Page Text
________________
• प्रतिबन्धपदार्थमीमांसा •
१४४३ सरागस्याऽप्रमत्तस्य वीतरागदशानिभम् । अभिन्दतोऽप्यदो ग्रन्थिं योगाचार्यैर्यथोदितम् ॥११॥
सरागस्येति । अदः शुद्धयोगबीजोपादानं ग्रन्थिमभिन्दतोऽपि जीवस्य चरमयथाप्रवृत्तकरणसामर्थेन तथाविधक्षयोपशमादतिशयिताऽऽनन्दानुभवात् । सरागस्याऽप्रमत्तस्य सतो यतेः वीतरागदएवम्भूतस्यैव योगनिष्पादकत्वात् । न ह्यशालिबीजात्कालेनाऽपि शाल्यकुरः' (यो.दृ.स.२५ वृत्ति) इति । प्रकृते → यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि स्थिताः । अथ मोऽमयो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुते ।। (बृह.आ. ४।४।६) इति बृहदारण्यकोपनिषद्वचनमप्यवधेयम् ।
यद्यप्यासङ्गदोषश्चरमायामेव दृष्टौ निवर्तते कात्न्येन तथापि मित्रायां गौतमोदाहरणेनाऽभिष्वङ्गनिवृत्तिनिरूपणं प्रतिबन्धशब्दसाम्यादुचितमेव, दशविधसंज्ञोदयविशेषादिप्रयुक्त-फलाभिसन्धिव्याप्याभिष्वङ्गविशेषस्याऽऽसङ्गस्य च प्रतिबन्धशब्दवाच्यत्वात् । परायां दृष्टौ यथा चित्तमासङ्गदोषरहितं भवति तथा मित्रायां तथाविधफलाऽभिसन्धिव्याप्याऽनुष्ठानगताऽभिष्वङ्गलक्षणदोषरहितं भवतीति संशुद्धं सद् योगनिष्पादकं भवितुमर्हत्येवेति यावत् तात्पर्यम् ।।२१/१०।।
ननु मित्रायामभिन्नग्रन्थितया कथं फलाऽभिसन्ध्यादिदोषव्यपगमः कथं वा संशुद्धयोगबीजलाभसम्भवः? इत्याशङ्कायामाह- ‘सरागस्येति । चरमयथाप्रवृत्तकरणसामर्थ्येन = स्वाऽनुभवैकगम्याऽपूर्वाऽऽन्तरिकस्वभूमिकोचिताऽमोघमोक्षमार्गगोचराऽभ्रान्तदिग्दर्शन-स्पर्शन-रोचन-संस्मरण-श्रद्धान-शक्यप्रवर्तनादिकारिचरमयथाप्रवृत्तकरणशक्त्या तथाविधक्षयोपशमात् = सहजमलहासाऽतिशयात् अतिशयिताऽऽनन्दाऽनुभवात् = निर्व्याजनिरुपमात्मानन्दानुभवात् मित्रायामपि दृष्टौ शुद्धयोगबीजोपादानं सम्भवत्येव । अत्रोदाहरणमाहसरागस्य अप्रमत्तस्य सतो यतेः वीतरागदशानिभं यथा चित्तं भवति तथेदं प्रतिपत्तव्यम् । इत्थमेव 'मोक्षे भवे च सर्वत्र निस्पृहोऽयं सदाशयः । प्रकृत्यभ्यासयोगेन तथाशुद्धेर्नियोगतः ।।' ( ) इत्युपपद्यते । सरागाऽप्रमत्तयतिचित्तस्य वीतरागतुल्यत्वं योगशतके → ‘वासी-चंदणकप्पो समसुह-दुक्खो मुणी
વિશેષાર્થ :- જો કે આસંગ દોષ તો યોગની આઠમી દૃષ્ટિમાં રવાના થાય છે. પરંતુ અહીં આહારાદિસંજ્ઞાના ઉદયથી અને પૌદ્ગલિક ફળની આકાંક્ષાથી જન્ય (વ્યાપ્ય) અનુષ્ઠાનવિષયક આસક્તિ આસંગ’ શબ્દથી ગ્રાહ્ય છે. આવી આસક્તિ મિત્રા દૃષ્ટિમાં ન હોવાથી યોગબીજ શુદ્ધ બને છે. ગૌતમસ્વામીનો મહાવીર મહારાજા ઉપર જે રાગ હતો તે આસંગ નામના આઠમાં ચિત્તદોષ સ્વરૂપ હતો. તેથી “આસંગ' શબ્દસામ્યની દષ્ટિએ અહીં શ્રી ગૌતમસ્વામીના રાગનું ઉદાહરણ ગ્રંથકારશ્રીએ शवित होय तेम ४९॥य छे. (२१/१०)
ગાથાર્થ :- જેમ સરાગ અપ્રમત્ત યતિને વીતરાગદશા હોય છે તેમ ગ્રંથિને નહિ ભેદતા પણ મિત્રાદષ્ટિવાળા યોગીનો યોગબીજ શુદ્ધ હોય છે. યોગાચાર્યોએ આવું કહેલ છે કે (જે કહેલ છે તે सागली. याम तावाशे.) (२.१/११)
ટીકાર્ય - અનાદિકાલીન રાગ-દ્વેષની પ્રન્થિને નહિ ભેદતા એવા પણ મિત્રાદષ્ટિવાળા યોગીને ચરમ યથાપ્રવૃત્તકરણના સામર્થ્યથી તથાવિધ ક્ષયોપશમ પ્રગટવાના કારણે વિશિષ્ટ કોટિના આનંદનો અનુભવ થાય છે. તેના લીધે શુદ્ધ એવા યોગબીજનું તે ગ્રહણ કરે છે. સરાગ હોવા છતાં પણ અપ્રમત્ત યતિને વીતરાગદશા હોય તેની જેમ આ વાત સમજવી. મતલબ કે સરાગ અપ્રમત્ત મહાત્માને
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004942 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 5 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 334 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 19 MB |