ca - deva-dvija-guru-prAjJapUjanaM zaucamArjavam / brahmacaryamahiMsA ca zArIraM tapa ucyate / / - (bha.gI. 17/ 14) ityAdinA zArIra-vAGmaya - mAnasa- sAttvika - rAjasa - tAmasatapovyAkhyA ihaiva pUrvaM (bhA-2 pR. 518) darzitA tata evA'vadheyA / antaH prasAdaH zAntatvaM maunamindriyanigrahaH / nirmalA''zayatA nityaM mAnasaM tapa IdRzam / / - (ga.gI.11 / 4) iti gaNezagItAvacanamapyatra smartavyam / tapo hi svAdhyAyaH - (A.dha.sU.1/4/12/2) iti tu taittirIyAraNyake ApastambIyadharmasUtre coktamiti pUrvaM (pR. 518) darzitamanusmartavyam / nirAlambopaniSadi tu brahma satyaM jaganmithyA' ityaparokSajJAnAgninA brahmAdyaizvaryAzAsiddhasaGkalpabIjasantApaM = tapaH - ( nirA. 29) ityevaM tapolakSaNamuktaM tadapi vedAnta darzanasthaH tArAyAmavasthito yogI yathAzakti samavalambate / 1478 = - anigUhitavIryasya mArgA'virodhikAyaklezaH tapaH - ( sa. si. 6 / 24 ) iti sarvArthasiddhikRt / - prAtizrotasikI vRttirjJAninAM paramaM tapaH - (jJA. sA. 31 / 2) iti tu jJAnasAroktiH pUrvoktA (pR.963) ihAnusandheyA / etena sAdhane niyamo'nyajanAnAm / yoginAM tu tapasA'khilasiddhiH - (nai.ca. 5 / 3) iti naiSadhIyacaritavacanamapi vyAkhyAtam / nanu pUrvaM dharmavyavasthAdvAtriMzikAyAM (dvAdvA. 7/25 bhAga - 2, pR. 518) lokottaradharmavidhayA tapo'varNi, pUrvasevA- dvAtriMzikAyAM tu ( dvA. dvA. 12/17-21 bhAga - 3, pR. 862 - 68) laukikadharmarUpeNa tanyarUpi, iha ca niyamarUpeNa tatkathyata iti kathaM na virodhaH / na hyekatrA'nvitasyA'nyatrA'GgopAGgatvasambhava iti cet ? maivam, dravya-kSetra-kAla- dshaadibhedenaiksyaivaa'nektraanggtvopaanggtvaadismbhvaat| sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM zambhugItAyAM deza-kAlAdivaicitryAdupAGgaM hyekameva ca / / aGgAnAM nanvanekeSAmupAgaM syAdasaMzayam / atyantaM vartate vijJAH ! dharmasya gahanA gatiH / / - (zaM.gI. 1 / 81-82 ) iti bhAvanIyaM yathAtantram / nAhaM sarvakriyANAM phalanirapekSatayA IzvarasamarpaNalakSaNaM IzvarapraNidhAnam / taduktaM kUrmapurANe kartA sarvametad brahmaiva kurute tathA / etad brahmArpaNaM proktaM munibhistattvadarzibhiH / / - (kU.pu. 3/16) iti / 'Izvare praNidhAnaM bhaktivizeSaH viziSTamupAsanaM sarvakriyANAM tatrA'rpaNaM, viSayasukhAdikaM kahevAya che. pataMjali vagere yogAcAryo Ane niyama tarIke oLakhAve che. kAraNa ke yogasUtra graMthamAM = Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * IzvarapraNidhAnasvarUpamImAMsA 1479 yaduktaM- " zauca-santoSa- tapaH- svAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH" iti ( yo. sU. 2- 32 ) / / 2 / / phalamanicchan sarvAH kriyAH tasmin paramagurau arpayati tat praNidhAnaM samAdheH tatphalalAbhasya ca prakRSTa upAya:' (rA.mA.1/23) iti rAjamArtaNDe bhojaH / taduktaM zivagItAyAM yatkaroSi yadaznAsi yajjuhoSi dadAsi yat / yat tapasyasi rAma ! tvaM tatkuruSva madarpaNam / / - (zi.gI. 15 / 41 ) iti / taduktaM bhagavadgItAyAM api - yatkaroSi yadaznAsi yajjuhoSi dadAsi yat / yat tapasyasi kaunteya ! tatkuruSva madarpaNam / / - (bha.gI. 9/27 ) iti, madarthamapi karmANi kurvan siddhimavApsyasi - (bha.gI.12/10) iti ca / yasya yad vihitaM karma tatkartavyaM madarpaNam / tato'sya karmabIjAnAmucchinnAH syurmahAGkurAH / / - ( ga.gI. 1 ( 36 ) iti gaNezagItAvacanamapyavalambya tantrAntarIyaH tArAyAmavasthito yogI bhagavadarpaNe pravartata eva karmabIjocchedakRte / smmtnycedmsmaakmpi| taduktaM zakrastave zrIsiddhasenadivAkarasUribhiH AdhyAtmikanayA'bhiprAyeNa - yatkiJcitkurmahe deva ! sadA sukRta- duSkRtam / tanme nijapadasthasya huM kSaH kSapaya tvaM jina ! / / (za. sta. 4) guhyAtiguhyagoptA tvaM gRhANA'smatkRtaM japam / siddhiH zrayati mAM yena tvatprasAdAttvayi sthitam / / - (za. sta. 5 ) iti / taduktaM mahAvIragItAyAmapi mayi nyasya svakarmANi sadrUpaM svaM parIkSya ca / svaM jetA sarvavRttInAM jJAtvA karma samAcaret / / - ( ma.gI. 3/30 ) iti / IzvarArpitasarvasvo hi zreSThayogI manyate sAGkhyaiH / taduktaM kapiladevahUtisaMvAde brAhmaNeSvapi vedajJo hyarthajJo'bhyadhikastataH / arthajJAt saMzayacchettA tataH zreyAn svakarmakRt / / muktasaGgastato bhUyAna' dogdhA dharmamAtmanaH / tasmAd mayyarpitAzeSakriyA'rthAtmA nirantaraH / / mayyarpitAtmanaH puMso mayi saMnyastakarmaNaH / na pazyAmi paraM bhUtamakartuH samadarzanAt / / - (ka.de.saM.5/31-33) iti yathAtantramantrA'nuyojyam / yogA'bhyAsadazAyAmIzvarasamarpaNa-dAsatvabhAvanAderupAdeyatA paripakvayogAvasthAyAM tu 'so'haM sadA so'haM, ahaM brahmA'smi, sarvaM khalvidaM brahma' iti saMvedanamevA'bhiyuktataramityavadheyam / idamevAbhipretya zrIbuddhisAgarasUribhiH paramAtmanastvahaM dAsa AdyAbhyAse vicAryate / paripakvasamAdhau tu 'parabrahmA'smi' nishcitm|| - ( A.da.gI. 158) ityevaM AtmadarzanagItAyAM prajJApitamAdhyAtmikanayA'bhiprAyeNa / itthameva - ege AyA - (sthA.sU.1/1/2 ) iti sthAnAGgasUtramapi saGgacchata iti vibhAvanIyamanekAntamatAvalambibhiH / prakRte yogasUtrasaMvAdamAha - ' zauce 'ti / atra maNiprabhAvRttirevam zaucaM mRjjalAdikRtaM gomuutrpaavkaadimedhyaa''haarkRtm| AntaraM maitryAdibhAvanayA cittasyA'sUyA''dimalarAhityam / santoSaH sannihitaprANadhAraNamAtrahetunA tuSTiH / tapo dvandvasahanaM yathAyogaM kRcchrAdikaM ca / svAdhyAyaH praNavAdyabhyAsaH / jJAnato'jJAnato vA'pi yatkaromi zubhAzubham / tatsarvaM tvayi saMnyastaM tvatprayuktaH karomyaham / / karmaNA manasA vAcA yA ceSTA mama nityazaH / kezavA''rAdhane sA syAjjanma-janmAntareSvapi / / pataMjali maharSie jaNAvela che ke 'zauca, saMtoSa, tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNidhAnane niyama jANavA.' (22/2) Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1480 * nAnAtantreSu niyamaprakAravaividhyam * , dvAtriMzikA-22/3 zaucabhAvanayA svAgajugupsA'nyairasaGgamaH / sattvazuddhiH saumanasyaikAgryA'kSajayayogyatA / / 3 / / zauceti / zaucasya bhAvanayA (=zaucabhAvanayA) svAGgasya = svakAyasya kAraNarUpaparyAlocanadvAreNa jugupsA = ghRNA (=svAGgajugupsA) bhavati "azucirayaM kAyo' nA'trA''grahaH kartavyaH" iti| tathA ca anyaiH kAyavadbhiH asaGgamaH = ttsmprkprivrjnmityrthH| yaH kila resvameva kAyaM jugupsate tattadavadyadarzanAt, sa kathaM parakIyaistathAbhUtaiH kAyaiH saMsargamanubhavati? taduktaM- "zaucA ( ) iti paramagurau sarvapuNyakarmArpaNamIzvarapraNidhAnamityarthaH + (maNi.2/32) iti / / vedAntatantrAvasthitaH tArAyAM dRSTau vartamAno yogI tu - sajAtIyapravAhazca vijAtIyatiraskRtiH / niyamo hi parAnando niyamAt kriyate budhaiH / / (te.bi.1|38, aparo.105) iti aparokSAnubhUtitejobindUpaniSaduktaniyamamA''sevate, yadvA - tapaH santuSTirAstikyaM dAnamArAdhanaM hareH / vedAntazravaNaM caiva hrIrmatizca japo vratam / / 6 (tri.brA.33-34) iti trizikhibrAhmaNopaniSaduktAn daza niyamAnAsevata ityAdikaM yathAtantramihAnuyojyamavahitamAnasaiH / yacca trizikhibrAhmaNoniSadi - anuraktiH pare tattve satataM niyamaH smRtaH 6 (tri.nA.29) ityevaM niyamalakSaNamuktaM, yaccA'pi nirvANopaniSadi - niyamaH = svAntarindriyanigrahaH - (nirvA.9) ityuktaM tadapi yathAtantramihA'nuyojyam / maNDalatantrabrAhmaNopaniSadi tu - gurubhaktiH, satyamArgA'nuraktiH, sukhA''gatavastvanubhavazca tadvastvanubhavena tuSTiH, niHsaGgatA, ekAntavAso, manonivRttiH, phalAnabhilASo, vairAgyabhAvazca niyamAH - (m.tN.baa.1|3) ityevaM niyamaprakArAH pradarzitAH / zANDilyopaniSadi tu - tapaHsantoSA''stikyadAnezvarapUjana-siddhAntazravaNa-hI-mati-japovratAni daza niyamAH - (zAM.1/2) ityevaM, zaGkhasmRtau likhitasmRtau ca - akrodhaM, ArjavaM, zaucaM, vyavahAro guruzuzrUSA ceti niyamAH paJca (zaM.smR.yatidharma.768, li.smR.yati.768) niyamabhedAH proktAH / pUrvaM vAdadvAtriMzikAyAM (pR.555) ye vividhA niyamaprakArA uktAsta ihAnusandheyAH / / 22/2 / / niyamaphalamAvedayati- 'zauce'ti / svameva = svakIyameva / zaucaphalopadarzane yogasUtrasaMvAdamupadarzayati'zaucAditi / atra yogasudhAkaravRttirevam - zaucamAcarato yoginaH svAGge zuddhimapazyato jugupsA bhavati / azucisvabhAvo'yaM kAyaH / atastasminnavabhiH chiTTairnirantaraM sravatsu maleSu romakUpairasaGkhyAtaiH ha zauca niyamanA sAta phaLa ho thArtha :- zauya bhAvanAthI (1) potAnI AyAma gupsA thAya che. (2) bI pArImo 3 saMga chUTe cha. (3) satvanI zuddhi thAya che. (4) bhAnasi prIti, (5) bhananI mAtA, (6) chandriyano viya tathA (7) mAtmazananI yogyatA pragaTe che. (22/3) TIkArtha:- zauca niyamanI bhAvanAthI potAnA zarIranA kAraNonA svarUpanI vicAraNA karavA dvArA jugupsA thAya che. arthAt "A kAyA apavitra che. AmAM Agraha-mamatA karavA lAyaka nathI." AvI buddhi svarUpa dhRNA thAya che. tathA dehadhArI bIjA jIvonA saMparkano- saMgamano-samAgamano tyAga thAya che. kAraNa ke je kharekhara potAnA ja dehamAM paNa te te azuci vagere doSo jovAthI jugupsA kare te kaI rIte apavitra-azuci evA parakIya zarIra sAthe samAgamane anubhavI zake ? tethI to yogasUtra 1. hastAdarza 'kAlo' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'svayameva' ityazuddhaH pAThaH / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zaucasvarUpa-hetu-phalavicAraH * 1481 tsvAGge jugupsA, parairasaMsargaH" (yo.sU.2-40) / svine gAtre ko nAmA'khedena prakSAlayituM zaknuyAt ? taduktam navacchidrakRtA dehAH sravanti ghaTikA iva / bAhyazaucairna zudhyanti nA'ntaHzaucaM tu vidyate / / ( ) iti / evaM svakAye jugupsAvataH parakAyA etAdRzAH iti doSadarzinastaiH saMsargo na kadAcidapi bhvti| yadi svakAyadurgandhena jugupsA na syAt kiM nAmaitasya nirvedakAraNaM bhavet ? taduktam _ 'svadehA'zucigandhena na virajyate yaH pumAn / virAgakAraNaM tasya kimanyadupadizyate' ||(raamgiitaa.16/ 49) + (yo.sU.sudhA.2/40) iti / - aMto aMto pUi dehatarANi pAsati puDho visavaMtAI - (AcA. 125) iti AcArAGgasUtroktirapyetadarthadyotikA / yathoktaM nAgAnandanATake api - medo'sthimAMsa-majjA'sRksaGghAte'smin tvacA''vRte / zarIre khalu kA zobhA sadA bIbhatsadarzane ? / / 6 (nAgA. 5/24) iti| taduktaM yogasUtrabhASye api - svAGge jugupsAyAM zaucamArabhamANaH kAyAdyavadyadarzI kAyAnabhiSvaGgI yatirbhavati / kiJca parairasaMsargaH / kAyasvabhAvA'valokI svamapi kAyaM jihAsu{jjalAdibhirAkSAlayannapi kAyazuddhimapazyankathaM parakAyairatyantamevA'prayataiH saMsRjyeta ? - (yo.sU.bhA. 2/40) iti / - dharmadhyAnAnmanaHzaucaM vAkzaucaM satyanizcayAt / dayA''caraNataH kAyazaucamAlocayenmuniH / / - (a.gI. 818) iti arhadgItAvacanaM, - jagatkAyasvabhAvau saMvega-vairAgyArtham - (ta.sU.77) iti ca tattvArthasUtramapyatra bhAvanIyam / - alobhaH zaucalakSaNam / zucibhAvaH zucikarma vA zaucam / bhAvavizuddhiH = niSkalmaSatA / dharmasAdhanamAtrAsvapi anabhiSvaGga ityarthaH / azucirhi bhAvakalmaSasaMyukta ihA'mutra cA'zubhaphalamakuzalaM karmopacinoti, upadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAcchaucaM dharmaH - (ta.bhA. 9 / 6) iti tattvArthabhASye umAsvAtivAcakAH / - lobhakaSAyavizeSANAmuparamaH = zaucam + (t.suu.6|14 vR.) iti tattvArthavRttau siddhasenagaNivarAH / taduktaM dazavaikAlikacUrNo jinadAsagaNibhirapi - soyaM nAma aluddhayA dhammovagaraNesu vi, evaM ca kuvvamANassa kammanijjarA bhavati - (da.vai.cU.pRSTha-18) iti / / yuktaJcatat, yataH kRSNakarmaNAM tu sarasvatyAdisnAnato'pi na zuddhisambhavaH / bauddhAnAmapi sammatamidam / taduktaM majjhimanikAye vastrasUtre - sarassatiM payAgaJca, atho bAhumatiM nadiM / niccampi bAlo pakkhando, kaNhakammo na sujjhati / / 6 (ma.ni.1179) iti| taduktaM jAbAladarzanopaniSadi mahAbhArate dharmasmRtau ca - cittamantargataM duSTaM tIrthasnAnairna zudhyati / zatazo'pi jaladhautaM surAbhANDamivA'zuci / / - (jA.da.4/54, ma.bhA.anu., dha.smR.57) iti| yathoktaM liGgapurANe api - avagAhyA'pi malino hyantaHzaucavivarjitaH / zaivalA jhaSakA matsyAH sattvA matsyopajIvinaH / / 6 (liN.pu.8|34) iti / ata evoktaM maitreyyupaniSadi api - cittazuddhikaraM zaucaM vAsanAtrayanAzanam / jJAnavairAgyamRttoyaiH kSAlanAcchaucamucyate / / - (maitre. 2/9) iti / - cittaM vizodhayettasmAt kimanyairbAhyazodhanaiH / bhAvataH saMvizuddhAtmA svarga mokSaM ca vindati / / - (ska.pu.ma.ko. 42/63) iti skandapurANavacanaM, - sarvatIrtheSu vA snAnaM sarvabhUteSu cA''rjavam / ubhe ete same syAtAmArjavaM tu viziSyate / / (nI.ka. graMthamAM jaNAvela che ke "zaucathI potAnI kAyA upara jugupsA thAya che tathA bIjA dehadhArI joDe saMyoga Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1482 * dazadhA zaucaphalaM paJcadhA ca zaucam * dvAtriMzikA - 22/3 tathA susattvasya prakAzasukhAtmakasya zuddhI rajastamobhyAmanabhibhavaH (= sattvazuddhiH) / saumanasyaM khedA'nanubhavena mAnasI prItiH, ekAgryaM = niyate viSaye cetasaH sthairyaM, akSANAM = indriyANAM jayo viSayaparAGmukhAnAM' svAtmanyavasthAnaM, yogyatA cAtmadarzane vivekakhyAtirUpe samarthatvam / etAvanti phalAni zaucabhAvanayaiva bhavanti / taduktaM "susattvazuddhi-saumanasyaikAgryendriyajayA''tmadarzanayogyatvAni ceti" (yo.sU.2-41) / / 3 / / 9/89) iti nItikalpataruvacanaM na mRttikA naiva jalaM nApyagniH karmazodhanam / zodhayanti budhAH karma jJAna-dhyAna-tapojalaiH / / - ( ma.bhA. zAMtiparva ) iti ca mahAbhAratavacanamapyatra yathAgamamanuyojyam / kAyasnAnalakSaNasya zaucasya phalAni tu vizvAmitrasmRtau guNA daza snAnakRto hi puMso ( 1 ) rUpaM ca (2) tejazca (3) balaM ca (4) zaucam / (5) AyuSyaM (6) ArogyaM (7) alolupatvaM (8) duHsvapnanAzazca ( 9 ) tapazca (10) medhA / / - (vi. smR. 1 / 86 ) ityevamupadarzitAni nayAntarAbhiprAyeNA'trA'nuyojyAni bahuzrutaiH / bhAvazaucAnuparodhyeva dravyazaucaM bAhyamAdeyamiti tu granthakRtaH yogasUtravivaraNe (yo.sU. vivaraNa 2 / 32 ) / bahiHzaucasthairyasiddhimuktvA'ntaH zaucasiddhimAha- 'tathe 'ti / prakRte abhakSyaparihArazca saMsargazcA'pyaninditaiH / AcAre ca vyavasthAnaM zaucametat prakIrtitam / / - (bha.pu. 1 / 2 / 160) iti bhaviSyapurANavacanaM, sama-saMtosajaleNaM jo dhovadi tivvalohamalapuMjaM / bhoyaNagiddhivihINo tassa sauccaM have vimalaM / / - (kA.anu.397) iti kArttikeyAnuprekSAvacanaM, bAhyazaucena yuktaH san tathA cAbhyantaraM caret - (liM.pu. 8/32) iti liGgapurANavacanaM, zaucamindriyanigrahaH - (maitre.2/2,ska. 11) iti maitreyyupaniSat-skandopaniSadorvacanaM, svadehamalanirmokSo mRjjalAbhyAM mahAmune ! yat tat zaucaM bhaved bAhyaM, mAnasaM mananaM viduH / / ' ahaM zuddhaM' iti jJAnaM zaucamAhurmanISiNaH / jJAnazaucaM parityajya bAhye yo ramate naraH / sa mUDhaH kAJcanaM tyaktvA loSThaM gRhNAti suvrata ! / / - ( jA. yo. 1 / 22 ) iti ca jAbAlayogavacanaM yathAgamamanuyojyam / prakRte - satyaM zaucaM tapaH zaucaM zaucamindriyanigrahaH / sarvabhUtadayA zaucaM jalazaucaM ca paJcamam / / - (dha. smR. 59 + cA. nI. 3 / 42 + skaM. pu. kAzIkhaNDa-6) iti dharmasmRti - caannkyraajniiti-skndpuraannthato nathI. tema ja prakAzarUpa ane sukhasvarUpa zuddhasattvapradhAna mananI zuddhi thAya che.' 'zuddhi zabdano artha che rajoguNa ane tamoguNa dvArA parAbhava na thavo. matalaba ke zauca bhAvanAthI zuddha sattvaguNapradhAna cittano rajoguNa ane tamoguNa dvArA parAbhava nathI thato. tema ja zaucabhAvanAthI khedano anubhava na thavAthI mAnasika prIti-prasannatA pragaTe che. zauca bhAvanAthI niyata viSayamAM mananI sthiratA pragaTe che. tathA AMkha vagere Indriyo rUpAdi viSayothI parArmukha thAya che ane svAtmAmAM rahe che. Avo Indriyavijaya paNa zaucabhAvanAnuM eka phaLa che. tema ja zaucabhAvanAnA lIdhe vivekakhyAtisvarUpa Atmadarzanane vize sAdhaka samartha bane che, yogya bane che. A sAta phaLa zaucabhAvanAthI ja prApta thAya che. tethI ja yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke 'susattvanI zuddhi, saumanasya = mAnasika prIti, ekAgratA, Indriyavijaya - = 1. mudritapratI '... parAGgukhAnAM' ityazuddhaH pAThaH / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * santoSasvarUpa-phalAdivimarzaH * 1483 santoSAduttamaM saukhyaM svAdhyAyAdiSTadarzanam / 'tapaso'GgA'kSayoH siddhiH samAdhiH prnnidhaantH||4|| sntossaaditi| santoSAt svabhyastAt yogina uttamam = atizayitaM saukhyaM bhavati, yasya bAhyendriyaprabhavaM sukhaM zatAMzenA'pi na samaM / tadAha- "santoSAdanuttamaH sukhalAbhaH" (yo.suu.2-42)| zAstroktirapi yathAgamaM yojyA zucibhiH manISibhiH / susattvazuddhyAdilakSaNaprakRtaphalapaJcake yogasUtrasaMvAdamAha- 'susattvazuddhI'ti / atra bhAvAgaNezavRttirevam - cittamalakSAlanarUpAt zaucAt sattvazuddhiH = sttvgunnodrekH| tataH saumanasyaM = svAbhAvikI prItiH / tataH prItacittasyA'vikSepAdaikAgryam / tata indriyjyH| tatazcAtmasAkSAtkArayogyatvamityarthaH - (yo.sU.2/41 bhAvA.) iti / zaucaphalaM adhyAtmatattvAloke'pi - susattvasiddhiH sumanaskabhAva ekAgrabhAvo jaya indriyANAm / AtmasvarUpekSaNayogyatA ca phalAnyamUni pratipAditAni / / - (a.tattvA. 3/90) itthamAveditam / / 22/3 / / avaziSTaniyamaphalopadarzanAyA''ha- 'santoSAditi / santoSaphale yogasUtrasaMvAdamAha- 'sntossaaditi| atra maNiprabhAvRttirevam "tRSNAkSayasiddhau avazyaM niSkAmasya niratizayasukhA'nubhavo bhavati, zuddhasattvotkarSAt / tathA ca mahAbhArate yayAtigItAyAM ca - yacca kAmasukhaM loke yacca divyaM mahAsukham / tRSNAkSayasukhasyaite nA'rhataH SoDazI kalAm / / (ma.bhA.zAMti.mokSadharma-176/51 + ya.gI.) 6 iti" (yo.sU.2/42 m.pr.)| taduktaM viSNupurANe'pi - yA dustyajA durmatibhiryA na jIryati jIryatAm / tAM tRSNAM saMtyajan prAjJaH sukhenaivA'bhipUryate / / 6 (vi.pu.4/10/12) iti / prakRte - sadA santuSTamanasaH sarvAH sukhamayA dizaH - (bhaa.8|14|8) iti bhAgavatavacanaM, - santoSamUlaM hi sukham - (manu.4 / 12) iti manusmRtivacanaM, - amarAH kiGkarAyante santoSo yasya bhUSaNam + (yo.zA.2 115) iti yogazAstravacanaM, - santoSo nijamanasi cet ? saukhyamatulam - (mano. 87) iti manodUtavacanaM, - santoSAd brahmatejo vivardhate - (pa.pu. 5 / 19 / 248) iti padmapurANavacanaM, - antassantoSacittAnAM sampadasti pade pade - (narA.75) iti narAbharaNavacanaM, - santoSAmRtasAgarAmbhasi manAGmagnaH sukhaM jIvati ( (pra.caM. 4/23) iti prabodhacandrodayavacanaM, - santoSa eva puruSasya paraM nidhAnam 6 ane AtmadarzananI yogyatA paNa zaucabhAvanAthI pragaTe che."(22/3) vizeSArtha :- maLa-mUtra-hADakA-mAMsa-carabI vagerethI bharelI potAnI kAyAmAM jenI mamatA khatama thAya tene tevA ja gaMdA-apavitra vijAtIya vagerenA dehamAM paNa jugupsA thAya che. tethI strI vagerenA zarIrano bhogavaTo ApameLe chUTI jAya che. bAkInI vigata TIkAryamAM spaSTa che. (22/3) - saMtoSAhi niyamonU // gAthArtha :- saMtoSathI uttama sukha maLe che. svAdhyAyathI ISTa darzana thAya che. tapathI kAyA ane IndriyanI siddhi thAya che. IzvaranA praNidhAnathI samAdhi thAya che. (22/4) TIkArtha :- suMdara rIte abhyasta karelA saMtoSa nAmanA niyamathI yogIne atizaya caDhiyAtuM sukha prApta thAya che ke jenA somA bhAge paNa bAhya Indriyajanya sukha tulanA pAmI zakatuM nathI. arthAt bAhya IndriyathI maLatA sukha karatAM saMtoSajanya sukha seMkaDo gaNuM caDhiyAtuM che. tethI ja yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke "saMtoSathI zreSTha sukhano lAbha thAya che." suMdara rIte abhyasta thayelA svAdhyAyathI = 1. hastAdarza 'tapaHsaugA' ityazuddhaH pAThaH / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * svAdhyAya - tapaH phalapradarzanam dvAtriMzikA -22/4 svAdhyAyAt svabhyastAt iSTadarzanaM = japyamAnamantrAbhipretadevatAdarzanaM bhavati / tadAha- "svAdhyAyAdiSTadevatAsaMprayogaH" (yo.sU.2-44) / tapasaH svabhyastAt klezAdyazuddhi'kSayadvArA aGgA'kSayoH - kAyendriyayoH siddhiH, yatheccha maNutvamahattvAdiprApti'-sUkSmavyavahitaviprakRSTadarzanasAmarthyalakSaNotkarSaH syaat| yathoktaM- "kAyendriyasiddhirazuddhi kSayAttapasaH" (yo.suu.2-43)| = sarvAH sampattayaH tasya santuSTaM yasya mAnasam - (hito. (paM.taM. 2 / 159) iti paJcatantravacanaM 1/47) iti hitopadezavacanaM ca yathAsamayamanuyojyam / 1484 * mahAbhArate padmapurANe hiGgulaprakaraNe ca kArya-kAraNayorabhedopacArAt santoSaH paramaM sukham - (ma.bhA. vanaparva. 2/46, pa. pu. 5 / 19 / 261, hiM. pra. 1 / 24 ) ityevamuktamityavadheyam / upalakSaNAdabhayalAbho'pyatrA'vaseyaH, - asaMtuTThANaM iha parattha ya bhayaM ti - ( A.cU. 1 / 2 / 2) iti AcArAGgacUrNivacanatAtparyamatra bhAvanIyam / tathA santoSAdeva tathAvidhapApA'karaNamapyatra draSTavyam, saMtosiNo Na pakareMti pAvaM - (sU.kR. 1 / 12 / 15 ) iti sUtrakRtAGgavacanaprAmANyAt / tAdRzasantoSalAbhopAyastu - muktojjhitA muhurmohAnmayA sarve'pi pudgalAH / ucchiSTeSviva teSvadya mama vijJasya kA spRhA ? / / - (iSTo.1/30) iti iSTopadezaprabhRtivacanatAtparyapariNamanameva paramArthataH / svAdhyAyaphalopadarzane yogasUtrasaMvAdamAha - 'svAdhyAyAdi 'ti / atra rAjamArtaNDavRttirevam - abhipretamantrajapAdilakSaNe svAdhyAye prakRSyamANe yoginaH iSTayA = abhipretayA devatayA samprayogo bhavati / sA devatA pratyakSIbhavatItyarthaH - (yo.sU.2 / 44 ) iti / abhimatamantrajapAdabhimatadevatAyAH sambhASaNAdikaM sidhyatItyarthaH (yo. sudhA. 2 / 44 ) iti yogasudhAkare sadAzivendraH / devA RSayaH siddhAzca svAdhyAyazIlasya darzanaM gacchanti kArye cAsya vartante iti (yo.sU.bhA. 2/44 ) yogasUtrabhASye vyAsaH / idaJca bAhyaM phalam / AntaraM tu tatphalaM karmanirjarAdikamavagantavyam / taduktaM candrakavedhyakaprakIrNake - bahubhave saMciyaM pi hu sajjhAeNaM khaNe khavai - ( caMdra pra. 91 ) iti / uttarAdhyayane api sajjhAeNaM nANAvaraNijjaM kammaM khavei - (utta. 29/20 ) ityuktam / prakRte - jApyena amRtatvaM ca gacchati - (ca.ve.3/4) iti caturvedopaniSadvacanamapi bhAvanIyam / evamagre'pi yathAgamam / tapaHphalopadarzane yogasUtrasaMvAdamAha - 'kAye 'ti / asya rAjamArtaNDavRttirevam - tapaH samabhyasyamAnaM cetasaH klezAdilakSaNA'zuddhikSayadvAreNa kAyendriyANAM siddhiM utkarSaM AdadhAti / ayamartha:cAndrAyaNAdinA cittaklezakSayaH, tatkSayAdindriyANAM sUkSma-vyavahita- viprakRSTadarzanAdisAmarthyamAvirbhavati / maMtrajapathI maMtraviSayabhUta ISTa devanuM darzana thAya che. tethI pataMjali maharSie yogasUtramAM jaNAvela che ke 'svAdhyAyathI ISTadevano saMyoga thAya che.' tathA suMdara rIte abhyasta karelA tapathI klezAdi azuddhino kSaya thavA dvArA kAyA ane IndriyanI siddhi thAya che. matalaba ke IcchA mujaba aNutva-mahattva vagerenI prApti thavA svarUpa kAyayogasiddhi thAya che. tathA sUkSma padArtha, bhIMta vagerethI vyavahita padArtha ane atidUravartI padArthanA darzanAdi karavAnuM sAmarthya prApta thavA svarUpa Indriyasiddhi thAya che. jema ke yogasUtramAM kahela che ke 'tapanA kAraNe azuddhino kSaya thavAthI kAyA ane IndriyanI siddhi thAya che.' 1.hastAdarza- mudritapratyAdau ' ..zuci ..' iti pAThaH / paraM yogasUtrAnusAreNa ' ..zuddhi..' iti pAThaH samyak / 2. mudritapratau 'yathetthimi'tyazuddhaH pAThaH / hastAdarze ca 'yaSeccha' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze 'prApti' padaM nAsti / 4. mudritapratau 'razucikSa..' iti pAThaH / = Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzapraNidhAnaphalopavarNanam * praNidhAnataH = IzvarapraNidhAnAt samAdhiH syAt, IzvarabhaktyA prasanno hIzvaro'ntarAyarUpAn klezAn parihRtya samAdhimudbodhayatIti / yathoktaM- "samAdhisiddhirIzvarapraNidhAnAditi" (yo.sU.245) / tapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAnAM trayANAmapi ca zobhanA'dhyavasAyalakSaNatvena klezakAryapratibandhadvArA kAyasya yathecchamaNuttvamahattvAdIni - ( rA.mA. 2 / 43 ) iti / prakRte tapasi sarvaM pratiSThitaM tasmAt tapaH paramaM vadanti - ( ma. nA. 22 / 3) iti mahAnArAyaNopaniSadvacanaM tapasA prApyate sattvaM sattvAt samprApyate manaH / manasaH prApyate hyAtmA yamAptvA na nivartate / / - (maitrA. 4 / 3) iti maitrAyaNyupaniSadvacanaM, - tapasA prApyate sattvaM sattvAt samprApyate manaH / manasA prApyate hyAtmA hyAtmA''pattyA nivartate / / - (maitre. 1 / 4 / 2) iti maitreyyupaniSadvacanaM ca pUrvoktaM ( bhAga - 2 pR. 517) yathAtantramanuyojyam IzvarapraNidhAnaphalaM prati yogasUtrasaMvAdamAviSkaroti- 'samAdhi'riti / IzvarArpitasarvabhAvasya samAdhisiddhiH yayA sarvamIpsitamavitathaM jAnAti dezAntare dehAntare kAlAntare ca / tato'sya prajJA yathAbhUtaM prajAnAtIti (yo.sU.bhA. 2/45) yogasUtrabhASye vyAso vyAcaSTe / atra maNiprabhAvRttilezastvevam IzvarArpitasarvabhAvasya bhaktyaiva yogasiddhirbhavati / na caivaM sati yamAdisaptAGgavaiyarthyaM syAditi vAcyam, aGgGgairbhaktyA vA yogasiddhiriti vikalpA'bhyupagamAt / taduktaM 'IzvarapraNidhAnAd ve 'ti ( yogasUtra- 1/23) / na vA bhaktipakSe'Ggavaikalyam, yamAdInAM bhaktAvapyaGgatvasambhavAt / teSAM bhakti- yogobhayArthatvaM daghna indriyakratUbhayArthatvavadaviruddham / na cA'GgAnAmAvazyakatve taireva siddheH kiM bhaktyeti vAcyam, bhaktihInopAyairdUre yogasiddhiH bhaktyamRtavarSibhirAsannatamA yogasiddhiriti cirA'cirayogarUpaphalaprAptisAdhanatvena vikalpopapatteH (yo.sU.2/45) iti / prakRte IzvarArpitaM necchayA kRtaM cittazodhakaM muktisAdhakam - (upa.sA. 3) iti upadezasAravacanamapyanuyojyaM yathAgamam / santoSAdisamuditaphalaM santoSatazcottamasaukhyalAbhaH svAdhyAyato daivatadarzanaJca / tapena kAyendriyayozca siddhiH proktaH samAdhiH praNidhAnatazca / / - (a. tttvaa.3|91) ityevaM adhyAtmatattvAloke darzitam / * 1485 sarvatrA'nuSThAne mukhyapravarttakazAstrasmRtidvArA tadAdipravartakaparamaguroH hRdaye nidhAnamIzvarapraNidhAnam / taduktaM SoDazake 'asmin hRdayasthe sati hRdayasthaH tattvato munIndra iti / hRdayasthite ca tasmin niyamAt srvaarthsNsiddhiH||' (SoDa. 2/14 ) ityasmanmataM yogasUtravivaraNe (yo.sU.2 / 1 vi.) vyaktam / klezakAryapratibandhadvArA = avidyAdiklezakAryabhUtakuzalAkuzalakarmazaktivighaTanadvArA samAdhyanukUlatvameva * IzvarapraNidhAnathI samAdhilAbha A praNi / tathA IzvaranA prazidhAnathI samAdhi prApta thAya che. IzvaranI lar3ita DaravAthI prasanna thayelA Izvara aMtarAyasvarUpa klezone dUra karIne samAdhine pragaTAve che. jema ke yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke 'IzvaranA praNidhAnathI samAdhinI siddhi thAya che.' tapa, svAdhyAya ane IzvaranuM praNidhAna traNeya niyamo suMdara adhyavasAya svarUpa hovAnA kAraNe klezanA kAryane aTakAvavA dvArA samAdhi pratye anukULa ja che - evuM saMbhaLAya che. jema ke yogasUtramAM ja jaNAvela che ke 'tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNidhAna - A traNa kriyAyoga che. samAdhinI bhAvanA mATe tathA avidyAdi klezane alpa karavA Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1486 * tapaHsvAdhyAyAdeH kriyAyogarUpatA * dvAtriMzikA-22/5 'samAdhyanukUlatvameva zrUyate / yathoktaM- "tapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAyogaH (yo.sU.2-1) samAdhibhAvanArthaH klezatanukaraNArthazceti" (yo.sU.2-2) / / 4 / / vijJAya niyamAnetAnevaM yogopakAriNaH / atraiteSu rato dRSTau bhavedicchAdikeSu hi / / 5 / / vijJAyeti / etAn = zaucAdIn niyamAn evaM = svAgajugupsAdisAdhakatvena yogopakAriNaH =samAdhinimittAn vijJAya atra = tArAyAM dRSTAveteSu icchAdikeSu hi niyameSu rato bhavet = samprajJAtA'samprajJAtasamAdhyanukUlatvameva zrUyate yogasUtrAdau / prakRtameva yogasUtrayugaladvArA dRDhayati- 'tapa' iti 'samAdhibhAvanArtha' iti ceti / atra ca rAjamArtaNDavRttirevam - tapaH = zAstrAntaropadiSTaM kRcchracAndrAyaNAdi / svAdhyAyaH = praNavapUrvANAM mantrANAM japaH / IzvarapraNidhAnaM = sarvakriyANAM tasminparamagurau phalanira-pekSatayA samarpaNam / etAni kriyAyoga ityucyate (rA.mA.2/1) / klezA vakSyamANAsteSAM tanUkaraNaM svkaarykrnnprtibndhH| samAdhiruktalakSaNastasya bhAvanA cetasi punaH punarnivezanaM sA'rthaH prayojanaM yasya sa tathoktaH / etaduktaM bhavati- ete tapaHprabhRtayo'bhyasyamAnAzcittagatAnavidyAdInklezAJchithilIkurvantaH samAdherupakArakatAM bhajante / tasmAtprathamataH kriyAyogA'vadhAnapareNa yoginA bhavitavyamityupadiSTam 6 (rA.mA. 2/2) iti / vyAsenA'pi yogasUtrabhASye kriyAyogamAzritya - sa hyAsevyamAnaH samAdhiM bhAvayati klezAMzca pratanUkaroti / pratanUkRtAn klezAn prasaGkhyAnAgninA dagdhabIjakalpAnaprasavadharmiNaH krissytiiti| teSAM tanUkaraNAt punaH klezairaparAmRSTA sattva-puruSAnyatAmAtrakhyAtiH sUkSmA prajJA samAptAdhikArA pratiprasavAya kalpiSyate (yo.sU.2/2 bhA.) ityuktam / ___ yattu sUryatApinyupaniSadi - upacArAt samarpya aANi dadyAt bhagavAn suprIto bhavet + (sU. tAM.5/3) ityuktaM tattu devasya sarAgatAM sUcayati, tatra ca devatvabuddhereva mithyAtvamiti prAg (dvA.dvA. 5/19 bhAga-2 pR.333) darzitameveti dik / / 22/4 / / pAtaJjaladarzanoktarItyA zaucAdIn svAGgajugupsAdisAdhakatvena samAdhinimittAn samprajJAtAdisamAdhiheturUpAn vijJAya dvitIyAyAM tArAyAM dRSTau icchAdikeSu = icchA-pravRttyAdibhedabhinneSu zaucAdiSu niyameSu bhATe se 30 yoga zividA che.' (22/4) vizeSArtha - tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNidhAnano jema jema abhyAsa karavAmAM Ave tema tema tenA dvArA cittagata avidyA vagere klezo zithila thatA jAya che. A rIte tapa vagere samAdhinA upakAraka bane che. mATe tapa vagere kriyAyoga samAdhinI bhAvanA mATe tathA klezane alpa karavA mATe pataMjali munie batAvela che. (22/4) che tArAdeSTimAM AMzika tattvapratipatti che gAthArtha - A rIte prastuta niyamone yogamAM upakArI jANIne tArA dRSTimAM vartatA yogI IcchAdi bhUmimA niyamomA 5252 bhana bane cha. (22/5) TIkArtha - zauca, saMtoSa vagere pAMca niyamone svadehajugupsAjanaka, uttama sukhajanaka vagere svarUpe samAdhiyoganA nimittarUpe jANIne tArAdaSTimAM vartatA yogI IcchAdikakSAnA zauca vagere niyamomAM magna bane che. kAraNa ke tathAvidhijJAna tathAvidha rucinuM kAraNa che. tethI A tArAdaSTimAM kAMIka tattvapratipatti 1. 'samAnuk.....' ityazuddhaH pATho mudritapratau / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tathAjJAnasya tathArucihetutA = tathAjJAnasya tathArucihetutvAt / tadatra kAcitpratipattiH pradarzitA / / 5 / bhavatyasyAmavicchinnA prItiryogakathAsu ca / yathAzaktyupacAraca' bahumAnazca yogiSu / / 6 / / bhavatIti / asyAM dRSTau avicchinnA = bhAvapratibandhasAratayA vicchedarahitA yogakathAsu prItiyogI rato bhavet, tathAjJAnasya prakRte sveSTasAdhanatAprakArakAM'' zikA'nubhavAtmakabodhasya tathArucihetutvAt sveSTasAdhanatvaprakArakatIvrecchAdihetutvAt / na hyajJAte rucirbhavati, bhavantyapi vA na tAttvikI sambhavati / taduktaM yogazatakavRttau nA'jJAte zraddhA, azrAddhasya vA'nuSThAnamiti - ( yo . za. 3 vRtti ) / idaJca nizcayanayamatam / vyavahAratastu tathArucestathAjJAnahetutvam / idamevAbhipretya Avazyakaniryuktau jaha tattarui taha taha tattAgamo hoi - ( A.ni. 1155) ityuktam / tat = tasmAt atra = dRSTau dvitIyayogAt niyamAbhidhAnAt kAcit pradhAnadravyAtmikA pratipattiH = tattvapratipattiH api pradarzitA / mitrAyAntvetadabhAva eva, tathAvidhakSayopazamAbhAvAditi (yo. dR.sa. 41 vR.) yogadRSTisamuccayavRttau zrIharibhadrasUriH / jaha tArAyAM idaJcA'trA'vadheyam- vedAntA'nusAreNa tu niyamasvarUpaM tejobindUpaniSadanuvAdarUpeNa (te. biM. 1 / 38 ) zaGkarAcAryeNa aparokSAnubhUto sajAtIyapravAhazca vijAtIyatiraskRtiH / niyamo hi parA''nando niyamAt kriyate budhaiH / / - ( aparo. 105 ) ityevamupadarzitamiti prAguktaM ( dvA. dvA.22 / 2 bhAga-5, pR. 1480 ) smartavyam / / 22 / 5 / / tArAyAM dRSTau yadanyad guNajAtamupajAyate tadAha- 'bhavatI 'ti / bhAvapratibandhasAratayA = nirvyAjahArdikaguNA'nurAgapradhAnamamatvaparAyaNatayA, na tvoghadRSTiprayuktakutUhalAdiparatayA, vicchedarahitA = karmodayAdiprayuktavicchedanimittopanipAte'pi khedodvegaprayuktavikSepazUnyA yogakathAsu = yogahetu svarUpA'nubandha - prakAraphala-vidhi-prabhRtipratipAdakakathAsu prItiH atyarthaM ruciH bhavati / = = * = tattvasvIara harzAvesa che. (22/5 ) vizeSArtha :- upAdeya svarUpe vastunuM jJAna tenA pratye ruci UbhI kare che. zauca vagere niyamo samAdhimAM upakAraka evA phaLane Ape che. AvuM jJAna thavAthI tArASTivALA yogIne niyamo pratye upAdeya buddhiruci UbhI thAya che. tethI potAnA kSayopazama ane sAmagrIsaMyoga mujaba IcchA-pravRtti-svairya-siddhi A cAra bhUmikAmAMthI koI paNa prakAranI bhUmikAvALA zauca vagere niyamone tArAdaSTivALA sAdhaka rucipUrvaka svIkAravAmAM gaLADUba bane che. A niyamasvIkAra pradhAna dravyayogasvarUpa hoya che.(22/5) gAthArtha :- tArA STimAM yogakathA vize avicchinna prIti hoya che tathA yogIo vize upacAra sevA jane jahumAna hoya che. (22 / 6) TIkArtha :- tArASTimAM rahelA jIvane yoganI kathAmAM bhAvathI jhaLahaLatuM sAcuM AkarSaNa hovAnA lIdhe niraMtara prIti hoya che. tathA bhAvayogIonI potAnI zakti anusAra bhojanasaMpAdana vagere ka2vA dvArA te upacAra-sevA-bhakti kare che ane bhAva yogIo padhAre to UbhA thavuM, teonA guNagAna karavA vagere svarUpe bhAvayogI upara bahumAna hoya che. A sevA-bahumAna vagere zuddha pakSapAtathI = zraddhAthI garbhita hovAnA kAraNe nirmaLa puNya baMdhAve che. - te puNyanA udayathI dharmasAdhanAnI vRddhi, anya lAbha, ziSTa puruSone 1. hastAdarze 'vAsasya' ityazuddhaH pAThaH / 1487 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1488 dvAtriMzikA -22/7 rbhavati / yogiSu = bhAvayogiSu yathAzakti svazaktyaucityena upacArazca grAsAdisampAdanena, bahumAnazca abhyutthAna-guNagAnAdinA / ayaM ca zuddhapakSapAtapuNyavipAkAdyogavRddhi-lAbhAntara - ziSTasamma - tatva- kSudropadravahAnyAdiphala iti ' dhyeyam || 6 || bhayaM na bhavajaM tIvraM hIyate nocitakriyA / na cAnAbhogato'pi syAdatyantAnucitakriyA // 7 // * bhAvayogisevAdiphalavidyotanam * = - paDibhaggassa mayassa va nAsai caraNaM suyaM aguNaNAe / na u veyAvaccakayaM suhodayaM nAsae kammaM / / - (pu.mA.420) iti puSpamAlAvacanataH sampAdyate'nena bhAvayogiSu zuddhayogeSu akalkapradhAneSu svazaktyaucityena = dravyAdigocarasvakIyasAmarthyA'nusAreNa grAsAdisampAdanena upacAraH samyakpariNAmena svaparA'nugrahadhIyuktaH / bahumAnazca abhyutthAna- guNagAnAdinA AdipadAd vinayA'varNavAdagopanA''zAtanAtyAgAdigrahaH / taduktaM yogadRSTisamuccaye bhavatyasyAM tathA'cchinnA prItiryogakathAsvalam / zuddhayogeSu niyamAd bahumAnazca yogiSu / / yathAzaktyupacArazca yogavRddhiphalapradaH 1 yoginAM niyamAdeva tadanugrahadhIyutaH 11 - (yo. dR.sa. 42/43) iti / ayaJca upacArAdiH zuddhapakSapAta - puNyavipAkAt dAgrahAdizUnya zraddhAgarbhopacAraprayuktaprabalapuNyavipAkodayAt yogavRddhi-lAbhAntara - ziSTasaMmatatva-kSudropadravahAnyAdiphala iti svaparayoH yogavRddhiM upacArakartuH svopayogisAdhanopaskAra-kalyANamitrAdilAbhaM ziSTapuruSA''deyatAM vyAdhivyantarAdigrahAdilakSaNakSudropadravahAniM Adipadena hitodayAdikaM phalarUpeNopadadhAti / taduktaM yogadRSTisamuccaye lAbhAntaraphalazcAsya zraddhAyukto hitodayaH / kSudropadravahAnizca ziSTasammatatA tathA / / - ( yo dR.sa. 44) iti / iha kadAgrahAdizUnyAdAjJAbahumAnAdeva viziSTaM phalamavaseyam / taduktaM upadezapade ANAbahumANAo suddhAo iha phalaM visiti / Na tu kiriyAmettAo - (upa.pa. 238 ) iti prAguktaM (pR. 719) dhyeyam / / 22 / 6 / / saMmata thavuM, kSudra upadravanI hAni thavI vagere phaLa maLe che. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. (22/6) vizeSArtha :- tArA dRSTivALA yogIne yogakathAmAM aMtarathI jhaLahaLatuM AkarSaNa hoya che. AthI tene yogakathAmAM thatI prIti AMtarika mamatvanA lIdhe sAcI hoya che; dekhAva pUratI AbhAsika prIti nathI hotI. mATe te avicchinnapaNe Take che. yogakathAnI prIti tUTe tevA saMyogo maLe chatAM te prIti tUTatI nathI. zakti mujaba bhAvayogInI sevA-bhakti-bahumAna paNa te kare che. tenA kAraNe yogavRddhi thAya che. jema jema bhAvayogInI sevA vagere vadhe tema tema yoganA pariNAmamAM vRddhi thatI rahe che. saMyoga viparIta hovAnA kAraNe yoganI pravRtti kadAca na paNa thAya, paraMtu yogasAdhanA karavAnA samyak pariNAma avazya vadhe che. roga vagere kSudropadravanI paNa yogIsevAdinA kAraNe nAza thAya che.(22/6) = A bhavabhayaviraha gAthArtha :- saMsArajanya koI atyaMta bhaya nathI hoto. tathA ucita pravRtti ochI thatI nathI. tema ja atyaMta anucita kriyA to ajANatA paNa thatI nathI. (22/7) 1. hastAdarze 'iti' padaM nAsti / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tArAyAM bhayatyAgabIjadyotanam * 1489 bhayamiti / bhavajaM saMsArotpannaM tIvraM bhayaM na bhavati, tathA'zubhA'pravRtteH / ucitA kriyA kvacidapi kArye na hIyate, sarvatraiva dharmA''darAt / na cA'nAbhogato'pi ajJAnAdapi atyantA' nucitakriyA sAdhujananindAdikA syAt ||7|| svakRtye vikale trAso jijJAsA saspRhAdhike / duHkhocchedA'rthinAM citre kathantAdhIH parizrame / // 8 // = = = saMsArotpannaM bhayaM iha-paralokA''dAnA'payazo'kasmAdAjIvikA - mRtyugocaraM saptavidhaM tIvraM na bhavati, tathA'zubhA'pravRtteH tIvrabhayopadhAyakA'zubhapravRttivirahAt, AMzikabhedajJAnaprayuktacittasvAsthyopalambhAcca / iha sthitAn jIvAnAzritya prathamabhAvena tIrthakarANAmabhayadAtRtvaM paramArthataH saGgacchate granthibhedottaraJca prakRSyate / pApabhayaM tu tIvraM vidyata ityataH 'saMsArotpannamityuktam / tadasattve tu bhavajabhayA'bhAvo'pyoghadRSTiprayuktatvAnnehA'dhikriyate / tantrAntarIyo'pi tArAyAmavasthito yogI yasya dehAtmabuddhiH syAt tasya sarvagataM bhayam / tasmAt sarvaprayatnena tyajed dehAtmabhAvanAm / / - ( rA.gI. 4 / 23 ) iti rAmagItAdivacanaM samavalambya svabhUmikaucityato dehAtmabhAvanAparityAgenA'bhayaH sampadyata iti pratibhAti / ucitA kriyA kvacidapi svocite kArye na hIyate, sarvatraiva sarvadaiva yathAbodhaM dharmA''darAt, tata evaucityasampAdakasvabhAvasampatteH / na ca ajJAnAdapi sAdhujananindAdikA = sAdhunindA-gurvAdyAzAtanAsAdharmikadveSa-dharmoDDAhAdikA atyantA'nucitakriyA sarvatraiva na sambhavati, tatpratibandhakamArgAnusArikSayopazamotkarSAt / taduktaM yogadRSTisamuccaye bhayaM nA'tIva bhavajaM kRtyahAnirna cocite / tathA'nAbhogato'pyuccairna cApyanucitakriyA / / - ( yo dR.sa. 45 ) iti / / 22/7 / / TIkArtha :- tArASTimAM rahelA jIvane saMsArathI utpanna thayelo tIvra bhaya nathI hoto. kAraNa ke tathAvidha azubha pravRtti te nathI karato. tathA kyAMya paNa koI paNa kAryamAM tenI ucita kriyA ochI thatI nathI. kAraNa ke tene badhe ja dharmano Adara hoya che. tema ja ajANatA paNa sAdhuniMdA vagere atyaMta anucita kriyA A jIva karato nathI. (22/0) vizeSArtha :- je jIva khUna, vyabhicAra vagere pApa kare tene pakaDAI javAno bhaya rahe. paraMtu je jIva tevA pApakRtya na kare tene tevA prakArano koI paNa bhaya na rahe. e dIvA jevI spaSTa vAta che. te ja rIte bIjI yogadiSTamAM rahelo jIva tevA atyaMta kliSTa pApa ja na karato hovAthI tene saMsArasaMbaMdhI durgati vagereno bhaya atyaMta na hoya te svAbhAvika che. pApathI ja duHkha-durgati vagere Ave che. pApa ja na kare tene tevI sajA zA mATe bhogavavI paDe ? AvI spaSTa samajaNa tenA haiyAmAM sthira hovAthI tathA atisaMkliSTa pApakRtya na karavAthI tene du:kha-durgati vagereno atyaMta bhaya nathI hoto. tathA 'AvI paDelA duHkha potAnA ja aparAdhanuM phaLa che.' AvI samajaNa hovAthI te du:khamAM samAdhi rAkhavAno prayatna kare che. samAdhi Take tevI zakti-dhIraja na hoya to paNa pharIthI durgatinI paraMparA cAle tevo pratikAra to prAyaH te na ja kare. bAkInI vigata TIkArthamAM spaSTa che. (22/7) gAthArtha H- potAnI ArAdhanA khAmIvALI hoya tyAre tene trAsa thAya che. UMcI sAdhanA vize abhilASayukta jijJAsA hoya che. duHkhanA ucchedane jhaMkhatA jIvono vividha sAdhanAparizrama kevI rIte saMpUrNapaNe bhAegI zAya ? jAvI buddhi tene thAya che. (22/8) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tArAyAM dhyAnAdau saspRhA jijJAsA * dvAtriMzikA - 22/8 = svakRtya iti / svakRtye svAcAre kAyotsargakaraNAdau vikale vidhihIne trAso 'hA 'virAdhako'ha'mityAzayalakSaNaH adhike = svabhUmikApekSayotkRSTe AcAryAdikRtye jijJAsA 'kathametadevaM syAditi' saspRhA abhilASasahitA / 1490 = = vidhihIne = vidhi-yatanAdibAhyA'Ggavaikalye, na tUpayoga - praNidhAnAdihIne, tathAvidhakSayopazamavirahAt / svakRtyavaikalye trAso hi pApabhIrutA-dharmAcAragocaratIvrarucyoH kAryam / aNumAtrA'vadye bhayadarzitvalakSaNA pApabhIrutA bauddhadarzane zukladharmatayA'bhyupagamyate / taduktaM aGguttaranikAyasUtre "dveme, bhikkhave, dhammA sukkA / katame dve? hirI ca ottappaJca / ime kho, bhikkhave, dve dhammA sukkA "ti - (aMgu.1-2-8, pR.67) / 'hirI lajjA', 'ottappaM = pApabhItiH' ityavadheyam / etena aNumattesu vajjesu bhayadassAvino - (ma.ni. AkAMkSyasUtra - 1 / 1 / 6 64 pR. 41 ) iti majjhimanikAyavacanaM vyaakhyaatm| AcAryAdikRtye dhyAnAdau / taduktaM yogadRSTisamuccaye kRtye'dhike'dhikagate jijJAsA lAlasA'nvitA / tulye nije tu vikale santrAso dveSavarjitaH / / - ( yo dR.sa. 46 ) / jijJAsA abhilASasahitA cikIrSAnvitA AcAryAdiprazaMsAyutA ca / iyaM ca mokSabIjam / taduktaM granthakRtaiva vairAgyakalpalatAyAM - dRSTvA sadAcAraparAn janAn yA zuddhaprazaMsA'nvitataccikIrSA / saddharmarAgaH sa hi mokSabIjaM, na dharmamAtrapraNidhAnarUpaH / / bAhyAnyudArANi jinendrayAtrAsnAtrAdikarmANyata eva bhaktyA / budhaiH samAlokanalokabIjAdhAnA''vahattvAdupabRMhitAni / / - (vai.ka.la. 1 / 44-45) iti / idaJcAtrAvadheyam- 'svakRtye vikale trAsa' ityasyA'nantaraM jijJAsAyA darzitatvAt svakartavyapAlanagocaraparipakvA'bhiruci-dRDhapAlanAdyuttarameva vyApakadharmaviSayiNI tAttvikajijJAsA sambhavatIti dyotitam / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM zambhugItAyAm - dharmAtmA vai yadA dharmaM vizeSaM pAlayan muhuH / nUnamasya parAkASThAM dharmasya labhate hitAm / / sAdhAraNasya dharmasya nikhilavyApakaM tadA I svarUpaM jJAtumISTe'sau sarvajIvahitapradam / / tadantike tadA sarvve dharmamArgA bhajantyaho ! / vAtsalyaM hi yathA putrAH pautrAzca sannidhau pituH / / - (zaM.gI.1/137-139) iti / yadvA prAguktarItyA ( dvA. dvA.20/27, pR. 1400) SoDazakavRttyanusAreNA'trA'dveSapUrvikA vizuddhAtmAditattvagocarajJAnaviSayiNIcchA jijJAsApadenAvagantavyA / sambhavati cA'syAM - eSa vAva jijJAsitavyo'nveSTavyaH sarvabhUtebhyo'bhayaM dattvA'raNyaM gatvA'tha bahiH kRtvendriyArthAn svAccharIrAdupalabhetainam - (maitrA. 7/8 ) iti maitrAyaNyupaniSadAdyuktA zuddhAtmatattvajJAneccheti yathAtantraM paramamAdhyasthyena bhAvanIyam / - = tathA - cittabhramakarastIvrarAga-dveSAdivedanaH / saMsAro'yaM mahAvyAdhirnAnAjanmAdivikriyaH / / anAdirAtmano'mukhyo bhUrikarmanidAnakaH / yathAnubhavasiddhAtmA sarvaprANabhRtAmayam / / - ( yo. sA. prA. 8/ TIkArtha :- kAyotsarga karavo vagere potAnA AcAramAM vidhinI khAmI thAya tyAre 'hAya ! huM virAdhaka chuM.' AvA prakAranA AzayarUpa trAsane bIjI dRSTivALA jIva anubhave che. potAnI bhUmikAnI apekSAe UMcI bhUmikA upara ArUDha thayelA AcArya bhagavaMta vagerenA kartavya vize bIjI dRSTivALA jIvane abhilASayukta jijJAsA hoya che ke 'A kArya A pramANe kema che ? Ama kaI rIte thAya ?' tathA Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1491 * tattvajijJAsA karmaprakRtimokSaNI * duHkhocchedArthinAM = saMsAraklezajihAsUnAM citre = nAnAvidheparizrame = tattannItiprasiddhikriyAyoge kathantAdhIH = kathambhAvabuddhiH / kathaM nAnAvidhA mumukSupravRttiH kAryena jJAtuM zakyate ? iti / tadAha- "duHkharUpo bhavaH sarva ucchedo'sya kutaH katham / citrA satAM pravRttizca sA'zeSA jJAyate katham / / " (yo.dR.47) / / 8 / / 16-17) iti yogasAraprAbhRtavacanataH - jammadukkhaM jarAdukkhaM rogA ya maraNANi ya / aho dukkho hu saMsAro jattha kIsaMti jaMtuNo / / 6 (utta.19/15, vai.za.33) iti uttarAdhyayanasUtra-vairAgyazatakavacanAditaH svAnubhavatazca nikhilaH saMsAro duHkhAtmaka iti nizcitya saMsAraklezajihAsUnAM nAnAvidhe tattatrItiprasiddhakriyAyoge = anekatantrasiddha caityavandanAdau kriyAyoge sati kathaM = kena prakAreNa nAnAvidhA mumukSupravRttiH kAtsye na jJAtuM zakyate? iti kathantAdhIratra vrtte| prakRte - ko'haM kathamidaM kiM vA kathaM mrnnjnmnii?| vicArayAntare vetthaM mahat tatphalameSyasi / / (anna.1/40) iti annapUrNopaniSadvacanamapi tattvajijJAsotthApakatayA'vaseyam / / __tadAha zrIharibhadrasUriH yogadRSTisamuccaye 'duHkheti| tavRttizcaivam - duHkharUpo bhavaH sarvaH, janma-jarAdirUpatvAt / ucchedo'sya bhavasya kuto hetoH kSAntyAdeH kathaM = kena prakAreNa ? citrA satAM = munInAM pravRttiH caityakarmAdinA prakAreNa sA'zeSA jJAyate katham ? tadanyA'pohataH - (yo.dR.sa.47 vRtti) iti / iyaJca tattvajijJAsA kadAgrahazUnyA bhAvataH tattvapratipattirUpaivA'vaseyA / sA ca samyaktvahetutvAt mahAkalyANanibandhanA sarvadarzaneSUcyate / idamevAbhipretya haribhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye - kiM tattvamiti jijJAsA yA sarvatrA''grahaM vinA / saudhAt tadbhAvatastattvapratipattiH satAM matA / / samyaktvajananI saiSA lokasaMjJA'calA'zaniH / didRkSA calanAvasthA saiSA prakRtimokSaNI / / mArakSobhakarI seyaM praNidhAnakriyA parA / lokottarapadA''kAGkSA seyaM pramuditA''spadam / / / brahmasaGgakarI caiva tathA bhavapalAyanI / kalyANadhenuH paramA sarvasampatkarIti ca / / prathamA gIyate'vasthA muktisAdhanavAdibhiH / durApA pApasattvAnAmavandhyA muktisiddhaye / / samayAkhyA'tra dIkSA'sya tad brUyAd yasya tAttvikI / sadratnazuddhiprAptivannirargalA niyoginaH / / 6 (bra.si.sa.56-61) ityuktamiti gambhIradhiyA bhAvanIyaM pUrvA'parA'nusandhAnanipuNaiH (dvaa.dvaa.21|3 pRSTha.1426 dRzyatAm) / / 22/8 / / saMsAranA klezasvarUpa duHkhano uccheda karavAnI IcchAvALA yogI puruSonA vividha prakAranA te-te zAstromAM prasiddha sAdhanAparizramane vize kathaMbhAvanI buddhi hoya che. matalaba ke "mumukSuonI aneka prakAranI sAdhanApaddhati kaI rIte saMpUrNapaNe oLakhI zakAya ?" AvI jijJAsAbuddhi bIjIyogadaSTivALA jIvamAM hoya che. tethIja yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke "saMsAra duHkharUpa che. saMsArano saMpUrNa nAza kayA sAdhanathI thAya ane kevI rIte thAya ? tathA dharmasAdhanAmAM mahAtmAonI pravRtti judI-judI dekhAya che. te tamAma pravRtti te 0 zaya ?' mApuMjISTivANo 1 viyAre che. (22/8) vizeSArtha :- potAnA karatAM UMcI bhUmikAmAM rahelA AcArya vagere bhAvayogIonI dhyAnAdi UMcI Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1492 dharmatattvadurgamatayA ziSTaprAmANyasvIkAraH * dvAtriMzikA - 22/9 nA'smAkaM mahatI prajJA sumahAn zAstravistaraH / ziSTAH pramANamiha tadityasyAM manyate sadA / 19 / / neti / 'nA'smAkaM mahatI prajJA = avisaMvAdinI buddhi:, svaprajJAkalpite visaMvAdadarzanAt / tathA sumahAn = apAraH zAstrasya vistaraH (= zAstravistaraH) / tat tasmAt ziSTAH sAdhujanasammatAH pramANaM iha prastutavyatikare, yattairAcaritaM tadeva yathAzakti sAmAnyena kartuM = = yujyata' ityarthaH iti etat asyAM dRSTau manyate sadA = nirantaram / / 9 / / = * = = = = iha yad manyate tat yogadRSTisamuccayasaMvAdenAha- ' ne 'ti / tantrAntarasthitaH tArAvartI yogI - durjJeyaM durgamaJcA'pi dharmatattvaM nRNAmiha / bahuzAkhazca vedo'yaM durbodha iti kIrtyate / / santi nAnA purANAni smRtayo darzanAni ca / vyaJjayanti ca bhinnAni svamatAni pRthak pRthak / / AcAryA bahavaH teSAM mataJcA'pi vibhidyate / tata eva vayaM sarve tattvaM jJAtuM na zaknumaH / / - (saM.gI.2 / 3-5 ) iti saMnyAsagItAdarzitarItyA vicArayati - apAraH svabuddhyalabdhapAraH zAstrasya mokSahetupratipAdakazAstrANAM vistaraH = prasAraH, tattatpravRttihetutvAt / tasmAt kAraNAt 'mahAjano yena gataH saH panthAH' (ga. pu. 109/51 ) iti garuDapurANadarzitena nyAyena yat taiH ziSTaiH AcaritaM tadeva yathAzakti sAmAnyena kartuM yujyata iti asyAM tArAyAM dRSTau svArasikA'ntaHkaraNavRttito manyate yogI nirantaram / mitrAdRSTivato yoginastu prathamabhAvena yogamArge pravezAt, adveSaguNodaye'pi yogakaraNalAlasAnvitajijJAsAviraheNa vividhayogeSu kathantAdhIvirahAnna 'ziSTAH pramANamityabhyupagamazAlI kSayopazamaH prAdurbhavatItyavadheyam / etena satAM hi sandehapadeSu vastuSu pramANamantaHkaraNapravRttayaH - ( abhi. zA. 1 / 21) iti abhijJAnazAkuntalavacanaM pUrvaiH pUrvataraizca yaH / panthA niSevitaH sadbhiH sa sevyaH - ( ma.bhA. zAMti. 13/8) iti mahAbhAratavacanaM nA''cAritAt zAstraM garIyaH - (cA. sU. 471) iti cANakyasUtraJca vyAkhyAtam, tArAyAM dRSTau tadupapatteH / = sAdhanAne AtmasAt karavAnI bhAvanApUrvaka te-te UMcA yogone jANavAnI utkaTa IcchA yoganI bIjI dRSTimAM rahelA jIvane vartatI hoya che. janma-jarA-maraNa svarUpa saMsAra du:khAtmaka lAge che. ahIM jIvane anaMta bhavabhramaNano thAka lAge che. saMsArano uccheda kSamA vagere dazavidha yatidharmathI thAya che. tenuM kAraNa pAMca mahAvratanuM pAlana che. tenA mATe saMsArano tyAga karavo jarUrI che. te mATe zraddhA-ruci-vizvAsapUrvakanI prabhubhakti vagere yogonI ArAdhanA Avazyaka che. paraMtu bhUmikAbhede jIvonI dharmapravRtti judA-judA prakAranI hoya che. tethI yoganI bIjI dRSTimAM rahelA jIvane tAttvika dharmasAdhanAne pUrepUrI jANavA mATe prabaLa IcchA lI thAya che. khAvI avasthAmAM te zuM viyAre ? te have ahevAze (22/8) gAthArtha :- 'ApaNI buddhi ghaNI nathI. tathA zAstrano vistAra atyaMta vizALa che. tethI ziSTa puruSo ja prastutamAM pramANabhUta che.'-A pramANe tArAdiSTamAM rahelo sAdhaka haMmezA mAne che.(22/9) TIkArtha :- "ApaNI pAse avisaMvAdI buddhi ghaNI nathI. kAraNa ke ApaNI buddhithI vicArela bAbatamAM visaMvAda paNa dekhAya che. tathA zAstrono vistAra anahada che. tethI sAdhu puruSone mAnya evA ziSTa puruSo prastuta bAbatamAM pramANabhUta che. matalaba ke ziSTa puruSoe je AcareluM hoya te ja zaktimujaba karavuM sAmAnyathI yuktisaMgata bane che." AvuM bIjI dRSTimAM rahelo jIva niraMtara mAne che.(22/9) 1. hastAdarze 'dRSTaM' ityazuddhaH pAThaH / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tArAyAM samyaksaGkalpasamavatAraH . 1493 sukhasthirAsanopetaM balAyAM darzanaM dRDham / parA ca tattvazuzrUSA na kSepo yogagocaraH / / 10 / / prakRte - tarko'pratiSThaH zrutayo vibhinnA nA'sau muniryasya mataM na bhinnam / dharmasya tattvaM nihitaM guhAyAM mahAjano yena gataH sa panthAH / / 6 (cA.rA.nI.2 54) iti cANakyarAjanItizAstroktirapi zabdalezabhedena garuDapurANAd(101/51) mahAbhAratAcca(ma.bhA.vana.313/117) yathAgamamanuyojyA samavatArakuzalaiH / - anantazAstraM bahu veditavyamalpazca kAlo bahavazca vighnaaH| yatsArabhUtaM tadupAsitavyaM haMso yathA kSIramivA'mbumizram / / (narA.119) iti narAbharaNavacanamapyatrA'nuyojyam / asyAJca dRSTau vyavasthitaH svAbhimatadeva-gurvAdiSu mahatIM zraddhAM yathAvasaramupadarzayati / paraM 'madIyaM deva-guru-zAstrAdikameva satyaM, anyattu mithyaiveti na kadApi manyate, na vA jAtu tathA vadati / itthameva satyarakSopapatteH / ___ sammataJcedaM bauddhAnAmapi / taduktaM bhAradvAjaM prati buddhena majjhimanikAye caGkIsUtre satyarakSopAyopadarzanAvasare - saddhA cepi, bhAradvAja! purisassa hoti; 'evaM me saddhA'ti- iti vadaM saccaM anurakkhati, natveva tAva ekaMsena niTuM gacchanti 'idameva saccaM moghamaJanti (ma.ni.2 |4|5|429,pR.389) iti yathAgamamatrAnuyojyaM yogadarzanavizAradaiH / itthaJcAtra naiSkA'parAbhidhAnaniSkAmatAdigocaraH samyaksaGkalpo'pi buddhoktA'STAGgikamArgagato'nAvila eva / taduktaM dIghanikAye majjhimanikAye ca mahAsmRtiprasthAnasUtre - katamo ca, bhikkhave, sammAsaGkappo? nekkhammasaGkappo (1), abyApAdasaGkappo (2), avihiMsAsaGkappo (3) / ayaM vuccati, bhikkhave, sammAsaGkappo ( (dI.ni.2 |9|402,m.ni.bhaag-1/1/10/135-pR.90,3/4/11/375-pR.300) iti| ayaJca sAzravo bodhyo na tu nirAzravaH / taduktaM majjhimanikAye mahAcatvAriMzatkasUtre - nekkhammasaGkappo, abyApAdasaGkappo, avihiMsAsaGkappo- ayaM bhikkhave ! sammAsaGkappo sAsavo puJjabhAgiyo upadhivepakko - (ma.ni. 3 / 2 / 7 / 137) iti| - kAmehi nikkhanto saGkappo u nekkhammasaGkappo (ma.ni.3/4/11/375 vR.) iti majjhimanikAyavRttau dharmapAlaH / 'puJabhAgiyo = puNyabhAk', 'upadhivipakko = upadhyabhidhAnavipAkazAlI' / agretanadRSTiSvayaM vizuddhataraH sampadyate / yogadRSTisamuccayAdiparibhASA'nusAreNa prakRte icchAdibhedena samyaksaGkalpo'pyanekadhA bhidyate iti vibhaavniiym| ziSTaM spaSTam / yadvA - santaM yeva kho pana paraM lokaM 'atthi paro loko'ti saGkappeti, svAssa hoti sammAsaGkappo - (ma.ni.2 / 1 / 10 / 96 pR. 73) ityevaM majjhimanikAye arpaNakasUtre darzitaH samyaksaGkalpaH tArAyAM dRSTau yathAgamamanuyojyaH svprtntraidmpryaa'rthvishaardaiH| gatA tArA dRSTiH / / 22/9 / / vizeSArtha :- kevaLa potAnI buddhithI je vicAreluM hoya temAM ghaNI vAra visaMvAda = zAstra sAthe tathA pariNAma sAthe virodha Avato dekhAvAthI potAnI prajJAmAM bIjI dRSTivALA jIvane vizvAsa dRDhapaNe besato nathI. te potAnI prajJAne chIcharI mAne che, TUMkI mAne che, alpa mAne che. tathA zAstro sAgara jevA mahAkAya che. tethI potAnI prajJA dvArA zAstrano pAra pAmavo azakya jaNAvAthI "zuM sAcuM ? ane zuM khoTuM ? sAruM zuM? kharAba zuM ?" e bAbatamAM ziSTa puruSoe AcareluM pramANabhUta mAnIne zakti chupAvyA vinA te mujaba vartavAno saMkalpa tArA dRSTimAM vartato jIva kare che. (229) ja balA dRSTinuM vivecana che Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AsanasthairyAdyAvazyakatA * dvAtriMzikA -22/10 sukhamiti / sukhaM anudvejanIyaM sthiraM ca = niSkampaM yadAsanaM tena upetaM sahitaM (=sukhasthirAsanopetaM), uktavizeSaNaviziSTasyaivA''sanasya yogA'GgatvAt / yatpataJjaliH- " sthirasukhamAsanamiti" (yo.sU.2-46) balAyAM dRSTau darzanaM dRDhaM kASThA'gnikaNodyotasamamiti kRtvA parA = prakRSTA ca tattvazuzrUSA = tattvazravaNecchA jijJAsAsambhavA / 1494 = sAmpratamavasarasaGgatyAyAtAM balAmAha - 'sukheti / aSTasu yogAGgeSu madhye yallabhyate'tra tadAha'sukhamiti / prakRte yogasUtrasaMvAdamAha - 'sthire 'ti / atra rAjamArtaNDavyAkhyA evam - Asyate'neneti Asanam / padmAsana-daNDAsana - svastikAsanAdi / tadyadA sthiraM niSkampaM sukhaM = anudvejanIyaM ca bhavati tadA yogAGgatAM bhajate - ( rA.mA. 2 / 46 ) iti / ' yena saMsthAnenA'vasthitasya sthairyaM sukhaJca sidhyati tadAsanaM sthirasukham / tadetattatra bhagavataH sUtrakArasya sammatami ti ( ta.vai. 2 / 46 ) tattvavaizAradyAM vaacsptimishrH| yena prakAreNa sukhaM dhairyaM ca jAyate / tatsukhAsanamityuktamazaktastatsamAcaret / / - (tri.brA.51, jA.da.3/12 ) iti tu trizikhibrAhmaNopaniSat-jAbAladarzanopaniSaduktiH, - sukhAsanavRttizciravAsAzcaivamAsananiyamo bhavati - (ma.taM. bA. 1/3) iti maNDalatantrabrAhmaNopaniSaduktizcAnuyojyA / prakRte sukhenaiva bhaved yasmin ajasraM brahmacintanam / AsanaM tadvijAnIyAdanyatsukhavinAzanam / / - (te. biM. 1 / 25) iti tejobindUpaniSaduktasvarUpamAsanamA'' sevate vedAntadarzanasthaH balAyAmavasthito yogI / prakRtamevopajIvya zaGkarAcAryeNa aparokSAnubhUto sukhenaiva bhaved yasmin ajasraM brhmcintnm| AsanaM tad vijAnIyAd netaratsukhanAzanam / / - ( aparo. 112 ) ityuktamityavadheyam / idamAsanaM japAdau vizeSata upayogi / prakRte sarvavastunyudAsInabhAvamAsanamuttamam - ( tri.brA. 29) iti trizikhibrAhmaNopaniSaduktam - nizcalajJAnaM = Asanam - (A.pU. 2) iti AtmapUjopaniSadupadarzitaJcA''sanalakSaNamapIhAnusandheyaM yathAtantram / 'jijJAsAsambhavA' = tattvagocarajijJAsotpannA / idaJca vizeSaNaM tattvazuzrUSAprakRSTatve hetuH / 'jijJAsAsambhavAdi'ti tu pATho liGgabhedenA'zuddhatvAnnopAdeyaH / paJcamyantapAThAGgIkAre tu 'jijJAsAsambhavAyA' ityeva pAThaH samIcInaH / vastutaH kASThAgnikaNodyotasamabodhasahacarita-tattvavividiSA'parAbhidhAnatattvajijJAsAjanyatvAt zuzrUSA''varaNakarmakSayopazamajanyatvAcca tattvazuzrUSA balAyAM paramA bhavati, na tvgAthArtha :- balA STimAM darzana bodha dRDha hoya che. sukhAkArI sthira AsanathI yukta te darzana hoya che. tattvazravaNanI IcchA prakRSTa hoya che. tathA yogasAdhanAne vize kSepa doSa nathI hoto.(22/10) TIkArtha :- udvega na janmAve tevuM sukhakArI ane sthira-niSkapa AsanathI yukta evo bodha balASTimAM hoya che. ahIM AsananA be vizeSaNa che - sukhAkArI ane sthira. A be vizeSaNathI viziSTa evuM Asana hoya to ja te yoganuM aMga = sAdhana banI zake. kAraNa ke pataMjali maharSie yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke 'Asana sthira ane sukhAkArI hoya che.' balASTimAM tattvadarzana pUrvanI be dRSTi karatAM dRDha hoya che. kAraNa ke tattvabodha lAkaDAnA agnikaNanA udyota samAna hoya che. tathA tattvajijJAsAthI 1 . mudritaprata-hastAdarzeSu '.... bhavAt' iti pAThaH / paraM sandarbhAnusAreNAtra '...bhavA' iti pAThaH yadvA '... bhavAyAH' iti pATha: zuddha AbhAti / = = = Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramazuzrUSAhetUhanam * na kSepo yogagocaraH, tadanudvege udvegajanyakSepA'bhAvAt / / 10 / / asattRSNAtvarA'bhAvAt sthiraM ca sukhamAsanam / prayatnazlathatA''nantyasamApattibalAdiha / / 11 / / * paramA / taduktaM SoDazake zuzrUSA'pi ca dvividhA parametarabhedato budhairuktA / paramA kSayopazamataH paramAAvaLAvisiddhinA || - (o.99/2) vRti / tattvadveSe sati tattvajijJAsAvirahe vA kadAcit jAyamAnA tu tattvazuzrUSA kevalaughadRSTigatakutUhalAdiprayuktatveneha nA'dhikriyate, goviMdavAcakasyAbhinivezakAlInatattvazuzrUSAvaditi bhAvanIyaM tattvametadagre'pi yathAgamam / na yogagocaraH caityavandanAdiyogaviSayaH kSepaH sambhavati / atra hetumAha tadanudvege balAyAmavasthitasya caityavandanAdiyogeSUdvegadoSavirahe sati udvegajanyakSepA'bhAvAt = udvegajanyasya kssepdosssyaa'smbhvaat| na hi kAraNavirahe kAryamutpattumarhati / khedodvegadoSatyAgottaraM vivekadRSTiprAbalyAdinA kSepadoSatyAge satIyaM balA dRSTirlabhyata iti yAvat tAtparyam, anyathA mitropalambhAnantaramantarmuhUrttamAtrakAlAvadhau caramadRSTilAbhA''patteriti bhAvanIyam / prakRte ca sukhAsanasamAyuktaM balAyAM darzanaM dRDham / parA ca tattvazuzrUSA na kSepo yoggovara: || - (yo.vR.1.46) kRtiyo vRSTimuyAriAvadheyA / / 22/10|| = 1495 utpanna thayelI tattvazravaNaviSayaka IcchA trIjI yogadRSTimAM prakRSTa hoya che. tema ja yogasAdhanA vize kSepa doSa nathI hoto. kAraNa ke yogasAdhanAmAM udvega na hoya to udvegajanya kSepa doSa na hoI zake. (22/10) vizeSArtha H- Asana eTale yogasAdhanAmAM sahAyaka bane tevI zarIranI viziSTa avasthA. trIjI dRSTimAM jIva praveza kare eTale dharmasAdhanA karatI vakhate zarIranI caMcaLatA ke lAMbA samaya sudhI eka ja avasthAmAM rahevAthI thato udvega ravAnA thAya che. matalaba ke lAMbA vakhata sudhI sthiratApUrvaka udvega vinA padmAsana, vajrAsana vagere AsanamAMthI je AsanamAM besI zakAya tevA apIDAkArI ane sthiraniSkapa AsanamAM besIne balAdiSTavALA yogI dharmasAdhanA kare che. balASTimAM tattvabodha kASThanA agniNanA prakAza jevo hoya che. tRNanA agnikaNa ke chANanA agnikaNa karatAM kASThano agnikaNa lAMbo samaya Take che tathA vadhu prakAza Ape che. te rIte pUrvanI be dRSTi karatAM trIjI yogadRSTimAM pragaTelo tattvabodha baLavAna hovAthI sAdhanAprayogasamaya sudhI Take che. tattvajijJAsAnA prabhAve guru ke kalyANamitra vagere pAsethI tattvazravaNa karavAnI prakRSTa IcchA svarUpa guNa paNa trIjI dRSTimAM pragaTe che. dharmasAdhanA cAlI rahelI hoya tyAre vacce-vacce mana bIje ThekANe bhaTaka-bhaTaka kare rAkhe te kSepa doSa che. AvuM pUrve (dvA.dvA.18/17 bhAga-4 pR.1244) jaNAvI gayA chIe. A kSepa nAmano doSa balA dRSTimAM nathI hoto. kAraNa ke kSepa doSa udvegamAMthI janme che ane yogasAdhanAmAM udvega nAmano cittadoSa to tArASTimAMthI ja ravAnA thaI gayela che. mATe trIjI dRSTimAM kSepa doSa pragaTavAnI zakyatA nathI rahetI. (22/10) gAthArtha :- khoTI tRSNA ke tvarA na hovAnA kAraNe balAdaeNSTimAM Asana sthira ane sukhAkArI hoya che. prayatnanI zithilatA ane AnantyaviSayaka samApattinA baLathI balAdaSTimAM Asanavijaya thAya che. (22/11) Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AsanasthairyopAyopadarzanam dvAtriMzikA - 22/11 = asaditi / asattRSNAyAH ' asundaralAlasAyAH tvarAyAzcA'nyA'nyaphalautsukyalakSaNAyA abhAvAt (=asattRSNAtvarA'bhAvAt ) sthiraM sukhaM cA''sanaM bhavati / prayatnasya zlathatA = 'aklezenaivAsanaM badhnAmI'tIcchAyAmaGgalAghavena tannibandhaH, Anantye cA''kAzAdigate samApattiH = avadhAnena manastAdAtmyA''pAdanaM duHkhahetudehA'haMkArA'bhAvaphalaM tadbalAt (= prayatnazlathatA''nantyasamApattibalAt) iha balAyAM dRSTau bhavati / yathoktaM- " prayatnazaithilyAnantyasamApattibhyAM " ( yo. sU. 2-47) / / 11 / / balAyAmAsanayogasiddhiH kasmAd bhavati ? ityAzaGkAyAmAha - 'asaditi / asundaralAlasAyAH aprazastoddezyakalipsAyAH anyA'nyaphalotsukyalakSaNAyAzca = jIvananirvAhanibandhanA'tiriktapradhAnA'pradhAnavividhaphalagocarA''kAGkSAsvarUpAyAzca tvarAyA viziSTazuddhiyogena abhAvAt sarvatra dehacalanarAhityalakSaNaM sthiraM sukhaJca = dehAvayavavyathA'nutpattisvarUpaJca AsanaM manaH praNidhAnapUrvakaM svabhyastaM bhavati / taduktaM yogadRSTisamuccaye 1496 = = * nA'syAM satyAmasattRSNA prakRtyaiva pravartate / tadabhAvAcca sarvatra sthitameva sukhAsanam / / atvarApUrvakaM sarvaM gamanaM kRtyameva vA / praNidhAnasamAyuktamapAyaparihArataH / / - (yo. dR.sa. 50/51 ) iti / taduktaM adhyAtmatattvAloke'pi yatrA''sanaM yogatRtIyakAGgaM dRSTirbalA sA viditA tRtIyA / dRDhaJca kASThAgnikaNaprakAzopamaM bhaved darzanamatra dRSTau / / mahAMzca tattvazravaNAbhilASaH kSepo na yogasya pathi prayANe / asAdhutRSNAtvarayorabhAvAt sthiraM sukhaM cAsanamAvirasti / / ihAntarAyAH zamamApnuvanti dvandvAbhighAto na ca sambhaviSNuH / apAyadUrIbhavanena kRtyaM bhavet samastaM praNidhAnapUrvam / / - (a.ta.3/94-96) iti / aGgalAghavena hasta-pAdAdyavayavalAghavena tannibandha: = AsanasampAdanam / AkAzAdigate Adipadena zeSanAgAdigrahaNam / avadhAnena = sAvadhAnatayA tAtsthyena vA manastAdAtmyA''pAdanaM = cetasaH tadaJjanatAlakSaNaikIkaraNasampAdanam / tadbalAt = tayoH prayatnazaithilyA''nantyasamApattyoH sAmarthyAd iha balAyAM Asanajayo bhavati / atra yogasUtrasaMvAdamAha - 'prayatne 'ti / atra rAjamArtaNDavyAkhyaivam tad AsanaM prayatnazaithilyena AnantyasamApattyA ca sthirasukhaM bhavatIti * AsanayanA kAraNone oLakhIe : * = TIkArtha :- kharAba lAlasA tathA navA-navA phaLanI utsukatA svarUpa utAvaLa na hovAnA kAraNe Asana sthira ane sukhAkArI bane che. 'takalIpha vinA padmAsana-siddhAsana vagere Asanane huM karuM' A prakAranI IcchA hoya tyAre prayatnanI zithilatA = hAtha-paga vagere aMgonI haLavAzathI Asana jamAvavuM te Asanajaya karavAmAM sahAyaka che. tathA AkAza vagere vyApaka padArthanA Ananya vize sAvadhAnIthI-ekAgratAthI manane tadrupa karI devuM te AnantyasamApatti kahevAya. duHkhanuM kAraNa zarIramAM ahaMkArabuddhi che. AnantyasamApatti dvArA te ahaMkArabuddhi 2vAnA thAya che. te kAraNe AnanyasamApattinA baLathI paNa balAdiSTamAM Asanajaya thAya che. jema ke yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke 'prayatnanI zithilatA ane AnantyasamApatti dvArA Asanasiddha thAya che.' (22/11) 1. hastAdarza ... tRSNA a' iti truTitaH pAThaH / 2 hastAdarze 'zlaghadhatA' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarzAntare ca 'zlaghatA ' ityazuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau '...rabAdhanena...' ityazuddhaH pAThaH / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sugatasamaye AkAzAnantyasamApattibhAvanA * 1497 smbndhH| yadA yadA 'AsanaM baghnAmI'ti icchAM karoti, prayatnazaithilye'pi aklezenaiva tadA tadA''sanaM sampadyate / yadA cA''kAzAdigate Anantye cetasaH samApattiH kriyate = avadhAnena tAdAtmyamApAdyate tadA dehA'haGkArA'bhAvAnnA''sanaM duHkhajanakaM bhavati / asmiMzcA''sanajaye sati samAdhyantarAyabhUtA na prabhavanti aGgamejayatvAdayaH ( (rA.mA.2/47) iti / yogasudhAkare sadAzivendrastu - tasya ca prayatnazaithilyaM laukika upAyaH / gamana-gRhakRtyatIrthasnAnAdiviSayo yaH prayatnaH = mAnasa utsAhaH tasya zaithilyam, anyathA utsAho balAd dehamutthApya yatra kvApi prerayati / phaNasahasreNa dharaNI dhArayitvA sthairyeNA'vasthito 'yo'yamanantaH sa evA'hamasmIti dhyAnaM cittasyA'nante samApattiH tayA yathoktA''sanasampAdakamadRSTaM niSpadyate / ataH tAbhyAmAsanaM sidhyatItyarthaH - (yo.sudhA.2/47) ityAha / bauddhamate tu kAmabhogA'kuzaladharmAdibhyaH pravivicya nirjane deze prayatnazaithilyena RjukaM sthitvA caturvidhadhyAnottaraM rUpasaMjJAdyatikramaNAdinA AkAzAnantyasamApattirupajAyate / taduktaM majjhimanikAye anupadasUtre - bhikkhave sAriputto sabbaso rUpasajJAnaM samatikkamA paTighasAnaM atthaGgamA nAnattasaJAnaM amanasikArA 'ananto AkAso'ti AkAsAnaJcAyatanaM upasampajja viharati / ye ca AkAsAnaJcAyatane dhammAAkAsAnaJcAyatanasaJA ca cittekaggatA ya phasso vedanA saJjA cetanA cittaM chando adhimokkho vIriyaM sati upekkhA manasikArotyAssa dhammA anupadavavatthitA honti / tyAssa dhammA viditA uppajjanti, viditA upaTThahanti, viditA abbhatthaM gacchanti / so evaM pajAnAti- "evaM kira me dhammA ahutvA sambhonti, hutvA paTiventIti / so tesu dhammesu anupAyo anapAyo anissito appaTibaddho vippamutto visaMyuto vimariyAdIkatena cetasA viharati / so 'atthi uttari nissaraNa'nti pajAnAti / tabbahulIkArA asthi tvevassa hoti - (m.ni.3|2|95, pR.76) iti / sarvazo rUpasaMjJAnAM samatikramAt pratighasaMjJAyA astaGgamanAt nAnAtmasaMjJAtaH cittavRttiparihArAt AkAzA''nantyasamApattilAbhaH / AkAzA''nantyA''yatanasamApattau AkAzAnantyacittaikAgratA-sparza-vedanA-saMjJA-cetanA-citta-chandA'dhimokSa-vIrya-smRtyupekSA-manaskArA anupadavyavasthitA bhavanti, viditAH santa utpadyante, viditAH santa upatiSThanti, viditAH santo'staM yaanti| sa caivaM prajAnAti- 'evaM kila ime dharmA abhUtvA sambhavanti, bhUtvA prtivedynte'| sa teSu utpAda-vyayA''lambanapratyayamukto'nupAyo'napAyo'nizrito'pratibaddho vipramukto visaMyuto vimaryAdena cetasA nirvANamArge viharati / sa 'asti ita uttaramapi bhavaniHsaraNopAya' iti prjaanaati| nisaraNopAyAbhyAsabAhulyena 'asti' iti nizcayaH sampadyate iti sugatAzayo'pi yathAgamamatrA'nuyojyaH svaparatantravizAradaiH / / 22/11 / / vizeSArtha:- Asanane siddha karavAnA cAra upAya prastuta zlokamAM batAvela che. (1) dhana vagerenI khoTI tRSNAnA lIdhe jIva badhe bhaTaka-bhaTaka kare rAkhe che. jIvananirvAhathI atirikta dhanAdiviSayaka tRSNA trIjI daSTimAM nathI hotI. tethI avazapaNe bAhya doDadhAma karavAnI vRtti zAMta thAya che ane jIvamAM sthiratA Ave che. tethI te yogasAdhanA karavA bese to sthiratAthI lAMbA samaya sudhI besI zake che. (2) yogasAdhanA sivAyanA bIjA kAryonI utsuktA-utAvaLanA lIdhe paNa mana kSubdha banavAthI zarIra sthiratApUrvaka lAMbA samaya sudhI padmAsanAdipUrvaka cokkasa prakAranI jApa vagere sAdhanAmAM svasthatAthI TakI zakatuM nathI. balA daSTimAM praveza karanAra yogI puruSanI amuka prakAranI Atmazuddhi thaI gaI hovAthI Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1498 * Asanasiddhiphaladyotanam * dvAtriMzikA-22/12 ato'ntarAyavijayo dvandvA'nabhihatiH parA' / 'dRSTadoSaparityAgaH praNidhAnapuraHsaraH / / 12 / / ___ata iti| ato yathoktAdAsanAdantarAyANAmaGgamejayAdInAM vijayaH (=antraayvijyH)| dvandaiH zItoSNAdibhiranabhihatirduHkhA'prAptiH (=dvandvA'nabhihatiH) parA = AtyantikI, 'tato dvandvAnabhighAta' (yo.sU.2-48) ityukteH / dRSTAnAM ca doSANAM manaHsthitijanitaklezAdInAM parityAgaH (=dRSTadoSaparityAgaH) praNidhAnapurassaraH = "prazastA'vadhAnapUrvaH / / 12 / / / AsanasiddhiphalamAvedayati- 'ata' iti / antarAyANAM = samAdhyantarAyANAM aGgamejayAdInAM, aGgamejayo nAmA'Ggakampanam, taduktaM rAjamArtaNDe - aGgamejayatvaM = sarvAGgINo vepathuH AsanamanaHsthairyasya bAdhakaH - (rA.mA. 1/31) iti / Adipadena visrotasikAdigrahaNam, vijayo nAmA'nutthAnaparAhatatvam / Asanasya dvandvA'nabhighAtaphalatve yogasUtrasaMvAdamAha- 'tata' iti / 'tasmin Asanajaye sati dvandvaiH zItoSNa-kSuttRSNAdibhiryogI nA'bhihanyate' (yo.sU.2/48 rA.mA.) iti rAjamArtaNDaH / yogacUDAmaNyupaniSadi tu - Asanena rujaM hanti - (yo.cU.109) ityuktaM tadapIha yathAtantramanuyojyam / ___ dehasthitijanitadoSajayamuktvA'dhunA manaHsthitijanitadoSajayamAha- dRSTAnAM = svayamanubhUtAnAM manaHsthitijanitaklezAdInAM mAnA'pamAnAdInAM parityAgaH = parihAraH 'ete mAnA'pamAna-rAga-dveSAdayo na matsvarUpasya bAdhakA na vA'hameteSAM vazya' iti prazastA'vadhAnapUrvaH = kuzalacittanyAsapUrvakaH / dRSTadoSaparityAgo na bAhyaparisthitiparivartanamUlakaH kintu svamanaHsthitiparivartanamUlaka iti bhAvaH / tatra utsukatA-utAvaLa nathI hotI. mATe lAMbA samaya sudhI padmAsanAdipUrvaka jApAdi sAdhanA karI zake che. (3) vizeSa prakAranA kaSTa ke taNAva vinA siddhAsanAdi karavAnI gaNatarInA kAraNe zarIra-aMgopAMganI laghutAthI yogI Asana jamAve che. tathA (4) AkAza vagere padArthanI anaMtatA-sarvavyApakatA vize samApatti karavAnA lIdhe zarIramAM ahaMkArabuddhi = dehAdhyAsa naSTa thato jAya che. tethI lAMbo samaya eka ja AsanamAM sthiratApUrvaka besI zakAya che. A mujaba yogasUtranI rAjamArtaDa vyAkhyAmAM jaNAvela che. paraMtu yogasUtranI yogasudhAkara vyAkhyA mujaba, asaMta = zeSanAga. "pRthvIne sthiratAthI dhAraNa karanAra zeSanAga huM ja chuM Ama zeSanAganA dhyAnamAM dIrgha ekAgratA-tanmayatA e ja AnandasamApatti. tenA dvArA siddhAsana vagere Asana siddha thAya che. A rIte Asanajaya karavAthI zuM lAbha thAya che? teno nirdeza graMthakArazrI mAgaNanA somai 43. cha. (22/11) AuthArtha :- (1) mAsana 4yathI. aMtarAyano vi4ya thAya che. tathA (2) 631-2bhI vagaire dvandvIthI 5rAma thato nathI. tema 4 (3) dRSTa sevA hoSono tyA praziyAnapUrva thAya che. (22/12) 'TIkArtha:- uparokta siddha AsanathI aMgakaMpana vagere aMtarAyo jItAya che. tathA ThaMDI-garamI vagere dvandathI parAbhava thato nathI. arthAta ThaMDI vagere dvArA jarA paNa duHkha thatuM nathI. A rIte dvandravijaya zreSTha koTino thAya che. kema ke yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke "siddha thayelA AsananA kAraNe ThaMDIgaramI vagere dvandathI parAbhava thato nathI.' tema ja manaHsthitijanya phleza vagere anubhavagamya doSono prazasta praziyAnapUrva parityAga thAya che. (22/12) 1. hastAdarzAdau 'tistathA' iti pAThaH / paraM vyAkhyAnusAreNa 'tiH parA' iti pAThaH samyak / 2. hastAdarza 'dRSTatoSa...' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarza '...murassaram' iti pAThaH / 4. hastAdarza 'prastA...' ityazuddhaH pAThaH / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * supraNidhAnAdiprabhAvaH 1499 kAntAjuSo vidagdhasya divyageyazrutau yathA / yUno bhavati zuzrUSA tathAsyAM tattvagocarA / / 13 / / kAnteti / kAntAjuSaH kAminIsahitasya vidagdhasya geyanItinipuNasya divyasya atizayitasya geyasya kinnarAdisambandhinaH zrutau = zravaNe (- divyageyazrutau ) yathA yUno = yauvanagAmina: ' kAmino bhavati zuzrUSA, tathA'syAM = balAyAM tattvagocarA zuzrUSA / / 13 / / = * = = cA''sanajayaH sahakArItyabhiprAyeNaiva yogasudhAkare siddhe cAsane zItoSNa - sukha-duHkha-mAnA'vamAnAdidvandvairyathApUrvaM nA'bhihanyate - ( yo. sudhA . 2 / 48 ) iti nirUpitam / yadyapi mitrAdAvapi dravyataH sthirAsanaM sambhavati paraM tatra praNidhAnadA'bhAvAnna praNidhAnapUrvadRSTadoSatyAgAditatphalamiti nA'tivyAptiH / balAyAM tu rogAdyavasthAyAM dravyataH sthirAsanavirahe'pi nA'vyAptiH, tatkAraNasyA'sattRSNA-tvarAvirahasya sattvena vyavahArataH tasya sattvAt vyavahAranayasya kAraNe kAryatvopacAraparAyaNatvAditi dik / atra hi sAmAnyataH supraNidhAnaM vartamAnasAvadyayogaviramaNaM saMvignatayA'tItapApapratikramaNamatyantamanidAnamanAgatapApapratyAkhyAnaJca sambhavanti / evaJca kRte sati kuzalA''zayabhAvena mahAmeghavRSTihatAnIva kSudrajvalanoddIptAni prazAmyanti duSkRtAni / tato vistIryate kuzalAzayaH, ullasati jIvavIryaM, vizudhyati antarAtmA, nivartate mithyAvikalpanaM, prAdurbhavati sacchAstrazuzrUSA, pariNamati guruvinayaH, apaiti kliSTakarmAnubandhaprAbalyaM, kSIyate kugatisantatiH, prApyate sadgatiparamparA, labhyate bhAvayogikulajanma, tatrApi rocate sukRtaM, spRhayati nirupAdhikanijacidAnandAyetyevaM krameNa mokSamArgamanavaratamabhigacchati kAmAkAMkSAparihAreNa balAyAM dRSTau vartamAno mano'vadhAnasameto yogIti yathAgamaM bhAvanIyam / etena chinda sotaM parakkamma kAme panuda brAhmaNa ! / nappahAya munI kAme nekattamupapajjati / / - (saM. ni. devaputtasaMyutta-1 / 1 / 2 / 8 |89-pR. 59 ) iti saMyuktanikAye tAyanasUtraM vyAkhyAtam / / 22 / 12 / / asyaiva tattvazuzrUSAM varNayati- 'kAnte 'ti / vizeSArtha :- Asana siddha thavAthI samAdhimAM aMtarAyabhUta evA aMgakaMpana, hAtha-pagamAM khAlI caDhI javI, caMcaLatA vagere doSo upara vijaya maLe che. eka ja AsanamAM lAMbA samaya sudhI besI zakavAthI ThaMDI-garamI vagere bAhya zArIrika dvandva ke bhUkha-tarasa vagere AMtarika zArIrika dvandva yogIno parAbhava karI zakatA nathI. anubhUyamAna evA mAna-apamAna vagere mAnasika dvandva paNa chUTI jAya che. A rIte mAnasika doSa ravAnA thAya che te bAhya paristhiti palaTAvAthI ravAnA nathI thatA paraMtu manaHsthiti badalAvAthI ravAnA thAya che. A eka ati agatyanI noMdhapAtra bAbata che. (22/12) * tattvazuzrUSAno paricaya # gAthArtha :- patnIyukta ane hozIyAra evA yuvAnane divya gItanuM zravaNa karavAmAM jema tIvra IcchA hoya tema balA dRSTimAM tattvasaMbaMdhI zuzruSA tIvra hoya che. (22/13) TIkArtha :- premALa patnInI sAthe rahelA tathA gIta gAvAnI paddhatimAM hoziyAra ane yuvAnImAM AgaLa vadhI rahelA kAmI mANasane kinnara vagere devonA divya = atizayayukta gAyanane sAMbhaLavAmAM jevI IcchA hoya tevI IcchA tattvazravaNane vize balA dRSTimAM hoya che. (22/13) 1. mudritapratau '....gAmino kA...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze 'suzrUSA' ityazuddhaH pAThaH / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1500 * zuzruvAMsa AtmAnamupalabhante * dvAtriMzikA -22/14 abhAve'syAH zrutaM vyarthaM bIjanyAsa ivoSare / zrutA'bhAve'pi bhAve'syA dhruvaH karmakSayaH punaH / / 14 / / kAminIsahitasya kamanIyapriyatamAyuktasya kinnarAdisambandhinaH gAyakavizeSAdisambandhinaH zravaNendriyA''kSepakAriNaH kAminaH = atizayamadanA''turasya / taduktaM yogadRSTisamuccaye kAntakAntAsametasya divyageyazrutau yathA / yUno bhavati zuzrUSA tathA'syAM tattvagocarA / / - ( yo. dR.sa. 52) iti adhyAtmatattvAloke'pi yUnaH sakAntasya vidagdhabuddheryathA sugeyazravaNe'bhilASaH / imAM dRzaM prAptavatastathA syAt tattvAvabodhazravaNAbhilASaH / / - ( a.ta. 3 / 97 ) ityuktam / 'imAM dRzaM = tRtIyAM balAbhidhAnAM dRSTimiti / balAyAM vartamAno yogI tantrAntarasthito'pi jJAtvA yaH kurute karma tasyA'kSayyaphalaM bhavet (zi.gI. 11 / 42 ) iti zivagItAdivacanataH sadanuSThAnAditattvajijJAsuH san - satkathAzravaNe yeSAM vartate sAttvikI matiH / matpadAmbujabhaktA ye te vai bhAgavatottamAH / / - (ska. pu. vai. kha. veM. mA.21 / 42 ) iti skandapurANAdivacanataH zuzrUSuH saJjAyate / tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSadi zAnto dAnto'tiviraktaH suzuddho gurubhaktaH taponiSThaH ziSyo brahmaniSThaM gurumAsAdya pradakSiNapUrvakaM daNDavat praNamya prAJjalirbhUtvA vinayenopasaGgamya bhagavan ! guro ! me paramatattvarahasyaM vivicya vaktavyamiti atyAdarapUrvakam - (tri.vi.ma. 1 / 3) ityAdirUpeNa AtmAditattvazuzrUSAsvarUpamuktaM tadihA'nuyojyaM yathAtantram / yApi tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSadi bhagavan kathaM jIvAnAmanAdisaMsArabhramaH / tannivRttirvA kathamiti / kathaM mokSamArgasvarUpaM ca / mokSasAdhanaM kathamiti / ko vA mokSopAyaH / kIdRzaM mokSasvarUpam / - ( tri.vi. ma. 5 / 2 ) ityevaMrUpA zuzrUSopadarzitA sA'pIhA'nusandheyA / AtmAdi tattva zravaNA'nuraktatvAttadanyavyavacchedena tadevA'syAmavasthito yogI bahumanyate / taduktaM bAlarAmAyaNe yo yatrAnuraktaH, sa tadanyatiraskAreNa tadeva bahumanyate - (bA. rA. 2 / 6) iti / kAntAyuktatvAdyekaikavizeSaNasamavadhAne zuzrUSA balavatI dRSTA, kiM punaH tatsakalasamavadhAne ? iti zuzrUSA'tizayadyotanArthaM tAdRzanAnAvizeSaNopAdAnamiti dhyeym| AtmatattvazuzrUSutayA'syA''tmopalambhayogyatA pareSAmapyabhimatA / taduktaM subAlopaniSadi - naivamAtmA pravacanazatenA'pi labhyate, na bahuzrutena buddhijJAnA''zritena na medhayA, na vedaiH, na yajJaiH, na tapobhirugraiH, na sAGkhyaiH, na yogaiH, nA''zramairanyairAtmAnamupalabhante / pravacanena prazaMsayA, vyutthAnena tametaM brAhmaNAH zuzruvAMso'nUcAnA upalabhante - ( subA. 9/7 ) ityatra yathAtantramanuyojyam || 22 / 13 // = = vizeSArtha :- eka to yuvAnI, temAM saMgItano zokhIna, vaLI rAga-rAgiNI vagerene vize kuzaLatA, vaLI patnI sAthe hoya, patnI potAnA upara anurAgavALI hoya ane temAM paNa gIta gAnArA sAmAnya mANaso nahi paNa kinnara vagere saMgItapriya-saMgItaniSNAta devo hoya pachI to pUchavuM ja zuM ? tyAre gIta sAMbhaLavAnI IcchA patidevane thAya te koIka alaukika ja hoya. tevI prabaLa tattvazravaNaviSayaka IcchA balA dRSTimAM pragaTe che. atattva ke bhogasukhasAmagrI vagerenI vAtamAM tene tathAvidha prabaLa rasaruci na hoya. paraMtu tattvanI vAtamAM ja tene atyaMta vadhu ruci-abhilASA hoya che. (22/13) * tattvazuzruSA vinA zravaNa vyartha ja gAthArtha :- ukhara bhUmimAM bIjanI vAvaNI jema vyartha che tema tattvazuzruSA vinA sAMbhaLeluM vyartha che. tathA tattva sAMbhaLela na hoya to paNa jo tattvanI zuzruSA zravaNaabhilASA hoya to avazya = Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAdRSTi - samyagdRSTizuzrUSAbhedasamarthanam T 1501 abhAva iti / asyA = uktalakSaNazuzrUSAyA abhAve / zrutaM = arthazravaNaM vyarthaM USara iva bIjanyAsaH / zrutA'bhAve'pi arthazravaNAbhAve'pi asyAH = uktazuzrUSAyA bhAve punaH dhruvo nizcitaH karmakSayaH / ato'nvayavyatirekAbhyAmiyameva pradhAnaphalakAraNamiti bhAvaH / / 14 / / = = * = = abhaktyA anvaya-vyatirekAbhyAM zuzrUSAmAhAtmyamAha - ' abhAva' iti / uktalakSaNazuzrUSAyAH zasyAdiphalaprada - kRSNamRttikAmayakSetra tulyAyA abhAve arthazravaNaM tattvArthA''karNanaM vyarthaM = niSphalaM, uSare sthale bIja - nyAsa iva / etena paDhieNa vi kiM kirai ? kiM vA suNieNa bhAvarahieNa / bhAvo kAraNabhUdo sAyAraNayArabhUdANaM / / - ( bhA. prA. 66 ) iti bhAvaprAbhRtavacanamapi vyAkhyAtam / ye kathAM puNyAM zRNvanti manujAdhamAH / teSAM puNyaphalaM nAsti duHkhaM janmani janmani / iti (ska.pu.vai.kha. ve.mA. 27 / 37) skandapurANavacanamapyatrA''gamA'nusAreNa yojyam / arthazravaNA'bhAve'pi tattvArthazrutivirahe'pi uktazuzrUSAyAH tattvA'dveSamUlakajijJAsotthApitatattvazuzrUSAyA bhAve karmakSayaH paramatattvabodhapratibandhakakarmahrAsaH / taduktaM yogadRSTisamuccaye bodhAmbhaHsrotasazcaiSA sirAtulyA satAM matA / abhAve'syAH zrutaM vyarthamasirA'vanikUpavat / / zrutA'bhAve'pi bhAve'syAH zubhabhAvapravRttitaH / phalaM karmakSayA''khyaM syAt parabodhanibandhanam / / = - (yo. dR.sa.53/54) iti / taduktaM adhyAtmatattvAloke'pi asatyamuSmin zrutamapyapArthamivoSarAyAM bhuvi bIjavApaH / sati tvamuSmin parasAdhanAni karmakSayAyA'sulabhAni na syuH / / - (a. . 3 / 98) iti / 'amuSmin tattvAvabodhazravaNAbhilASe' / tattvazuzrUSAjanyakSayopazamavizeSAcca tattvazravaNalAbho'pi kAlAntare sampadyeteti dhyeyam / etena jJAnAvaraNIyasya kSayopazamazca girisaridupalagholanAnyAyenA'pi kasyacit syAt / tatsadbhAve cA'zrutvA'pi dharmaM labhate zrotuM, kSayopazamasyaiva tallAbhe antaraGgakAraNatvAt - ( bhaga. 9 / 4 / 365 vR.) bhagavatIsUtravRttikRdvacanamapi vyAkhyAtam / * = = nanu samyagdRSTidvAtriMzikAyAM (dvAdvA. 15 / 2 bhAga - 4 pR. 1008) samyagdRSTiliGgatayA zuzrUSoktA iha ca balAyAM dRSTau sA darziteti kathaM nA'nayorvirodha: ? na ca balAyAmatAttvikI zuzrUSA, samyagdRSTestu tAttvikIti na virodha iti vAcyam, evaM sati balAyAM zuzrUSAtaH darzitakarmakSayA'nupapatteriti cet ? atrocyate, tAttvikatve'pi hetu prayojana - svarUpa - viSaya - phalAnubandhabhedenaikasyA api zuzrUSAyAH nAnA'vasthAyAM nAnAtvopagamAnnA'yaM doSaH / tAttvikyapi sA mithyAtvamandatA-muktyadveSa-tadrAga-caramayathApravRttakaraNAdyA'vaJca kayogotkarSa-tattvajijJAsA-prItyAdyanuSThAnaparipAkAdi-samyagdarzanA'stitva-tannairmalyA''sannataramuktigAmitva-tathA bhavyatvaparipAkAdihetubhedena bhidyate / heyopAdeyavijJAna-zaGkAkAGkSAdidoSoccheda-jJAnadarzanavizuddhi-zIlaviarmanirbharA thAya che. (22/14) TIkArtha :- 13 mI gAthAmAM je tattvazuzrUSAnuM lakSaNa batAvyuM te tattvazuzruSA vinA thayeluM arthanuM zravaNa, ukhara bhUmimAM bIja vAvavAnI jema, vyartha che. tattvazravaNa na thavA chatAM paNa uparokta tattvazuzruSA hoya to avazya karmanirjarA thAya che. A rIte anvaya ane vyatireka dvArA tattvazuzruSA ja phalanuM mukhya kAraNa che - evuM jaNAvavAno ahIM Azaya che. (22/14) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1502 kauzalaM * yogadRSTi- brahmasiddhAntasamuccayAdivirodhaparihAraH * dvAtriMzikA - 22/15 yogArambha ihA'kSepAt syAdupAyeSu kauzalam / upyamAne tarau dRSTA payaHsekena pInatA / / 15 / / yogeti / iha balAyAM akSepAt = anyatra cittA'nyAsAd' yogArambhe upAyeSu = yogasAdhaneSu dakSatvaM (syAt = ) bhavati, uttarottaramativRddhiyogAditi bhAvaH / zuddhi-cittavizuddhi-sAnubandhA'dhyavasAyavizuddhyutkarSa- muktyAdiprayojanabhedenA'pi sA vibhidyate / dRDhatvamandatva-phalopadhAyakatva-tadanupadhAyakatva-mithyAtvamandatAsahacaritatva- samyagdarzanaprayuktazuddhyanvitatva-sApAyatvanirapAyatvAdisvarUpabhedenA'pi sA nAnAtvamApadyate / sthUla sUkSma - laukika-lokottarAdiviSayabhedenA'pi sAstari pratipadyate / ihalaukika - pAralaukikA'bhyudayA'pavargAdiphalabhedenA'pi sA bhinnatAmaGgIkaroti / zuddhitAratamyaprayuktamanda-tIvrAdyanubandha-niranubandhAdibhedenA'pi sA bhedamApadyate / etena yogadRSTisamuccaye (gA. 16) bodha-mImAMse bhinnagrantherupadarzite brahmasiddhAntasamuccaye (gA. 3537) tvapunarbandhakasya darzite yogavivekadvAtriMzikAyAM ( dvA. dvA.19 / 23 bhAga - 5, pR. 1308) ca pravRttacakrANAmukte iti kathaM naiSAM virodha: ? iti zaGkA'pi nirAkRtA, apunarbandhakA''rabdhayoH bodha-mImAMsayoH granthibhedottaraM parAkASThAprAptatvapradarzanA'bhiprAyeNa virodhavirahAt / evamevA'nyeSu api guNeSu nAnAdRSTigateSu yogadRSTibhedena sAmarthyAditAratamyamAgamA''nusAreNa vibhAvanIyaM viditasakalasamayarahasyavedibhirgambhIradhiyA / prakRte - yathA khanan khanitreNa naro vAryadhigacchati / tathA gurugatAM vidyAM zuzrUSuradhigacchati / / - (manu. 2 / 218) iti manusmRtivacanamapi zuzrUSAmahattvapratipAdakatayA smartavyam / / 22/14 / / akSepaphalamAha- 'yoge'ti / cikIrSitayogAd anyatra cittA'nyAsAt = svAntaHkaraNavinyAsavirahAt yogA''rambhe svabhUmikocitayama-niyamA''sana-caityavandanAdizubhayogasamArambhe sati yogasAdhaneSu cirakAlIna-nirantara-satkArA'' sevitA'bhyAsayogena dakSatvaM samArabdhayogasAdhakatathAvidhadezA'dhyAsananiyatocitakAlaprArambha-dattAvadhAnatA-vidhiparAyaNatA-yatanopetatvAdilakSaNaM naipuNyaM bhavati, uttarottaraM tathAvidhavivekadRSTyAdinA ativRddhiyogAt = yogAGgAnAM svabhUmikApekSA'tizAyitaprAbalyopetapravRddhisambandhAt / vizeSArtha :- tattvazuzruSAnI hAjarImAM karmakSayasvarUpa kArya thAya che. A nyAyadarzananI paribhASA mujaba anvaya kahevAya. tattvazuzruSA na hoya to karmakSaya na thAya. A vyatireka kahevAya. A anvayavyatirekathI siddha thAya che ke karmanirjarAnuM mukhya kAraNa tattvazuzruSA che. bIja = tattvazravaNa, phaLadrupa bhUmi = tattvazuzruSA vALo jIva. tathA ukharabhUmi = tattvazuzrUSAnA abhAvavALo jIva. bAkInI vAta TIDArthamAM spaSTa che. (22/14) = = = * kSepadoSatyAganuM phaLa * gAthArtha :- balA dRSTimAM anyatra cittano kSepa gamana na thavAthI yogasAdhanAno prAraMbha karavAmAM yogasAdhanAnA upAyomAM kuzaLatA Ave che. kharekhara vRkSavAvaNI thAya tyAre pANInuM siMcana karavAthI vRkSanI puSTi bhevAyesI ( = prasiddha ) che. (22/15) TIkArtha :- kSepa nAmano cittadoSa eTale dharmasAdhanA cAlu hoya tyAre manane bIjA sthAne pheravavuM. balAdiSTamAM A kSepa doSa ravAnA thayela hovAthI dharmasAdhanAno prAraMbha karavAmAM yoganA upAyone vize 1. mudritapratau 'cittAbhyAsAdi 'tyazuddhaH pAThaH / = Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * balAyAM vicAraNA- samyagvAksamavatAraH * upyamAne tarau payaH sekena pInatA dRSTA, tadvadihApyakSepeNaivamatipInatvalakSaNamupAyakauzalaM syaat| 'anyathA pUrNapayaHsekaM vinoptasya taroriva prakRtA'nuSThAnasya kArzyamevA'kauzalalakSaNaM syAda taduktaM yogadRSTisamuccaye zubhayogasamArambhe na kSepo'syAM kadAcana / upAyakauzalaM cApi cAru tadviSayaM bhavet / / - (yo. dR.sa.55 ) iti / ata eva pUrvaM (dvAdvA.20/27, pR.1401) saMnyAsagItAsaMvAdenoddiSTA saptavidha-karmayogagatA zAstra - sajjanasamparka - vairAgyA'bhyAsapUrvakam / sadAcArapravRttiryA procyate sA vicAraNA / / - (rA.gI. 7/6 ) iti rAmagItAvyAvarNitasvarUpA vicAraNAbhidhAnA dvitIyA karmayogabhUmikA balAyAmaskhaladvRttyA sambhavatItyavadheyam / etena uktalakSaNaiva mahopaniSadupadarzitA (maho. 5/28) annapUrNopaniSaduktA (anna. 5 / 82 ) varAhopaniSadupavarNitA ( varA. 4/4) ca vicAraNAkhyA jJAnayogabhUmikA'pi prakRte samavatAritA draSTavyA / ihApi = balAyAmapi dRSTau akSepeNa = anyatra manonyAsA'bhAvena evaM = darzitarItyA uttarottaraM atipInatvalakSaNaM kaNTaka-jvarasthAnIyavighnadvitayA'pratibadhyatvaprayojakaM upAyakauzalaM = yogAGgeSu naipuNyaM syAt / etenA'tra samyagvAg buddhoktA'STAGgGgikamArgagatA labdhAvakAzetyAveditam / tatsvarUpantu majjhimanikAye ca arpaNakasUtre santaM yeva kho pana paraM lokaM 'atthi paro loko ti vAcaM bhAsati, sAssa hoti sammAvAcA / santaM yeva kho pana paraM lokaM 'atthi paro loko'ti Aha ye te arahanto paralokaviduno tesamayaM na paccanIkaM karoti / santaM yeva kho pana paraM lokaM 'atthi paro loko 'ti paraM saJJapeti, sAssa hoti saddhammasaJJatti - (ma.ni. 2 / 1 / 10 | 96 - pR. 73 ) ityevaM sAmAnyato darzitam / vizeSatazca tatsvarUpaM dIghanikAye majjhimanikAye ca mahAsmRtiprasthAnasUtre - katamA ca, bhikkhave, sammAvAcA ? musAvAdA veramaNI, pisuNAya vAcAya veramaNI, pharusAya vAcAya veramaNI, sampphappalApA veramaNI / ayaM vuccati, bhikkhave, sammAvAcA - ( dI. ni. 2 / 9 / 402, ma.ni. bhAga1/1/10/135-pR.90, 3 | 4 | 11 | 315 ) ityevamAveditam / iyaJceha sAzravA bodhyA / taduktaM majjhimanikAye mahAcatvAriMzatkasUtre - musAvAdA veramaNI, pisuNAya vAcAya veramaNI, pharusAya vAcAya veramaNI, samphappalApA veramaNI-ayaM bhikkhave ! sammAvAcA sAsavA puJJabhAgiyA upadhivepakkA - (ma.ni. 3 / 2 / 7 / 138) iti / agretanadRSTiSu ceyamadhikAribhedena vizudhyati / nirAzravA samyagvAk tu granthibhedottaramevA'vagantavyA / iha tu kSepadoSanirAkaraNapratyalA sAzravA samyagvAgavagantavyA / yuktataraJcaitat, mRSA-pizuna-paruSavAgAdipravRttau cA'kSepasya svarUpameva durlabhaM syAt / itthaJca samyagvAgAdiprayuktA'kSepasahakAreNoktopAyavaicakSaNyamupapadyatetarAm / anyathA = paruSavAgAdinA zubhayogasamArambhA'vasare'nyatra manonyAse tu pUrNapayaHsekaM = apekSitaparipUrNajalasiJcanaM vinA uptasya taroH kArthyamiva prakRtA'nuSThAnasya pravINatA prApta thAya che. kAraNa ke kSepa doSa na hovAnA lIdhe yogasAdhanAnI uttarottara atyaMta vRddhi thAya che. jema vRkSanI vAvaNI thatI hoya tyAre pANI siMcavAthI puSTatA dekhAya che tema balASTimAM paNa akSepanA kAraNe uparokta rIte dharmasAdhanakuzaLatA svarUpa atipuSTatA pragaTe che. bAkI to pUratuM pANI na siMcavAnA kAraNe jema vAveluM paNa vRkSa karamAI jAya che tema kSepadoSanA lIdhe, kSepaviraha 1. hastAdarze 'anya pU...' iti truTitaH pAThaH / 1503 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = 1504 bhAva: |||| prANAyAmavatI dIprA yogotthAnavivarjitA / tattvazravaNasaMyuktA sUkSmabodhamanAzritA / / 16 / / prANAyAmavatIti / prANAyAmavatI = prANAyAmasahitA dIprA dRSTiH / yogotthAnena vivarjitA (=yoocAnavivanitA), prazAntavAhitAnAmAt / tattvazravanena saMyuo (=stattvazravAsaMyuttA) samArabdhayogasya kAlAntare akauzalalakSaNaM yathAvasthitayogasthairya-siddhilakSaNakuzalatvasyA'bhAvAtmakaM * vatAyAmicchAviSAtADyo: 0 = kArzyameva syAt / yogasiddhyupAyakauzalAdyupAttazuklA'dRSTaprabhAvena balAyAmupakaraNagocarecchApratibandho'pi prAyo nopajAyate / taduktaM yogadRSTisamuccaye pariSkAragataH prAyoH vighAto'pi na vidyate / avighAtazca sAvadharihArAnnahovayaH / / - (yo.TTa.sa.16) kRti ||22/11thI = dvAtriMzikA - 22/16 uktA balA / sAmprataM dIprAmAha- 'prANe 'ti / prANAyAmasahitA ityanena caturthayogAGgalAbho darzitaH / yogotthAnena pUrvaM (dvA.dvA.18 / 16 bhAga - 4, pR. 1244) vyAkhyAtena vivarjitA / anena caturthacittadoSaparihAra Avevita: / atra hetumAda prazAntavAhitAnAmAt = prAgurdA (dA.dA.18/16 mAna-4 pR.1243) prazamavRttisantAnapraapteH / ata eva lokasaMjJA'pi lezato nivartate / taduktaM haribhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye - prazAntavAhitAbhAve satyetadupapadyate / lokadRSTivyavacchedo lezato darzito jinaiH / / - ( bra.si. 328) iti / caturthaguNalAbhamAha- tattva zravaNena saMyuktA, zuzrUSAphalabhAvAt tattvazuzrUSAkAryatvAt / tathApi na hovAthI prastuta anuSThAna paNa kRza thaI jAya, ArAdhanAnI kuzaLatA ravAnA ja thAya. AvuM ahIM tAtparya che. (22/15) = vizeSArtha :- dharmasAdhanAno prAraMbha karatI vakhate cittanI sthiratA na hoya, cAlu ArAdhanA vakhate mana bIje badhe pharatuM hoya to te kSepa doSa kahevAya. balA dRSTimAM jIve praveza karelo hoya to yogasAdhanAno prAraMbha karatI vakhate 'huM A ArAdhanA karuM ke nahi ? mane sAdhanAmAM muzkelI to nahi paDe ne? mAre ArAdhanA adhUrI choDavI nahi paDe ne ? A sAdhanAmAM zuM huM niSphaLa jaIza ?'- AvA prakAranI vikSiptatA AvatI nathI. mATe pUrNa zraddhA ane AtmavizvAsathI te sAdhanAmArge AgaLa vadhe che. AthI ja tapa-japa-svAdhyAya vagere yogasAdhanAnA upAyone paNa te sArI rIte jANe che. temAM te bAhoza hoya che. ArAdhanA vikSipta na bane te mujaba yama-niyama-Asana-mudrA- vidhividhAna vagerene te kuzaLatApUrvaka apanAvavA kaTibaddha bane che. A rIte balASTivALAnI dharmasAdhanA baLavAna banatI jAya che. A badhAnA mULamAM akSepa kSepadoSaabhAva mahattvano bhAga bhajave che. (22/15) A cothI yogadRSTino paricaya gAthArtha :- dIprAdaSTimAM prANAyAma nAmano yoga hoya che. yoga sAdhanAmAM utthAna nAmano doSa nathI hoto. tattvazravaNa guNa hoya che. paraMtu ahIM sUkSmabodha nathI hoto. (22/16) -- TIkArtha H- dIprA nAmanI cothI yogadRSTimAM prANAyAma nAme yoga hoya che. tema ja prazAMtavAhitAno lAbha thavAthI yogasaMbaMdhI utthAna doSa ahIM nathI hoto. A dRSTimAM rahela jIva rasapUrvaka tattvazravaNa kare che. kAraNa ke tattvazuzrUSAnuM phaLa tattvazravaNa che. paraMtu veghasaMvedyapada prApta na thayuM hovAnA kAraNe . mudritaprato '...vAya..' tyazuddha: pATha: / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prALayAmaprApravarzanam - 1505 1 zubhrUNA-tamAvAt / sUkSmavodhana vivarNitA (=sUkSmavodhamanAzritA) vedyasaMvedyapavA'prApte: / / 6 / / recakaH syAdbahirvRttirantarvRttizca pUraka:' / kumbhakaH stambhavRttizca prANAyAmastridhetyayam / / 17 / / recaka iti / bahirvRttiH *zvAso' recakaH syaat| antarvRttizca * = prazvAsa: pUraH / stambhavRttizca kumbhakaH, yasmin jalamiva kumbhe nizcalatayA prANo'vasthApyate / ityayaM tridhA sUkSmabodhena tattvagocarA'nekAntasiddhAntA'vagamena granthibhedaprayojyA''dhyAtmikasyAdvAdagarbhasaMvedanena vA vivarjitA, vedyasaMvedyapadA'prApteH / taduktaM yogadRSTisamuccaye prANAyAmavatI dIprA, na yogotthAnavatyalam / tattvazravaNasaMyuktA sUkSmabodhavivarjitA / / - ( yo dR. sa. 57 ) iti / adhyAtmatattvAloke'pi turyA'nvitA prANAyAmena dIprA dIprA''tmabhAvasya balena dRSTiH / asyAJca tattva zravaNapravRttirdIpaprabhAsannibhadarzanAyAm / / - (ga. tA.3/11) hyum ||22/16 / / = prANAyAmamevopadarzayati- ' recaka' iti / bahirvRttiH nAsApuTena bAhyavRttiH zvAso recakaH syAt / nAsikApuTena antarvRttizca prazvAsaH pUraka ucyate / stambhavRttizca AntarastambhakavRttizca kumbhaka ucyate, yasmin kumbhake prANaH kumbhe jalamiva nizcalatayA sthirabhAvena avasthApyate / AdRSTi sUkSmabodha vinAnI hoya che. (22/16) vizeSArtha :- sattaramI gAthAmAM graMthakArazrI prANAyAmanA prakAra vagere bAbatamAM vizeSa prakAza pAtharaze. yogasAdhanAmAMthI mana uThI javuM te utthAna doSa kahevAya che. dIprAdRSTivALA jIvanuM jIvana prazAMtavAhitAsabhara hoya che. mATe ja yogasAdhanAmAMthI tenuM mana uThI jatuM nathI. yogasAdhanA karavAmAM tene kaMTALo-becenIajaMpo-azAMti-asvasthatA AvI na zake. jemaNe paNa utthAna doSathI bacavuM hoya teNe azAMti-ukaLATa vagerethI dUra rahevuM joIe. cothI yogadRSTimAM rahelo jIva atyaMta AdarathI dharmatattvanuM zravaNa kare che. samajavAno ane yAda rAkhavAno prayAsa kare che. paraMtu sUkSmabodha na hovAnA kAraNe tenA tAttvika rahasyArthI-gUDhArtho-52mArthone te pAmI zakato nathI. potAnI bhUmikA mujaba AtmA vagere tattvano UMDo bodha hovA chatAM paNa samyagdarzana na pAmavAnA lIdhe, pAMcamI diSTa na maLavAthI, jJAnAvaraNa-mohanIya vagereno kSayopazama na hovAnA lIdhe sUkSmabodha ahIM nathI hoto. atyaMta vedhaka dRSTi, viziSTa vivekadRSTi, sUkSma tattvaSTi cothI yogadRSTimAM hotI nathI. kAraNa ke vedyasaMvedyapada tene haju sudhI prApta thayuM nathI. A badhI bAbata vize viziSTa chaNAvaTa AgaLanI gAthAmAM karavAmAM Avaze. (22/16) = = = = * prANAyAmanA prakArono paricaya che gAthArtha :- vAyune bahAra kADhavo te recaka prANAyAma kahevAya. zvAsa aMdara levo te pUraka kahevAya. vAyune aMdaramAM bharI rAkhavo te kuMbhaka kahevAya. Ama A prANAyAma traNa prakArano hoya che.(22/17) TIkArtha :- vAyune bahAra kADhavo e zvAsa kahevAya. te recaka nAmano prANAyAma kahevAya che. prANavAyune aMdaramAM levo te prazvAsa kahevAya. te pUraka nAmanA prANAyAma tarIke oLakhAya che. tathA prazvAsa vAyunuM aMdara phephasAmAM staMbhana karavuM/rokI rAkhavuM kuMbhaka tarIke prasiddha che. kuMbhaka kahevAnuM kAraNa e che ke 2. hastAvaze 'pUrvana:' kRtyazuddha: pAThaH| 2. hastAvaze ''prazvAsa' kRtyazuddha: pATha: / * ..*. vighnazcayamadhyavartI pAne dastAvaze nAsti | = Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1506 * dIrghasUkSmaprANAyAmopavarNanam * dvAtriMzikA-22/17 prANAyAmaH = prANagativicchedaH / yadAha- "zvAsaprazvAsayorgativicchedaH prANAyAmaH" iti (yo.suu.249)| ayaM ca nAsAdvAdazA'ntA''didezena, SaDviMzatimAtrAdipramANakAlena saGkhyayA ca 'iyato vArAn kRta etAvadbhizca zvAsaprazvAsaiH prathama udghAto bhavatI'tyAdilakSaNayA' upalakSito dIrghasUkSmasaMjJa AkhyAyate / yathoktaM- "sa tu bAhyAbhyantarastambhavRttirdeza-kAla-saMkhyAbhiH paridRSTo dIrghasUkSmasaMjJa" atra cAsanasthairyasya hetutvam / taduktaM pataJjalinA yogasUtre - tasmin sati zvAsa-prazvAsayorgativicchedaH prANAyAmaH - (yo.sU.2/49) iti / atra yogasudhAkaravRttiH evam - tasminnAsanasthairye sati prANAyAmaH pratiSThito bhavati / sa ca zvAsaprazvAsayorgativicchedarUpaH / tatra zvAso nAma bAhyasya vAyorantarAnayanam / prazvAsaH punaH kauSThyasya vaayoniHsaarnnm| tayorubhayorapi saJcaraNA'bhAvaH = prANAyAmaH / nanu nedaM prANAyAmasAmAnyalakSaNam, tadvizeSeSu recaka-pUraka-kumbhakaprakAreSu tadanugaterayogAditi cet? naiSa dossH| sarvatrA'pi zvAsa-prazvAsayorgativicchedasambhavAt / tathAhi - kauSThyasya vAyoH nirgamanaM = recakaH yaH prazvAsarUpaH / bAhyasya vAyorantardhAraNaM pUrakaH, yaH zvAsarUpaH / antaHstambhavRttiH kumbhakaH, yasmin jalamiva kumbhe nizcalatayA prANAkhyo vAyuravasthApyate / tatra sarvatra zvAsa-prazvAsayorgativicchedo'styeveti nAsti zaGkAvakAzaH / nanu kumbhake gatyabhAve'pi recaka-pUrakayorucchvAsa-nizvAsagatI vidyate iti cet ? naiSa doSaH, adhikamAtrAbhyAsena svabhAvasiddhAyAH samaprANagatervicchedasambhavAt + (yo.sudhA.2/ 49) iti / abhidharmakozabhASye vasubandhustu - AzvAsaH = yo vAyuH pravizati / prazvAsaH = yo vAyuH niSkrAmati - (a.dha.ko. 6 / 12) ityAha / tridhA prANAyAma iti / taduktaM amRtanAdopaniSadi api - prANAyAmAstrayaH proktA recaka-pUraka-kumbhakAH (a.nA.10) iti / prANAyAmasyaiva sukhAvagamAya vibhajya svarUpaM kathayati ayamiti / prakRte yogasUtrasaMvAdamAha- 'sa' iti / atra rAjamArtaNDavyAkhyA evam - bAhyavRttiH zvAso recakaH / antarvRttiH prazvAsaH pUrakaH / AntarastambhakavRttiH kumbhakaH / tasmin jalamiva kumbhe nizcalatayA prANA avasthApyante iti kumbhkH| jema kuMbhamAM pANI nizcalarUpe dhArI rakhAya che tema prastuta prANAyAmamAM vAyu aMdaramAM sthirarUpe rAkhI mUkAya che. A rIte prANAyAma traNa prakAre prasiddha che. prANa + AyAma = prANAyAma. AyAma eTale gatino viccheda thavo. prANanI gatino cokkasa prakAre ahIM viccheda thato hovAthI A prANAyAma tarIke oLakhAya che. kAraNa ke pataMjalie jaNAvela che ke "zvAsa ane prazvAsanI gatino viccheda eTale prANAyAma.' deza, kALa ane saMkhyAthI sUcita evo viziSTa prANAyAma dIrghasUkSma kahevAya che. A dIrghasUkSma prANAyAma nAkanA bahAranA bhAgathI nIce bAra AMgaLa jeTalI jagyAmAM zvAsa jAya te rIte cAle ane 26 mAtrA pramANa kALa sudhI cAle tema ja amuka vAra sudhI karAyelo ane amuka zvAsa-prazvAsathI prathama udyAta thAya che'- ItyAdi svarUpa saMkhyAthI viziSTa hoya che. A rIte deza, sthAna, kALa ane saMkhyAthI sUcitaviziSTa evo uparokta prANAyAma dIrghasUkSmasaMnnaka kahevAya che. "jema ke pataMjali maharSie yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke "te prANAyAma bAhya, AMtarika ane staMbhanavRttivALo arthAtu yathAkrama recaka-pUraka-kuMbhaka svarUpa trividha prANAyAma deza, kAla ane saMkhyAthI viziSTa bane tyAre dIrghasUkSma nAme oLakhAya che." 1. mudritapratau sarvatra '....lakSaNopa' ityazuddhaH pAThaH / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1507 * dezaparIkSAdivicAraH * (yo.sU.2-50) iti / bAhyAbhyantaraviSayau' dvAdazAnta-hRdayanAbhicakrAdirUpA'vaparyAlocyaiva sahasA trividho'yaM prANAyAmo dezena kAlena saGkhyayA copalakSito dIrghasUkSmasaMjJo bhavati / dezenopalakSito yathA-nAsAdvAdazAntAdau / kAlenopalakSito yathA SaTtriMzanmAtrAdipramANaH / saGkhyayopalakSito yathA iyato vArAn kRta etAvadbhiH zvAsa-prazvAsaiH prathama udghAto bhavatIti / etajjJAnAya saGkhyAgrahaNamupAttam / udghAto nAma nAbhimUlAtpreritasya vAyoH zirasi abhihananam - ( rA.mA. 2/50) iti / maNDalabrAhmaNopaniSadi tu pUraka-kumbhaka - recakaiH SoDaza catuHSaSTi- dvAtriMzatsaGkhyayA yathAkramaM prANAyAmaH - (maM.brA.1/4 ) ityevaM tatsvarUpamuktam / amRtanAdopaniSadi tu savyAhRtiM sapraNavAM gAyatrIM zirasA saha / triH paThedAyataprANaH prANAyAmaH sa ucyate / / - ( a.nA. 11) ityuktam / AdipurANe jinasenAcAryastu prANAyAmo bhaved yoganigrahaH zubhabhAvanaH - ( A. pu. 21/227 ) ityAha / yogasudhAkare sadAzivendrastu recako bAhyavRttiH, pUraka AbhyantaravRttiH, kumbhakaH stambhavRttiH / tatraikaiko dezAdibhiH parIkSaNIyaH / tadyathA svabhAvasiddhe recake hRdayAnnirgatya nAsAgrasammukhe dvAdazAGgulaparyantaM zvAsaH samApyate / abhyAsena tu krameNa nAbherAdhArAd vA nirgatya caturviMzatyaGgulaparyante SaTtriMzadaGgulaparyante vA samApyate / tatra ca recakaprayatnA'tizaye sati nAbhyAdipradezakSobheNa tannizcetuM zakyam / bahistu sUkSmaM tUlaM dhRtvA taccAlanena nizcetavyam / seyaM dezaparIkSA / recakakAle prANasyA''vRttayo daza viMzatiH triMzad ityAdibhiH kAlaparIkSA / asmin mAse pratidinaM daza recakA AgAmimAse viMzatiH uttaramAse triMzadityAdibhiH saGkhyAparIkSA / evaM pUrake'pi yojanIyam / yadyapi kumbhake dezavyAptivizeSo nA'vagamyate tathApi kAlasaGkhyAvyAptiravagamyata eva / yathA ghanIbhUtaH tUlapiNDaH prasAryamANo dIrgho viralatayA sUkSmazca bhavati tathA prANo'pi deza-kAla- saGkhyAbhirabhyasyamAno dIrgho durlakSatayA sUkSmaca sampadyate - ( yo. sudhA. 2/50) ityAcaSTe / yadyapi saGkhyAbhirapi kAlaniyama eva kriyate tathApi prakArabhedAd bheda iti / yatra hi zaGkhadhvanyAdinA kAlaniyamaH kriyate sa kAlena paridRSTaH yatra ca mAtrA - saGkhyAbhiH kAlaniyamaH kriyate sa saGkhyAbhiH paridRSTa iti (yo.sU. 2/50 vA.) iti tu yogavArtike vijJAnabhikSuH / - mAtrAsvarUpaJca yogatattvopaniSadi aGgulisphoTanaM kuryAt sA mAtrA parigIyate - (yo.ta. 40) ityevaM, mArkaNDeyapurANe ca nimeSonmeSaNe mAtrA tAlo laghvakSaraM tathA / prANAyAmasya saGkhyArthaM smRto dvAdazamAtrikaH / / - ( mA. pu. 39 / 15 ) ityevamAveditamityavadheyam / mAtrotkarSe prANAyAmotkarSo bhavati / taduktaM kUrmapurANe mAtrAdvAdazako mandaH caturviMzatimAtrakaH / madhyamaH prANasaMrodhaH SaTtriMzanmAtriko'ntimaH / / - ( kU.pu.u. 11/32) iti / - bahAranA bhAgamAM nAkathI nIce bAra AMgaLa sudhI je vAyu hoya te bAhya viSayabhUta kahevAya. tema ja hRdayabhAga ke nAbhicakra vagere sudhI je prANavAyu hoya te abhyantara viSayabhUta kahevAya. A bAhya-atyaMtara vAyunA eTale ke recaka ane pUraka prANAyAmanA sthAnano vicAra karyA vinA ja acAnaka ja ekIsAthe banne vAyunuM staMbhana karavAnI vRttithI niSpadyamAna cotho prANAyAma samajavo. jema tapelA 1. mudritapratI ...viSayo...' ityazuddhaH pAThaH / 2 mudritapratau ' ... rUpa eva paryA...' ityazuddhaH pAThaH / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumbhakasiddhau sarvasiddhilAbhaH * dvAtriMzikA - 22/17 taptopalanipatitajalanyAyena yugapat stambhavRttyA niSpadyamAnAt kumbhakAttatparyAlocanapUrvakatvamAtrabhedena ca caturtho'pi prANAyAma iSyate / yathoktaM- " bAhyA''bhyantaraviSayA''kSepI caturtha" iti (yo.sU. 2-51) / / 17 / / 1508 * trIn prANAnabhidhAyA'dhunA caturthamabhidhAtumAha- 'bAhye 'ti / atra yogasUtrasaMvAdamAha - 'bAhye 'ti / asya rAjamArtaNDavRttirevam prANasya bAhyo viSayo nAsAdvAdazAntAdiH / Abhyantaro viSayo hRdayanAbhicakrAdiH / tau dvau viSayAvAkSipya paryAlocayataH stambharUpo gativiccheda: sa caturthaH prANAyAmaH / tRtIyasmAt kumbhakAkhyAdasya vizeSaH bAhyAbhyantaraviSayAvaparyAlocyaiva sahasA taptopalanipatitajalanyAyena yugapatstambhavRttyA niSpadyate / asya tu viSayadvayA''kSepako nirodhaH / ayamapi pUrvavaddeza-kAlasaGkhyAbhirupalakSito draSTavyaH - ( rA. mA. 2 / 51 ) iti / ' zvAsaprazvAsayorviSayA'vadhAraNAtkrameNa bhUmijayAdubhayA''kSepapUrvako gatyabhAvaH = caturthaH prANAyAmaH' (yo.sU.bhA. 2/51) iti yogasUtrabhASyakAraH / nAgojIbhaTTastu bAhyAbhyantaraviSayau uktau recaka - pUrakau tayorAkSepI tAvatikramya jAyamAnaH kevalakumbhakarUpaH caturthaH - ( nAgo. 2 / 51 ) ityAha / taduktaM vaziSThasaMhitAyAmapi prasvedaM janayedyastu prANAyAmo hi so'dhamaH / madhyamaH kampakaH prokta utthAne cottamo bhavet / / pUrvaM pUrvaM prakurvIta yAvaduttarasambhavaH / nizvAsocchvAsako dehe svAbhAvikaguNAvubhau / / tathApi nazyataH tena prANAyAmottamena tau / tayornAze samarthaH syAt kartuM kevalakumbhakam / / recakaM pUrakaM tyaktvA sukhaM yad vAyudhAraNam / prANAyAmo'yamityuktaH sa ca kevalakumbhakaH / / sahitaM kevalaM vA'pi kumbhakaM nityamabhyaset / yAvatkevalasiddhiH syAt tAvat sahitamabhyaset / / kevale kumbhake siddhe recaka -pUrakavarjite / na tasya durlabhaM kiJcit triSu lokeSu vidyate / / - (va.saM. ) yogasudhAkaravRttistvevam - yathAzakti vAyuM virecyA'nantaraM kriyamANo bahiHkumbhakaH / yathAzakti vAyumApUryA'nantaraM kriyamANo'ntaH kumbhakaH / recaka - pUrakAvanAdRtya kevalakumbhako'bhyasyamAnaH pUrvatrayA'pekSayA caturtho bhavati / nidrA-tandrAdidoSayuktAnAM recakAditrayam, tadrahitAnAM caturtha iti vivekaH - (yo. sudhA. 2/51 ) iti / / 22/17 / / = patthara upara pANI paDe ke tarata cUsAI jAya te A cothA prANAyAmamAM recaka-pUraka banne prANAyAma ekAeka ja baMdha thaI jAya che, thaMbhI jAya che. pUrve trIjA naMbarano kuMbhaka nAmano je prANAyAma batAvyo temAM recaka-pUrakanA sthAnano vicAra hoya che jyAre A cothA prANAyAmamAM teno vicAra nathI hoto. Ama mAtra recaka-pUrakasthAna vicAramAtrapUrvakatva ane tapUrvakatva svarUpa guNadharmano bheda paDI javAthI cotho prANAyAma ane trIjo prANAyAma judA manAya che. jema ke yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke 'bAhya ane abhyantara vAyunA sthAnanuM AkSepaNa atikramaNa karIne cotho prANAyAma thAya che.'(22/17) vizeSArtha :- deza, kAla ane saMkhyAthI vizeSita prANAyAma dIrghasUkSma kahevAya. jema baMDalamAM/jaththAmAM rahela ghanIbhUta rUne phlAvavAmAM Ave to te dIrgha ane sUkSma bane che tema zvAsane paNa deza-kAlasaMkhyAthI viziSTa rIte abhyasta karavAmAM Ave to te paNa dIrgha ane sUkSma bane che. recaka ane pUrakamAM deza, kALa, saMkhyA khyAlamAM Ave che. kuMbhakamAM dezavizeSane spaSTapaNe abhyAsI pakaDI zakatA nathI. jo ke saMkhyA dvArA paNa zvAsamAM kAlanuM ja niyamana karavAmAM Ave che. to paNa tenI paddhati judI = Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vivekajJAnAvaraNakSayopAyaH * 1509 = dhAraNAyogyatA tasmAt prakAzA''varaNakSayaH / anyairuktaH kvaciccaitadyujyate yogyatA'nugam / / 18 / / dhaarnneti| tasmAt prANAyAmAt dhAraNAnAM yogyatA ( = dhAraNAyogyatA), prANAyAmena sthirIkRtaM cetaH sukhena niyatadeze dhAryata iti / taduktaM- " dhAraNAsu ca yogyatA manasaH " ( yo. sU. 253) iti / tathA prakAzasya cittasattvagatasya yadAvaraNaM klezarUpaM tatkSayaH (= prakAzA''varaNakSayaH) / taduktaM- "tataH kSIyate prakAzA''varaNamiti" (yo.sU.2 - 52 ) / ayaM anyaiH pataJjalyAdibhiH uktaH / prANAyAmaphalamAha- 'dhAraNe'ti / manovyApArasya prANA'dhInatayA prANasthairyeNaiva manaH sthairyAt prANAyAmena hetunA sthirIkRtaM cetaH sukhena anAyAsenaiva niyatadeze dhAryate / atra yogasUtrasaMvAdamAha'dhAraNAsu' iti / atra yogasudhAkaravRttirevam - AdhAra - nAbhicakra - hRdaya-bhrUmadhya-brahmarandhrAdidezavizeSe cittasyA'vasthAnaM = dhAraNA / tatra prANAyAmena rajoguNakAryAt cAJcalyAt tamoguNakAryAd AlasyAdezca nivAritaM mano yogyaM bhavati - (yo. sudhA. 2/53) iti / 'prANAyAmaiH kSINadoSaM mano yatra yatra dhAryate tatra tatra sthirIbhavati, na vikSepaM bhajate' (rA.mA. 2/53) iti rAjamArtaNDakAraH / ' prANAdyAvaraNakSaye sati manasaH sUkSma - lakSyadhAraNAsu yogyatA bhavatI 'ti (ma. pra. 2/53) maNiprabhAkRt / rAjamArtaNDAnusAreNA'tra prANAyAmasyaiva phalAntaramAha - ' tathe 'ti / yogasUtrasaMvAdamAha 'tata' iti / asya yogasUtrabhASyam - prANAyAmAnabhyasyato'sya yoginaH kSIyate vivekajJAnAvaraNIyaM karma / yattadAcakSate - 'mahAmohamayena indrajAlena prakAzazIlaM sattvamAvRttya tadevA'kArye niyuGkte' ( ) iti / tadasya prakAzA''varaNaM karma saMskAranibandhanaM prANAyAmA'bhyAsAd durbalaM bhavati pratikSaNaJca kSIyate / tathA coktam 'tapo na paraM prANAyAmAt, tato vizuddhirmalAnAM, dIptizca jJAnasya' [ ] iti - (yo.sU.2/52 bhA.) itthaM vartate / etena prANAyAmo bhavedevaM pAtakendhanapAvakaH - (yo. cU. 108) iti yogacUDAmaNyuniSadvacanamapi vyAkhyAtam / saMnyAsagItAyAM manusmRtau cApi dahyante dhmAyamAnAnAM dhAtUnAM hi yathA malAH / tathendriyANAM dahyante doSAH prANasya nigrahAt / / - (saM.gI. 7/20+ma.smR.6/71) hovAthI kALa karatAM 'saMkhyA'no ullekha judo karyo che. TIkAmAM rahelA 'uddAta' zabdano artha che nAbhinA mukhamAMthI prerAyelA = dhakko marAyelA vAyunuM upara mastakamAM athaDAvuM. A pramANe rAjamArtaMDa TIkAmAM dhArAnareza bhojadeva rAjarSie jaNAvela che. (22/17) = * prANAyAmanuM phaLa oLakhIe # gAthArtha :- 'prANAyAmathI dhAraNAnI yogyatA Ave che, prakAzanA AvaraNano kSaya thAya che.' AvuM anyadarzanakAro kahe che. A vAta koIka jIvamAM yogyatA mujaba saMgata thAya che. (22/18) TIkArtha :- prANAyAmathI dhAraNAnI yogyatA pragaTe che. kAraNa ke prANAyAmathI sthira thayeluM citta sukhethI cokkasa sthAnamAM dhAraNa karI zakAya che. tethI yogasUtra graMthamAM kahela che ke dhAraNAmAM mananI yogyatA prANAyAmathI Ave che.' tathA pAtaMjaladarzana mujaba, prakAzazIla cittasvarUpa sattvaguNamAM rahela prakAzanuM AvaraNa rAgAdisvarUpa kleza che. teno uccheda prANAyAma dvArA thAya che. tethI yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke 'prANAyAmathI prakAzanuM AvaraNa kSINa thAya che.' A pramANe pataMjali vagere maharSioe kahela che. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1510 trividhaprANAyAmaphaladyotanam * dvAtriMzikA -22/18 * bhagavatpravacane tu *vyAkulatAhetutvena niSiddha eva zvAsa-prazvAsarodha:, yathAyogasamAdhAnameva' pravRtteH zreyastvAt, prANarodhapalimanthasyA'natiprayojanatvAt / taduktaM - " ussAsaM Na NiraMbhai Abhiggahio' vi kimu ceThThAu / sajjamaraNaM nirohe suhumussAsaM ca jayaNAe / / " ( Avazyakaniryukti- 1510) ityevaM prANAyAmasya yogAGgatoktA / trizikhibrAhmaNopaniSadi tu - adhame vyAdhipApAnAM nAzaH syAnmadhyame punaH / pAparogamahAvyAdhinAzaH syAduttame punaH / / alpamUtro'lpaviSTazca laghudeho mitAzanaH / paTvindriyaH paTumatiH kAlatrayavidAtmavAn / / recakaM pUrakaM muktvA kumbhIkaraNameva yaH / karoti triSu kAleSu naiva tasyA'sti durlabham / / - (tri.brA.105-107) ityevaM prANAyAmaphalamAveditam / zANDilyopaniSadi api tataH zarIre laghutA - dIpti-vahnivRddhi-nAdA'bhivyaktirbhavati - (zAM. 1/16 ) ityevaM prANAyAmaphalamAveditam / amRtanAdopaniSadi tu yathA parvatadhAtUnAM dahyante dhamanAnmalAH / tathendriyakRtA doSA dahyante prANanigrahAt / / - (a.nA. 7) iti tatphalamuktam / yogazikhopaniSadi api nazyanti kSutpipAsAdyAH sarvadoSAstatastadA / svarUpe saccidAnande sthitimApnoti kevalam / / - (yo . zi. 1/128) ityevaM tatphalamuktam / jAbAladarzanopaniSadi tu nADIzuddhimavApnoti pRthakvinopalakSitaH / zarIralaghutA diiptirvhnerjaatthrvrtinH|| nAdA'bhivyaktirityetaccinaM tatsiddhisUcakam - ( jA.da. 5/11-12 ) ityevaM tatphalamupadarzitam / bhagavatpravacane = jinezvarazAsane tu prasahya prANapracchardana - vidhAraNayoH vyAkulatAhetutvena = manovyAkulIbhAvakAraNatvena niSiddha eva zvAsa-prazvAsarodhaH; yathAyogasamAdhAnameva manovAkkAyayogasvasthatAmanatikramyaiva pravRtteH = dharmasAdhanapravRtteH zreyastvAt = kalyANA''vahatvAt, prANarodhapalimanthasya = zvAsaprazvAsanirodhalakSaNavyAghAtasya anatiprayojanatvAt prayojanavizeSazUnyatvAt / prakRte AvazyakaniryuktisaMvAdamAha - 'usAsaM' iti / asya zrIharibhadrasUrikRtA vRttirevam UrdhvaM = prabalaH zvAsaH = ucchvAsaH, taM 'na niruMbhai' tti na niruNaddhi 'Abhiggahio vi' abhigRhyata iti abhigrahaH, abhigraheNa nirvRttaH AbhigrahikaH = kAyotsargaH, tadavyatirekAt tatkartA'pyAbhigrAhiko bhaNyate / asau abhinavakAyotsargakArI apItyarthaH / kimuta 'ceTTAu'tti kiM punaH ceSTAkAyotsargakArI ? sa tu sutarAM na = = = = * zvAsAdipratirodha aktavya - jainadarzana bhAva / zrI 4nezvara bhagavaMtanA pravayanamAM to zvAsa bhane prazvAsane khaTAvavAnI bhanAI 4 pharamAvelI che. kAraNa ke tevI pravRtti vyAkuLatAnuM kAraNa che. mana, vacana, kAyAsvarUpa yoganI samAdhi TakI rahe tema pravRtti karavI te ja kalyANakArI che. zvAsa-prazvAsane aTakAvavAnI pravRttinuM to koI AdhyAtmika prayojana nathI. tethI ja zrI bhadrabAhusvAmIjIe Avazyakaniryukti granthamAM jaNAvela che ke 'kAyotsargamAM Ubho rahelo navo sAdhaka ucchvAsane ruMdhe nahi to pachI ceSTAkAyotsarga karanAranI to vAta ja zI karavI ? matalaba ke te to sutarAM zvAsane ruMdhe nahi. kAraNa ke zvAsane sadaMtara rokavAthI tarata mRtyu thAya che. tethI kAyotsargamAM rahelo sAdhaka sUkSma ucchvAsane jayaNAthI choDe.' 1. mudritapratau ' ...namava' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'umgAhio' iti pAThaH / 3. mudritapratau ' aceTThA' ityazuddhaH pAThaH / 4. mudritapratau 'pasajja...' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarze ca 'esajja...' ityazuddhaH pAThaH / AvazyakaniryuktyanusAreNa zuddhaH pATho'tra gRhIto'smAbhiH / * cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarze nAsti / ..... Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prANAyAmarucInAM prANAyAmaucityam * 1511 etacca pataJjalyAdyuktaM kvacit = puruSavizeSe yogyatA'nugaM = yogyatAnusAri yujyate, nAnArucitvAdyoginAM prANAyAmarucInAM prANAyAmenA'pi phalasiddheH, svarucisampattisiddhasyotsAhasya niruNaddhi ityarthaH / kim ? ityata Aha- ' sajjamaraNaM nirohe tti sadyomaraNaM nirodhe ucchvAsasya / tatazca 'suhumussAsaM tu jayaNAe tti sUkSmocchvAsameva yatanayA muJcati, nolbaNaM, mA bhUt sattvaghAtaH - (A.ni. 1510 hA.) iti / na ceha - paralokA'pratibaddhacittatayA sAdhUnAM maraNe'pi kA kSatiH zvAsanirodha iti zaGkanIyam, na hi maraNamavidhinA prazasyate, arthahAneH, zubhabhAvanAdyayogAt, svaprANA'tipAtaprasaGgAt, tasya cA'vidhinA niSedhAditi vyaktaM lalitavistarAyAm (annattha. la. vi. pR. 88 ) / yacca saMnyAsagItAyAM manusmRtau ca dahyante dhmAyamAnAnAM dhAtUnAM hi yathA malAH / tathendriyANAM dahyante doSAH prANasya nigrahAt / / - ( saM .gI. 7/ 20, ma smR. 6/71 ) ityuktam, tadapyanaikAntikam, yataH pAtaJjalayogasUtravivaraNe granthakRtaiva na ca prANAyAmAdihaThayogA'bhyAsaH cittanirodhe paramendriyajaye ca nizcita upAyo'pi, 'UsAsaM Na NiruMbhai' ( Ava.ni. 1510 ) ityAdyAgamena yogasamAdhAnavighnatvena bahulaM tasya niSiddhatvAt - (yo.sU.vi. 2/51-52 ) ityuktam / yogazAstre hemacandrasUribhirapi - tannApnoti manaH svAsthyaM prANAyAmaiH kadarthitam / prANasyA''yamane pIDA tasyAM syAt cittaviplavaH / / pUraNe kumbhane caiva recane ca parizramaH / cittasaGklezakaraNAnmukteH pratyUhakAraNam / / - (yo . zA. 6/4-5 ) ityuktam / tarhi kiM prANAyAmasya sarvathA sarvAn pratyanupayogaH ? ityAzaGkAyAmAha - etacca dravyaprANAyAmagocaraM pataJjalyAdyuktaM Adipadena vaziSTha - manuprabhRtigrahaNam / puruSavizeSe yogyatA'nusAri = svakIyayogyatvA'nugAmi yujyate, puSpAcAryAdInAM prANAyAmavyApArasya / Avazyakaniryukti-vyavahArasUtrabhASyAdau zravaNAt, mokSopAyAnAmanantatvAt, yoginAM nAnArucitvAt svayogyatAnusArivibhinnayogagocararucizAlitvAt, prANAyAmarucInAM yoginAM prANAyAmenA'pi phalasiddheH samAdhyAdilakSaNaphalaniSpatteH / ' rucyanuyAyi vIryamiti nyAyena svarucisampattisiddhasya = svakIyA'bhilASagocarayogasAdhana-yogasAdhanApraNAlikAvizeSAdisamprAptiniSpannasya utsAhasya = vIryollAsasya yogopAyatvAt = yogasAdhakatvAt / sotsAhasya tu kAryasiddhiranAvilA / taduktaM vAlmIkirAmAyaNe utsAho balavAnArya ! nAstyutsAhAtparaM balam / sotsAhasyA'sti lokeSu na kiJcidapi durlabham / / - ( vA. rA. 4 / 1 / 120 ) iti / ata eva saMyuttanikAye devatAsaMyukte cha lokasmiM chiddAni yattha cittaM na tiTThati / ( 9 ) ' AlasyaJca pamAdo * pataMjalimatano paNa Adara ka etacca / te chatAM pataMti vagere mahAtmAkhokhe zvAsa-prazvAsane saMghavAnI vAta churI che te ardha vizeSa vyaktimAM tenI yogyatA mujaba saMgata thAya che. kAraNa ke sAdhanA aMge yogIonI ruci vividha prakAranI hoya che. tethI prANAyAmanI rucivALA yogI puruSone prANAyAmathI paNa AdhyAtmika phaLanI siddhi thaI zake che. AnuM kAraNa e che ke potAno uchaLato utsAha e ja yogano upAya che. tathA teno utsAha potAnI ruci mujaba sAdhana-sAmagrI-sAdhanaprakriyA vagerenI prApti dvArA siddha thAya che. = = = Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1512 * yogasiddhihetUpadarzanam * dvAtriMzikA-22/18 yogopAyatvAt / yathoktaM yogabindau- "utsAhAnnizcayA?ryAtsantoSAttattvadarzanAt / munerjanapadatyAgAt SaDbhiryogaH prasidhyati / / " (yo.biM.411) iti| ca anuTThAnaM asaMyamo / niddA tandI ca te chidde sabbaso taM vivajjaye'ti / / - (saM.ni. 1186, najIratisutta-76, pR.50) ityevamAlasyAdichidrANi yAni tyAjyAnyuktAni tAni yogasiddhikAmibhiH parihartavyAnItyavadheyam / taduktaM yogabindau api- 'utsaahaadi'ti| etavRttirevam - (1) utsAhAd = vIryollAsAt, (2) nizcayAt = kartavyaikAgrapariNAmAt, (3) dhairyAd = vyasanopanipAte'pi pratijJAto'vicalanAt, (4) santoSAd = AtmArAmatAlakSaNAt, (5) tattvadarzanAt = 'yoga eveha paramArtha' iti samAlocanAt, muneH = yoginaH (6) janapadatyAgAt = bhavAnugatikalokavyavahAraparityAgAt, kim? ityAha SaDbhiH utsAhAdibhiH yogaH prasidhyati = niSpattiM labhate 6 (yo.bi.411 vR.) iti / prakRtA kArikA jJAnArNave'pi (jJAnA.22/1) zubhacandreNoddhRtA vartate / yogasAraprAbhRte'pi - utsAho nizcayo dhairyaM sntossstttvdrshnm| janapadAtyayaH SoDhA sAmagrIyaM bahirbhavA / / - (yo.sA.prA.7/41) ityuktam / etena - bhinnarucirhi lokaH - (raghu.6 // 60) iti raghuvaMzavacanaM, - nAnArucitvAjjIvAnAM tato mAdhyasthyazAlinAm / bindvAdayo'pi keSAJcid bhaveyuH cittazodhakAH / / - (vai.k.l.9|1030) iti ca vairAgyakalpalatAvacanamapi vyAkhyAtam / prakRte pUrvoktaM(pR.1181) - cittasya hi prasAdena hanti karma zubhA'zubham - (maitrA.6/20, maitre.1|4|6) iti maitrAyaNyupaniSad-maitreyyupaniSadoH vacanaM, - kasmiMzcid yatra manaso rucirugrA'sti tasya vai / tasmin rUpe sadA dhyAyan brahmopAsanamAcaret / / - (saM.gI.7/44) iti saMnyAsagItAvacanAtpareSAmapi prANAyAmAdyekAnto nA'bhimata ityavadheyam / bauddhAnAM paJcakaNTakaparihAra-paJcacittabandhanavimukti-chandAdi-samAdhibhAvanotsAhalakSaNapaJcadazAGgaH vairAgya-sambodhi-nirvANasiddhirabhimatA / idamevA'bhipretyoktaM majjhimanikAye - '...so (1) chandasamAdhipadhAnasaGkhArasamannAgataM iddhipAdaM bhAveti, (2) viriyasamAdhipadhAnasaGkhArasamannAgataM iddhipAdaM bhAveti, (3) cittasamAdhipadhAnasaGkhArasamannAgataM iddhipAdaM bhAveti, (4) vImaMsAsamAdhipadhAnasaGkhArasamannAgataM iddhipAdaM bhAveti, ussoLahIyeva yeva paJcamI / evaM ussoLahIpannarasaGgasamannAgato bhikkhu bhabbo abhinimbidAya, bhabbo sambodhAya, bhabbo aNuttarassa yogakkhemassa adhigamAya - (m.ni.cetokhilsutt12|189-pRsstth-149) ityAdi / 'ussoLahI = utsAhaH' ziSTaM spaSTaM yathAgamamatra bahuzrutairyojanIyam / prakRte - manaHprasAdaH zraddhA ca tathA karaNapATavam / sahAyotthAnasampacca karmaNAM siddhilakSaNam / / - (kA.nI. 12/42) iti kAmandakIyanItisAravacanaM, - na hyekaH sAdhako hetuH svalpasyA'pIha karmaNaH / yo hyarthaM bahudhA veda sa samartho'rthasAdhane / / - (vA.rA. 5 / 41 / 6) iti vAlmIkirAmAyaNavacanaM, - buddhyA yuktyA''rjavenA'pi gurUNi laghUni ca / kAryANi sAdhayed dhImAn na garvAd na ca utsAha yogasAdhaka che. e bAbatamAM yogabiMdu graMthamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje jaNAvela che ke "(1) utsA, (2) nizcaya, (3) dhairya, (4) saMtoSa, (5) tatpazana sane (6) dau35 vyavahArako tyA - // 7 yI4thI yoga siddha thAya che.' Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * darzanAntare prANAyAmasya dhyAnopayogitA * 1513 tasmAdyasya prANavRttinirodhenaivendriyavRttinirodhastasya tadupayoga iti tattvam / / 18 / / matsarAt / / - (ga.pu.u. pU. 10 / 18) iti gaNezapurANavacanaM kriyAsiddhiH sattve vasati mahatAm utsAhaH sAhasaM dhairyaM buddhiH zaktiH parAkramAH / SaDete ( nI. zA. 41 ) iti nItizAstravacanamapi ca yathAgamamanu - (hanu.nA. 6 / 7) iti hanumannATakavacanaM, yatra tiSThanti tatra devo'pi tiSThati / / - yojyam / upasaMharati- tasmAt svakIyotsAhAderyogasAdhakatvAt hetoH pUrakaM kumbhakaM caiva recakaM ca tato'bhyaset / atItA'nAgatajJAnI tataH syAjjagatItale / / - (ga.gI. 4 / 33) iti gaNezagItAvacanaM, - yoginAM yatacittAnAM jitazvAsendriyA''tmanAm / dhyAnenA'mI prakAzante cidAkArAH punaH punaH / / - (rA.gI. 15/17) iti rAmagItAvacanaM mano'cirAt syAd virajaM jitazvAsasya yoginaH / vAyvagnibhyAM yathAlohaM dhmAtaM tyajati vai malam / / - (ka.de.saM.4 / 10 ) iti kapila - devahUtisaMvAdavacanaM, - prANAn nirudhyA''jJAmanudhyAyan brahmarandhraM dhyAyan - ( haMso . 1 ) iti haMsopaniSadvacanaM, adhyAtmaM caiva prANasya vijJAyA'mRtamaznute - ( prazno 3 / 12 ) iti praznopaniSadvacanaM prANena hyevA'muSmi~lloke'mRtatvamApnoti - ( kauSI. 3 / 6 ) iti kauSItakibrAhmaNopaniSadvacanaM, prANAyAmasutIkSNena mAtrA - dhAreNa yogavit / vairAgyopalaghRSTena cittvA tantuM na bAdhyate / / - ( kSuri. 22) iti kSurikopaniSadvacanaM, - jarA-maraNa - rogAdi na tasya bhuvi vidyate / evaM dine dine kuryAdaNimAdivibhUtaye / / - ( bra.vi. 24) iti prANAyAmaphalapratipAdakaM brahmavidyopaniSadvacanaM, AsanaM prANasaMrodho dhyAnaM caiva samAdhikaH / etaccatuSTayaM viddhi sarvayogeSu sammatam / / - ( yo . rA . 2 / 3 ) iti yogarAjopaniSadvacanaM yoginaH cittazuddhyarthaM kurvanti prANarodhanam - (anna. 4/44) iti annapUrNopaniSadvacanaM, prANasaMyamanenaiva jJAnAnmukto bhaviSyasi - ( jA. da. 5/12) iti jAbAladarzanopaniSadvacanaM, prANAyAmena yuktena sarvarogakSayo bhavet - (yo.cU.116) iti yogacUDAmaNyupaniSadvacanaM mumukSubhiH prANajayaH kartavyo mokSahetave - (yo.zi. 1 / 66 ) iti yogazikhopaniSadvacanaM ca viduSo bhUtabhAvipadArthajJAna-mokSaprakAzAvaraNakSayamanojayA'mRtatvAdyabhilASiNo yasya yoginaH prANavRttinirodhenaiva = zvAsa-prazvAsagatipratirodhenaiva indriyavRttinirodhaH : indriyAntaHkaraNavRttisamucchedaH tasya eva yoginaH tadupayogaH = prANAyAmopayoga iti tattvaM granthakRdabhimatam / anena granthakRdbhiH svakIyamAdhyasthyaM prakaTIkRtam / etena = asaGkhyayogato muktiH sarvadarzanadharmiNAm / nayasApekSabodhena bhavatyeva yadA tadA 11 zuddhAtmA sAdhyate sadbhirasaGkhyadharmasAdhanaiH / deza-kAla-dazA-bodha-rucivaicitryadhArakaiH 11 - (adhyA.gI. 113, 127 ) iti adhyAtmagItAvacanamapi vyAkhyAtam / idameva cetasikRtya adhyAtmatattvAloke nyAyavijayenA'pi = mATe je sAdhakane prANanI zvAsa-ucchvAsanI pravRttine ruMdhavAthI ja IndriyanI vRtti ruMdhAya tevuM hoya tevA sAdhakane prANAyAma upayogI banI zake che. - Arvo bhAva ahIM tAttvika jANavo. (22/18) = Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prANAyAmAvazyakatAvicAraH * dvAtriMzikA - 22/18 yaH zvAsa-prazvAsagatiprarodhaH, sa yogibhiH prANAyAmo babhASe / sa recakaH pUraka - kumbhakau ca zvAso bahirvRttirihA''dimaH syAt / prapUraNaM tasya ca pUrakaH syAt sthirIkRtistasya ca kumbhakaH syAt / ekasvabhAvA na hi yogakArAH kecit tato yAnti pathedRzena // - (a.tattvA.3/100-101 ) ityuktam / prANAyAmarucizAlinAM yoginAmanugrahArthameva ratnazekharasUribhiH guNasthAnakakramArohe 1514 apAnadvAramArgeNa nissarantaM yathecchayA / nirundhyordhvapracArA''ptiM prApayatyanilaM muniH / / dvAdazAGgulaparyantaM samAkRSya samIraNam / pUrayatyatiyatnena pUrakadhyAnayogataH / / nissAryate tato yatnAnnAbhipadmodarAcchanaiH / yoginA yogasAmarthyAd recakAkhyaH prabhaJjanaH || kumbhavat kumbhakaM yogI zvasanaM nAbhipaGkaje / kumbhakadhyAnayogena susthiraM kurute kSaNam / / ityevaM gandhavAhAnAmAkuJcana - vinirgamau / saMsAdhya nizcalaM dhatte cittamekAgracintane / / prANAyAmakramaprauDhiratra rUDhyaiva darzitA / kSapakasya yataH zreNyArohe bhAvo hi kAraNam / / - ( guNasthA. 54-59) ityevaM saprayojanaM prANAyAmavarNanamakAri / yadyapi na ca prANAyAmo muktisAdhane dhyAne upayogI, asaumanasyakAritvAt tathApi kAyA''rogyakAlajJAnAdau sa upayogItyasmAbhirapIhopadarzyate' (yo.zA.5/1 vRtti) ityAdinA yogazAstrapaJcamaprakAzavRttyAdau zrIhemacandrasUribhirapi spaSTameva prANAyAmasya muktisAdhakadhyAnaM pratyanaikAntikatA'nAtyantikate darzite tathApi prANavRttinirodhamRte na yeSAmantaHkaraNAdijayaH tAn prati tu tasyopayogitA yogazAstre prANAyAmastataH kaizcidAzrito dhyAnasiddhaye / zakyo netarathA kartuM manaHpavananirjayaH / / - (yo.zA. 5/1) ityevamAveditaiva / annapUrNopaniSadi tu vAsanAsamparityAgAt cittaM gacchatyacittatAM / prANaspandanirodhAcca yathecchasi tathA kuru / / - (anna.5/86 ) ityevaM rAjayoga - haThayogAnyatarapravartanamupadiSTamityavadheyam / vastutastu 'prANAnusAriNyo vRttaya' iti haThayogasiddhAntAnusAriNAM prANAyAmA''vazyakatve'pi 'cittavRttyanusAriNaH prANA' iti rAjayogarAddhAntAnuyAyinAM tu prANAyAmA''diklezatyAgenA''tmadhyAnAbhyAsa evA''daraH zreyAn tIvramumukSAsampannAnAm / taduktaM yogazAstre prANAyAmaprabhRtiklezaparityAgataH tato yogI / upadezaM prApya gurorAtmAbhyAse ratiM kuryAt / / - (yo . zA. 12/17) / svaprayatnotthApitaprazastA'prazastAnyataravitarka-vicAra-saGkalpa-vikalpA'nuprekSAkalpanA'ntarjalpAdivinirmokeNA'saGgasAkSibhAvamAtreNa dhyAnakAyotsargAdisthairye svayameva prANA nirudhyante, dravyato'pi kumbhako'nAyAsenaiva sidhyati moha - mada-madanodrekazca vizeSArtha :- jainadarzana mujaba adhyAtmajagatamAM zvAsa-ucchvAsanI svAbhAvika gatine aTakAvavAnI khAsa AvazyakatA nathI rahetI. tema chatAM paNa je sAdhakane IndriyanI vRtti - viSayAsakti toDavAmAM prANAyAma ja upayogI banato hoya to teNe te mATe prANAyAmano paNa sahakAra levo joIe. AvI mukta manathI sUcanA ahIM maLe che. AnA dvArA jainadarzananI vivekadRSTi ane udAratA chatI thAya che. (22/18) Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1515 * amanaskayogasAdhanavicAraH * recanAd bAhyabhAvAnAmantarbhAvasya pUraNAt / kumbhanAnnizcitA'rthasya prANAyAmazca bhAvataH / / 19 / / recanAditi / bAhyabhAvAnAM = kuTumba - dArAdimamatvalakSaNAnAM recanAt, antarbhAvasya = zravaNajanitavivekalakSaNasya pUraNAt, nizcitA'rthasya kumbhanAt = sthirIkaraNAt ca bhAvataH prANAyAmaH / ayamevA'vyabhicAreNa yogAGgam / kSIyata iti svAnubhavasiddho'yamamanaskamArgo'smAkam taduktaM yogazAstre'pi recaka-pUraka-kumbhaka-karaNA'bhyAsakramaM vinA'pi khalu / svayameva nazyati marudvimanaske satyayatnena / / ciramA''hitaprayatnairapi dhartuM yo hi zakyate naiva / satyamanaske tiSThati sa samIraH tatkSaNAdeva / / - (yo.zA. 12/44-45) iti / atyAsannamuktigAminAM lokasaMjJAvinirmuktAnAmevAyaM panthAH tAttvikavividiSA-ruci-prayatnAdigocaraH / anye tvetattattvaviDambakA ityalaM prasaGgena || 22 / 18 // dravyaprANAyAmavaktavyatAM parisamApya sAmprataM bhAvaprANAyAmaM nirUpayati- 'recanAditi / tattvajJAnazUnyajIvApekSayA kuTumba - dArAdimamatvalakSaNAnAM paNDitA'pekSayA zAstrAbhyAsAdi-darperSyAdilakSaNAnAM bAhyabhAvAnAM recanAt visarjanAt / taduktaM yogabindau putra - dArAdisaMsAraH puMsAM sammUDhacetasAm / viduSAM zAstrasaMsAraH sadyogarahitAtmanAm / / - ( yo. biM. 509 ) iti / yogasAraprAbhRte'pi - saMsAraH putra- dArAdiH puMsAM sammUDhacetasAm / saMsAro viduSAM zAstramadhyAtmarahitAtmanAm / / - (yo.sA. prA. 7/44) iti proktam / adhyAtmasAre'pi dhaninAM putra- dArAdi yathA saMsAravRddhaye / tathA pANDityadRptAnAM zAstramadhyAtmavarjitam / / - (a.sA. 1/23) ityuktam / zravaNajanitavivekalakSaNasya adhyAtmazAstrazrutyupahita-dehAtmavivekajJAna-tanmUlakA''tmadhyAnaruci AtmadhyAnaratijJeyaM prayatnAdisvarUpasya antarbhAvasya pUraNAt saGgrahAt / taduktaM yogasAraprAbhRte vidvattAyAH paraM phalam - (yo.sA. prA. 7/43 ) iti / nizcitArthasya gurugamagRhItasya svayamUhApohaparicchinnasya svabhUmikocitasya zAstrArthasya dehendriyA'ntaHkaraNAdibhedavijJAna-bhavavairAgya-kaSAyatyAga-parAbhiprAyasahiSNutA-svaparazAstramadhyasthatA-lokasaMjJArAhityAdeH sthirIkaraNAcca bhAvataH = bhAvamapekSya prANAyAmo vijJeyaH / taduktaM adhyAtmatattvAloke syAd bhAvataH prANAyAmastu bAhyabhAvasya recakAdatha pUraNena / vivekabhAvasya samujjvalasya sthirIkRtervAstavametadaGgam / / - ( a. tattvA.3/102 ) iti / ayameva bhAvaprANAyAma eva avyabhicAreNa AtyantikA'vazyambhAvena yogAGgam / ata eva bhAva prANAyAmanI oLakhANa = gAthArtha :- bAhya bhAvanuM recana visarjana karavAthI, aMtarbhAvanuM pUraNa = grahaNa karavAthI tathA nizcitArthanuM kuMbhana sthirIkaraNa karavAthI bhAvanI apekSAe prANAyAma thAya che. (22/19) TIkArtha :- kuTuMba, patnI vagerenuM mamatva bAhya bhAva kahevAya. zAsrazravaNathI utpanna thayelI vivekadRSTi aMtarbhAva kahevAya. bAhya bhAvanuM recana = visarjana karavAthI aMtarbhAvanuM pUraNa = grahaNa karavAthI ane zAstra dvArA nizcita thayelA arthane-padArthane- paramArthane te ja svarUpe sthira karavAthI bhAvanI apekSAe prANAyAma thAya. A bhAvaprANAyAma ja koI paNa jAtanA visaMvAda vinA yoganuM aMga = are| jane che. bhATe 4 = = = = = = - Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1516 * bhAvaprANAyAmasya yogAGgatvasamarthanam * dvAtriMzikA-22/20 ata evoktaM- 'prANAyAmavatI caturthAGgabhAvato bhAvarecakAdibhAvAt' (yo.dR.sa.57vR.) iti / / 19 / / prANebhyo'pi gururdharmaH 'ityato'syAM vinizcayAt / prANAMstyajati' dharmArthaM, na dharmaM prANasaGkaTe / / 20 / / zrIharibhadrasUribhiH yogadRSTisamuccayavRttau dIprAmadhikRtya uktaM - prANAyAmavatI, caturthAGgabhAvataH bhAvarecakAdibhAvAt + (yo.dR.sa.57 vRtti) iti / yadi dravyaprANAyAmasya yogAGgatA zrIharibhadrAcAryANAmabhimatA'bhaviSyat tarhi 'bhAvarecakAdibhAvAt' ityatra te 'recakAdibhAvAt' yadvA 'prANarecakAdibhAvAt' yadvA 'dravyapavanarecakAdibhAvAt' yadvA 'zvAsAdirecakAdibhAvAt' yadvA 'bAhyapavanAdirecakAdibhAvAt' yadvA 'prANavAyUtsargavAyurecaka-pUrakAdibhAvAdi'tyAdikamalekhiSyan / na caivaM taiH nirUpitamiti vyabhicArA'yogena bhAvaprANAyAmasyaiva yogAGgatA''cAryANAM sammateti nizciyate / / tejobindUpaniSadanusAreNa prANAyAmasvarUpaM tu zaGkarAcAryeNa aparokSAnubhUtau - cittAdisarvabhAveSu brahmatvenaiva bhAvanAt / nirodhaH sarvavRttInAM prANAyAmaH sa ucyate / / niSedhanaM prapaJcasya recakAkhyaH samIraNaH / 'brahmaivA'smI ti yA vRttiH pUrako vAyurIritaH / / tatastadvRttinaizcalyaM kumbhakaH prANasaMyamaH / ayaM cA'pi prabuddhAnAmajJAnAM ghrANapIDanaM / / 6 (aparokSA.118-120) ityevamupadarzitaM tadapIha yathAtantramanuyojyamAkalitasva-parasamayarahasyaiH / etena - jagatsarvamidaM mithyA pratItiH prANasaMyamaH 6 (tri.brA.30) iti trizikhibrAhmaNopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam, zuddhasaGgrahanayAbhiprAyaprasUtatayA svabhUmikaucityena tasya bhAvA'nekAntavAdA'ntargatatvAditi dik / / 22/19 / / zrIharibhadrasUrijI mahArAje yogadaSTisamuccayavRttimAM kahela che ke "yoganI cothI dRSTi prANAyAmavALI hoya che. kAraNa ke bhAvarecaka vagere hovAthI yoganuM cothuM aMga A avasthAmAM hAjara hoya che." vizeSArtha:- dravya prANAyAmamAM vAyu dravyanuM recana, pUraNa ane kuMbhana hoya che. jyAre bhAvaprANAyAmamAM bhAvanuM recana-pUraNa-kuMbhana hoya che. malina bhAvonuM visarjana tathA zAstrazravaNajanya heya-upAdeya saMbaMdhI vivekadaSTinuM grahaNa tathA zAstrakathita bhAvonuM te ja svarUpe aMtaHkaraNamAM sthirIkaraNa karavAthI bhAvaprANAyAma thAya che. A bhAvaprANAyAma ja yoganA aMga tarIke mAnya che, nahi ke dravyaprANAyAma. A hakIkata uparokta TIkAryamAM yogadaSTisamuccayavRttinA pAThathI nakkI thAya che. jo dravyaprANAyAma yoganA aMgarUpe = kAraNa tarIke zrIharibhadrasUrijI mahArAjane mAnya hota to teoe 'bhAvarecakAdibhAvA" AvuM kahevAnA pahale 'prANarecakAdibhAvAt' athavA 'zvAsAdirecakAdibhAvAt' athavA 'recakAdibhAvAt' athavA 'bAhyapavanAdirecakAdibhAvAt' mAdhuMDota. paraMtu tebha hI nathI. bhATe yogn| 129535 zrIrabhadrasUri bhaa2|4ne mAyAma 4 mAnya cha -me itita thAya che. (22/18) ha prANa #tAM dharma mahAna ha. gAthArtha - "prANo karatAM paNa dharma mahAna che." AvI mAnyatA dIprA dRSTimAM prANAyAmathI nizcita thaI hovAthI dharma khAtara dIprAdaSTivALA yogI potAnA prANone choDe che paNa prANa saMkaTamAM AvI paDe 1. mudritapratau 'prANAyAmavini...' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarza ca 'ityetasyAM vini...' iti pAThaH / paraM vyAkhyAnusAreNAtra 'ityato'syAM vini' iti pAThaH saGgacchate / adhunopalabdhe hastAdarza 'ityatosyAM' iti avagrahazUnyaH pATha uplbdhH| 2. mudritapratau hastAdarza ca 'tyajanti' iti pAThaH / paraM vRttyanusAreNa 'tyajati' iti saGgacchate / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dehatyAge'pi dharmA'tyAgaH * 1517 prANebhyo'pIti / asyAM = dIprAyAM 'prANebhyo'pi = indriyAdibhyo'pi guruH = mahattaro dharmaH' iti ataH = ityato bhAvaprANAyAmato vinizcayAd dharmArthaM prANAMstyajati, ttrotsrgprvRtteH| ata eva na dharmaM tyajati prANasaGkaTe = prANakaSTe / / 20 / / bhAvaprANAyAmaphalamAha- 'prANebhya' iti / indriyAdibhyaH = indriya-zarIrAdibhyaH apizabdenA''paNa-dhana-gehAdisamuccayaH kRtaH / dharmaH = svabhUmikocita-gRhItakuzalA'nuSThAnakalApaH, puNyAdidvArA paralokA'nuyAyitva-bhavamocakatva-rakSakatvA''tmAnandadAyakatvAdinA hetunA mahattaro jJAta iti bhAvaprANAyAmataH aprazastabhAvarecana-prazastabhAvapUraNa-vizuddhabhAvakumbhanalakSaNataH sahajamalahrAsa-vizeSaprAdurbhAvAdinA vinizcayAd dharmArthaM = dharma-tatsthApakadeva-tatpratipAdakagurvAdikRte avasare prANAn svakIyendriya-dehAdIn ApaNadhanAdIMzca asyAM dIprAyAM dRSTau tyajati asaMzayaM sukhenaiva, sunakSatra-sarvAnubhUtyAdivat / hetumAha- tatra = dharma eva utsargapravRtteH = utsargato bAhulyena pravRtteH / adhyAtmatattvAloke'pi proktam - strIto'pi putrAdapi mitrato'pi dharmaH priyaH syAnijakA'suto'pi / kSipeta dharmArthamasUnapi svAn prANAntakaSTe'pi na tu tyajet tam / / (a.ta.3/103) iti / - caijja dehaM, na hu dhammasAsaNaM - (da.vai.cU.1/ 17) iti dazavaikAlikacUlikAvacanaM, - prANAnte'pi na muJcanti svapratijJAM mahAjanAH / sarvasvA'rpaNatAM kRtvA pratijJAM pAlayanti te / / 6 (ma.gI.5/21) iti mahAvIragItAvacanaM, - dharmo hainaM gupto gopAya - (go.bA. 1 / 2 / 4) iti gopathabrAhmaNavacanaM, - yajjIvitaM cAcirAM'zusamAnakSaNabhaGguram / tacced dharmakRte yAti, yAtu doSo'sti ko nanu ? / / - (ska.pu.mA.ko. 1 / 20) iti skandapurANavacanaM, - dharmo rakSati rakSitaH - (ma.smR. 8 / 15) iti manusmRtivacanaM, - akRtyaM naiva kartavyaM prANatyAge'pi saMsthite / na ca kRtyaM parityAjyameSa dharmaH sanAtanaH / / - (paM.taM.4/33) iti ca paJcatantravacanamapyatra samyak pariNamati / ata eva sAMsArikakAryeSvapi nyAyadharmaM nAtikrAmatyayam / etena - dharmAtmA rAjanItiSu dharmamevA''carati 8 (gA.sU. 84) iti gAndhIsUtramapi vyAkhyAtam / 'duSTeSu daNDaH sujanasya sevA' ( ) ityapi rAjadharma evetyavadheyam / etena - duSTanigrahaM kuryAt (bA.sU.3/52), ziSTaparipAlanaM ca - (bA.sU.3/53) iti bArhaspatyasUtroktI api vyAkhyAte / taduktaM yogadRSTisamuccaye'pi - prANebhyo'pi gururdharmaH satyAmasyAmasaMzayam / prANAMstyajati dharmArthaM na dharmaM prANasaGkaTe / / eka eva suhRd dharmo mRtamapyanuyAti yaH / zarIreNa samaM nAzaM sarvamanyattu gacchati / / itthaM sadA''zayopetaH tattvazravaNatatparaH / prANebhyaH paramaM dharmaM balAdeva prapadyate / / 6 (yo.dR.sa.58-60) iti / dIprAyAM - bandhavo hi zmazAnA'ntA gRha evArjitaM dhanam / bhasmane gAtramekaM tvAM dharma eva na muJcati / / (kss.cuu.lmb-11|43) iti kSatracUDAmaNivacanaM, to 59 // dhane te na choDe. (22/20) artha :- ndriya, zvAsa, Aya . 6za prA42ta 59 // dharma mahAna cha.' - mAvo nizcaya dIprAdaSTimAM bhAvaprANAyAmanA kAraNe thayelo hovAthI dharmane khAtara yogI prANone choDe che. kema ke te dharmamAM ja utsargathI pravRtti kare che. mATe ja prANa muzkelImAM mUkAya to paNa te dharmane choDe nahi.(22/20) Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1518 * hetu-svabhAva-kAryabhedAd dharmatraividhyam * dvAtriMzikA-22/20 - dharma eko vrajatyenaM yatra kvacana gAminaM 8 (a.pu. 159/8) iti agnipurANavacanaM, - dharmo vizvasya jagataH pratiSThA - (tai.A. 10/3) iti taittirIyA''raNyakavacanaM, - sukhasya mUlaM dharmaH -- (cA.sU. 1) iti cANakyasUtraM, - yato dharmaH tataH kRSNaH -- (cai.caM. 1 / 11) iti caitanyacandrodayavacanaM, - sukhaM ca na vinA dharmAt + (zu.nI. 32) iti zukranItivacanaM, - dharmamekamapahAya nA'paraH satsahAyamanuyAti mAnavam + (ha.pu. 63/82) iti harivaMzapurANavacanaM, - kartavyo dharmasaGgrahaH (vi.ca. 103/170) iti vikramArkacaritavacanaM, - eka eva suhRd dharmo nidhane'pyanuyAti yaH - (ma.smR.8/17 hito.1/114) iti manusmRti-hitopadezavacanaM, - dharmasAramidaM jagat + (vA.rA.3/ 9/29) iti vAlmIkirAmAyaNavacanaM, - ayaM dharmaH sarveSAM bhUtAnAM madhu (bR.A.2/5/11) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanaM ca yathAvasthitarUpeNa pariNamati / na ca dAnadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.1 16 bhAga1, pR.37) dharmapadena puNyaM gRhItam, iha ca sadanuSThAnamiti kathaM na virodhaH ? iti zaGkanIyam, dharmasya trividhatvenoktadoSavirahAt / taduktaM granthakRtaiva vairAgyakalpalatAyAM - trividho dharmaH hetu-svabhAva-kAryaprabhedato gaditaH / sadanuSThAnaM hetustatredaM dRzyate vyaktam / / dvividhaH punaH svabhAvo nirdiSTaH sAzravaH taditarazca / AdyaH satpuNyAtmA vinirjarAtmA dvitIyastu / / asmAdRzA'numeyo dvividho'pyayamatra yoginAM dRzyaH / kArya. sundarabhAvAH pratyAtmasphuTatarAste ca / / 6 (vai.ka.la. 2/120-122) iti| asyAJca dRSTau satataM cetasi dharmasthApanAt kAmAzravabhavAzravA'vidyAzravANAM hAniH sampadyate / taduktaM majjhimanikAye sarvAzravasUtre - yassa, bhikkhave, dhamme manasikaroto anuppanno vA kAmAsavo na uppajjati, uppanno vA kAmAsavo pahIyati, anuppanno vA bhavAsavo na uppajjati, uppanno vA bhavAsavo pahIyati anuppanno vA avijjAsavo na uppajjati, uppanno vA avijjAsavo pahIyati (m.ni.1|1|17 pR.11) 6 iti / sammataJcedamasmAkamapi vyavahAranayA'bhiprAyeNa / asyAJcA'vasthito yogI svAtmano vardhayati tejasvitAM, karotyutsAhaM sadanuSThAnakaraNe, projjavalayati balaM, sampAdayatyojaH, sthirIkaroti manaH, janayati vipadi dhIratAM, vidhatte dharmasthAnAdirakSArthaM zauNDIratAM, prakaTayati dharmasAdhane nijapauruSabhAvam / ata eva mitrAdAvaGgIkRtAH prANAtipAtaviramaNAdayaH praNidhAnAdinA vizudhyamAnAH santo dIprAyAM kliSTakarmagranthibhedAdisAmarthyamupadadhAnAH samyakkarmA'ntatA'bhidhAmupalabhante / taduktaM aSTAGgikamArganirUpaNAvasare dIghanikAye majjhimanikAye ca mahAsmRtiprasthAnasUtre - vizeSArtha:- "zarIra, Indriya vagere kAMI parabhavamAM sAtha-sahakAra-salAmatI nathI ApatA. paraMtu sArI rIte sAcavelo ane Acarelo dharma ja paralokamAM paNa sAtha-sahakAra-salAmatI-samAdhi-sadgatisanmati ApavAnuM kAma kare che. mATe dharma ja mahAna che." AvA prakArano nirNaya bhAvaprANAyAmanA sAdhaka dIprAdaSTivALA yogIne thavAthI adhuva-vinazvara prANone sAcavavA mATe dhruva-zAzvata-anazvara dharmane choDavAnI bhUla te karI na zake; bhale ne dharmane sAcavavAmAM potAnA jAnanuM jokhama UbhuM thatuM hoya. bhAvaprANAyAmanA prabhAve sahajamalano puSkaLa pramANamAM ghaTADo thayela hovAthI dIprAdaSTivALA yogInuM bhAnasa bhI prasAre ghAtuM ya che. (22/20) Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dIprAyAM samyakkarmAntasamavatAraH * 1519 puNyabIjaM nayatyevaM tattvazrutyA sadAzayaH / bhavakSArAmbhasastyAgAd vRddhiM' 'madhuravAriNA / / 21 / / puNyabIjamiti / evaM dharmasya prANebhyo'pyadhikatvapratipattyA tatrotsargapravRttyA tattvatyA tathAtattvazravaNena madhuravAriNA' sadAzayaH = zobhanapariNAmaH bhavalakSaNasya kSArAmbhasastyAgAt (= bhavakSArA'mbhasastyAgAt) puNyabIjaM vRddhiM nayati / yathA hi madhurodakayogatastanmAdhuryA'navagamespi bIjaM prarohamAdatte, tathA tattvazruteracintyasAmarthyAttattvaviSayaspaSTasaMvittyabhAve'pi atattvazravaNatyAgena tadyogAt puNyavRddhiH syAdeveti bhAvaH / / 21 / / katamo ca, bhikkhave, sammAkammanto ? pANAtipAtA veramaNI, adinnAdAnA veramaNI, kAmesu micchAcArA veramaNI / ayaM vuccati, bhikkhave, sammAkammanto - ( dI. ni. 2 / 9 / 409, ma.ni. bhAga- 1/1/10/135pR.90,3 / 4 / 11 / 375 - pR. 301 ) iti / ayamapi pUrvavadiha mahAcatvAriMzatkasUtrAnusAreNa (ma.ni. 3 / 2 / 7 / 139) yathAgamaM sAzravatayA'nuyojyaH / dharmArthaM prANaparityAgecchayA deha-dArendriyAdyAsaktiratra tanvI bhavati dehendriyAdyadhyAsocchedabhUmikA ca granthibhedaupayikA sidhyati / ata eva pUrvaM (dvA. dvA.20/27 bhAga-5, pR.1401) saMnyAsagItAsaMvAdenoddiSTA saptavidhakarmayogagatA vicAraNA - zubhecchAbhyAmindriyArtheSu raktatA / yatra sA tanutAmeti procyate tanumAnasI / / - (rA.gI. 7 / 7) iti rAmagItAvyAvarNitasvarUpA tanumAnasInAmnI tRtIyA karmayogabhUmikA dIprAyAM dRSTau nirvivAdaM sidhyatItyapyavaseyam / etenoktalakSaNaivoktAbhidhAnA varAhopaniSadmahopaniSadupadarzitA (varA. 4/5, maho. 5 / 29) tRtIyA jJAnayogabhUmikA prakRte samavatAritA / / 22 /20 / / bhAvaprANAyAmaphalA'nuviddhatattva zravaNaguNamAha- 'puNye 'ti / tathAtattva zravaNena tattvagocarA' dveSajijJAsA-zuzrUSottarakAlInasvabhUmikocitatattvA''karNanena / zobhanapariNAmaH = pravRttigataheyopAdeyatvAdisaMvedanagarbhaprazastA'dhyavasAyaH / tattvaviSayaspaSTasaMvittyabhAve'pi = granthibhedottarakAlInAyAH svakIyapariNatigataheyopAdeyatvAdi-nAnAnayA'nugatA''zrava-saMvarAdilakSaNatattvaviSayiNyAH sUkSmavizadatarasaMvittyA abhAve'pi atattvazravaNatyAgena = akathA-vikathA''karNanaparityAgena tadyogAt = tattvazrutisambandhAt puNyavRddhiH = vizuddha* tattvazravaNano mahimA che gAthArtha :- A rIte saMsArarUpI khArA pANIno tyAga karIne sadAzayavALA yogI tattvazravaNa svarUpa madhura pANI vaDe puNyabIjane aMkurita kare che. (22/21) TIkArtha :- A rIte dharmane potAnA prANa karatAM paNa caDhiyAto mAnIne dharmamAM ja utsargathI pravRtti karavAnA lIdhe tathAvidha tattvazravaNasvarUpa madhura pANI vaDe, suMdara pariNAmavALA dIprAdeSTivALA yogI saMsArasvarUpa khArA pANIno tyAga karIne, puNyabIjane aMkurita kare che, navapallavita kare che. jema madhura pANInA mAdhuryano bodha na thavA chatAM paNa madhura pANInA yogathI bIja aMkurita thAya che, bIjamAMthI aMkuro pragaTe che. tema dIprAdeSTivALA yogIne tattvaviSayaka spaSTa bodha-saMvedana na thavA chatAM paNa tattvazravaNanA aciMtya prabhAvathI atattvazravaNatyAgapUrvaka tattvazravaNanA yoge karIne puNyanI vRddhi thAya 4 che - sevo nahIM khAzaya rahelo che. ( 22 / 21 ) = 1. hastAdarze 'vRSTiM' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze 'sAgaradhAriNA' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze 'vAriNa...' ityazuddhaH pAThaH / anyatra ca hastAdarze ca 'madhurasadA...' iti truTitaH pAThaH / = Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1520 * zAstrazravaNaphalopadarzanam * dvAtriMzikA - 22/21 puNyapravRddhiH syAdeva / taduktaM yogadRSTisamuccaye kSArA'mbhastyAgato yadvad madhurodakayogataH / bIjaM prarohamAdatte tadvat tattvazruternaraH / / kSArambhastulya iha ca bhavayogo'khilo mataH / madhurodakayogena samA tattvazrutistathA / / - ( yo dR.sa. 61-62 ) iti / yogasAraprAbhRte'pi kSArA'mbhaHtyAgataH kSetre madhurA'mRtayogataH / prarohati yathA bIjaM dhyAnaM tattvazrutestathA / / kSArAmbhaHsadRzI tyAjyA sarvadA bhogazemuSI / madhurAmbhonibhA grAhyA yatnAt tattvazrutirbudhaiH / / - (yo.sA.prA.7/50-51 ) ityuktam / prakRte Agamasya zrutiH kAryA guroH pArzve hi prtyhm| prIti-bhaktyAdipUrvA sA mithyAtvAdinAzinI / / - (jai. gI . 253 ) iti jainagItAvacanamapi smartavyam / adhyAtmatattvAloke - evaM bhavakSArapayonirAsAt tattvazruti - svAdujalena puNyam / bIjaM prarohapravaNaM karoti samyaGmatiH sadgurubhUribhakti: / / - ( a.ta. 3/104) ityuktaM tadapyatrAnuyojyam / zravaNaM jinavacanagocaraM syAt tarhi nava-navasaMvego khalu nANAvaraNakhaovasamabhAvo tattAhigamo ya tahA jiNavayaNA''yannaNassa guNA / / - ( zrA. pra. 3) iti zrAvakaprajJaptidarzitaM phalaM syAt / zAstratattvazravaNAdito bRhatkalpabhASye 'Ayahiya pariNNA bhAvasaMvaro navanavo a saMvego / " nikkaMpayA "tavo "nijjarA ya 'paradesiyattaM ca / / - (bR.ka. bhA. 1162 ) ityevamaSTau guNA darzitAH / etadvistarastu tata evA'vaseyaH / ArAdhanApatAkAyAM tu zrIvIrabhadrasUribhiH Ayariya samuttAro ANA vacchala "bhAvaNA bhakttI / hoi paradesiyatte' 'avvocchittI ya titthassa / / - (A.pa. 87) ityevamaSTau tadguNA darzitA iti dhyeyam / kiJca gurusakAze bhAvazuzrUSopetopayuktatattvazrutiprabhAvAdeva samyaggrahaNa-dhAraNabodhAdisambhavaH / sammataJcedaM bauddhaanaampi| taduktaM majjhimanikAye laghutRSNAsaGkSayasUtre sussutaM yeva hoti suggahitaM sumanasikataM supadhAritaM, yaM no khippameva antaradhAyati - ( ma.ni.1 / 4 / 7 / 392 / pR. 321 ) iti / asyAJcAvasthAyAM zrutAni dharmatattvAni cintanAdiparipAkena nididhyAsanayogyatAmApadyante / upazama-sambodhigAmIni zraddhA-vIrya- smRti-samAdhi - prajJendriyANi majjhimanikAye kITAgirisUtre darzitAni samutpattukAmAni vartante'syAm (ma.ni. 2/2/10/182-2/3/7/247 mahAsakuludAyisutta) / majjhimanikAyagatabodhirAjakumArasUtradarzitarItyA (ma.ni. 2/4/5/344) zraddhA-svasthatA - sAvadhAnatA-nirmAyitvA'kuzalAnuSThAnatyAga-kuzalAnuSThAnotsAhaparatayA dharmatattva zravaNamatra bAhulyena pariNamatItyAzayo'smAkam / tattva zravaNaprabhAvAdevAyaM jAnAtyanantamapi bhavaprapaJcaM bhAvayati bhavanairguNyaM, lakSayati manuSyabhavadurlabhatAM vimRzati karmabandhahetUn, nindayati saMsAracArakavAsaM, zlAghate mokSamArgaM, pratipadyate viSayAbhiSvaGgasya bhavabhramaNanimittatAM, budhyate saMsArasAgaratArakaM dharmaM, abhilaSati zivasukham, zithilayati viparItA'bhinivezam, mocayati alIka vizeSArtha :- khArA pANIthI bIja karamAI jAya che. jyAre mIThA pANIthI bIjamAMthI aMkuro phUTe che. te rIte saMsAranA mamatvamaya paricayathI jIvanuM puNya khatama thAya che tathA rucipUrvaka tattvazravaNathI puNya vadhatuM jAya che. bIjane pANInI madhuratAnuM jJAna nathI hotuM. chatAM paNa madhura jalanA prabhAvathI, tenA sAnnidhyathI bIjamAMthI aMkuro uge che. tema mithyArdaSTi dIprAdyaSTivALA yogIne vedyasaMvedyapada na hovAnA kAraNe tattvazravaNanA viSayanuM spaSTapaNe saMvedana na thavA chatAM atattvazravaNatyAga ane rucipUrvaka Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zubhAnubandhasya gurubhaktisAdhyatA * 1521 tattvazravaNatastIvA gurubhaktiH sukhA''vahA / samApattyAdibhedena tIrthakRdarzanaM tataH / / 22 / / tattveti / tattvazravaNataH tIvrA = utkaTA gurau = tattvazrAvayitari bhaktiH = ArAdhyatvena pratipattiH (=gurubhaktiH) sukhA''vahA = ubhayalokasukhakarI / tato = gurubhakteH samApattyAdibhedena tIrthakadarzanaM bhagavatsAkSAtkAralakSaNaM bhavati / taduktaM- "gurubhaktiprabhAvena tIrthakRddarzanaM matam / snehapAzebhya AtmAnaM, pariharati pApamitrayogaM, parAkramate vividhaniyamakaraNena, darzayati satAmAtmabhAvaM, bhAvayati yatnena tadvacanaM, pratyabhijAnAtyAtmasvarUpaM svabhUmikaucityena, na laGghayati nijAmucitasthiti, mAnayati gurusaMhatimityAdikamUhanIyam / idaJcAtrA'vadheyam- tathAkathitalakSaNAni tattadRSTisampanne nyUnAnyapi sambhavanti, kvacid vyaktarUpeNaikamapi lakSaNaM nopalabhyeta / yadvA zaktirUpeNa bIjarUpeNa vA tattadRSTisampanne jIve sarvANi kathitalakSaNAnyavaseyAnIti nayamatabhedena sarvatra yojanA kAryA / / 22/21 / / tattvazravaNasya phalAntaramAha- 'tattve'ti / - avidhilabdhasya zrutasya pratyutA'pAyaphalatvenA'labdhakalpatvAt + (upa.pada.184 vRtti) iti upadezapadavRttivacanena tattvazravaNataH = vidhilabdhatattvazrutisakAzAt - kallANasaMpayA imIi heu jao guru paramo / iya bohabhAvao ciya jAyai gurubhattivuDDhI vi / / - (paJcA.2/41) iti paJcAzakavacanena tathAvidhA''zayabhAvAt utkaTA = nidrA''lasyAdyapratibadhyA tattvazrAvayitari = svabhUmikocitaheyopAdeyAditattvapratipAdake ArAdhyatvena pratipattiH sajAyate / sA hi ubhayalokasukhakarI, anubandhasya gurubhaktisAdhyatvAt / taduktaM yogadRSTisamuccaye - atastu niyamAdeva kalyANamakhilaM nRNAm / gurubhaktisukhopetaM lokadvayahitA''vaham / / - (yo.dR.sa. 63) iti / skandapurANe'pi - guruprasAdAt sarvaM tu prApnotyeva na saMzayaH - (ska.pu.vai.kha.kArti. mA.2/7-8) ityuktam / etAvatA gurubhaktasyaiva tattvato mokssmaargshrvnnaa'dhikaaritopdrshitaa| taduktaM vAlmIkirAmAyaNe - gurubhaktiratAnAJca vaktavyaM mokSasAdhanam - (vA.rA.5/43) iti / gurubhakteH sakAzAd varabodhilAbhA'vandhyakAraNIbhUta-vivekadRSTivizeSopadhAnena samApattyAdibhedena = vakSyamANasamApattyAdiprakAreNa tIrthakRddarzanam / gurubhaktitaH tIrthakRddarzanopalambhe yogadRSTisamuccayasaMvAdamAha- 'gurubhaktiprabhAveNe'ti / tavRttistvevam - tattvazravaNa dvArA puNyabIjamAMthI aMkurA svarUpe prazasta dharmasAdhanA pragaTe ja che. (22/ra1) 4 gurubhaktithI tIrthakranuM darzana ha gAthArtha - tattvazravaNathI tIvra gurubhakti pragaTe che ke je sukhAkArI hoya che. tathA gurubhaktithI samApatti paNe3 5||tiirth42nu rzana thAya che. (22/22) TIkArya - tattvazravaNanA kAraNe tattvazravaNa karAvanArA gurudeva upara utkaTa tIvra bhakti jAge che. guru potAne mATe ArAdhya che - tevo hArdika svIkAra thAya che. tevA hArdika svIkAra svarUpa gurubhakti A loka ane paraloka bannemAM sukhane karanArI thAya che. tathA tevI gurubhaktinA kAraNe samApatti vagere svarUpe tIrthakara bhagavaMtano sAkSAtkAra thAya che. tethI to zrIharibhadrasUrijI mahArAje yogadaSTisamuccaya Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1522 * tIrthaGkaradarzanavicAraH dvAtriMzikA-22/22 samApattyAdibhedena nirvANaikanibandhanam / / " ( yo dR.sa. 64 ) samApattiratra dhyAnajasparzanA bhaNyate, AdinA tannAmakarmabandha-vipAka-tadbhAvApattyupapattiparigrahaH / / 22 / / = gurubhaktibhAve gurubhaktisAmarthyena, tadupAttakarmavipAkata ityarthaH kimityAha tIrthakRddarzanaM mataM bhagavaddarzanamiSTaM, kathamityAha samApattyAdibhedena 'samApattirdhyAnataH sparzanA tayA, AdizabdAttannAmakarmabandhavipAka-tadbhAvApattyupapattiparigrahaH / tadeva viziSyate nirvANaikanibandhanaM avandhyamokSakAraNamasAdhAraNamityarthaH - (yo. dR. sa. 64vR.) iti / tadevAha samApattiH atra = prakRte dhyAnajasparzanA bhaNyate / tatazca samApattiprakAreNa tIrthakRddarzanaM hi prakRte maitryAdivAsitA'ntaHkaraNena yamaniyamavatA jitA''sanena parihRtaprANendriyA'ntaHkaraNavikSepeNa jitazItoSNAdidvandvena tattvA' dveSajijJAsA - zuzrUSA zrutiprayuktagurubhaktiprakarSazAlinA yogasAdhanagocarakhedodvegakSepotthAnarahitena prANA'dhikadeva - guru dharmabahumAnena autsargikadharmapravRttisampannena yoginA nirbAdhe pradeze nAsAgrA'nAhatA''jJA - sahasrAracakrAdiSu kriyamANo'dhyAtma-bhAvanopabRMhita-svabhUmikocitadhyAnajanya-saMvedanajJAnAtmakaH karuNAdi- vItarAgatAdi- kaivalyAdiguNagaNopetatIrthakRtsvarUpagocarasAkSAtkAro gRhyate / akRtrimotkaTaprItyAdisattve dUrasthatvAdikamapyatra na bAdhakam / taduktaM narAbharaNe dUrastho'pi na dUrastho yo = yasya hRdaye vaset - ( narA. 50 ) iti / AdinA = 'samApattyAdibhedene 'tyatra sthitenA''dipadena 'tannAmakarmabandha - vipAka-tadbhAvApattyupapattiparigrahaH tIrthakRnnAmakarmabandhasya, janmAdidazAyAM meruparvatA'dhikaraNakajinajanmamahotsavAdirUpeNa tIrthakRnnAmakarmavipAkodayasya, kaivalyadazAyAmaSTaprAtihAryArhatvAdirUpeNa tIrthakarabhAvasamprApteH samavasRtau tIrthasthApanA'vasare evambhUtanayAbhipretatIrthakarabhAvopapatteH saGgrahaH kAryaH / yathAgamamekabhavika-baddhAyuSkA'bhimukhanAmagotrAdiyojanA'pyatra kAryA bahuzrutaiH / 'titthayarAhAragadugavajjaM micchammi satarasayaM - (dvi. ka.gra. 3) ityevaM * = = yadyapi jinanAmakarmabandhaH graMthamAM jaNAvela che ke 'gurudevanI bhaktinA prabhAvathI samApatti vagere prakAre tIrthaMkara bhagavaMtanuM darzana = sAkSAtkAra thAya che tevuM manAyela che. te prabhudarzana mokSanuM asAdhAraNa ane amodha kAraNa che.' prastutamAM 'samApatti' zabdathI dhyAnajanya sparzanA samajavI. tathA 'samApatti' zabda pachI AvelA 'Adi' zabdathI prastutamAM tIrthaMkara nAmakarmano baMdha, tIrthaMkara nAmakarmano vipAkodaya, tIrthaMkarapaNAnI prApti ane evaMbhUtanayamAnya tIrthaMkarapaNAnuM grahaNa karI levuM. (22/22) vizeSArtha :- 'samApatti' zabdano artha pUrve 20 mI batrIsInA dazamA zlokanI TIkAmAM jaNAvI gayA chIe. te uparAMta bIjI batrIsImAM paNa tenuM nirUpaNa karavAmAM Avela che. gurubhaktinA kAraNe rAgAdi ghaTavAthI vItarAga paramAtmA pratye ahobhAva-Adara-bahumAna-sadbhAva thatAM aMtaHkaraNamAM temanuM sthApana thAya che. ekAgrapaNe hRdayastha vItarAga bhagavaMtanuM smaraNa, manana, ciMtana, nididhyAsana, dhyAna thatAM thatAM paramAtmAnA nirmohI-nIrAgI svarUpamAM tanmayatA-tadrupatA-tadAkAratA anubhavAya che. A dhyAnajanya prabhusparzanA che. te ahIM samApattizabdano artha che. A svarUpe prabhunuM darzana thavAmAM gurubhakti mukhya bhAga bhajave che. e ja rIte prabhunI prIti-bhakti-smRti-pratIti dRDha thatAM uparanI bhUmikAmAM Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * gurvAjJApAratantryeNa brahmadarzanayogyatA * 1523 karmavajravibhedenAnantadharmakagocare / vedyasaMvedyapadaje bodhe sUkSmatvamatra na // 23 // karmeti / karmaiva vajraM atidurbhedatvAt tasya vibhedena anantadharmakaM = bhedA'bheda-nityatvA'nityatvAdyanantadharmazabalaM yadvastu tadgocare = vastunastathAtvaparicchedini (=karmavajravibhedenAnantadharmakagocare) vedyasaMvedyapadaje bodhe sUkSmatvaM yattad atra = dIprAyAM dRSTau na bhavati, tadadhobhUmikArUpatvAdasyAH / dvitIyakarmagranthe prathamaguNasthAnake niSiddhaH / - samme sagasayari jiNAU baMdhi - (dvi.ka.gra.6) ityAdinA dvitIyakarmagrantha eva caturthaguNasthAnakAdArabhya vihita ityabhinnagrantheH dIprAyAmavasthitasya yoginaH jinanAmakarmabandhAdikaM na sambhavati tathApi tasyaiva granthibhedottaraM tIrthakRnnAmabandhAdiSu gurubhaktyatizayasyaiva pradhAnakAraNatvaM tadvatazca tIrthakRddarzanasvarUpayogyatvamiti jJApanAya tathoktiratra naiva duSTA / taduktaM buddhisAgarasUribhiH AtmadarzanagItAyAM - gurvAjJApAratantryeNa brahmadarzanayogyatA / anekajanmasaMskArAt satAM samyak prajAyate / / (A.da.gI. 45) iti / - kiM na syAd gurusevayA ? - (ha.pu. 9 / 131) iti harivaMzapurANavacanaM, - dhyAnamUlaM gurormUrtiH pUjAmUlaM guroH padam / mantramUlaM gurorvAkyaM muktimUlaM guroH kRpA / / - (gu.gI.73) iti gurugItAvacanaM, - gurordRSTiH zubhaM bhAvaM samunnayati nizcayAt + (a.gI. 24/14) iti arhadgItAvacanaM cA'tra bhAvanIyam / / 22/22 / / dIprAyAM sUkSmabodhapratiSedhamAha- 'karma'ti / tasya = atinibiDarAga-dveSAdigranthisvarUpabhAvakarmaNo vajrasthAnIyasya vibhedena = apunargrahaNato nirjaraNena / vastunaH tathAtvaparicchedini = bhinnA'bhinnatvanityAnityatva-sadasattva-vAcyA'vAcyatvAdiprakAranizcAyake vedyasaMvedyapadaje = vakSyamANavedyasaMvedyasthAnajanye bodhe = dehAdibhedavijJAnagarbhatattvasaMvedanAtmake nizcaye yat sUkSmatvaM tat = tathAvidhaM sUkSmatvaM dIprAyAM na bhavati, asyAH = dIprAyAH tadadhobhUmikArUpatvAt = granthyanullaGghanena vedysNvedypdnimnpdvrtitIrthaMkaranAmakarmano sAmAnya baMdha, nikAcita baMdha, vipAkodaya, bhAva tIrthakarapaNuM vagere prApta thavArUpe paNa tIrthakara bhagavaMtanuM darzana, evaMbhUtana saMmata tIrthakararUpe pariNamana thAya che. A badhAmAM kendrasthAne hArdika prabaLa gurubhakti kAma karI rahelI che. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. tathA gurubhakti eTale mAtra gurunA hAtha-paga dabAvavA ke gocarI vaparAvavI-eTaluM ja nahi samajavuM. paraMtu "A gurudeva mArA parama upAsya che. temanA hAthamAM mAro mokSa rahelo che. temane haiye mArI mukti vaselI che. temanI upAsanA hArdika rIte karavAthI ja mane mokSa maLaze. emanA thakI ja mAruM kalyANa thaze.." ItyAdi rUpe hArdika pratItine jIvaMta ane jvalaMta rIte vaNIne temanI sevAguNa prazaMsA-AzAtanAtyAga-vinaya-vaiyAvacca vagere karavAmAM potAnI tamAma zakti yathocita rIte kAme sAvI. . 04 tAripa gurumati. sama4vI. (22/22) cha vastu anaMtadharmAtmika che. gAthArtha - karmarUpI vajane bhedIne anaMtaguNadharmAtmaka vastune vize vedyasaMvedyapadajanya bodhamAM je sUkSmatA hoya che tevI sUkSmatA dIprA dRSTimAM nathI hotI. (22/23) TIkArya - anAdi mithyAtvamohanIya karma atyaMta duHkhethI bhedI zakAya tevuM che. mATe tene zAstramAM vaja tarIke oLakhAvela che. teno bheda karavAthI bhedabheda, nityatvAniyatva vagere anaMta guNadharmothI Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1524 * avedyasaMvedyapadasthabodhe sUkSmatvAbhAvasthApanam * dvAtriMzikA -22/24 taduktaM- "bhavAmbhodhisamuttArAt karmavajravibhedataH / jJeyavyAptezca kArtsnyena sUkSmatvaM nAyamatra tu / / " (yo.TTa.sa.66) IIr|| avedyasaMvedyapadaM catasRSvAsu dRSTiSu / pakSicchAyAjalacarapravRttyAbhaM yadulbaNam / / 24 / / avedyeti| Asu = mitrAdyAsu catasRSu dRSTiSu yad = yasmAt avedyasaMvedyapadaM ulbaNaM = adhikam / vAt / taduktaM yogadRSTisamuccaye zrIharibhadrasUribhiH ' bhave 'ti / asya vRttirevaM vartate bhavAmbhodhisamuttArAd = bhavasamudrasamuttAraNAllokottarapravRttihetutayA tathA karmavajravibhedataH = karmavajravibhedena vibhedatastva punarprahaNataH, jJeyavyAptezca kArtsnyena = anantadharmAtmakatattvapratipattyA, sUkSmatvaM = nipuNatvaM bodhasya, nA'yamatra tu = nAyaM sUkSmo bodhaH atra dIprAyAM dRSTau, adhastyAsu ca tattvato granthibhedA'siddheriti - (yo dR.sa. 66 vR.) / adhyAtmatattvAloke api mithyAtvamasmiMzca dRzAM catuSke'vatiSThate granthyavidAraNena / granthervibhedo bhavati sthirAyAM tad dRkcatuSke'tra na sUkSmabodha: / / - ( a. ta . 3 / 105 ) ityuktam / / 22/23 / / sUkSmabodhA'bhAvamatra samarthayati- 'avedye 'ti dIprAyAM api dRSTau sUkSmatvaM na bhavati yasmAt zabala = vyApta evI sarva vastunI tathAvidha anaMtadharmAtmakatAno nizcaya karAvanAra bodha veghasaMvedyapadathI utpanna thAya che. Ama karmavajrabhedanathI vedyasaMvedyapadajanya anaMtadharmAtmakavastuviSayaka nizcayAtmaka bodhamAM sUkSmatA Ave che. tevI bodhagata sUkSmatA dIprArdaSTimAM rahelA yogI puruSanA bodhamAM nathI hotI. kAraNa ke dIprA dRSTi vedyasaMvedyapada karatAM nIcalI bhUmikAe rahelI che. tethI yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke 'bhavasAgara tarAvavAnA kAraNe, karmarUpI vajrane bhedavAthI ane jJeyapadArthanI vyAptithI saMpUrNatayA sUkSmatA to dIprA dRSTimAM nathI hotI.' (22/23) vizeSArtha H- bodhagata sUkSmatAnA traNa hetu yogadRSTisamuccayamAM batAvela che. (1) je jJAna bhavasAgara tarAve te sUkSmabodha kahevAya. abhavya jIva pAse sADA nava pUrvanuM jJAna hovA chatAM tenAthI teno bhavasAgarathI nistAra thato nathI. mATe abhavyanuM sADA nava pUrvanuM jJAna sthUla kahevAya, sUkSma na kahevAya. (2) apunabaMdhaka jIvanI pAse ke prathama cAra yogadRSTivALA jIvo pAse je jJAna che tenAthI graMthibheda thato nathI. graMthibheda na karAve te jJAna paNa sUkSma na kahevAya. mATe tenI bAdabAkI bIjA vizeSaNa dvArA thaI jAya che. tathA (3) 'tamAma zeya padArtha anaMtadharmAtmaka che' - AvI pratIti sUkSma kahevAya. sarvajJa bhagavaMte batAvyA mujaba tamAma padArthamAM anaMtadharmAtmakatAno nizcaya samakitI jIva kare che. mATe teno bodha sUkSma kahevAya. mithyAtvI jIva graMthibheda karI rahyo hoya tyAre paNa tenA bodhamAM samakitInA jJAnamAM rahelI sUkSmatA jevI sUkSmatA nathI hotI. AthI ja dIprA dRSTimAM bodhamAM sUkSmatAno niSedha karavAmAM Avela che. (22/23) * dIprAmAM avedhasaMvedhapadanI vicAraNA gAthArtha :- :- prathama cAra yogadRSTimAM pakSInI chAyAmAM jaLacara prANInI pravRtti samAna aveghasaMvedyapada prabaLa hoya che. (22/24) TIkArtha :- mitrA dRSTimAM bodhagata sUkSmatA nathI hotI. kAraNa ke kSiprA vagere prathama cAra yogadiSTaomAM aveghasaMvedyapada adhika baLavAna hoya che. nadI upara AkAzamAM pakSI uDe tyAre teno Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dIprAyAmavedyasaMvedyapadaprAbalyamImAMsA * 1525 pakSicchAyAyAM jalasaMsarginyAM 'pakSidhiyA jalacarapravRttirivAbhA vedyasaMvedyapadasambandhinI yatra tattathA (= pakSicchAyAjalacarapravRttyAbhaM) / tatra hi na tAttvikaM vedyasaMvedyapadaM, kiM tvAropAdhiSThAnasaMsargitayA tAttvikaM / kAraNAt mitrAdyAsu catasRSu dRSTiSu avedyasaMvedyapadaM adhikaM balavad sampadyate / taTAka - saro-nadI-samudrApari gagane pakSiSu DayamAneSu satsu jalasaMsarginyAM pakSicchAyAyAM tadAkArasAdRzyAdinA pakSighiyA bhakSyatvaprakArakapakSibuddhyA jalacarapravRttiH mAMsabhakSaNakAri-bubhukSitamahAmatsya-makara-grAha- timiMgala-zizumAraprabhRtijalacarANAM dhAvana-valgana - pATana-bhakSaNAdilakSaNavisaMvAdipravRttiH iva vedyasaMvedyapadasambandhinI = AsannataravedyasaMvedyapadasaMlagnA AbhA = chAyA yatra avedyasaMvedyapade tat tathA = pakSicchAyAjalacarapravRttyAbham / tathAvidhA'rthakriyAkAritvaviraheNa visaMvAdItyarthaH / tatra = mitrAdyAsu catasRSu dRSTiSu hi na = naiva tAttvikaM pAramArthikaM vedyasaMvedyapadaM sambhavati, kintu AropA'dhiSThAnasaMsargitayA atAttvi - kamiti / tatrA'sataH kathaJcitsAdRzyAdinA sattvadhIrAropa ucyate / tatazca yathA pakSyAropasyA'dhiSThAnabhUtAyAH pakSicchAyAyAH saMsargiNi jale na paramArthataH pakSitvaM tathA mitrAdyAsu catasRSu vartamAnAnAM yoginAM pihitalocanAnAM dhyAnAdyavasare jAyamAnasya svAnubhUtyAdyAropasyA'dhiSThAnabhUtA ye'ntaH pratibhAsamAnAH zveta-raktAdiprakAzAdayaH tatsaMsargiNAM zveta raktAdipudgalavizeSANAM naiva paramArthato'parokSasvAnubhUtyaparAbhidhAnaparamAtmasAkSAtkAratvaM sambhavati / na hi niraJjanasya nirAkArasyA'mUrttasya zuddhAtmanaH tAdRzazvetAdiprakAzamAnapudgalapuJjalakSaNaM nAma-vitarka-rUpAdisaMjJAsametaM pAramArthikaM svarUpaM samasti yena tadanubhavo'parokSasvAnubhUtirUpaH syAt / tathApi sUkSmabhedavijJAnaviraheNa tAdRzA'nubhave svA'nubhUtitvamAropya svaM kRtakRtyaM manyamAnA granthidezamAgatA abhinnagranthayo yoginaH tAdRzaviparyAsato nibiDagranthimatinibiDIkRtya tataH pratyAvartante, na tu dehendriyA'ntaHkaraNa-rAgAdivibhAva-zabdAntarjalpAdivikalpa-karma-rUpAdisametapudgalAdipratiyogikA''tmA'nuyogikasUkSmabhedavijJAnazastreNA'tinirbhIkatayA granthiM chindanti / anantaza Atmana iyamavasthA karuNAspadA saJjAtA / = = prakRte yo'nyathA santamAtmAnamanyathA pratipadyate / kiM tena na kRtaM pApaM caureNA''tmA'pahAriNA / / - (ma.bhA. Adiparva 74 / 85 ) iti mahAbhAratavacanamapyavadhAtavyam / ata eva mitrAdyAsu catasRSu dRSTiSu avedyasaMvedyapadaM ulbaNamucyate / yogA'nubhavaikagamyametadrahasyamakAraNavatsalasvA'nubhavasampannagurukRpaikalabhyamAsannamuktigAminAmityavadheyam / siMhAvalokananyAyenAtra prAguktA ( dvA. dvA.20/26,pR.1391) - yattha paDachAyo pANImAM paDe che. nadInA pANImAM paDelA paDachAyAne joIne mAchalA-magara vagere jaLacara prANIo 'A sAcu paMkhI che.' Ama samajIne tene pakaDavA doDe che. A pravRtti jevI vedyasaMvedyapadasaMbaMdhI chAyA aveghasaMvedyapadamAM hoya che. mitrA vagere prathama cAra dRSTiomAM tAttvika vedyasaMvedyapada vAstavamAM hotuM nathI. paraMtu atAttvika veghasaMvedyapada hoya che. kAraNa ke svAnubhUti vagerenA AropanA adhikaraNabhUta ajavALA vagereno pudgala vizeSamAM phakta saMsarga rahelo hoya che. mATe ja prathama cAra dRSTimAM vedyasaMvedyapada avyakta hoya che. tathA A atAttvika vedyasaMvedyapada 1. sarvatra pratisu 'jaladhiyA' iti pAThaH / paraM 'pakSidhiyA' iti pATho yujyate / 2. mudritapratau 'vedyapadasaMvedyasaM...' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarze ca 'vedyapadasaMvedyasaMvedyasaM...' ityazuddhaH pAThaH / paraM 'vedyasaMvedyapadasaM...' iti pATha: zuddho bhAti / = Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1526 * zuddhAtmagrahaNopAyopadarzanam * dvAtriMzikA-22/24 ata evA'nulbaNamityarthaH / etadapi 'padamAsu caramayathApravRttakaraNenare evetyAcAryAH / nAmaJca rUpaJca asesaM uparujjhati / paTighaM rUpasaJA ca etthesA chijjate jaTA / / - (saM.ni. 11 / 3 / 3 / 23 pR.16) iti saMyuttanikAyagAthA'pyavazyamanusandheyA madhyasthatAdiguNopetakovidaiH / prakRte - vikArapratiSedhAdiM samAdhiM vidhilakSaNam / kurvanekAntataH sadyaH samyagdarzanamApnuyAt / / - (rA.gI.8/ 25) rAmagItAvacanamapi 'ekAntataH = ekAntamAzritya = vijanamavalambya' iti yAvadityarthayojanAM kRtvA yathAtantramanuyojyam / - (1) na vAcaM vijijJAsita, vaktAraM vidyAt (2) na gandhaM vijijJAsita, ghrAtAraM vidyAt (3) na rUpaM vijijJAsita, rUpavidyaM vidyAt (4) na zabdaM vijijJAsita, zrotAraM vidyAt (5) nA'nnarasaM vijijJAsita, annarasasya vijJAtAraM vidyAt (6) na karma vijijJAsita, kartAraM vidyAt (7) na sukhaduHkhe vijijJAsita, sukha-duHkhayorvijJAtAraM vidyAt (8) nA''nandaM na ratiM na prajAtiM vijijJAsita, Anandasya rateH prajAtervijJAtAraM vidyAt (9) netyAM vijijJAsitaitAraM vidyAt, (10) na mano vijijJAsita mantAraM vidyAt - (kauSI.3/8) iti kauSItakibrAhmaNopaniSadvacanatAtparyamavalambya viveka-vijJAna-vividiSAvirAgatA-vizuddhyAdhutkarSavazataH zuddhAtmatattvagocarA'jJAnA'pagame dhyAnAdikAlIna-divyadhvanizravaNa-divyagandhaghrANana-zvetAdiprakAza-divyarUpadarzanAdigocaraudAsInyaprAdurbhAvadvArA - na dRSTeSTAraM pazyeH, na zruteH zrotAraM zRNuyAH, na matemantAraM manvIthAH, na vijJAteH vijJAtAraM vijAnIyAH / eSa te AtmA sarvAntaraH, ato'nyadA''rtam - (bRha.3/4/2) iti bRhadAraNyakopaniSadaidamparyArthapariNamanataH - andhaM tamaH pravizanti ye'vidyAmupAsate / tato bhUya iva te tamo ya u vidyAyAM ratAH / / - (bRha.4/4/10) iti bRhadAraNyakopaniSadAzayA''kalanataH prajJAM kevalaM sAdhanIkRtya - kaha so ghippai appA ? paNNAe so u ghippae appA - (sa.sA.296) iti samayasAroktarItyA zuddhaprajJayA''tmAnaM pragRhya, - kammamahIruhamUlacchedasamattho sakIyapariNAmo 6 (ni.sA.110) iti niyamasAravacanAnusAreNa nijavizuddhasvarUpA 'vasthAnoddezyakavIryollAsagarbhanijAntaraGgazuddhapariNAmaprAbalyato granthiM bhinatti kazcideva bhavyasattvaH / prakRte - yadA hyajJAnakAluSyaM jantorbuddhiH kramiSyati / tadA'sau yAti vairAgyaM 6 (ga.gI.1/51) iti gaNezagItAvacanamapyanuyojyamatra yathAtantram / atra asmadIyAH zlokAH laukikairapi zAstraistu lokottarA'rthanizcayaH / tAdRksvazAstravicchedAt sambhavatyeva kutracit / / 1 / / mArgastho jAyate hetuH zuddhA''rAdhanayogataH / kSayopazama evA'tra, gurudevAdyanugrahAt / / 2 / / makarandaM pibanbhRGgo gandhAnnA'pekSate tathA / AtmA''saktena cittena viSayo naiva lakSyate / / 3 / / svAcAra-bhakti-vairAgyaiH saJjAtajJAnavahninA / dagdhvA granthimudAsIno yatpadaM yAti tad bhaje / / 4 / / ata eva = AdyadRSTicatuSke vedyasaMvedyapadasyA'tAttvikatvAdeva tatra vedyasaMvedyapadaM anulbaNaM = avyaktaM ityarthaH / etadapi padaM = atAttvikavedyasaMvedyapadaM Asu = mitrAdyAsu catasRSu dRSTiSu caramayathApravRttakaraNena hetunA eva sambhavati iti AcAryAH = yogAcAryAH prAhuH / paNa prathama cAra yogadaSTimAM carama yathApravRttakaraNanA kAraNe ja hoya che- A pramANe yogAcAryo kahe che. 1. sarvatra pratisu 'caramAsu' iti pAThaH / paraM yogadRSTisamuccayavRttyanusAreNAtra 'padamAsu' iti pAThaH samIcInaH pratibhAti / 2. hastAdarza '...karaNi...' iti pAThaH / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mithyAtvatraividhyam * 1527 tadidamabhipretyoktaM- "avedyasaMvedyapadaM yasmAdAsu tatholbaNam / pakSicchAyAjalacarapravRttyAbhamataH param / / " (yo.dR.sa.67) / / 24 / / ___ tat = tasmAt kAraNAt idaM niruktatattvaM abhipretya zrIharibhadrasUribhiH yogadRSTisamuccaye uktaM'avedya'ti / zrIharibhadrasUrikRtA tavRttistvevam - avedyasaMvedyapadaM vakSyamANalakSaNaM yasmAd Asu = mitrAdyAsu catasRSu dRSTiSu tatholbaNaM = tena nivRttyAdipadaprakAreNa prabalaM = uddhatamityarthaH / pakSicchAyAjalacarapravRttyAbhaM = pakSicchAyAyAM taddhiyA jalacarapravRttyAkAram / ataH paraM = vedyasaMvedyapadaM Asu na tAttvikamityarthaH, granthibhedA'siddheriti / etadapi padamAsu caramayathApravRttakaraNenaivetyAcAryAH 6 (yo.dR.sa.67 vRtti) iti / ayamatrAzayo'smAkaM pratibhAti yaduta anAdikAlataH pravRttaM mithyAtvaM tridhA bhavati, - tividhe micchatte pannatte / taM jahA- akiritA aviNate aNNANe - (sthA. 3 / 3 / 403) iti sthAnAGgasUtravacanAt / tatrA''dyadRSTidvitaye yama-niyamA'khedA'nudvegA'dveSa-jijJAsAdisAcivyenA'kriyAmithyAtvakaTukatvaM hIyate / mithyAdarzanA'nAbhogAdijanitAyAH kriyAgatA'samyagrUpatAyAH prakSaye tu yoginAM kriyAvAditvaM smpdyte| na caivaM teSAM samyagdRSTitvApattiH, - sammaddITThI kiriyAvAdI - (sU.kR.1 |12|1/ni.121) iti sUtrakRtAGganiyuktivacanAditi zaGkanIyam ajJAnamithyAtvaprabhAvena tadA'pi kvacit kutracit sarvathaikAntAbhyu'pagamataH tadanApatteH / na hyaparanirapekSatayaikAntena kriyANAM svargA'pavargasAdhanatayA'bhyupagame samyagdarzanaM sambhavati / taduktaM sUtrakRtAGgavRttau - 'jIvAdipadArthasadbhAvo'sti' ityevaM sAvadhAraNakriyA'bhyupagamo yeSAM te 'astI'ti kriyAvAdinaH, te caivaM vAditvAd mithyAdRSTayaH - (sU.kR. 1/12/1 vRtti) iti / ___balAyAM dRSTau tattvazuzrUSAdibalenA'vinayamithyAtvaM kSetumArabhyate / na ca tatprakSaye samyagdRSTitvA''pattiH, bhagavadarhatpraNItavinayAditattvarucisadbhAvAditi zaGkanIyam, bhagavadarhatpraNItaM pravacanA'rthamabhirocayamAnasyA'pyatinigUDhA'jJAnamithyAtvaprabhAvenaikasyA'pyakSarasyA'rucau satyAM samyagdarzanA'sambhavAt, tadAnIM tasya bhagavati sarvajJatvapratyayavirahAt / taduktaM paJcasaGgrahavRttau - yadA punarekasminnapi vastuni paryAye vA ekAntato vipratipadyate tadA sa mithyAdRSTireva + (paM.saM.bhAga-1 pRSTha-43 vRtti) iti / taduktaM bRhatsaGgrahaNyAM - payamakkharaM pi ikkaM jo na roei suttaniddiSTuM / sesaM royaMto vi hu micchiddiTThI muNeyavyo / / 6 (bR.saM.167) iti / taduktaM prajJApanAvRttau api - yadi tadgatamekamapyakSaraM na rocayati tadAnImapyeSa mithyAdRSTirevocyate, tasya bhagavati sarvajJe pratyayanAzataH - (prajJA.pada.18/1344 tethI A ja abhiprAyane lakSamAM rAkhIne zrIharibhadrasUrijI mahArAjAe yogadaSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke "(dIprA dRSTimAM bodha sUkSma na hoya) kAraNa ke mitrA vagere cAra yogadaSTiomAM, jalagata pakSI chAyAmAM jalacara prANInI pravRtti samAna, tathAvidha prabaLa avedyasaMvedyapada hoya che. tethI tAtvika vedhasaMvedha56 na choya.' (22/24) vizeSArtha :- sAme je padArtha che te jevo hoya te svarUpe mAnavAnA badale kathaMcita sadazya vagere nimittanA kAraNe viziSTa prayojanane lakSamAM rAkhIne anya svarUpe oLakhAvAya tyAre Aropa thayo kahevAya. jema ke candranI AphlAdakatA, vartuLatA, tejasvitA vagere mukhamAM hAjara hovAthI candrano mukhamAM Aropa Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1528 * ajJAnasya mahAdoSarUpatA * dvAtriMzikA-22/24 vRtti) iti / yathoktaM karmastavavRttau devendrasUribhirapi - bhagavadarhatpraNItasakalamapi dvAdazAGgArthamabhirocayamAno'pi yadi tadgaditamekamapyakSaraM na rocayati tadAnImapyeSa mithyAdRSTirevocyate - (dvitIyakarmagrantha-gA.2 vR.) iti / ayamevArthaH prajJApanA- pravacanasAroddhAravRttyAdAvapi (pra.sAro.1302 vR.) darzitaH / mithyAtva, darzanamohanIyavipAkodayAdavazyaM sUkSmA'pi tattvA'rucirjAyate eva / taduktaM karmaprakRtau kaSAyaprAbhRte ca - micchAdiTThI NiyamA uvai8 pavayaNaM na saddahadi / saddahai asabbhAvaM uvaiTuM vA aNuvaiTuM / / 6 (ka.pra. upazamanAkaraNa-25, ka.prA.bhAga-12/gA.55) iti / taduktaM nemicandrAcAryeNa api gommaTasAre - micchattaM veyaMto jIvo vivarIyadasaNo hoi / Na ya dhammaM rocedi hu mahuraM rasaM jahA jarido / / (go.sA.jIvakAM.106) taM micchattaM jama'saddahaNaM taccANa hoi atthANaM - (go.sA.jIvakAM-107) iti / yadvA'nAbhogamithyAtvena tatra avazyaM bhavitavyam / ekendriyAdInAmiva tattvA'tattvAnadhyavasAyavatAM mugdhalokAnAmapi anAbhogamithyAtvaM dharmaparIkSAvRttyAdau (dha.parI.8 pR.80) darzitamityavadheyam / yadvA'jJAnamithyAtvaprabhAvenA'dharmAdau dharmAdisaMjJA sUkSmA'pi sambhavati / taduktaM sthAnAGgasUtre - dasavidhe micchatte pannatte, taM jahA- adhamme dhammasaNNA, dhamme adhammasaNNA, amagge maggasaNNA, magge amaggasaNNA, ajIvesu jIvasaNNA, jIvesu ajIvasannA, asAhusu sAhusannA, sAhusu asAhusaNNA, amuttesu muttasaNNA, muttesu amuttasaNNA - (sthaa.10/suu.734)| ___dIprAyAM ca dRSTau tattvazravaNA''hitaprazAntavAhitA-gurubhakti-bhAvaprANAyAmAdimAhAtmyena mUlA'jJAnamithyAtvamunmUlayitumArabhyate / tattrividhamithyAtvA'nuviddhamavedyasaMvedyapadam / tatra mUlA'jJAnamithyAtvamatiduruddharaM, tanmUlatvAdazeSadoSANAm / taduktaM granthakRtaiva vairAgyakalpalatAyAM - ajJAnametad ghanakaSTarUpaM, pravartakaM mohaparicchadasya / na bhogatRSNA'pi tanoti mUlA'jJAnaM vinA duSTatarAM pravRttim / / 6 (vai.ka. la. 4/122) iti / yathoktaM samayasAre api - aNNANamao jIvo kammANaM kArago hodi (sa.sA.92) iti / - annANaM paramaM dukkhaM, annANA jAyate bhayaM / aNNANamUlo saMsAro, viviho savvadehiNaM / / 6 (R.bhA.21/3) iti RSibhASitavacanamapyatrA'nusandheyam / taduktaM adhyAtmagItAyAmapi - ajJAnasadRzaM duHkhaM nAsti kiJcijjagattraye 6 (adhyA.gI.35) iti / prAgapi(pR.644) - ajJAnaM khalu kaSTaM krodhAdibhyo'pi sarvapApebhyaH - (AcArAMgavRttau-222 uddhRtaH) ityuktameva / samarAdityakathAyAM api - savvahA dAruNaM annANaM - (sa.ka.bhava-9/ pRSTha-964) ityuktam / tatazca yathA karavAmAM Ave che. paMkhI AkAzamAM uDe tyAre nadInA pANImAM teno paDachAyo tenA jevo jaNAya che. tethI bhUkhyA jalacara mAchalA vagere prANIone te paDachAyAmAM paMkhInI buddhi thAya te Aropa kahevAya. te AropanuM adhikaraNa che paDachAyo. teno saMsarga jalamAM che. tethI te jala AropanA adhiSThAnanuM saMsargI thayuM. temAM pazitva jAti rahelI nathI. te jala paMkhI svarUpa banI jatuM nathI. mATe te pANI atAttvika paMkhI kahevAya. te rIte mitrA, tArA, balA ke dIprA dRSTimAM rahelA yogI dhyAna vageremAM ArUDha thAya tyAre tene dhyAnAdi avasare lAla-pILA-ujaLA ajavALA aMtaHkaraNamAM ke AjJAcakra vageremAM jaNAya tyAre temane "paramAtmAno sAkSAtkAra thayo", "svAnubhUti thaI AvI pratIti thAya che. A ahIM Aropa tarIke mAnya che. tevA AropanuM adhiSThAna che lAla-pILA ajavALA vagere. tema ja teno saMsarga tathAvidha pudgalomAM che. kAraNa ke varNagaMdha vagere to pudgalanA guNadharmo che. vAstavika paramAtmAne ke zuddha AtmAne koI varNa vagere hotA nathI. AtmA-paramAtmA to niraMjana-nirAkAra-rUpAtIta che. tethI dhyAnAdi avasare je ajavALAM vagere dekhAya Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kSIyamANasyApi mithyAtvasya vaJcakatA * 1529 saMvegaraGgazAlAdarzitarItyA (saM.raM.zA. 7299/7348) ihalokAd nivartamAnaH = mriyamANaH san cauraH svaghAtakaM agaDadattaM hantumatigUDharItyA prAvartata tathaivA'nAdikAlataH svacchandatayA vilasitamavedyasaMvedyapadamAdyadRSTicatuSkakAle nivartamAnaM sad svaghAtakaM yoginaM zuklAdiprazastalezyAgarbhanirmalA'dhyavasAyasantatitaH pAtayitumatigUDharItyA sampravartate / prakRte vAsanAyAstathA vahnerRNa-vyAdhi-dviSAmapi / sneha - vairaviSANAM ca zeSaH svalpo'pi bAdhate / / - (anna. 5 / 17 ) iti annapUrNopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / aNathovaM vaNathovaM aggithovaM kasAyathovaM ca / Na hu bhe vIsasiyavvaM thovaM pihu taM bahuM hoi / / - ( A.ni. 120 ) iti AvazyakaniryuktipramukhavacanaM ca nA'tra vismartavyam / kiJca nivartamAno dIpo yathA'dhikaM prakAzayati tathA nivartamAnamavedyasaMvedyapadaM tiSThAsutayA viviDambayiSutayA cA'dhikataraM svaprabhAvamAviSkaroti granthideze / granthibhedaJca kartuM na dadAti / eva vizeSAvazyakabhASyavRttau zrIhemacandrasUribhirapi uditaprabalarAga-dveSo granthikasattvaH - (vi.A.bhA. 1214 vR.) ityuktam / sammataJcedamanyeSAmapi / taduktaM mokSAbhyAsamanu vivardhante kauzalAni cendriyANAm - (nyAyamaJjarI uddhRta ) iti / tatazca patthareNA''hato kIvo khippaM issai pattharaM / migAri U saraM pappa saruppattiM vimaggati / / - (R.bhA. 15/24) iti RSibhASitavacanatAtparyA'nusAreNa siMhasthAnIyasamyagdRSTigatasUkSmadRSTeH zvopamamithyAdRSTau virahAdavedyasaMvedyapadena sa vaJcyate nAnAprakAraiH / ata evA''tmano durjJeyatvamupapadyate / taduktaM mokSaprAbhRte dukkhe Najjai appA - (mo.prA. 65) iti / sutIkSNamithyAtvamaparAdhyate'tra / ata eva bhaktaparijJAprakIrNake ArAdhanApatAkAprakIrNake sambodhaprakaraNe ca na vi taM karei aggI neya visaM neya kiNhasappo ya / jaM kuNai mahAdosaM tivvaM jIvassa micchattaM / / - (bha.pa.pra. 61, A.pa. 450, saM.pra. 3 / 54) ityevaM darzitam / sUkSmabhedavijJAnapratibandhakA'pAyazaktimAlinyamAhAtmyametaditi vakSyate ( dvA.dvA. 22/26, pR. 1534) / ata eva adhyAtmatattvAloke'pi avedyasaMvedyapadAbhidheyo mithyAtvadoSA''zaya ucyate sma / ugrodaye tatra vivekahInA adhogatiM mUDhadhiyo vrajanti / / - (a. tattvA.3/106 ) ityuktam / / 22/24 / / che te vAstavamAM AtmA ke paramAtmA nathI. paNa eka jAtanA pudgala ja che. AtmasAkSAtkAraviSayaka AropanA adhikaraNabhUta ajavALAno saMsarga pudgalamAM rahelo hovAthI te avasthA vAstavika vedyasaMvedyapada na kahevAya paNa atAttvika kahevAya. dhyAnAdimAM lAla-pILA ajavALA dekhAya eTale 'paramAtmaprakAza prApta thaI gayo, AtmasAkSAtkAra thaI gayo' ema mAnIne prathamacAradaSTivALA DhagalAbaMdha yogIo graMthi pAse AvIne aTakI jAya che. A lAla-pILA ajavALAmAM lIna thaIne teo mokSamArge AgaLa vadhatA aTakI jAya che. divyadhvanizravaNa, sudhArasano AsvAda, divyasparzavedana vagere paNa sAdhanAmArge aTakavAnA sthAno che. te avasthAmAM jIvane zAtA-zAMti-sthiratAno anubhava thavAthI tyAMthI keTalAka yogI AgaLa vadhatA nathI. samaya pUro thatAM pAchA nIcenI bhUmikAe yogIo pahoMcI jAya che ane graMthibheda karavAnuM kAma bAkI rahI jAya che. AvuM anaMta vAra bane che. aveghasaMvedyapada te samaye atyaMta prabaLa banIne jIvane chetare che. 'svAnubhUti thaI gaI' evI bhramaNAne sevIne jIva pharIthI graMthine nibiDa gADha banAve che. tevA samaye koIka anubhavI guru maLe ane bhedajJAnanI sAdhanA ApIne tevI bhramaNAmAMthI sAdhakane bahAra kADhe to sAdhaka jhaDapathI bahAra nIkaLI jAya. AvuM thAya to atAttvika veghasaMvedyapada bhavitavyatAdivaza Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1530 * nArI-pramadAdipadAnAM niruktiH * dvAtriMzikA-22/25 vedyaM saMvedyate yasminnapAyAdinibandhanam / padaM tadvadyasaMvedyamanyadetadviparyayAt / / 25 / / vedyamiti / vedyaM = vedanIyaM = vastusthityA tathAbhAvayogisAmAnyenA'vikalpakajJAnagrAhyamityarthaH saMvedyate = kSayopazamA'nurUpaM nizcayabuddhyA vijJAyate yasmin = AzayasthAne apAyAdinibandhanaM = naraka-svargAdikAraNaM 'styAdi tadvedyasaMvedyaM padam / vedyasaMvedyapadaM vyAkhyAnayati- 'vedyami'ti / vedanIyaM heyopAdeyAnyatarad vastusthityA = tathAvastusvarUpA'nusAreNa tathAbhAvayogisAmAnyena = pravardhamAnatarasUkSmavivekapariNatizAlibhAvayogimAtreNa avikalpakajJAnagrAhyaM = vastusvarUpavirodhivikalpAtmaka-saMzaya-viparyayA'nadhyavasAyazUnyatattvasaMvedanA''khyajJAnanizcetavyaM, tathAvidhanizcitasamAnapariNAmonnayanAd ityarthaH / kSayopazamA'nurUpaM = svakIyajJAnA''varaNAdikSayopazamA'nusAreNa nizcayabuddhyA = abhrAntanizcalamatyA vijJAyate = vedyate yasmin AzayasthAne = pade tad vedyasaMvedyaM padaM ucyate / prakRte vedyaM kim ? ityAzaGkAyAmAha- naraka-svargAdikAraNaM stryAdi tattyAgopAdAnAzayAtmikayA'pravRttibuddhyA zrutA'panItaviparyayamalayA vedyam / pradhAnamidameva karmabandhakAraNaM prekSAvatAmapIti stryAdigrahaNam / taduktaM yogadRSTisamuccaye - vedyaM saMvedyate yasminnapAyAdinibandhanam / tathA'pravRttibuddhyA'pi stryAdyAgamavizuddhayA / / 8 (yo.dR.sa.73) iti / prakRte - avi yAiM tAsiM itthiyANaM aNegANi nAmaniruttANi-purise kAmarAgappaDibaddhe nANAvihehiM uvAyasayasahassehiM vaha-baMdhaNamANayaMti purisANaM no anno eriso arI atthi tti nArIo, taM jahAnArIsamA na narANaM arIo nArIo 1 / nANAvihehiM kammehiM sippayAiehiM purise mohaMti tti mahilAo 2 / purise matte kareMti tti pamayAo 3 / mahaMtaM kaliM jaNayaMti tti mahiliyAo 4 / purise hAvabhAvamAiehiM ramaMti tti rAmAo 5 / purise aMgANurAe kareMti tti aMgaNAo tAtvika vedasaMvedyapadanuM kAraNa bane. AtmAne vAstavamAM pAmelA hoya te guru bIjAne pamADI zake. pragaTelA dIvA dvArA bIjo dIvo pragaTI zake, bUjhAyelA dIvAthI nahi. pahoMcela hoya te bIjAne paramArthathI pahoMcADI za. ma. utsarga mAno niyama vo.(22/24) che tAttvika vedhasaMvedhapadano paricaya phA gAthArtha :- narakAdi apAya vagerenuM kAraNa bane tevA vedya padArthanuM je AzayasthAnamAM yathAvasthita rIte vedanA thAya te vedasaMvedyapada kahevAya. AnAthI UlaTuM hoya te avedyasaMvedyapada kahevAya.(22/25) TIkArtha:- vedana karavA yogya padArtha hoya te vedya kahevAya. sUkSma bhedavijJAna vagerenI pariNativALA tamAma bhAvayogI dvArA koI paNa jAtanA ADAavaLA saMkalpa-vikalpa karyA vinA eka sarakhA jJAnathI oLakhI zakAya te vedanIya (bhogavavA lAyaka ke choDavA lAyaka) padArtha vedya tarIke ahIM oLakhavo. Avo vedya padArtha potAnA kSayopazama mujaba nizcayAtmaka buddhithI je AzayasthAnamAM vizeSarUpe oLakhAya te AzayasthAna = pariNAmasthAna vedasaMvedyapada kahevAya. "strI vagere narakanuM kAraNa che tathA ahiMsAdi svargAdinuM kAraNa che. A pramANe svIkAra karavAmAM tamAma bhAvayogImAM koI paNa jAtano vivAda nathI hoto. 1. mudritapratau tu 'syAdi (hiMsAhiMsAdi)' iti pATho'zuddhaH / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = * vidyAprabhAvopavarNanam * anyat' avedyasaMvedyapadam etadviparyayAt' uktalakSaNavyatyayAt / 6 / nANAvihesu juddha-bhaMDaNa -saMgAmA'DavIsu muhAraNagiNhaNa-sIuNhadukkha-kilesamAiesa purise lAleMti tti lagAo 7 / purise joga-nioehiM vase ThAviMti tti josiyAo 8 / purise nANAvihehiM bhAvehiM vaNiti tti vaNiyAo 9 / - (taM. vai. 157 ) iti tandulavaicArika prakIrNakadarzitAni stryAdInAM niruktAni bhAvanIyAni / anena brahmacaryasyA'tiduSkaratA dyotitA / taduktaM uttarAdhyayanasUtre uggaM mahavvayaM baMbhaM dhAreyavvaM sudukkaraM - (utta. 19 / 29) iti / prakRte kAmabhogANurAeNaM kesaM saMpaDivajjai - (uttarA. 5/7 ) iti uttarAdhyayanavacanoktarItyA narakaklezakAraNIbhUtaM stryAdikaM bhAvayogitvAvacchinnena sandehAdikaM vinA heyatayaiva nizcIyate, svargAdikAraNIbhUtaM dAnAdikantu prayojanabhUtatayaiva, mokSakAraNIbhUtaJca cAritrAdikamupAdeyatayaiva / jJeyaviSaye kadAcitkSayopazamavaiguNyAtsandehAdikaM syAdapi, paraM heyopAdeyayostu naiva kadApi / pravartanaM tu cAritramohakSayopazamAdyanusAreNaiva bhinnagranthInAmapi bhavati / anvarthayogato bhinnagranthyAdisvarUpaM vedyasaMvedyapadamatrA'vaseyam / taduktaM yogadRSTisamuccaye tatpadaM sAdhvasthAnAd bhinnagranthyAdilakSaNam / anvarthayogataH tantre vedyasaMvedyamucyate / / - ( yo. dR.sa. 74) iti / - yatrA''tmA dRzyate zuddhaH saccidAnandalakSaNaH / AsaktiH yatra naivA'sti zuddhapremA'sti tatra hi / / - (pre.gI. 2) iti premagItAdarzita zuddhapremayogabalena vedyA''tmasaMvedanamatrA'vaseyam / prakRte - ajJAninA na saMvedyaH saMvedyaH premayoginA / zuddhapremamayaM brahma svenA'nubhUyate svayam / / - ( pre.gI. 50 ) iti premagItAvacanamapyanuyojyamAgamAnusAreNa / etacca vidyAmAhAtmyamavaseyam, jeNa baMdhaM ca mokkhaM ca jIvANaM gtiraagtiN| AyAbhAvaM ca jANAti sA vijjA dukkhamoyaNI / / - (R.bhA. 17/2 ) iti RSibhASitavacanAt / atra ca AzuprajJatvaM, tIvraprajJatvaM kSipraprajJatvaM, tIkSNaprajJatvaM, mahAprajJatvaM, niSedhikaprajJatvaJcopajAyata ityavadheyam / = avedyasaMvedyapadaM uktalakSaNavyatyayAt matam / tathAhi avedyaM avedanIyaM = vastusthityA na tathAbhAvayogisAmAnyenA'pyavikalpakajJAnagrAhyam, tathAvidhasamAnapariNAmA'nupapatteH, tat saMvedyate = 3TjJAnAvaraNakSayopazamA'nurUpaM nizcayabuddhyopaplavasArayA mRgatRSNodakavat jJAyate yasmin pade tattathAvidham / ata eva mithyAtvodayato'pAyahetvAsevanasamAkulam / taduktaM yogadRSTisamuccaye avedyasaMvedyapadaM viparItamato matam / bhavA'bhinandiviSayaM samAropasamAkulam ityasatpariNAmA'nuviddho bodho na sundaraH / tatsaGgAdeva niyamAd viSasampRktakAnnavat / / etadvanto'ta eveha viparyAsaparA narAH / hitA'hitavivekAndhAH khidyante sAmpratekSiNaH / / janma-mRtyu-jarA-vyAdhi-roga-zokAdyupadrutam / vIkSamANA api bhavaM nodvijante'timohataH / / - (yo. dR. 75, 77-79) iti / mahAmohavilAsaH adhyAtmatattvAloke'pi zarIramevAtmatayA vidanto vidanti naitat khalu 'ko'hamasmi ? ' / idaM jagat vismRtavat svameva svasmin bhramaH sphUrjati kIdRzo'yam !? / / aTan bhave'yaM vividhAnabhuGkta saMsArabhogAn bahuzaH zarIrI / tathApyatRpto jddAnA karatAM UlaTA lakSaNavALuM aveghasaMvedyapada hoya che. 1. hastAdarze 'anyavedavedya' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'vidaryA ...' ityazuddhaH pAThaH / = 1531 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1532 * vedyasaMvedyapadaniyAmakavyAkhyAnam * dvAtriMzikA-22/25 yadyapi zuddhaM yathAvadvedyasaMvedanaM mASatuSAdAvasambhavi, yogyatAmAtreNa ca mitrAdidRSTiSvapi sambhavi, tathApi vedyasaMvedyapadapravRttinimittaM granthibhedajanito rucivizeSa eveti na doSaH / / 25 / / buddhireSa tRptyai nRbhogeSu viceSTate hI ! / / (a.tattvA.1/24-25) avekSamANA api janma-mRtyu-jarA''mayopadravaduHkhapUrNam / saMsAramalpetaramohadoSAt samudvijante na tato'GgabhAjaH / / (a.tattvA. 4/ 5) 6 ityevamAveditaH / avedyasaMvedyapadaprAbalye hi pAramArthikaheyopAdeyavibhAgA'parijJAnena na teSAmakuzaladharmoccheda-kuzaladharmalAbhasambhavaH / sammataJcedaM bauddhAnAmapi / taduktaM majjhimanikAye mahAdharmasamAdAnasUtre - yamidaM dhammasamAdAnaM paccuppannadukkhaJceva AyatiJca dukkhavipAkaM, taM avidvA avijjAgato yathAbhUtaM nappajAnAti- 'idaM kho dhammasamAdAnaM paccuppannadukkhaJceva AyatiJca dukkhavipAka nti / taM avidvA avijjAgato yathAbhUtaM appajAnanto taM sevati, taM na parivajjeti / tassa taM sevato, taM aparivajjayato, aniTThA akantA amanApA dhammA abhivaDDhanti, iTThA kantA manApA dhammA parihAyanti / taM kissa hetu ? evajhetaM, bhikkhave, hoti yathA taM aviddasuno - (ma.ni.1/5/6/476, pR.392) iti / 'dhammasamAdAnaM = prANAtipAtAdyakuzaladharmagrahaNaM, avidvA = avidvAn, avijjAgato = avidyAgataH avedyasaMvedyapadasthita iti yAvat, amanApA = asundarAH, aviddasuno = avidvAn' ziSTaM spaSTam / yathAgamamatraitad bhAvanIyaM bahuzrutaiH / yadyapi zuddhaM = naizcayikazuddhyupetaM yathAvad = yathArthamanekAntavAdotthApitotsargA'pavAda-naya-nikSepapramANa-saptabhaGgyAdyanuviddhaM vedyasaMvedanaM = heyopAdeyagocarasaMvedanaM mASatuSAdau jJAnAvaraNakSayopazamavizeSazUnyatayA asambhavi / na ca tadAnIM tAdRzasaMvedanA'bhAve'pi tadyogyatayA tadupacArasambhavAnnA'yaM doSa iti vAcyam, yato yogyatAmAtreNa = zuddhayathArthasaMvedanayogyatAmAtreNa zaktyA mitrAdidRSTiSvapi zuddhavedyasaMvedyapadaM sambhavi / itthamavyAptyativyAptI pratibhAsete tathApi vedyasaMvedyapadapravRttinimittaM hi granthibhedajanito rucivizeSa eva, na tu tAdRzazuddhasaMvedanam / sa ca bhinnagranthitayA mASatuSAdAvapi vyaktyA yathAvasthitavedyagocarazuddhasaMvedanazUnye vartata eveti nA'vyAptiH / na hyavikalakAraNasAmagrIsattve kAryodayA'yogasambhavaH, tasyAH svA'vyavahitottarakSaNA'vacchedena tadvyApyatvAt / na vA mitrAdyAsu catasRSu dRSTiSu zaktyA yathAvasthitivedyagocarasaMvedanopetAsu ativyAptisambhavaH, tadvirahAditi na ko'pi doSaH / na hi kAraNavirahe kAryodayaH sambhavati / etena - Na seNio Asi tahA bahussuo na yA vi pannattidharo na vAyago - (A.ni.1158) iti AvazyakaniyuktivacanataH kSAyikasamyagdarzanavato'pi zreNikAdeH tathAvidhazrutavivekagarbhazuddhasaMvedyavedanavirahe'pi na kSatirityAveditam / / 22/25 / / jo ke zuddha yathAvasthitasvarUpe vedyapadArthanuM saMvedana bhASa-tuSa muni vageremAM saMbhavatuM nathI. tema ja mAtra yogyatArUpe yathAvasthitapaNe vedya padArthanuM saMvedana to mitrA vagere cAreya daSTiomAM paNa saMbhavI zake che. tethI kramazaH avyApti ane ativyApti doSa Ave che. tema chatAM paNa vedasaMvedyapadanuM pravRtti nimitta graMthibhedajanya viziSTa ruci ja che. mATe uparokta avyApti ke ativyAptisvarUpa doSane avakAza 2to nathI. (22/25) Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedyasaMvedyapade'pAyazaktivikRtyabhAvaH 1533 apAyazaktimAlinyaM sUkSmabodhavighAtakRt / na vedyasaMvedyapade vajrataNDulasannibhe / / 26 / / vizeSArtha :- je je padArtho heya svarUpe che te te tamAma padArthamAM, vinA vikalpa, vinA khacakATe heyapaNAno dRDha nizcaya ane je je padArtho upAdeya che te te sarva padArthamAM upAdeyapaNAno abhrAnta nizcaya tamAma sabhyadRSTi jIvone hoya che. heyamAM heyapaNAnI ane upAdeyamAM upAdeyapaNAnI daDha buddhi dareka samakitI jIvamAM samAna hoya che. AvuM jaNAvavA mATe 'avittvajJAnaprAhyam' AvuM TIkAmAM jaNAvela che. paraMtu strI, madyapAna, mAMsabhakSaNa vagere tyAjya zA mATe ? tathA dAna, zIla, tapa, cAritra vagere upAdeya zA mATe ? Ano bodha dareka samikatI jIvane potapotAnA kSayopazama mujaba taratamabhAve hoya che. A bAbatane jaNAvavA mATe TIkAmAM 'kSayopagamAnuSaM' AvuM jaNAvela che. * ahIM prazna e upasthita thAya che ke vedyapadArthanuM saMvedana abhivyakta zuddha svarUpe levuM ke yogyatAnI apekSAe levuM ? jo prathama vikalpa mAnya karavAmAM Ave to mASatuSa muni vageremAM vedyasaMvedyapadanI avyApti Avaze. kAraNa ke naya-nikSepa-pramANa-nizcaya-vyavahAra-utsarga-apavAda vagerenA yathAvasthitabodhapUrvaka heya-upAdeyapaNAnuM saMvedana thAya te ja yathAvasthita zuddha saMvedana kahI zakAya. tevuM saMvedana mAtuSa muni vageremAM to nathI. mATe avyApti Ave. tathA A avyAptine dUra karavA mATe uparokta bIjo vikalpa mAnya karavAmAM Ave to yadipa te doSa dUra thaI jaze. kAraNa ke mASatuSa munimAM vyaktapaNe = pragaTapaNe tevuM zuddha yathAvasthita vedyaviSayaka saMvedana na hovA chatAM paNa yogyatArUpe = zaktirUpe = apragaTapaNe yathAvasthita vedyasaMvedana to raheluM ja che. paNa tevuM samAdhAna ApavuM barAbara nathI. kAraNa ke AvuM mAnavAmAM to mitrA, tArA vagere yogadRSTiomAM ativyApti Avaze. kAraNa ke prathama cAra dRSTimAM yathAvasthita vedyaviSayaka saMvedana abhivyaktapaNe na hovA chatAM paNa zaktirUpe = avyaktapaNe to avazya hoya ja che. mATe banne vikalpane mAnavAmAM doSa Ave che. A samasyAnuM bahu suMdara samAdhAna upAdhyAyajI mahArAja Ape che. teo kahe che ke vedyapadArthanuM saMvedana ahIM rucivizeSasvarUpe samajavuM. A viziSTa ruci graMthibhedathI utpanna thayela eka prakArano pariNAma che. graMthibhedajanya viziSTa prakAranI ruci jyAM hoya tene veghasaMvedyapada kahevAya. tevI aMtaraMga ruci e ja 'vedyasaMvedyapada' zabdanuM pravRttinimitta che. tethI ruci jyAM hoya tyAM 'veghasaMvedyapada' zabdano prayoga thAya. tathA jyAM AvI ruci na hoya tyAM tevo vyavahAra na thAya. AvuM mAnavAmAM upara jaNAvela be doSamAMthI eka paNa doSa nahi Ave. AnuM kAraNa e che ke mASatuSa munine graMthibheda thaI gayela hovAthI temane graMthibhedajanya viziSTarucivALuM veghaviSayaka saMvedana hatuM ja. tathA mitrA vagere cAra dRSTivALA yogIone graMthibheda na thayela hovAthI tevI ruci saMbhavatI na hovAthI yogyatArUpe yathAvasthita veghasaMvedana hovA chatAM ativyApti nahi Ave. (22/25) A vedhasaMvedhapadamAM apAyazaktimAlinya na hoya 2. dastAvauM 'vRt' ti nAsti / * gAthArtha :- vajranA cokhA jevA dRDha veghasaMvedyapadamAM sUkSmabodhamAM vyAghAta kare tevI narakAdi apAyazaktisvarUpa malinatA hotI nathI. (22/26) Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1534 * vyAvahArikavedyasaMvedyapadavicAraH * dvAtriMzikA -22/26 apAyeti / apAyazaktimAlinyaM = narakAdyapAyazaktimalinatvaM sUkSmabodhasya vighAtakRt (= sUkSmabodhavighAtakRt), apAyahetvAsevanakliSTabIjasadbhAvAt, tasya sajjJAnAvaraNakSayopazamA'bhAvaniyatatvAt, na vedyasaMvedyapade uktalakSaNe vajrataNDulasannibhe, prAyo durgatAvapi mAnasaduHkhAbhAvena tadvadvedyasaMvedyapadavato bhAvapAkA'yogAt / etacca vyAvahArikaM vedyasaMvedyapadaM bhAvamAzrityoktaM / vedyasaMvedyapade kasmAt sUkSmatvaM bodhasya ? ityAzaGkAyAmAha - 'apAye 'ti / apAyahetvAsevanaklisadbhAva = narakAdyanarthahetubhUtamahArambhaparigrahAdyAsevanalakSaNA'tikaluSitabIjasattvAt tasya = apAyahetvAsevanakliSTabIjasya sajjJAnAvaraNakSayopazamA'bhAvaniyatatvAt = pUrvoktasya (dvA.dvA.6/5 bhAga2 pR.386) sajjJAnA''varaNahrAsavizeSasyA'vazyaM vivakSitasUkSmabodhaprayojakasya yo'bhAvaH tadvyApyatvAt / etAvatA'pAyazaktimAlinyasya sUkSmabodhapratibandhakatvamupapAditam / taduktaM yogadRSTisamuccaye apAyazaktimAlinyaM sUkSmabodhavibandhakRt / naitadvato'yaM tattattve kadAcidupajAyate / / apAyadarzanaM tasmAcchrutadIpAnna tAttvikam / tadAbhA''lambanaM tvasya tathApApe pravRttitaH / / ( yo. dR.sa. 68,69 ) - iti / vajrataNDulasannibhe vedyasaMvedyapade na niruktaM apAyazaktimAlinyam / ata eva sthirAdiSu sUkSmabodho'nAvilaH / vajrataNDulopamAmatra yojayati- prAyo durgatAvapi = narakAdAvapi vedyasaMvedyapade sati mAsaduHkhAbhAve 'na matsvarUpasyaite zItoSNa - bubhukSA- pipAsAdayaH paramAdhArmikotthApitAzca netrotpATana-karNakartanAdayo lezato'pi bAdhakA' iti saMvedanato mAnasikaduHkhaviraheNa tadvad vajrataNDulavad vedyasaMvedyapadavato bhAvapAkA'yogAt anantA'nubandhikaSAyAdyudaya-svAtmabhAnA'pagamAdilakSaNabhAvapAkA = 'sambhavAt / TIkArtha :- apAya eTale anartha. narakAdi durgati anarthasvarUpa che. narakAdi apAyanI zaktisvarUpa malinatA sUkSmabodhano vyAghAta kare che. kAraNa ke tevI malinatA hoya tyAre narakAdi anarthanA kAraNabhUta mahAraMbha-mahAparigraha vagerenuM Asevana karavA svarUpa kliSTa bIja hAjara hoya che. tathA te kliSTa bIja to sajJAnAvaraNa karmanA kSayopazamanA abhAvanuM vyApya che. (matalaba ke tathAvidha kliSTa bIja jyAM jyAM hoya tyAM tyAM sajJAnAvaraNa karmano kSayopazama na ja hoya. eno artha e thayo ke mahAAraMbhamahAparigrahanuM Asevana sUkSma bodhanuM pratibaMdhaka bane che. kAraNa ke te sajJAnAvaraNa karmano kSayopazama thavA nathI deto. tathAvidha kSayopazama na thAya to sUkSmabodha kevI rIte pragaTI zake ? paraMtu) sUkSmabodhanuM pratibaMdhaka apAyazaktirUpa mAlinya vedyasaMvedyapadamAM nathI hotuM. kAraNa ke veghasaMveghapada vajranA cokhA samAna che. vedyasaMvedyapadavALA jIvane prAyaH durgatimAM paNa mAnasika duHkha nathI hotuM. te ja kAraNe vedyasaMvedyapadavALA jIvane durgatinA duHkho paNa pakavI zakatA nathI. vajranA cokhA saLagatA cUlA-gesa upara pakavavAmAM Ave to paNa jema pAkatA nathI tema veghasaMvedyapadavALo jIva durgatinA duHkhasvarUpa dAvAnaLamAM pakavavAmAM Ave to paNa temAM bhAva pAka thato nathI. bhAva pAka eTale anaMtAnubaMdhI kaSAyano udaya, zubha bhAva-AtmabhAva chUTI javo, AtmabhAna ravAnA thavuM vagere. A vAta vyAvahArika vedyasaMvedyapadasvarUpa bhAvane Azrayine kahelI che ema jANavuM. = - Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * naizcayikavedyasaMvedyapadavimarzaH * 1535 nizcayatastu pratipatitasaddarzanAnAmanantasaMsAriNAM nAstyeva 'vedyasaMvedyapadabhAvaH / naizcayikatadvati kSAyikasamyagdRSTau zreNikAdAviva punardurgatyayogena taptalohapadanyAsatulyAyA api pApapravRttezcaramAyA evopapatteH / yathoktaM- "ato'nyaduttarAsvasmAt pApe karmA''gaso'pi hi / taptalohapadanyAsatulyA vRttiH kvacidyadi / / vedyasaMvedyapadataH saMvegA'tizayAditi / caramaiva bhavatyeSA punrdurgtyyogtH||" naizcayikatadvati = bhinnaratnatrayagrAhakanizcayanayA'bhipretavedyasaMvedyapadavati darzanasaptakakSaya-jJAnAvaraNakSayopazamopahitasvAbhAvikazubhA''tmapariNatimattathAvidhasUkSmabodhasampannatayA kSAyikasamyagdRSTau zreNikAdAviti / taduktaM catuSpaJcAzanmahApuruSacaritre - khAiyasammadiTThI khINasattago sahAvajaNiyasuhapariNAmo seNiyo (caupannamahApurusacariyaM pR.15) iti / abhinnaratnatritayagrAhakavizuddhanizcayanayA'bhipretaM vedyasaMvedyapadaM tvapramattamunInAmeva, teSveva sajjJAnAvaraNakSayopazamopahitatattvasaMvedanajJAnasthAnIyasUkSmabodhasya sadasatpravRtti-nivRttyupahitasya sambhavAt / aviratakSAyikasamyagdRSTau tu naitatsambhavatIti dik| zreNikAdipApapravRttezcaramatvasamarthanAya yogadRSTisamuccayakArikAyugalamAha- 'ata' iti 'vedya'ti c| zrIharibhadrasUrikRtA'nayovRttirevam - ato'nyaduttarAsu iti prakramAdavedyasaMvedyapadAdanyad = vedyasaMvedyapadaM uttarAsu iti sthirAdyAsu catasRSu dRSTiSu / asmAd vedyasaMvedyapadAt pApe = pApakarmaNi hiMsAdau karmA''gaso'pi hi = karmAparAdhAdapi 'kim ?' ityAha- taptalohapadanyAsatulyA vRttiH saMvegasArA pApe kvacidyadi bhavati, prAyastu na bhavatyeveti / kimityevambhUtA ? ityAha vedyasaMvedyapadato vakSyamANalakSaNAt saMvegA'tizayAditi = atizayasaMvegena caramaiva bhavati eSA = pApavRttiH / 'kutaH ?' ityAha punardurgatyayogataH zreNikAdyudAharaNAt / 'pratipatitasaddarzanAnAmanantasaMsAriNAmanekadhA durgatiyoga iti yatkiJcidetat,' na, abhiprAyA'parijJAnAt, kSAyikasamyagdRSTereva naizcayikavedyasaMvedyapadabhAva ityabhiprAyAt / ha samaktibhraSTane naiRRyika vedhasaMvedhapada nathI ha nizca. / nizcaya nayanI apekSA to sabhyazanathI 58 // anaMtasaMsArI. pAne vedhasaMvegha542135 pariNAma na ja hoya. naiRRyika vedyasaMvedyapada kSAyika samyagdaSTi jIvone ja hoya che. kSAyika samakitI ane naiRRyika vedyasaMvedyapadavALA zreNika mahArAja vagerenI pApapravRtti chellI ja hoya che. kAraNa ke pharIthI durgatino saMyoga temane thavAno nathI. naiRRyika vedyasaMvedyapadavALA jIvo je pApapravRtti kare che te kAMpatAdhrujatA haiye thatI hoya che; jANe ke tapelA lokhaMDanA goLA upara dhrujatA-kAMpatA haiye pagalA mAMDato becena mANasa joI lo. mukhyatayA cAritramohanIya karmanI zirajorInA lIdhe tenI pApapravRtti parAdhInapaNe, lAcArIpUrvaka, svArasika ruci vinA, parANe thatI hoya che. cAritra mohanIya karma haTe ke tenI tathAvidha pApapravRtti chUTI javAnI ja che. tethI naikSayika vedyasaMvedyapadavALA jIvanI pApasaMbaMdhI pravRtti chellI ja che - evuM yuktithI siddha thAya che. (tasalohapadanyAsatulya pravRtti samakitInI kaI rIte hoya ? tenuM vadhu vivecana 15 mI batrIsInA 11 mA zlokamAM juo, jema ke zrIharibhadrasUrijI mahArAje yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke "avedyasaMvedyapadathI bhinna vadyasaMvedyapada sthirA vagere pAchalI cAra dRSTimAM hoya che. pUrvabaddha karmasvarUpa aparAdhanA kAraNe kyAreka hiMsA vagere pApakriyAmAM jo pravRtti thAya to paNa te 1. hastAdarza 'vedyapadabhAvaH' iti truTitaH pAThaH / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1536 * vajrataNDulapAkAyogaghaTanA * dvAtriMzikA-22/27 (yo dR.sa.70-71) iti / / 26 / / tacchaktiH sthUlabodhasya bIjamanyatra cA'kSatam / tatra yatpuNyabandho'pi hantA'pAyottaraH smRtaH / / 27 / / tacchaktiriti / anyatra 'cA'vedyasaMvedyapade tacchaktiH = apAyazaktiH sthUlabodhasya bIjamakSatam = anabhibhUtam / tatra = avedyasaMvedyapade yat = yasmAt puNyabandho'pi hanta ! apAyottaro = vighnanAntarIyakaH smRtaH 'tatpuNyasya pApA'nubandhitvAt / / 27 / / vyAvahArikaM api tu etadeva cAru, satyetasmin prAyo durgatAvapi mAnasaduHkhA'bhAvAt, vajrataNDulavadasya bhAvapAkA'yogAt / acAru punarekAntata eva ato'nyad + (yo.dR.sa.70/71 vRtti) iti / taptalohapadanyAsatulyapravRttisvarUpaM tu prAk samyagdRSTidvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.15/11 bhAga-4 pR.1021) darzitamiti neha tnyte| etena bhUyobhavA'bhyaste pApe kathaM na svarasataH pravRttirityapAstam, taduktaM SoDazake - amRtarasA''svAdazaH kubhaktarasalAlito'pi bahukAlam / tyaktvA tatkSaNamenaM vAJchatyuccairamRtameva / / evantvapUrvakaraNAt samyaktvA'mRtarasajJa iha jiivH| cirakAlA''sevitamapi na jAtu bahumanyate pApam / / yadyapi karmaniyogAt karoti tat tadapi bhAvazUnyamalam / ata eva dharmayogAt kSipraM tatsiddhimApnoti / / 6 (So.3/14-16) iti prAguktaM(bhAga-4, pR.1011) bhAvanIyam / / 22/26 / / avedyasaMvedyapadagocarA'vaziSTavaktavyatAmAviSkaroti- 'taditi / avedyasaMvedyapade apAyazaktiH = narakAdyapAyajananazaktiH eva sthUlabodhasya = granthibhedottarakAlInabodhagatasUkSmatvAvadhikasthUlatvopetabodhasya anabhibhUtaM bIjaM = kAraNabhUtaM vartate / yasmAt kAraNAt avedyasaMvedyapade puNyabandho'pi = graiveyakAdiprApakapuNyabandhaH kimuta pApabandha ityapi zabdArthaH, vighnanAntarIyakaH = narakAdyapAyavipAkA''kSepakaH smRtaH, tatpuNyasya = avedyasaMvedyapadavartijIvabaddhapuNyakarmaNaH pApA'nubandhitvAt / ata eva na tAdRzapuNyalabhyagraiveyakAdyAptirapi tattvataH prazaMsanIyA / taduktaM yogabindau - aveyakA''ptirapyevaM nAtaH zlAghyA pApapravRtti vedyasaMvedyapadanA kAraNe tapelA loDhAnA goLA upara paga mUkavA jevI sakaMpa hoya che. (gA.70). vedyasaMvedyapadanA kAraNe pApapravRttimAM atizaya saMvega-bhavabhaya-pApabhaya hoya che. tethI tenI A pApapravRtti chellI ja hoya che. kema ke pharIthI tene durgatinI prApti thavAnI nathI. gA.71)" zrIharibhadrasUrijI mahArAjanA vacanathI kSAyika samakitInI pApapravRtti chellI hoya che. Ama siddha thAya che. (22/26) avedhasaMvedhapadamAM puNya pApAnubaMdhI hoya che gAthArtha :- avedyasaMvedyapadamAM apAyazakti rahelI che ke je sthUla bodhanuM avyAhata kAraNa che. kAraNa ke avedyasaMvedyapadamAM kharekhara puNyabaMdha paNa viSka lAvanAra tarIke batAvAyela che.(22/27). TIkArya - avedyasaMvedyapadamAM narakAdianarthane lAvanArI zakti rahelI hoya che. A narakAdianarthaprApaka zakti bodhanI pUlatAnuM avyAhata-akSata-anabhibhUta kAraNa che. (arthAta sUkSmabodhane te aTakAve che.) kAraNa ke avedyasaMvedyapadamAM kharekhara puNyabaMdha paNa anarthane lAvanAra che, vipnano AkSepaka che, apAyano avinAbhAvI che. AvuM zAstramAM saMbhaLAya che. kAraNa ke te puNya pApAnubaMdhI hoya che. (22/27) 1. hastAdarza 'ca vAdya...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'pAyo' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarza 'vighnAtmIyaka' ityazuddhaH pAThaH / 4. mudritapratau 'tatastatpu...' iti pAThaH / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mavedyasaMvedyapare rmAnunaviSAra: 1537 pravRttirapi yogasya vairAgyAnmohagarbhataH / prasUte'pAyajananImuttarAM mohavAsanAm / / 28 / / pravRttirapIti / tatreti 'prAktanamAnuSajyate / tatra mohagarbhato vairAgyAt yogasya pravRttirapi sunIti / yathA'nyAyA'nitA sampan vivAvirasatvataH / / 8 (co.vi.14) kRti pUrvavi(pR.864) darzitam / 'te hi graiveyakebhyaH cyutA nirvANabIjasyaikAntenA'sattvenehodIrNadurnivAramithyAtvAdimohAH / ata eva sarveSvapyakAryeSvaskhalitapravRttayo narakAdipAtahetumupArjDa pApaprAgbhAraM pazcAdadhastAnnarakabhAjo bhavantIti tdvRttileshH| avedyasaMvedyapadasthajIvAnAM puNyasya pApAnubandhitvaJca guNasthAnabahirvartidUrabhavyAdijIvA'pekSayA'vaseyam, na tvavAptA''dyaguNasthAnakAnAM mitrAdidRSTivartinAM gItArthaparatantrANAM yoginAmapekSayA, anyathA tatastaduttarabhAvAnupapatteH / na hi kUTasuvarNadoSavarNanaM rajomalA'nuviddhasuvarNe yojayitumarhati / yadvA tArAdidRSTimavApyApi ye tataH prapatanti bhUyo bhUyo narakAdikaJca gacchanti tAnAzritya pApAnubandhipuNyabandhakatA'vaseyA, na tvavedyasaMvedyapadA'vacchinne pApAnubandhipuNyabandhakatvaM saGgacchate, jJAtAdharmakathAvipAkasUtrAdau mithyAdRSTInAM saMsAraparittIkaraNasyopadarzitatvAt / na hi pApA'nubandhA'nucchede sNsaarparittIrAmupavaghata kRti pUrvottarItyA (dA.dA.14/7 mAga-4 pR.648) bhAvanIyam / / 22/27 / / avedyasaMvedyapadavartijIvapravRttimadhikRtyAha- 'pravRtti' riti / ' tatra' iti prAktanaM saptaviMzatitama vizeSArtha H- avedyasaMvedyapadamAM puNya pApAnubaMdhI hoya-Ama ahIM jaNAvela che te abhavya, acaramAvartI, samRbaMdhaka vagere bhArekarmI jIvonI apekSAe samajavuM. je apunarbaMdhaka vagere caramAvartI jIvo mitrA vagere dRSTio prApta karIne tAttvika prathama guNasthAnakane prApta kare che tevA jIvonI apekSAe A vAta samajavI cita jaNAtI nathI. kAraNa ke mitrAmAMthI jIva tArA STine pAme che, tArAmAMthI balA vagere yogadRSTine pAme che. jo ekAMte pApAnubaMdhI puNya ja te bAMdhe rAkhe to AgaLanI STinI prApti, graMthibhedanI pravRtti, prazAMtavAhitA pariNati vagere zakya ja na bane. pApanA navA-navA anubaMdha pADe ja rAkhe to jIva mitrAdRSTimAMthI AgalI yogadRSTiomAM jaI ja na zake. mithyAtvadazAmAM paNa meghakumA2 vagere jIva saMsArane paritta kare che, parimita kare che - AvuM jJAtAdharmakathA vageremAM jaNAvela che. AvI AgamanI vAta uparathI paNa mithyAtva hovA chatAM mitrA-tArA vagere yogadRSTine pAmela jIva pApanA anubaMdha toDe che- evuM siddha thAya ja che. A vAta khUba gaMbhIratAthI lakSamAM rAkhavI. garabaDa vinA ullAsapUrvaka mitrA-tArA-balAdIprAdeSTimAMthI jhaDapathI saDasaDATa pasAra thaI, granthibheda karavA kaTibaddha thayelA prajJApanIya AsannamuktigAmI sadgurusamarpita bhadraka mithyAdaSTi jIvo je puNya bAMdhe te pApAnubaMdhI ja hoya te vAta sarvajJa bhagavaMtane mAnya hoya tema jaNAtuM nathI. samakitI jIva jevuM puNyAnubaMdhI puNya te na bAMdhe evuM kahI zakAya. paraMtu puNyAnubaMdhI puNya na ja bAMdhe- tevuM kahI na zakAya. A bAbatamAM UMDI jANakArI meLavavI hoya temaNe prastuta graMthanI 14mI batrIsInI sAtamI gAthA, 20mI batrIsInI 26mI gAthA tathA 22mI batrIsInI 29mI gAthAnI nayalatA vyAkhyA zAMtithI vAMcavI. (22/27) = gAthArtha :- aveghasaMvedyapadamAM yoganI pravRtti paNa mohagarbhita vairAgyathI thAya che. te pravRtti paNa anarthakArI uttarottara mohavAsanAne utpanna kare che. (22/28) TIkArtha :- 27 mI gAthAmAM 'taMtra' zabda che te ahIM 28 mI gAthAmAM paNa levo - AvuM graMthakArazrInuM -- . hastAvaze 'prAkRta...' tyazuddha: pAThaH / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mohamUlapravRtteH mohajanakatA * dvAtriMzikA - 22/28 sadgurupAratantryA'bhAve apAyajananImuttarAM mohavAsanAM prasUte, mohamUlA'nuSThAnasya mohavAsanA - vandhyabIjatvAt / ato'tra yogapravRttirapyakiJcitkarIti bhAvaH / / 28 / / 1538 gAthottarArdhagataM padaM atra = iha gAthAyAM anuSajyate = AkRSyate / tatazcA'yamarthaH tatra = avedyasaMvedyapade mohagarbhato vairAgyAt = mohagarbhavairAgyamavalambya jAyamAnA duSkarasyA'pi mAsakSapaNAdilakSaNasya yogasya pravRttirapi sadgurupAratantryA'bhAve sati apAyajananIM narakAdyapAyahetvAsevanakAriNIM uttarAM svottarakAlInAM mohavAsanAM mithyAmohA'nuviddhA'vidyAM prasUte janayati / pAratantryA'bhAvavyaGgyaprAbalyopetamohA'nuvedhenaiva vairAgyaphalanAzo'trA'vaseyaH, prabalamohasya satkAryanAzakatvAt / taduktaM udyota - nasUribhiH kuvalayamAlAyAM moho kajjaviNAso, moho mittaM paNAsae khippaM / moho sugaI ruMbhai moho savvaM viNAsei / / - ( ku. mA. pR. 139) iti / na ca sadgurupAratantryaviraho'sya kathamiti zaGkanIyam, svacchandatAyA mohagarbhavairAgyalakSaNatvAt / taduktaM adhyAtmasAre kuzAstrA'rtheSu dakSatvaM zAstrA'rtheSu viparyayaH / svacchandatA kutarkazca guNavatsaMstavojjhanam / / AtmotkarSaH paradrohaH kalaho dambhajIvanam / AzravA''cchAdanaM zaktyullaGghanena kriyA''daraH / / guNAnurAgavaidhuryamupakArasya vismRtiH / anubandhAdyacintA ca praNidhAnasya vicyutiH / / zraddhAmRdutvamauddhatyamadhairyamavivekitA I vairAgyasya dvitIyasya smRteyaM lakSaNA''valI / - (a.sA. 6 / 12-15) iti / dvitIyasya = mohagarbhasya / prAguktAH (dvAdvA.6 / 23 bhAga - 2, pR.430) api mandamatInAmupakArAya vairAgyagatamohagarbhatvaparihAranizcayadAryAya ca punarupadarzitA imAH kArikA iti na paunaruktyamudbhAvanIyam / taduktaM yajurvedIyovvaTabhASye - saMskArojjvalanArthaM hitaM ca pathyaM ca punaH / punarupadizyamAnaM na doSAya bhavati / / - (ya. u.bhA. 1 / 21 ) iti / sammataJcedamasmAkamapi / taduktaM maraNavibhaktiprakIrNake Na hu sA puNaruttavihI jA saMvegaM karei bhaNNaMtI - ( ma.vi. 209) iti / idaJcAtrA'vadheyam - yogapravRttyupadhAyakasya vairAgyasya mohagarbhitatve satyapi sadgurupAratantryasattve tu naiva tadIyayogapravRttermohavAsanAjanakatA sambhavati sati pratibandhake kAryodayA'yogAt / etAvatA sadguruparatantrasyA'vedyasaMvedyapadavartino'pi mohagarbhavairAgyaprayuktayogapravRttito jAyamAne puNye pApAnubandhitvaviraho dyotitaH, anAbhigrahika-sAMzayikA'nAbhogikA'nyataramithyAtvasambhave'pyasyA''bhigrahikA''bhinivezikamithyAtvayoH sadgurupAratantryeNa pracyavAditi bhAvanIyam / = = = = ataH = sadgurupAratantryA'petAnAM mohagarbhavairAgyaprayuktayogapravRttermohavAsanA'vandhyabIjatvAt atra = avedyasaMvedyapade yogapravRttirapi kimuta tadIyasthUlabodha: ? ityapizabdArthaH, akiJcitkarI = tathAvidhakarmanirjarAdyarthA'sAdhikA / vyavahArato'vikalA'pi tAdRzI yogapravRttiH saMzuddhayogabIjatayA'pi naiva pariNamati, kathaJcitkaSAyA'pravRttilakSaNalezyAzuddhAvapi niravadhibhavabhramaNayogyatAlakSaNasya sahajasya bhAvamalasya prabhUtasyA'dyApi bhAvAditi (upa.pa. 233 vR.) upadezapadavRttikRt / tatazca prakRte bhavAbhinandijIvAnAM sUyana che. tatra = aveghasaMvedyapadamAM. tethI ahIM artha e phalita thaze ke - aveghasaMvedyapadamAM mohagarbhita vairAgyathI thatI yoganI pravRtti paNa jo sadgurunuM pArataMtrya na hoya to uttarottara anarthakArI mohavAsanAne janmAve che. kAraNa ke mohamUlaka anuSThAna, mohavAsanAnuM ja avaMdhya kAraNa che. mATe ahIM yogapravRtti paNa koI AdhyAtmika lAbhane karatI nathI. A pramANe kahevAno ahIM Azaya che. (22/28) Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * puNyAnubandhipuNyopAyapradarzanam * 1539 avedyasaMvedyapade puNyaM niranubandhakam / bhavAbhinandijantUnAM pApaM syAtsAnubandhakam / / 29 / / ___avedyeti / avedyasaMvedyapade puNyaM niranubandhakam = anubandharahitaM syAt, yadi kadAcinna syAt pApAnubandhi / sAnubandhe tatra granthibhedasya niyAmakatvAt / yogapravRttiH na mokSayojakA''tmavyApArasAdhanI / AdyadRSTicatuSke vartamAnAnAM yoginAM yogapravRttistu na granthibhedottarakAlInottarottarA'nantaguNakarmanirjarAdiprayojananiSpAdikA iti yAvat tAtparyam / / 22/28 / / prakRta evA'dhikamAha- 'avedyeti / avedyasaMvedyapade caramAvartakAlIne guNasthAnA'bhyantaravartini mitrAdidRSTicatuSTayAnuviddhe badhyamAnaM puNyaM anubandharahitaM = puNyAnubandhazUnyaM syAt / kiM sarvadaiva tanniranubandhaM syAt ? ityAzaGkAyAmAha- yadi kadAcit pApAnubandhi na syAditi / yadi tatra tadA badhyamAnaM puNyaM mitrAdidRSTikAlInasadgurupAratantrya-santoSAdiprabhAvataH pApAnubandhi na syAt tarhi niranubandhakaM mRNmayaghaTatulyaM syAditi bhAvaH / kasmAt ? ityAzaGkAyAmAha- sAnubandhe = puNyAnubandhini tatra = puNye granthibhedasya niyAmakatvAt = prayojakatvAt / niranubandhakAryasya tattvato'kAryatvAditi (upa.pa. 182) vyaktaM upadezapadavRttI / atra zAkhAcandranyAyena granthibhedasya puNyAnubandhaniyAmakatvamuktam / vastuto granthibhedopalakSita-tathAvidhaprazama-gurubhaktyAdi-praNidhAnA''gamazraddhAnAdigarbhavairAgyotkarSasyaiva tathAtvamiti saGklezaprakarSeNa hIyamAnapariNAmatvAt pAtA'bhimukhasya samyagdRzaH puNyAnubandhA'nupadhAne'pi na kAcita kSatiriti dhyeyam / yadyapi muktyadveSAdapi kuzalAnubandhasantatiH pUrvasevAdvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.12/30 bhAga-3, pR.883) darzitA / yogabindau zrIharibhadrasUribhiH api - zubhAnubandhipuNyAcca viziSTamatisaGgataH - (yo.bi.193) ityevaM apunarbandhake puNyAnubandhipuNyavazAd mArgAnusAriprauDhaprajJopadarzitA / uttarAdhyayanabRhadvRtti (utta. 29/23 vR.) darzitarItyA AgamiSyadbhadratayA'pi mitrA-tArAdidRSTicatuSke puNyAnubandhipuNyArjanamanapalapanIyameva / na hyapunarbandhakadvAtriMzikoktapaddhatyA (dvA.dvA.14/15 bhAga-4, pR.963) pratizroto'nugAmitvena pratyahaM zubhapariNAmavRddhitaH zuddhanizcayAnusAritattvamImAMsAtazca (dvA.dvA.14/13 bhAga-4 pR.961) apunarbandhakadazAvizeSavatAM mitrA-tArAdidRSTimatAM puNyAnubandhArjane ko'pi bAdhaH sambhavati / kiJca - dayA bhUteSu saMvego vidhivad gurupUjanam / vizuddhA zIlavRttizca puNyaM puNyAnubandhyadaH / / vizeSArtha:- mohagarbhavairAgya eTale mohamUlakavairAgya, mohasaMskArayukta vairAgya.kAraNa jevuM hoya tevuM kArya thAya. A niyama mujaba mohajanyayogapravRtti paNa mohanA ja saMskArane daDha kare che. paraMtu graMthakArazrIe eka bahu mahattvano zabda maha prayoloche. techa 'sadgurupAratantryAbhAve' arthAt saGgururnu pAratantryanIyato moDAbharAya4nya yogapravRtti mohanA saMskArane utpanna kare. eno artha e thayo ke mitrA, tArA vagere yogadaSTimAM praviSTajIva jo sadgurune samarpita hoya to avedyasaMvedyapada hovAchatAM temaja mohagarbhavairAgya hoya chatAM paNa tenAthI mohanA saMskAra paDatA nathI. AthI pApanA anupa tevA pane dharmapravRtti dvArA na 5 - bhedunizcita thAyache. (22/28) ha bhavAbhinaMdInuM pApa pApAnubaMdhI ja gAthArtha :- avedhasaMvedyapadamAM puNya niranubaMdhI hoya che. jyAre avedyasaMvedyapadavALA bhavAbhinaMdI pornu 5 / 5 pAyAnubaMdhI bane. (22/28) 1. hastAda" 'niranubaMdhakaM' nAsti / 2. hastAdarza 'avedyasaMvedyasaMvedyapade' ityazuddhaH pAThaH / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mIna - makara - marAlodAharaNavicAraH * dvAtriMzikA -22/29 bhavAbhinandinAM kSudratvAdidoSavatAM jantUnAM (= bhavAbhinandijantUnAM ) pApaM sAnubandhakam anubandhasahitaM syAt, rAgadveSAdiprAbalyasya tadanubandhA'vandhyabIjatvAt / / 29 / / paropatApaviratiH parAnugraha eva ca / svacittadamanaM caiva puNyaM puNyAnubandhyadaH / / - (upa.ka. prastAva4/pR. 407,paMcasUtravRtti-pR. 17) iti upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAM vimarzamukhena siddharSigaNidarzitarItyA, - gurudevAdizuzrUSA vairAgyaM prANinAM dayA / puNyaM puNyA'nubandhyetacchIlavRttizca nirmalA / / santApazAntiranyeSAM vizvA'nugraha eva ca / damanaM ca svacittasya puNyaM puNyAnubandhyadaH / / - (vai.ka.la.5/950-951 ) iti vairAgyakalpalatAyAM ca prakRtagranthakRduktarItyA, dIprAdAvapi pApAnubandhAvandhyabIjabhUtarAgAdiprAbalyaviraheNa pApabhIrutA - prazAntavAhitAlAbha- jIvadayA svabhUmikocitasaMvegatattvazravaNa-gurubhaktyAditaH puNyaM puNyAnubandhi suvarNaghaTatulyaM badhyate'pi tathApi granthibhedottarakAlInaprabalataraprazastA'nubandhA'pekSayA tasyA'lpatvena niranubandhatvoktiH prakRte saGgacchata eva / na hi kArSApaNamAtreNa ' dhanavAniti vyapadizyate iti nayamatabhedena yojanA'tra kAryA sudhiyA / kecittu 'granthibhedottaraM puNyaM niyamena puNyAnubandhyeva tatpUrvaM tu meghakumArAderiva kasyacit puNyaM puNyAbandhi, kasyacicca tat niranubandhi pApAnubandhi vA' ityAhuH / avedyasaMvedyapadasthitAnAmapyAdyaguNasthAnabahirvartinAM bhavAbhinandinAM pApaM anubandhasahitaM = pApAnubandhopetaM, rAga-dveSAdiprAbalyasya tadanubandhA'vandhyabIjatvAt = pApAnubandhA'moghakAraNatvAt / ata eva teSAmavedyasaMvedyapadamapadameva / idamevAbhipretya yogadRSTisamuccaye avedyasaMvedyapadamapadaM paramArthataH - ( yo dR.sa.72)bhavAbhinandiviSayaM samAropasamAkulam - (yo. dR.sa.75 ) ityuktam / abhavyabhavAbhinandyAdInAM dharmakriyAjanitaM puNyaM pApAnubandhi niranubandhi vA mRNmayaghaTatulyam, gurulAghavAdijJAnamaitryAdibhAvasaMvedana-zuddhAjJAbahumAnAdizUnyatvAt / taduktaM upadezapade kiriyAmettaM tu ihaM jAyati laddhAdavekkhayA'vi / gurulAghavAdisannANavajjiyaM pAyamiyaresiM / etto u niraNubaMdhaM mimmayaghaDasarisamo phalaM NeyaM / kulaDAdidANAisu jahA tahA haMta eyaM pi / / - (upa.pa. 241/42) iti pUrvoktaM (pR. 986) smartavyam / 1540 = anubandhaH anugamaH = anubandhasvarUpaJca upadezapadavRttau avyavacchedaH - (upa.pa. 235) 'tAdAtvikakAryasiddhau api uttarottaraphalarUpaH' (upa.pada.gA. 167 vRtti) ityevamupadarzitam / idaJcAtrA'vadheyam- yathA mInaH sAgare nimajjituM tarituM ca samarthaH paraM sthale na svairaM vihartuM kSamaH, makarastUbhayatra zakto'pi gagane DayituM na pratyalaH / haMsazca sarvatra pravaNaH / prakRte mInasthAnIyoSbhavyaH bhavAbhinaMdI vA, makarasamo'punarbandhakaH, haMsasadRzazca sthirAdigato bhinnagranthiH / sAgaratulyaJcA'vedyasaMvedyapadaM, nimajjanaM anantabhavabhramaNavardhanaM, taraNaM granthideza- samyaktva- cAritrAdisamIpA''gamanaM, = = TIkArtha :- aveghasaMvedyapadamAM baMdhAtuM puNya karma pApanA ke puNyanA anubaMdha vinAnuM hoya che. jo kyAreka puNya pApAnubaMdhI na hoya to te puNya niranubaMdha puNyanA ke pApanA anubaMdhathI rahita hoya- ema samajavuM. aveghasaMvedyapadamAM puNyAnubaMdhI puNya baMdhAtuM nathI. tenuM kAraNa e che ke te jIve graMthibheda karelo nathI. puNyAnubaMdhI puNyanA baMdhamAM to graMthibheda niyAmaka che. jo avedyasaMvedyapadamAM rahela jIva bhavAbhinaMdI hoya to pUrvokta (dvA.dvA.10/5, pR.688) kSudratA vagere ATha doSanA kAraNe te pApAnubaMdhI ja pApa bAMdhe. kAraNa ke rAga-dveSa vagerenI prabaLatA pApanA anubaMdhanA amogha kAraNache.(22/29) Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anubandhavyavasthAvimarzaH 1541 kukRtyaM kRtyamAbhAti kRtyaM cAkRtyameva hi / atra vyAmUDhacittAnAM kaNDUkaNDUyanAdivat / / 30 / / svairatayA bhUmiviharaNaM tu bhAvasAraM mitrAdidRSTicatuSTayocitayogA''rAdhanaM, DayanaM ca vizuddhAtmasvabhAvaramaNatAdikamiti yathAgamamatra yojyaM yogamArgavizAradaiH / pUrvAparA'nusandhAnA'samarthAnAmanugrahArthamatra krmbndhaa'nubndhvyvsthaa'smaabhirupdrshyte| tathAhi- avedyasaMvedyapadavartino jIvAstAvad mukhyatayA dvedhA bhavAbhinandino mitrAdidRSTisampannAzca / sarve'pi te puNyaM pApaM ca karma bandhanti, teSAM pratyekaM caturgatigAmitvAt / tatra bhavAbhinandinAM puNyaM pApaM ca pApA'nubandhyeva prabalatamarAgAdigrastatvAtteSAm / ye ca mitrAdidRSTisampannAH avedyasaMvedyapadavartinaH teSAM sadgurupAratantrye sati badhyamAnaM puNyaM pApaJca na pApAnubandhi na vA puNyAnubandhi, tatra yathAkramaM sAmAnyataH sahajamalaprAbalya-granthibhedayoH niyAmakatvAt / avedyasaMvedyapadavartinAmapi mitrAdidRSTisampannAnAmAsannamuktigAminAmapunarbandhakatva-mArgAbhimukha mArgapatita-mArgAnusAritA''didazAvizuddhau satyAM prIti-bhaktyanuSThAnecchAyoga-taddhetvanuSThAnecchAyama-sadyogA'vaJcakayogAdisAcivyena badhyamAnaM puNyaM svalpapuNyA'nubandhopetamapi sambhavati, dRSTipratipAte tatsAMmukhye vA pApA'nubandho'pi tatra sambhavati / vastutattvanirNayA''hitasatpraNidhAnasattve tu mArgAnusAriNo'prazastA'pi pravRttiH karmapAratantryaprayuktA niranubandhaiva / ata eva paJcAzake maggANusAriNo khalu tattAbhiNivesao subhA ceva / hoi samattA ceTThA asubhA vi ya NiraNubaMdha tti / / - (pagyA.6/40) phattum / dhinuvaduzrutebhyo'vaseyam / / 22/26 / / - * : te vizeSArtha :- avedyasaMvedyapadamAM rahelA jIvo be prakAranA che. (1) bhavAbhinaMdI ane (2) mitrAdi cAra dRSTine pAmela. teo pravRtti-vRtti dvArA puNya ane pApa banne prakAranA karma bAMdhe. temAM bhavAbhinaMdI je puNya bAMdhe te pApanA anubaMdhavALu ja hoya. tathA mitrA vagere cAra yogadRSTimAMthI ekAda yogadRSTine pAmelo sadgurusamarpita jIva je puNya bAMdhe te puNyanA ke pApanA anubaMdha vinAnuM hoya che. prathama cAra dRSTine pAmela jIvane yogapravRtti dvArA baMdhAtuM puNya puNyAnubaMdhI na hovAnuM kAraNa e che ke teNe graMthibheda karyo nathI. tathA te puNya pApAnubaMdhI na hovAnuM kAraNa e che ke te sadgurune samarpita che. kadAgrahazUnya che, bhavabhIru che, saMtoSI che, mokSamArgane sanmukha che, mokSamArgane anusaranAra che. UMDANathI vicAra karatAM jaNAya che ke samakitI jIvane puNyano jevo atyaMta baLavAna anubaMdha hoya tevo prabaLa puNyAnubaMdha mitrA vagere cAra yogadRSTimAM rahelA jIvane na hoya. te apekSAe te puNyane niranubaMdhI kaheluM hoya tema samajAya che. prathama cAra yogadRSTimAM rahelA jIvo cAMdI jevA che. samakitI jIvo suvarNatulya che. athavA ema kahI zakAya ke aveghasaMvedyapada = pittaLa. veghasaMvedyapada - suvarNa. bhavAbhinaMdI = mAtra pittaLano dAgIno. samakitI zuddha suvarNa AbhUSaNa. yoganI prathama cAra dRSTivALA jIvo eTale pittaLamizrita suvarNanA dAgInA. tethI aveghasaMvedyapadanA (pittaLanA) utkRSTa doSanuM varNana Adya cAra dRSTivALA yogI puruSomAM lAgu pADI na zakAya. = bhavAbhinaMdI jIva je pApa bAMdhe te pApAnubaMdhI ja hoya che. paraMtu avedyasaMvedyapada hovAchatAM yoganI cAra dRSTimAMthI koI paNa dRSTine pAmela jIva pApa bAMdhe to te pApa pApAnubaMdhI na hoya. kAraNa ke yogabIjasaMpanna te jIva mokSamArgane abhimukha thayo che, mokSamArgane anusaranAra thayo che, granthidezanI najIka Avela che, najIkanA bhaviSyamAM avazya graMthibheda karanAra che, IcchAyogamAM AgaLa vadhI rahela che, prIti-bhakti anuSThAnamAM jhUlI rahyo che. jo atitIvra rAgAdisaMklezanA kAraNe te jIva yogadRSTithI bhraSTa thAya ke patanane sanmukha thAya to pApAnubaMdhI pApa paNa bAMdhI zake - AvuM jaNAyache.A bAbatamAM vizeSa jANakArI anubhavajJAnI gItArtha mahAtmA pAsethI meLavavI. (22/29) gAthArtha :- aveghasaMvedyapadamAM rahelA mUDhamanavALA jIvone kharAba kAma karavA jevA lAge che tathA kartavya Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mahAmohAd viparyayadhIH * dvAtriMzikA - 22/30 kukRtymiti| kukRtyaM = prANAtipAtAdi' kRtyaM = karaNIyaM AbhAti / kRtyaM ca = ahiMsAdi akRtyameva hi = anAcaraNIyameva / atra = avedyasaMvedyapade vyAmUDhacittAnAM = mohagrastamAnasAnAM kaNDUlAnAM `kaNDUyanAdivat ( = kaNDUkaNDUyanAdivat ) / AdinA kRmyAkulasya kuSTino'gnisevanagrahaH / kaNDUyakAdInAM kaNDvAderiva bhavAbhinandinAmavedyasaMvedyapadAdeva viparyayadhIriti bhAvaH / / 30 / / 1542 tathA cAmISAM kim ? ityAzaGkAyAmAha - 'kukRtyamiti / avedyasaMvedyapade paramArthata AdyaguNasthAnabahirbhUte bhavAbhinandisambandhini kRtyA'kRtyeSu mUDhasya matirna syAd vivekinI - ( pa.pu.11/ 137 ) iti padmapurANe, amitraM kurute mitraM mitraM dveSTi hinasti ca / karma cArabhate duSTaM tamAhurmUDhacetasam / / - ( ma.bhA. udyogaparva - 5 |33|33) iti ca mahAbhArate darzitAnAM vyAmUDhacittAnAM = mohagrastamAnasAnAM = udagramahAmohavyAkulA'ntaHkaraNAnAM kaNDUlAnAM = kaNDUyakAnAM kaNDUyanAdivaditi / taduktaM yogasAraprAbhRte amitagatinA akRtyaM durdhiyaH kRtyaM kRtyaM cA'kRtyamaJjasA / azarma zarma manyante kacchUkaNDUyakA iva / / - (yo.sA. prA. 7 / 49 ) iti / taduktaM yogadRSTisamuccaye'pi kukRtyaM kRtyamAbhAti kRtyaJcA'kRtyavatsadA / duHkhe sukhadhiyA''kRSTAH kacchUkaNDUyakAdivat / / yathA kaNDUyaneSveSAM dhIrna kacchUnivartane / bhogAGgeSu tathaiteSAM na tadicchAparikSaye / / - (yo. dR.sa. 80,81) iti| mahAmohaprayuktasneharAgAdeH dhyAndhyakaraNamavaseyam / prakRtena hi sneho yuktA'yuktamanurundhe - (vi.zA. 2/1 ) iti viddhazAlabhaJjikAvacanamapyavadhAtavyam / taduktaM dharmadAsagaNibhirapi upadezamAlAyAM - jaha kacchullo kacchu kaMDuyamANo duhaM muNai sukkhaM / mohAurA maNussA taha kAmaduhaM suhaM biMti / / - (upa.mA. 212 ) iti / taduktaM samarAdityakathAyAM api pAmAgahiyakaNDuyaNapAyA kAmA virasayarA avasANe bhAvAndhayArakAriNo asuhakammaphalabhUyA - ( sa. ka. bhava- 9, pR. 870 ) iti / mithyAmohotkarSAdatra rAgAdyutpattiravasAtavyA, tasyaiva tanniyAmakatvAt / taduktaM AcArAGgacUrNo visayAsatto kajjaM akajjaM vA na yANati - ( A. 1 / 2 / 4 cU.) iti / visayarasAsattamatto juttAjuttaM na yANaI jIvo - (i.pa.za.10 ) iti indriyaparAjayazatakavacanamapyatrA'nusandheyam / mandA moheNa akartavyarUpe ja lAge che. khaMjavALanA rogavALAnI khaMjavALavAnI pravRtti jevI A dazA che. (22/30) TIkArtha :- avedyasaMvedyapadamAM rahelA mohagrasta mUDha manavALA jIvone jIvahiMsA vagere kharAba kAryo karavA jevA lAge che. tathA ahiMsA vagere kartavyo akartavyarUpe ja lAge che. jIvadayA vagere pravRtti AcaravA jevI nathI lAgatI. khasa-khaMjavALano roga jene thayelo hoya tevA jIvone khaMjavALavAnI-khaNavAnI pravRtti jema kartavya lAge che tema A jIvone hiMsA vagere kartavya lAge che. mULa gAthAnA cothA padamAM je 'Adi' zabda rahelo che tenAthI kRmithI AkuLa-vyAkuLa thayelA evA koDhiyA mANasanI agnisevana svarUpa pravRtti paNa laI levI. (agninA sevanathI gaLatA koDhavALA mANasane tatkAla jarAka rAhata thAya che paNa koDha roga jato nathI tathA jo agninA tApaNAnuM sevana ka2vAmAM saheja paNa garabaDa thaI jAya to te jIvato baLI jAya che. chatAM paNa tene te pravRtti kartavyarUpe lAge che. arthAt UlaTI buddhi thAya che.) khasa-khaMjavALanA rogavALAne khaMjavALavAnI pravRttimAM jema kartavyatAbuddhisvarUpa viparyAsa thAya che tema bhavAbhinaMdI jIvone aveghasaMvedyapadanA kAraNe ja akartavyamAM kartavyabuddhisvarUpa ane kartavyamAM akartavyabuddhisvarUpa viparyAsa - gairasama4 thAya che - khAvo nahIM khAzaya che. (22/30) 1. hastAdarze '... pAtAraMbhAdi' iti pAThaH / 2 hastAdarze 'kaNDUkaya..' ityazuddhaH pAThaH mUlAnusAreNa / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viparyayasya paJcavidhatvam * 1543 pAuDA - (AcA. 1/2/2) iti AcArAGgokteH te mandatvenaivA'vaseyAH / - AhAratthI jahA bAlo vahIM sappaM ca geNhatI / tahA mUDho suha'tthI tu pAvamaNNaM pakuvvatI / / - (R.bhA.15/14) iti RSibhASitavacanamapyatra smartavyam / abrahmacArI vibhramodbhrAntacitto viprakIrNendriyo madAndho gaja iva niraGkuzaH zarma no labhate / mohAbhibhUtazca kAryA'kAryAnabhijJo na kiJcidakuzalaM nA'Srabhate - (ta.sU. 7 / 4 bhA.) iti tattvArthabhASyamapyatrA''gamA'nusAreNA'nuyojyam / tamo - moha - mahAmoha-tAmisrA'ndhatAmisralakSaNapaJcavidhaviparyayagrastattvAdeva kukRtyeSu bhavAbhinandinAM bahumAno'vagantavyaH / taduktaM haribhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye - tamo moho mahAmohastAmisro'ndha eva ca / viparyayo hi jIvAnAmato bhrAntirbhavArNave / / zreyaHpravRttikAmasya tadanyatra pravartanam / siddhAntA'nAdarAd hyetat tama AhurmanISiNaH / / dehAdiSvAtmabuddhiryA muktimArgoparodhinI / tatrA'bhiSvaGgabhAvena sA moha iti kIrtyate 11 bAhyeSu tu mamatvaM yad dehabhAve'pyabhAviSu / kevalaM bhAvasaMsiddhyai mahAmohastadAhitam / / bhAvyAbhAvyeSu sarveSu niyamena tathAtathA / bhavan svAtmA'pakArAya krodhastAmisra ucyate / / saMsAre maraNaM jantorniyamena vyavasthitam / tat pratItya bhayaM hyandhatAmisraH parikIrtitaH evaM viparyayAdasmAdatattve tattvabuddhitaH / kukRtyeSvapi mUDhAnAM bahumAnaH pravartate / / - (bra.si. 66-72) iti / tIvramohodayaH svAzrayameva nighnanti prathamam / ata eva saMyuktanikAye kauzalasaMyukte puruSasUtre lobho doso ca moho ca purisaM pApacetasaM / hiMsanti attasambhUtA tacasAraM va samphalaM / / - ( saM . ni . 1 / 1 / 3 / 2 / 113 pR. 87) ityuktam / tacasAraM kadalivRkSaM, samphalaM = svaphalaM ziSTaM spaSTam / kacchUkaNDUyakodAharaNaM tu yogadRSTisamuccayavRttI kasyacit kaNDUyakasya kaNDUyanA'tirekAt parikSINanakhasya sikatAkSitinivAsAtkathaJcidanavAptatRNakaNDUvinodakasya bhikSApuTikAdyairgRhItatRNapUlakena vaidyapathikena darzanaM babhUva / sa tena tRNamekaM yAcito, dattaM cA'nena tattasmai / parituSTo'sau hRdayena, cintitaM ca sasantoSaM " aho dhanyaH khalvayaM yasyaitAvanti kaNDUyanAni', pRSTazca sa kva khalvetAnyevamatiprabhUtAnyavApyante ? tenoktaM- lATadezAdau, prayojanaM kiJca tavaibhiH ? tenoktaM 'kacchUkaNDUvinodanam' / pathika Aha- " yadyevaM, tataH kimebhiH ? kacchUmeva te saptarAtreNApanayAmi, kurUpayogaM triphalAyAH " / sa punarAha - kacchvapagame kaNDUvinodA'bhAve kiM phalaM jIvitasya, tadalaM triphalayA kvaitAnyavApyanta ityetadeva kathaya - iti ( yo dR.sa. 81 vRtti) vyAvarNitam / tvaksAraM tattvArthabhASye api asukhe hyasmin sukhA'bhimAno mUDhasya / tadyathA tIvrayA tvak-zoNitamAMsA'nugatayA kaNDvA parigatAtmA kASThazakala- loSTa-zarkarA-nakha- zuktibhiH vicchinnagAtro rudhirArdraH kaNDUyamAno duHkhameva sukhamiti manyate / tadvanmaithunopasevI - (ta.sU. 7 / 5 bhA.) ityevaM maithunamadhikRtya kacchUkaNDUyakodAharaNaM darzitam / na ca kacchUkaNDUyakaH tatsadRzazca bhavAbhinandI - leDhi bheSajavannityaM yaH pathyAni kaTUnyapi / tadarthaM sevate cA''ptAn kadAcinna sa sIdati / / - (bha.kA. 18 / 7) iti A khaMjavALanA rogInuM dRSTAMta vizeSArtha :- khasa-khaMjavALanA rogInuM udAharaNa yogadRSTisamuccayanI 81 mI gAthAnI vyAkhyAmAM A mujaba upalabdha thAya che ke- koIne khasano roga thayo. AthI te khasane nakhathI khaNavA lAgyo. nakhathI = Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1544 * siddhAntadvayasantulanA''vazyakatA * dvAtriMzikA-22/31 ete'sacceSTayAtmAnaM malinaM kurvate nijama / baDizAmiSavattucche prasaktA bhogaje sukhe // 31 // bhaTTikAvyAdikaM smarati pratipadyate ca hRdayataH / tatpratipattAvanarthaparamparA sampadyate naiva / taduktaM AzcaryacUDAmaNau - prabhavati kuto'narthaH prajJA na cedapathonmukhI - (A.cU.3/42) iti / itthaJca bhavAbhinandijanturgADhataraM viSaya-dhanAdiSu gRddhiM vidhatte, bhUriparigrahaJcA''datte, samArabhate ca tadarthaM nAnAsamArambhAn, pIDyate'kANDakarkazazUlakalpayA dhanavyayacintayA, mumUrSuriva mUrchAmanubhavati sarvasvaharaNena, atIva bAdhyate kAmajvarasantApena, paritAmyati iSTaviyogA'niSTasaMyogAdipIDayA, dandahyate pareNUMdAhena, na gaNayati lokavacanIyatAM, na rakSati kulakalaGkam, aGgIkaroti pazudharmaM, cittamadhikataraM malinayati, cirantanapApAnyudIrayati, paraM prANinamanarthasArthe yojayati AzliSyatyupAdeyabhAvena parAGganAvezyAdikaM, muhyati mahArambha-mahAparigrahAdiSu, dharmaM hIlayati, tucchabhogahetorvA'bAdhyaphalA''kAGkSayA dharmamAcarati kevalaM bAhyavRttyA / na caitad yuktam, bhavavyAdhinAzakenaiva dharmeNa bhogatRSNAlakSaNabhavavyAdhiparipoSaNAt / mahad mohavijRmbhitametat satAM vairAgyakAraNam / taduktaM haribhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye - bhogasAdhanahetoryad dharmA'nuSThAnamapyalam / tat kaNDUvyAdhiduHkhA''rta- tRNayatnopamaM matam / / sati tadghAtake hetau tatra yatno yathA hitaH / tathaiva dharmA'nuSThAnaM bhavavyAdhinivRttaye / / tannirvANA''zayo dharmaH tattvato dharma ucyate / bhavAzayastvadharmaH syAt tathAmohapravRttitaH / / 6 (bra.si.300-302) iti bhAvanIyamiSTaphalasiddhyAdisiddhAnta-mokSakAzayarAddhAntasantulanaparAyaNairmadhyasthagambhIradhiyA / / 22/30 / / khasane eTaluM badhuM kharyuM ke jethI enA nakha ja sAva ghasAI gayA. e mANasa raNanA pradezamAM raheto hovAthI khaMjavALavA mATe ghAsanI saLI tene maLI nahi. ethI te khasane khaNI zakato na hato. tethI khaNavAnA kAraNe thatA AnaMdane te prApta karI zakato na hato. arthAta tene eka prakArano asaMtoSa raheto hato. A daramyAna tene vaidya musApharanAM darzana thayA. e vaidhe bhikSA levAnA paDiyA vagere vecIne ghAsanA pULA lIdhA hatA. A pULA laIne te jaI rahyA hatA. teNe vaidyanI pAse ghAsanI eka saLI mAgI. vaidhe tene ghAsanI eka saLI ApI. AthI hRdayathI khuza thayelA, teNe saMtoSa pAmIne vicAryuM ke "aho! jenI pAse ATalI badhI khaNavAnI saLIo che te dhanya che." pachI teNe vaidyane pUchyuM "ATalI ghaNI badhI A saLIo kyAM maLe che ?' vaidya kahyuM : lATa deza vageremAM maLe che. tAre A saLIonuM zuM kAma che? Ama vaidhe puchyuM eTale teNe kahyuM : khasanI khaNajathI AnaMda pAmavA mATe A saLIonuM kAma che. vaidya kahyuM : jo ema che to A saLIonuM kaMI kAma nathI. sAta divasamAM ja tArI khasane huM dUra karI dauM. tuM triphalAno upayoga kara. teNe kahyuM : khasa dUra thAya to khaNavAnI majA na rahe. jo khaNavAnI majA na rahe to jIvananuM phala zuM maLe ? mATe triphalAnA upayogathI saryuM. A saLIo kyAM maLe che ? te ja tuM mane kahe. jevI rIte khasanA rogIonI buddhi khasane khaMjavALavAnI saLIomAM hoya che, paNa khasane dUra karavAmAM hotI nathI, te pramANe bhavAbhinaMdI jIvonI buddhi bhoganA sAdhano meLavavAmAM hoya che. A mithyAtvamohanIya bhano praNa visAsa sama4po. (22/30) gAthArtha - bhavAbhinaMdI jIvo kharAba pravRttithI potAnA AtmAne malina kare che. kAraNa ke mAchalA Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * baDizAmiSAsakteH dAruNavipAkaH * 1545 ete iti / ete = bhavAbhinandino asacceSTayA mahArambhAdipravRttilakSaNayA nijaM AtmAnaM malinaM kurvate, karmarajaHsambandhAt / baDizA''miSavat = matsyagalamAMsavat tucche = alpe raudravipAke prasaktA bhogaje = bhogaprabhave' sukhe / / 31 / / ___ yatazcaivamato granthakRdAha- 'ete' iti / bhavAbhinandino jaDA jIvAH sadA mahArambhAdipravRttilakSaNayA hetubhUtayA asacceSTayA AtmAnaM atyantaM malinaM kurvate, karmarajaHsambandhAt = jJAnAvaraNAdikarmadhUlyA''sattitaH / taduktaM yogadRSTisamuccaye - AtmAnaM pAzayantyete sadA'sacceSTayA bhRzam / pApadhUlyA jaDAH kAryamavicAryaiva tattvataH / / dharmabIjaM paraM prApya mAnuSyaM karmabhUmiSu / na satkarmakRSAvasya prayatante'lpamedhasaH / / - (yo.dR.sa.82/83) iti / taduktaM sArasamuccaye kulabhadrasUriNA api - kaSAyakaluSo jIvo rAgarajitamAnasaH / caturgatibhavA'mbhodhau bhinnanauriva sIdati / / kaSAyavazago jIvaH karma badhnAti dAruNam / tenA'sau klezamApnoti bhavakoTiSu dAruNam / / 6 (sA.samu. 31/32) iti / tarhi te kiMvidhA bhavanti ? ityata Aha matsyagalamAMsavat iti nidarzanaM, alpe = svalpakAlInA'nAtyantikA'naikAntikatRptipratibhAsatayA'tisvalpe tathApi nibiDarAgAdipariNAmA'vinAbhAvitayA raudravipAke bhogaprabhave = viSayendriyA'ntaHkaraNA''tmasambandhavizeSopahite sukhe prasaktAH = gRddhAH te kujJAnato'jJAnato vA dharmadhyAnAdikaM parityajanti / ___taduktaM yogadRSTisamuccaye - baDizA''miSavat tucche kusukhe daarunnodye| saktAstyajanti sacceSTAM dhigaho dAruNaM tamaH / / - (yo.dR.sa.84) iti / bhogAnAM kiMpAkaphalatvaM tu - jaha kiMpAgaphalANaM pariNAmo Na suNdro| evaM bhuttANa bhogANaM pariNAmo na sundaro / / (utta. 19/17) iti uttarAdhyayanasUtrataH prasiddhameva / - kUrAI kammAI bAle pakuvvamANe teNa dukkheNaM saMmUDhaM vippariyAsamuvei (AcA.12 / 4-1 / 5 / 6) iti AcArAGgavacanamapyatra sAkSitvena vartate / - kurarI vivA bhogarasANugiddhA niraTThasoyA paritAvamei + (utta. 20/50) iti uttarAdhyayanoktirapyetadarthA'nupAtinyeva / taduktaM jJAtAdharmakathAGge api - bhoge avayakkhaMtA paDaMti saMsArasAgare ghore - (jnyaa.dh.1|9.31) iti / 'avayakkhaMtA = avakAGkSantaH' iti / prakRte - pAvaM parassa kuvvaMto hasatI mohamohito / maccho galaM gasaMto vA viNighAtaM Na passatI / / - (R.bhA.15 / 15) iti RSibhASitavacanamapi smartavyam / tatazca tannAza eva, yathoktaM - pApenaivA'rtharAgAndhaH phalamApnoti yatkvacit / baDizA''miSavat tat tamavinAzya na jIryati / / - ( ) iti| yogasAraprAbhRte'pi - pakaDavAnA kAMTAmAM rahela mAMsanI jema tuccha ane dAruNa vipAkavALA bhogajanya sukhamAM bhavAbhinaMdI vo bhAsata hoya che. (22/31) TIkArtha :- bhavAbhinaMdI jIvo mahA AraMbha, mahA parigraha vagere svarUpa kharAba pravRttithI navInavI karmarajano saMbaMdha karavAthI potAnA AtmAne malina kare che. kAraNa ke mAchalAne pakaDavA kAMTAmAM rahela mAMsanI jema atialpa chatAM bhayaMkara phaLa ApanArA bhogajanya sukhamAM Asakta hoya che. (22/31) 1. hastAdarza 'bhogabhave' iti pAThAntaram / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1546 * bhogavAsanAyAH paryantadAruNatA * dvAtriMzikA-22/31 jJAnabIjaM paraM prApya mAnuSyaM karmabhUmiSu / na saddhyAnakRrantaH pravartante'lpamedhasaH / / baDizA''miSavacchedo dAruNe bhogazarmaNi / saktAstyajanti saddhyAnaM dhigaho ! mohatAmasam / / AtmatattvamajAnAnA viparyAsaparAyaNAH / hitA'hitavivekA'ndhAH khidyante sAmpratekSaNAH / / Adhi-vyAdhi-jarA-jAti-mRtyu-zokAdhupadravam / pazyanto'pi bhavaM bhImaM nodvijante'tra mohinaH / / 6 (yo.sA. prA.7/45-48) ityuktaM amitagatinA / taduktaM amitagatinaiva subhASitaratnasandohe api - galatyAyurdehe vrajati vilayaM rUpamakhilaM, jarA pratyAsannIbhavati labhate vyAdhirudayam / kuTumbaH snehA''taH pratihatamatirlobhakalito mano janmocchittyai tadapi kurute nA'yamasumAn / / 6 (su.ratna.saM. 333) iti / prakRte - vaiSayikapadArtheSu sukhaM duHkhaM na vastutaH / tatra mithyAtvabodhena mohI bhavati mAnavaH / / ( (adhyA.gI.24) iti pUrvoktaM(pR.1228) adhyAtmagItAvacanamapi smartavyam / na ca pAralaukikArthabodhaka zrutopalambhe'pi teSAM yathAvadavabodhaH, bodhabhAvA''cchAdanAt / taduktaM lalitavistarAyAM - mahAmithyAdRSTeH (zrutasya) prAptirapyaprAptiH, tatphalAbhAvAt, abhavyacintAmaNiprAptivat (la.vi.prAntepR.105) iti / - na vi taM karei aggI neya visaM neya kiNhasappo vi / jaM kuNai mahAdosaM tivvaM jIvassa micchattaM / / (A.pa.450,saM.pra.3/54,bha.pa.pra.61) iti pUrvoktaM(pR.1529) ArAdhanApatAkAprakIrNaka-sambodhaprakaraNa-bhaktaparijJAprakIrNakavacanamapyutkaTA'vedyasaMvedyapadamapekSya vijJeyam / etena - mithyAtvaM paramaM bIjaM saMsArasya durAtmanaH / tasmAttadeva moktavyaM mokSasaukhyaM jighRkSuNA / / - (sA.samu. 53) iti sArasamuccayavacanamapi pUrvoktaM(pR.1074) vyAkhyAtam / ___vedAntadarzanastho'punarbandhakAdiH - janmapalvalamatsyAnAM cittakardamacAriNAm / puMsAM durvAsanArajjurnArI baDizapiNDikA / / - (yA.va.12, mho.3|46) iti yAjJavalkyopaniSad-mahopaniSadAdivacanamImAMsayA, bauddhadarzanagatastu paramazAntikAGakSI apunarbandhakaH - accenti kAlA tarayanti rattiyo, vayoguNA anupubbaM jahanti / etaM bhayaM maraNe pekkhamAno lokAmisaM pajahe santipekkhoti / / - (sN.ni.1|1|4-pR.3) iti saMyuttanikAyaprabhRtivacanavibhAvanena bhogA''miSaM parityajatItyAdikaM yathAgamamUhanIyaM svaparatantrasamavatAraNato bahuzrutaiH / prakRte - kAmA asundarA payaIe, viDambaNA jaNANaM, visovamA paribhoe, vacchalA kuceTThiyassa / eehiM ahihUyA pANiNo mahAmohadoseNa na pecchanti paramatthaM, na muNanti hiyAhiyAiM, na viyAranti kajjaM, na cintanti aayii| jeNa kAmiNo sayA'suiesu asuhanibandhaNesu kalamalabhariesu mahilAyaNaGgesu candakundendIvarehito vi ahiyayararammabuddhIe ahilAsAiregeNa asuie viya gaDDasUyarA dhaNiyaM payaTTanti; ao na pecchanti paramatthaM / jao ya dullahe maNuyajamme laddhe kammapariNaIe sAhae suddhadhammassa caJcale payaIe saMsAravaddhaNesu nivvANaverisu bAlabahumaesu buhayaNagarahiesu sajjanti kAmesu; ao na muNanti vizeSArtha:- jema mAchalAne pakaDavA mATe mAchImAre kAMTAnA AgaLanA bhAgamAM mUkelo mAMsano nAno TukaDo khAvA mATe mAchaluM Ave tyAre te mAMsano nAno TukaDo mAchalAne kSaNabhaMgura madhura vAdanuM sukha ApIne tene mArI nAMkhe che. mAMsa khAvA jatAM kAMTo mAchalAnA tALavAmAM bhoMkAI jAya che ane mAchalI maraNane zaraNa thAya che tema saMsAranA rasiyA jIvo bhogapravRttithI maLanAruM kSaNabhaMgura vaiSayika sukha mANIne Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * avedyasaMvedyapadavijayavicAraH * 1547 avedyasaMvedyapadaM satsaGgA''gamayogataH / tadurgatipradaM jeyaM paramAnandamicchatA / / 32 / / avedyeti / yato'syAyaM dAruNo vipAkaH tat = tasmAd avedyasaMvedyapadaM durgatipradaM = narakAdidurgatikAraNaM satsaGgAgamayogato = 'viziSTaziSTasaGgamAgamasambandhAt paramAnandaM hiyAhiyAiM / jao ya asantesu vi imesu kAmasaMpADaNanimittaM nipphalaM ubhayaloesu kuNanti cittacedviyaM, khamanti akkhamAe, kilissanti akilisiyavvaM, thuNanti athoyavvAiM, jhAyanti ajjhAiyavvAiM, ao na viyArenti kajjaM / jao ya uvahasanti saccaM, kuNanti kandappaM, nindanti guruyaNaM, cayanti kusalamaggaM, havanti ohasaNijjA, pAvanti ummAyaM, nindijjanti loeNaM, gacchanti naraesu; ao na pecchanti aayiN| annaM ca ihaloe ceva kAmA kAraNaM vaha-bandhaNANa, kulaharaM issAe, nivAso aNuvasamassa, khettaM visAyabhayANaM - (sa.ka.bha.9/868) iti samarAdityakathAprabandho'pi vibhAvanIyaH saMvegaparatayA / / 22/31 / / ___upasaMharannAha- 'avedyeti / paramAnandaM mitrA-tArAdyuttarakAlabhAvinaM mokSasukhaM = kevalaM nirdvandvanirupama-nirupAdhika-niratizayA''nandaM icchatA yoginA - ekaM cakSurviveko hi dvitIyaM satsamAgamaH / tau na sto yasya sa kSipraM mohakUpe pated dhruvam / / 6 (cA.nI. 2/90) iti cANakyarAjanItizAstraprabhRtivacanA'valambanato viziSTaziSTasaGgamA''gamasambandhAt = svAnubhUtinimagnagItArthasamAgama-tadupadiSTAnekAnta siddhAntabodho padezabodhA-'' cArabodhA''tmasvarUpabodhagocarA'vaJcakayogamavalambya labdhAtmalAbhaiH dehAdibhinnAtmajJAnagarbhaparavairAgyA'pramattatA-nirbhayatAlakSaNAntaraGgazastraiH avedyasaMvedyapadaM jeyaM asyAmeva karmabhUmilabdhamanuSyabhavakAlInAyAM zuddhayogabIjopAdAnasaMvalitadIprAdRSTirUpAyAM bhUmikAyAM = svAvasthAyAM, mithyAtvamohocchedakA'cintyAtmavIryollAsasya pravardhamAnasya tadA svasAmagrIsamupajAtatvAt / taduktaM adhyAtmagItAyAmapi - kAminIsaGgamohastu brahmasukhena nazyati / ata AtmasukhaprAptyai jJAnisaGgaM kuruSva bhoH ! / / adhyAtmajJAnisaGgena brahmajJAnaM prakAzate / nA'nyathA'dhyAtmazAstreNa yathA dIpena dIpakaH / / - (adhyA.gI.38-39) iti / prakRte - satsaGgAd guNasambhUtirApadAM laya eva ca / svahitaM prApyate sarvairiha loke paratra ca / / - (ga.gI.3/42) iti gaNezagItAvacanamapi na vismartavyam / - tyAginAM yoginAM saGgaH kartavya Atmazuddhaye - (mahA.gI.13/9) iti mahAvIragItAvacanaM, - mahatsamastu durlabho'moghazca 8 (nA.bha.sU.1/19) iti nAradabhaktisUtravacanaM, - zAstrasajjanasamparkaiH prajJAmAdau vivardhayet + (anna.5/71) iti ca annapUrNopaniSadvacanamapyatrA'nuyojyaM ythaatntrm| anyadA = dIrgha samaya sudhI naraka-nigoda vagere durgatimAM bhayaMkara duHkhane bhogave che. pariNAmanuM bhAna na hovAthI vaiSayika sukhamAM bhavAbhinaMdI jIva Asakta thAya che. dhikkAra che A duHkhadAyI ajJAnane. (22/31) gAthArtha :- tethI paramAnaMdane IcchatA sAdhake satsaMga ane satu zAstranA yogathI durgatidAyI madhasaMvedyapahane taj me. (22/32) TIkArtha :- avedyasaMvedyapadanuM phaLa atyaMta dAruNa che te kAraNe paramAnaMdasvarUpa mokSasukhane IcchatA sAdhake narakAdi durgatine denAra avedyasaMvedyapadane viziSTa prakAranA ziSTa puruSo ane saAgamanA paricayathI A ja bharatakSetra vagere karmabhUminI prApti sAthe saMkaLAyelI yoganI prastuta dIprAdaSTisvarUpa 1. mudritapratau 'viziSTasaMgama...' iti truTitaH pAThaH / 2. hastAdarza .....sambandha' ityazuddhaH pAThaH / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1548 * abhiniviSTamanojayopAyA''vedanam * dvAtriMzikA-22/32 mokSasukhaM icchatA jeyaM asyAmeva bhUmikAyAM, anyadA jetumazakyatvAt / ata evA'nuvAdaparo'pyAgama iti yogAcAryA ayogyaniyogA'siddheriti / / 32 / / // iti tArAditrayadvAtriMzikA / / 22 / / AdyayogadRSTitritayAvasthAyAM acaramAvarte vA tadayogena jetumazakyatvAt / ata eva = granthibhedakAripravardhamAnA''tmavIryollAsasyA'syAM vyAvarNitasvarUpAyAM bhUmikAyAM svasAmagryupahitatvAdeva tadA Agamo'pi anuvAdaparaH = tAdRzayogisampAditapariNAma-pravRttyAdyanuvAdamAtraparAyaNaH, na tu vidhAyakaH na vA niSedhakaH, tadAnIM vidheyasya vihitatvAt niSedhyasya ca parityaktatvAdeva iti dhyAnA'dhyayanayogA'bhyAsarasopahitA'nubhavaikagamyo'yaM panthA iti yogAcAryAH, ayogyaniyogA'siddheH = zAstrIyaniyogAnahasya zAstraniyojyatvA'sambhavAt / bhavAbhinandinAmasiddhibhAvAt paramAnandakAmanA'nuviddhadIprAyAmavedyasaMvedyapadavijayaparAyaNasya svayamevotsAhaparatayA ca vinA'pyupadezamAsannatamatatsiddhibhAvAt / taduktaM AcArAGge 'uddeso pAsagassa natthi' (AcA.1/2/3/82) iti / yo hi viditasvakartavyatayA svakartavyakaraNaikaniSTho yathAvasaraM yathAvidheyaM svata eva vidhatte tasya sadasatkartavyA'kartavyAdezo naivAhatItyatrA''zayaH / - AtmAnandarasajJAnAmalaM zAstrA'valokanam / bhakSitavyA apUpAH kiM gaNyAni suSirANi kim ? / / (lo.mu.22) iti lokoktimuktAvalIvacanamapyatra smartavyam / dIprAyAmavasthitasyA'pi kliSTakarmodayapAravazyena yogadRSTipratipAtakAle tAdRzavIryollAsasyA'sambhavAt 'paramAnandamicchatA' ityuktaM granthakRdbhiH dIprAyogivizeSaNavidhayeti dhyeyam / prakRte - avedyasaMvedyapadamAndhyaM durgatipAtakRt / satsaGgA''gamayogena jeyametanmahAtmabhiH / / (yo.dR.sa. 85) iti yogadRSTisamuccayakArikA'nusandhayA / gaNezagItAyAmapi - atiduHkhaM ca vairAgyaM bhogAdvaitRSNyameva ca / guruprasAdaH satsaGga upAyAstajjaye amI - (ga.gI.5/22) ityAdinA satsaGgamAderabhiniviSTamanojayopAyatvamAveditamityavadheyam / avedyasaMvedyapadalakSaNamanomalasya vijaya eva pauruSaphalamucyate / idamevA'bhipretya adhyAtmatattvAloke - azuddhamantaHkaraNaM bhramAya, vizuddhamantaHkaraNaM zivAya / manomalAnAM pratighAta eva mahattamaM pauruSamAmananti / / - (a.tattvA.1 68) ityuktaM nyAyavijayena iti vibhAvanIyam / prakRte ca - kuNamANo vi nivittiM pariccayaMto vi sayaNa-dhaNa-bhoe / dito vi duhassa uraM micchadiTThI na sijjhaI u|| tamhA kammA'NIyaM jeumaNo daMsaNaMmi payaijjA / daMsaNavao hi saphalANi huMti tava-nANa-caraNAI / / 6 (A.ni. 220-221) iti AcArAGganiyuktigAthe api vibhAvanIye / avedyasaMvedyapadavijayottarakAlamapi mahatA''dareNa satsaGgAdirna moktavyaH kadApi, anyathA pArzvanAthatIrthakarasadupadezAdilabdhazrAvakadharmasya somilasya zukrAbhidhAnamahAgrahajIvasyeva maNikArazreSThina iva vA samyagdarzanAdeH paaavasthAmAM jItavuM joIe. kAraNa ke anya avasthAmAM anyatra = akarmabhUmimAM avedyasaMvedya pada jItAvuM zakya nathI. mATe ja Agama-zAstro paNa anuvAdamAtra karavAmAM tatpara che. kema ke ayogyano niyoga-AjJA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samyagdRzo'pi viSayeSu tattvadhIH * 1549 to'pi syAditi / taduktaM puSpikAyAM - tae NaM se somile mAhaNe annayA kayAi asAhudaMsaNeNa ya apajjuvAsaNayAe ya micchatapajjavehi-parivaDDhamANehiM parivaDDhamANehiM sammattapajjavehiM parihAyamANehiM parihAyamANehiM micchattaM ca paDivanne - (pu.pphi.va.3/pR.23) iti / nandamaNikArazreSThibhraMzaprasaGgastu jJAtAdharmakathAGgasUtre - tae NaM se naMde maNiyAraseTThI aNNayA kayAi asAhudaMsaNeNa ya apajjuvAsaNAe ya aNaNusAsaNAe ya asussUsaNAe ya sammattapajjavehi parihAyamANehi parihAyamANehiM micchattapajjavehiM parivaDDhamANehiM - parivaDDhamANehiM micchattaM vippaDivaNNe jAe yAvi hotthA - (jJAtA.1 / 13 / 13) ityevmaaveditH| viziSTaziSTasaGgamastu tattvazravaNAdinimittIbhavan mokSamArgamabhisarpayatyeva mumukSum / etena - mahatAM darzanaJcA'tra brahmazravaNakAraNam - (rA.gI.9/30) iti rAmagItAvacanamapi vyAkhyAtam / idamevA'bhipretya svasaMvedyopaniSadi - sAdhakairAtmasvarUpaM veditumicchadbhiH jIvanmumukSubhiH santaH sevyAH - (sva.saM.3/2) ityuktam / / ___ na ca satsaGgavirahe'pi samyagdRzaH kathaM viSayeSu tattvabuddhiH syAditi zaGkanIyam, tasyA'pi prathamadazAyAmadhigamasamyaktvazuddhiviraheNa tAdRzA''zayasambhavAt / taduktaM vairAgyakalpalatAyAM granthakRtaiva - vyavahArazrutalAbhe'pyadhigamasamyaktvazuddhyabhAvena / prathamadazAyAM samyagdRzo'pi na ca naiSa sambhavati / / - (vai.ka.la. 2 / 109) iti / taduktaM vairAgyaratau api - vyavahArazrutalAbhe'pyadhigamasamyaktvazuddhyabhAvena / prathamadazAyAM samyagdRzo'pi bhavatIdRzI buddhiH / / - (vai.ra.sa. 1/109) iti / prakRte - ajJAnopAstirajJAnaM, jJAnaM jJAnisamAzrayaH / dadAti yattu yasyA'sti suprasiddhamidaM vacaH / / 6 (iSTo.23) iti iSTopadezavaco'pyavadheyaM vedyasaMvedyapadayoga-kSemakAmibhiH / idaJca vyavahAranayamatamavalambyoktam / nizcayanayatastu mithyAtvamandatAyAM svayamevA'bhilaSati satsaGgaM pariharati ca tamutkaTamithyAtvodaye kuvikalpAdibhiH / idamevA'bhipretya vairAgyakalpalatAyAM - tadayamalIkavikalpairAsId gurusaGgavarjanaikarataH / bhinnagranthirapi drAgudayAnmithyAtvapuJjasya / / (vai.ka.la. 2/91) ityuktam / gItArthagurusamAgamenA''bhisaMskArikakuvikalpavilaye'pi, kAlAntare svAdhyAya-tyAgAdikuzalAnuSThAnasAcivyato'dhigamasamyaktvalAbhenA'nabhizaGkanIyazaGkAdisahajakuvikalpavizeSavigame'pi paripakvabhedavijJAnA'nuviddhA'saGgasAkSibhAvA'valambanakaprabalA'ntaraGgasatpuruSArthavaikalye tu viSayamUrchAdisAmrAjyaM naiva mUlato nivartate / idamevAbhipretya granthakRtA'pi vairAgyakalpalatAyAM vairAgyaratau ca - abhisaMskAraprabhavAH kuvikalpAstasya kusamayollasitAH / caNDapavanAt ghanA iva gurusaGgAdeva parigalitAH / / yayuradhigamasamyaktvAt sahajAzcA'zaGkanIyazaGkAdyAH / dhanaviSayAdiSu mUrchA, diGmohasamA tu na nivRttA / / yadvazago'yaM jIvaH, zAstrA'rthajJo'pi mUrkhatAM bhajate / pazyannapi ca na pazyati, kartuM zaknoti na nivRttim / / karavAmAM koI tAttvika phaLanI siddhi thatI nathI. (22/32) vizeSArtha - karmabhUmivartI yoganI 4 thI daSTimAM Avelo jIva ja avedyasaMvedyapada jItI zake che. prathama traNa dRSTimAM avedyasaMvedya pada jItI zakAtuM nathI. mATe ahIM tene jItavAno upadeza Apyo. dIprAdaSTimAM rahelo jIva adyasaMvedyapadane jItavAno A vAta nizcita che. mATe Agama zAstra A Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1550 * ratimohanIyapramAvaprayanam 0 dvAtriMzikA - 22/32 - (vai..sta. 2/133-138, vai.ti. 1/132-134) kRti nirUpitam / tena - 3:varUpelu bhogeSu sukhabuddhau samyagdRSTermithyAtvA''pattiH, viparyastabuddhitvAditi - nirastam, mithyAtvodayaviraheNa bhogeSu yatvabhAne satyapi tAdRzasukhAbhimAnasya ratimohanIyajanyatvAt / taduktaM vairAgyakalpalatAyAM - asyAH prabhAvAt prathate janAnAM duHkhAtmabhogeSu sukhA'bhimAnaH - (vai.ka.la. 5 / 623) iti / 'asyAH mohanIyaprate teH' kRti zam ||22/rU2|| yajjJAnAgnirazeSAM hi bhrAntiM bhasmIkaroti tat / rocate vedyasaMvedyapadaM vai paramaM mahaH | 19 | iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM tArAditrayadvAtriMzikAvivaraNam / / 22 / / = jIvane aveghasaMvedyapada jItavAnuM vidhAna karatuM nathI. paNa te je kAma karavAno che teno anuvAdamAtra karavAnuM kAma Agama kare che. matalaba ke prasiddha-sunizcita vAtane Agama raju kare che. yoganI prathama traNa STimAM Avo upadeza na ApavAnuM kAraNa e che ke ayogyane karavAmAM Avela Adeza-vidhAnaupadeza-preraNA-Takora saphaLa thatI nathI. mitrA-tArA-balA dRSTimAM rahelo jIva aveghasaMvedyapada jItavAne yogya nathI. tathA sthirA-kAMtA-prabhA-parA dRSTimAM rahelA jIvane aveghasaMvedyapada jItavAnI jarUra nathI. dIprArdaSTimAM rahelA jIvo ja aveghasaMvedyapadane jItavA mATe yogya che. mATe ahIM aveghasaMvedyapadane jItavAnI vAta karI. cothI STimAM rahelo jIva paNa pratipAtane patanane sanmukha hoya to aveghasaMvedyapadane jItI zakato nathI. mATe paramAnaMdasvarUpa mokSasukhane IcchanArA evA dIprAdaSTivartI jIvano ullekha ahIM graMthakArazrIe karelo che. (22/32) * bIjI tArAdRSTino haLavo paricaya satsaMga, sadAcAramAM pravRtti ane zravaNa-vAMcana karatAM karatAM mumukSunA aMtaramAM tattvajijJAsA pragaTe che; tyAre mAtra zravaNa-vAMcanathI saMtoSa na mAnatAM, mokSamArganuM hArda pAmavA mATe te svayaM ciMtanamanana kare che. pahelI yogaSTimAM rahela AtmA AgamapradhAna hoya che- arthAt muktinA upAyonA jJAna mATe te zAstra ane 'guru' pratye mITa mAMDe che; jyAre bIjI yogaSTimAM Avelo AtmA tarkapradhAna bane che- tattvanuM arthAt baMdha ane mokSanA rahasyanuM jJAna meLavavA te mathe che. tathA 'jJAna' ane 'kriyA'nuM hArda pAmavA te UMDuM maMthana kare che. (batrIsI 14/9-13) upadeza sAMbhaLIne ke zAstro vAMcIne te besI nathI raheto paNa tenA hArda sudhI pahocavAno prayatna kare che- tattvagaveSaNA kare che- satya pAmavA te jAte vyApaka khoja Adare che. ahIM ene zabdanI/zAstranI ane buddhinI/tarkanI maryAdA samajAI jAya che. AthI, zAstrajJAna vadhavA chatAM te vinamra bane che ane potAnA jJAnanuM ke buddhinuM jarA paNa gumAna na rAkhatAM, sAdhanAmArge AtmArthI mahAtmAonA mArgadarzanane te svIkArya ane ATheya gaNe che. "zAsra ghaNAM mati thoDalI, ziSTa kahe te pramANa." e samaja enA aMtaramAM pragaTI cUkI hoya che. mokSamArganuM hArda mAtra zravaNa-vAMcana-zAstrAdhyayana vaDe nahi paNa AMtara-vizuddhi ane yogasAdhanA vaDe ja prApya che- e tathya A bhUmikAsthita mumukSunA aMtaramAM vasI gayuM hovAthI, dhyAnAdi aMtaraMga yogasAdhanA-je AcAryAdinI mukhya prANasAdhanA manAI che- tene vize anahada jijJAsA rahe che. sAthosAtha, tenI potAnI dharmapravRttimAM rahetI nyUnatA/skhalanA tene khUba khaTake che. Ama chatAM, yama-niyamapUrvaka pavitra Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tArA--vIjhAnAM siMdAvananam * 1551 jIvana jIvavA mATe pote yathAzakti yatnazIla rahyo hovAthI, potAnuM bhAvI kalyANaprada ja hovAno vizvAsa ene rahe che. phalataH bhavano vadhu paDato bhaya/phaphaDATa tene raheto nathI. vaLI, te potAnI bhUmikAnuM taTasthapaNe mUlyAMkana kare che ane potAnAmAM na hoya e guNa hovAno khoTo DoLa karato nathI. che trIjI balAdeSTino paricaya che. sAcuM tattva zuM che? te samajavAnI adamya tRSA, dharmapravRtti jhaTapaTa patAvI devAnI manovRttino abhAva ane asat tRSNAnI nivRttinA kAraNe AsananI sthiratA- A che trIjI dRSTimAM rahelA sAdhakonI oLakha ApatAM mukhya sadgaNo. A daSTi jene prApta thaI hoya te vyakti asata tRSNAthI saheje dUra rahe che. dhanasaMpatti, aizvarya ke jIvananirvAha arthe Avazyaka na hoya evA vaibhavavilAsa pAchaLanI AMdhaLI doTa temaja, samAjamAM pratiSThA/mobho ke padaprApti arthenI lAlasA, yaza-kIrti vistAravAnI kAmanA ke jagatamAM potAnuM nAma mUkI javAnI khevanA Adi tRSNAo A dRSTisthita mahAnubhAvonA aMtaramAMthI osarI cUkI hoya che. AthI nirarthaka azubha saMkalpa-vikalpanAM jALAMthI temanuM citta bahudhA mukta rahe che. cittanI asara kAyA para paNa thatI hovAthI emanA zarIrano kSobha paNa ghaTe che. phalataH A daSTimAM sthita mumukSu sAdhaka kSubdha thayA vinA, lAMbo vakhata eka Asane sukhapUrvaka besI zake che. nakAmI doDadhAma ane raghavATane enA jIvanamAM avakAza nathI raheto. dharmakriyA paNa te praNidhAnapUrvaka temaja dhIraja ane sthiratA sAthe kare che- zUnyamanaskapaNe ke raghavATabhera nahi. vaLI, A dRSTiprApta mumukSune koI kAraNasara, tattvazravaNa ke zAstrAdhyayana karavAnI taka na maLe toye, niSpApa jIvana ane tattvazravaNanI tenI tIvra sAcI jhaMkhanAnA kAraNe jJAnAvaraNIya karmano kSayopazama thaI jatAM, zrata vinA paNa, tenA aMtaramAM ApameLe jJAnano ughADa thAya che- koThAsUjha prApta thAya che. vaLI, sAdhanAmAM koI vibavikSepa upasthita thatAM tene dUra karavAnA upAyo temaja Avazyaka upakaraNa Adi anya anukULatA paNa A dRSTimAM rahela sAdhakane prAyaH maLI rahe che. cha cothI dIprAdeSTino haLavo paricaya che. AnI pUrvenI dRSTimAM zravaNa-manana sAthe yogAbhyAsano-dhAraNA-dhyAnAdi aMtaraMga yogasAdhananA abhyAsano prAraMbha thaI cUkyo hovAnA kAraNe azubha saMkalpa-vikalpanI/Arta-raudradhyAnanI pakaDa A bhUmikAe rahela sAdhakanA citta parathI ghaTI hoya che ane teno "ahaM paNa moLo paDyo hoya che. vaLI, A bhUmikAmAM tene tattvazravaNa paNa maLe che. AthI, ahIM tene tattvadarzananI utkaTa abhIpsA rahe che. anya koI prApti ene saMtoSa ApI zakatI nathI. AyuSyanI samApti sAthe jeno aMta AvI jato hoya evI sarva prAptio-dhanadolata, pada, pratiSThA, nAmanA Adi temaja yogasAdhanAmAM AvI maLatI atIndriya zaktio ane siddhio sudhdhAM- pratye ene AkarSaNa rahetuM nathI. e badhAM pratye udAsIna rahI te potAnAM samaya-zakti AtmasAdhanAmAM kendrita karavA prayatnazIla rahe che. ahIM ene tattva samajAI gayuM hovAthI daSTirAga arthAt guNa-doSa joyA vinA potAnA matapaMtha-nirdiSTa siddhAMta ke anuSThAna pratye AMdhaLuM mamatva rahetuM nathI. AthI, te e joI zake che/samajIne svIkArI zake che ke vibhinna mata-paMthanA sapuruSonA upadezanI paribhASA bhale judI hoya paNa e badhAno Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1552 * mithyAtvamandatAyAM kadAgrahavilayaH * dvAtriMzikA-22/32 dhvani eka ja che ane prAraMbhika kakSAe sAdhanAnuM bAhya svarUpa/karmakAMDanA bAhya AkAra-prakAra dareka saMpradAyanA judA judA hovA chatAM, aMte, bAhya bhAvathI uparata banI apramattapaNe potAnI cittavRttionuM zodhana/taTastha avalokana ane paramatattvanuM anusaMdhAna karavA svarUpa sAdhanA saune svIkArya che ane e ja muktino sarvamAnya upAya che. AthI, pUrve vibhinna mArge sAdhanAmAM pravRtta rahelA alaga alaga mata-paMthanAye mumukSu sAdhako jyAre A bhUmikAne sparze che tyAre matAgraha tajI e sau aMtarmukha banI jAya che, ane tattvano sAkSAtkAra pAmavAnA lakSya cittane zuddha, sama ane upazAMta karavA satata prayatnazIla rahe che. AthI, saMkalpa-vikalpanI alpatA ane "ahaM'nuM bahudhA anutthAna-e bemAM pragati thatAM, vyakta zuddha AtmAnubhava mATenI bhUmikA taiyAra thAya che ane emane tenI kaMIka jhAMkhI ahIM prApta thAya che. . pahele guNaThANe rahelo sAdhaka Ama kramazaH AtmavikAsa karato rahe to, koI dhanya paLe AtmAnubhUti pAmI, te sthirA nAmanI pAMcamI ke tenAthI uparanI yogadaSTine pAme che. guNasthAnakanI apekSAe jotAM, svAnubhUti maLatAM te pahelA guNaThANethI sIdho cothA- avirata samyagdaSTi-guNasthAne ke AgaLa vadhIne yAvatuM sAtame guNasthAne jaI pahoMce che. A aMge vizeSa jANakArI meLavavA mATe "AtmajJAna ane sAdhanApatha" tathA "saMvedananI saragama' pustaka vAMcavAnuM sUcana karavAnuM mana thAya che. dvAtrizat dvAtrizikA mahAgraMthanI ogaNIsathI bAvIsa batrIsInuM gujarAtI vivecana dvAaizikA prakAza) paramapUjya nyAyavizArada saMghahitaciMtaka gacchAdhipati sva.gurudevazrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanA ziSyaratna paramapUjya zAsanaprabhAvaka padmamaNitIrthoddhAraka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNIvaranA ziSya muni yazovijaya dvArA deva-guru-dharmakRpAthI saharSa saMpanna thayela che. jinAjJA viruddha lakhAyuM hoya to micchAmi dukkaDam. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. niyamanA 5 prakAra samajAvo. 2. zauca niyamanA 7 phaLa samajAvo. 3. tArASTimAM bhavano bhaya nathI hoto tenuM kAraNa samajAvo. 4. balAdRSTinuM svarUpa samajAvo. 5. balAdiSTamAM Asanajaya thAya che tenA 4 upAyane jaNAvo. prANAyAmanA 3 prakAro jaNAvIne tene samajAvo. 6. 7. tAttvika veghasaMvedyapadanuM svarUpa jaNAvo. 8. samakitathI patitane naiRRyika veghasaMveghapada zA mATe na hoya ? (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. niyama 2. zaucaphaLa 3. saumanasya 4. 5. 6. 7. 8. mokSabIja (sI) khAlI jagyA pUro. 1. jijJAsAbuddhi 2. pahelI ja yogadRSTimAM 3. aveghasaMvedyapadamAM IzvarapraNidhAna samakitI aveghasaMvedyapada bhavAbhinaMdI * aidamparyArtha sudhI pahoMcIe * 7 22- tArAditraya batrIsIno svAdhyAya ha 4. 5. be vizeSaNathI viziSTa 6. 7. 8. mitrAdaSTimAM tattvabodha AsanajayathI pApanubaMdhIpuNya jijJAsA saMtoSa dRSTimAM tattvazravaNanI Indriyajaya mAnasikaprIti samAdhi taqhalohapadanyAsa pApAnubaMdhI pApa yogadRSTivALA jIvamAM hoya che. (bIjI, trIjI, cothI) pada prabaLa hoya che. (aveghasaMvedya, vedyasaMvedya, saMvedya) garbhita vairAgya che. (jJAna, moha, duHkha) IcchA prakRSTa hoya che. (balA, tArA, mitrA) yoganuM aMga banI zake. (Asana, dhyAna, kriyA) agnikaNanA prakAza jevo hoya che. (tRNanA, kASThanA, ratnanA) no vijaya thAya che. (aMtarAya, azAtA, nIcagotra) 1553 cIjathI yoga siddha thAya che. (5, 6, 7) Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1554 * dhAraNA zaktino prakarSa * * 22- nayalatAnI anuprekSA A (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. tArAdRSTinuM svarUpa jaNAvo. 2. saMtoSa, svAdhyAya ane tapanuM phaLa jaNAvo. 3. kriyAyoga kyA che ? ne te zA mATe samAdhinuM kAraNa bane che ? AsanajayathI zuM prApta thAya che ? 4. 5. tattvazuzruSA vinA zravaNa vyartha zA mATe ? 6. 7. 8. gurubhaktithI tIrthaMkaranuM darzana kaI rIte thAya ? (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. 2. tArASTimAM rahelo sAdhaka haMmezA zuM mAne che ? Asana eTale zuM ? ne tenA 2 vizeSaNa jaNAvo. kSepadoSa eTale zuM ? ne te balAdiSTamAM kema nathI ? 4. tattvazuzrUSAnuM svarUpa kaho. 3. 5. cothI dIprArdaSTinuM svarUpa samajAvo. jainadarzanamAM zvAsa ane prazvAsane aTakAvavAnI manAI zA mATe che ? kSepadoSanAM tyAganuM phaLa jaNAvo. 6. prANAyAmanuM phaLa jaNAvo. 7. 8. 9. 10. bhAvaprANAyAma eTale zuM ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. thI potAnI kAyA upara jugupsA thAya che. (saMtoSa, tapa, zauca) balASTimAM tattvabodha nA prakAza jevo hoya che. (tRNa, kASTha, ratna) 2. 3. dRSTimAM tattvazuzruSA tIvra hoya che. (balA, dIprA, tArA) 4. abhavya jIvane 5. tamAma zeyapadArtha pUrvanuM jJAna sthUla kahevAya. (10, 9lA, 8aa) che. (asaMkhyatmaka, anaMtadharmAtmaka, saMkhyAtadharmAtmaka) nAmano doSa balASTimAM nathI. (kSepa, udvega, tRSNA) 7. kuTuMba-patnI vagerenuM mamatva 6. bhAva kahevAya. (bAhya, AMtarika, ubhaya) kaI 6 cIjathI yogasiddha thAya che. tattvazravaNano mahimA jaNAvo. pahelIja dRSTimAM aveghasaMvedyapada che zA mATe ? ....... dvAtriMzikA - 22 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batrIsI graMtha bhAga 1 thI 8nI pRSThasUci bhAga batrIsI... ... ........ 3 kula 1 thI 4. ...... .......... 1-302) 1. dAna dvArrizikA .............. ........... 1-78 2. dezanA dvatrizikA .. ........ 79-136 3. mArga dvAtrizikA................................... 137-198 4. jinamahattva dvAtrizikA ................................. 199-30ra kula 5 thI 8 -303-632) 5. bhakti dvatrizikA ...... 303-374 6. sAdhusamagra dhAtrizikA .............. 375-446 7. dharmavyavasthA kAtrizikA.. 447-540 8. vAda kAtrizikA .. .. 541-632 kula 9 thI 13 . ..633-934 9. kathA dvatrizikA ........... ........ 633-682 10. yogalakSaNa kAtrizikA................ 683-740 11. pAtaMjalayogalakSaNa kAtrizikA................. ...... 741-834 12. pUrvasevA tAtrizikA ................. 835-888 13. muktadveSaprAdhAnya dvAtrizikA ........... ...... 889-934 kula 14 thI 18 .......... ......935-1266 14. apunarbandhaka dhArnAizikA .............. ...... 935-1004 15. samyagdaSTi dvArnAizikA........ 1005-1086 16. IzAnugrahavicAra kAtrizikA......................... 1087-1150 17. daivapuruSakAra dvAtrizikA .............................. 1151-1220 18. yogabheda hAtrizikA ............................... 1221-1266 ********* Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga . 5 6 5 . batrIsI . | kula 19 thI 22 ........... 19. yogaviveka dvAtriMzikA . 20. yogAvatAra dvAtriMzikA 21. mitrA dvAtriMzikA 22. tArAditraya dvAtriMzikA . kula 23 thI 26 23. kutarkagrahanivRtti dvAtriMzikA 24. saddaSTi dvAtriMzikA 25. klezahAnopAya dvAtriMzikA .. 26. yogamAhAtmya dvAtriMzikA kula 27 thI 30 27. bhikSu dvAtriMzikA .. 28. dIkSA dvAtriMzikA 29. vinaya dvAtriMzikA 30. kevalibhuktivyavasthApana dvAtriMzikA . kula 31 thI 32 31. mukti dvAtriMzikA ... 32. sajjanastuti dvAtriMzikA 1 thI 13 pariziSTa paMcama bhAga saMpUrNa ................................ ....................... pRSTha 1267-1554 1267-1554 1235-1416 1417-1474 1475-1554 1555-1842 1555-1616 1617-1698 1699-1780 1781-1842 1843-2068 1843-1900 1901-1960 1961-2008 2009-2068 2069-2454 2069-2166 2167-2191 2193-2454 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreyazrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha prakAzita sAhitya sUci 106, esa.vI.roDa, Ila, vile pArale (vesTa), muMbaI-400 059. phona : 2671 2631/267193pa7 | pustakanuM nAma, | mUla/TIkA | sampAdana/anuvAda gujarAtI/hindI | 1, naya rahasya (saMskRta-hindI) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI jayasuMdara vi.ma.sA. | 2. jJAna biMdu (prA.+saM.+gujarAtI) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI jayasuMdara vi.ma.sA. 3. upadeza rahasya ' pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI jayasuMdara vi.ma.sA. 4. priyaMkara nRpa kathA (saMskRta) pa.pU. zrI jinasura munipati - 5. samyakatva SasthAna caupai (guja.) pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. 6. caya sitAjA muktAvalI (bhAga-1) (saM.+guja.) paM.vizvanAtha paMcAnana pa.pU. munizrI abhayazekharavi.ma.sA. nyAya sihAjA muktAvalI (bhAga-2)*(caM.-guja.) paM.vizvanAtha paMcAnana pa.pU. munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. 8. dharmaparIkSA (prA.saM.jhuja.) ' pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. 9. pratimA zataka (prA.+saM.+guja.)* ' pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU.munizrI ajItazekhara vi.ma.sA. 10. SoDazaka prakaraNa (bhA-1) (saM.+gu.) ' pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. 11. SoDazaka prakaraNa (bhA-2) (saM.gu.), 'pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU.munizrI yazovijaya ma.sA. 12.adhyAtma upaniSad (bhA-1) (saM.+gu.) ' pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. 13.adhyAtma upaniSad (bhA-2) (saM.+gu.) 'pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. 14. prazAMta vahitA (bhAga-1) (guja.)* AnaMdadhana covIsI (sArtha) pU.A.bhuvanaratnasUri ma.sA. 15. prazAMta vahitA (bhAga-2) (guja.) AnaMdadhana covIsI (sArtha) pU.A.bhuvanaratnasUri ma.sA. 16. sukRta sAgara (pratAkAra-saMskRta) 'viSNakASTha zrIratnamarDanagaNI pU.munizrI pradyumna vi.ma.sA. 17. zata nAmA paMcama karmagrantha (prA.guja.) 'pa.pU.devendrasUri ma.sA. pa.pU.A abhayazekharasUri ma.sA. 18. sAmAcArI prakaraNa - dhUpadekhAtta* pa.pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pU.munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. | ArAdhaka-virAdhaka caturbhagI (saM.+guja.) [19. hArnizaddhAtrizikA (bhAga 1 thI 8) pU.maho,yazovijayajI ma.sA. 5.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. (saMkta+gujarAtI) noMdha :- * sTAra nizAnIvALA grantho hAla upalabdha nathI.