Page Text
________________
• संवेगवैविध्योपदर्शनम् •
द्वात्रिंशिका - २०/२६
खण्ड-शर्करा-मत्स्यण्ड- वर्षोलकसमाश्चाऽग्रिमा इत्याचार्याः । इक्ष्वादिकल्पानामेव रुच्यादिगोचराणां संवेगमाधुर्यभेदोपपत्तेः, नलादिकल्पानामभव्यानां संवेगमाधुर्यशून्यत्वादिति ।।२६।।
१३९८
न तु प्रवृत्त्यादिगोचराः । इक्ष्वादिकल्पानां अभिव्यक्तरुचिइक्षु-तद्रसादितुल्यानां रुच्यादिगोचराणां श्रद्धा-धृति-प्रणिधि-परिणत्यनुभूत्यादिलक्षणाऽऽशयविशेषविषयाणां एव संवेगमाधुर्यभेदोपपत्तेः ।
आद्यासु चतसृषु दृष्टिषु यथाक्रमं मुक्त्यद्वेष- मनाग्मुक्तिराग-मुक्त्यौत्सुक्यादिलक्षणसंवेगमाधुर्यं व्यवहारनयाऽभिप्रेतमवगन्तव्यम् । अग्रिमासु च चतसृषु दृष्टिषु पारमार्थिकदेव-गुरु-धर्मगोचरनिश्चलाऽनुरागादिलक्षणं निश्चयाऽनुगृहीतव्यवहारनयाऽभिप्रेतं यद्वा देहेन्द्रियाऽन्तःकरण-शब्द-कर्म-पुद्गलादिगोचराऽभ्रान्तभेदविज्ञान-भेदविज्ञानपरिणति - देहादिपृथग्भावादिलक्षणं शुद्धनिश्चयनयाभिमतं संवेगमाधुर्यं यथाक्रमं विशुद्धतरं सम्भवति । तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभि आवश्यकनिर्युक्तिवृत्तौ संवेगः शरीरादिपृथग्भावो मोक्षौत्सुक्यं वा ← (आ.नि.१२२५ हा. वृ.) इति । अन्यविधा च संवेगव्याख्या पूर्वोक्ता (पृ.६७०, पृ.८८५, पृ.१०३०) इह स्मर्तव्या । मित्राद्यासु दृष्टिषु क्रमशो यथासम्भवं मुक्त्यद्वेष-भीमभवभय - हिंसाद्यरति - धार्मिकादि गोचरबहुमानमुक्तिराग-सुदेवादितत्त्वश्रद्धा-देहादिभेदविज्ञान-देहादिपृथग्भावादिलक्षणः संवेगः प्रकृष्यते इति यावत् तात्पर्यम्।
=
=
=
नलादिकल्पानां ओघदृष्टिमात्रनिमग्नानां अभव्यानां त्वेकाऽपि योगदृष्टिः नैव सम्भवति, अत्यन्ताऽयोग्यतया संवेगमाधुर्यशून्यत्वात् । नलाभिधानं तृणं सर्वथा माधुर्यशून्यं भवतीति तदुपमाऽभव्यानां सङ्गच्छतेतमाम् । न चोपदेशादिनाऽपि तात्त्विकसंवेगमाधुर्यमभव्येषु सम्भवति, एकान्तेनाऽयोग्यस्वभावत्वात् । एतेन स्वभावो नोपदेशेन शक्यते कर्तुमन्यथा । सुतप्तमपि पानीयं पुनर्गच्छति शीतताम् ।। ← (पं.तं. १/२८० ) इति पञ्चतन्त्रवचनमपि व्याख्यातम् । तदुक्तं शुक्रनीतौ अपि उपदेशो हि मूर्खाणां क्रोधायैव शमाय न । पयःपानं भुजङ्गानां विषायैवाऽमृताय न ।। ← ( शु.नी. ४ । १ । १९) इति । एतावता एकान्तनित्य - क्षणिकात्मपक्षे दृष्टिभेदाऽभावः सूचितः, तथा तत्परिणमनाऽनुपपत्तेरिति भावनीयमष्टमद्वात्रिंशिकोक्तरीत्या ( द्वा.द्वा. ८/१५-२३, पृ. ५७७-६०७ ) ।।२० / २६ ।।
ક્રમસર ખાંડ, સાકર, મત્સ્યડી અને વર્ષોલક સમાન હોય છે. -એમ યોગાચાર્યો કહે છે.
શેરડી વગેરે સમાન એવી જ આ યોગદૃષ્ટિઓ છે. રુચિ, સમજણ વગેરેને આ દૃષ્ટિઓ પોતાનો વિષય બનાવે છે. તેથી જ તે દૃષ્ટિઓમાં સંવેગસ્વરૂપ વિશિષ્ટ માધુર્ય સંગત થાય છે. અભવ્ય જીવો તો નલ નામના નીરસ ઘાસ સમાન છે. કારણ કે તેમાં સંવેગરૂપી મધુરતા નથી હોતી. (૨૦/૨૬) વિશેષાર્થ :- શેરડીમાંથી શેરડીનો રસ બને. તેમાંથી ઈક્ષુરસનો ઉકાળો બને. તેમાંથી ગોળ બને. તેમાંથી ખાંડ બને. તેમાંથી સાકર બને, તેમાંથી મત્સ્યડી બને. તેમાંથી વર્ષોલક બને, મત્સ્યડી અને વર્ષોલક અત્યંત મધુર પદાર્થ છે. તેમાં પણ વર્ષોલક અત્યંત સર્વશ્રેષ્ઠ મધુર પદાર્થ છે. યોગષ્ટિમાં રહેલી મધુરતા પણ આવા જ પ્રકારની છે. તથા શેરડીમાંથી શેરડીનો રસ બને છે તેમ મિત્રામાંથી તારાદિષ્ટ, તારાદિષ્ટમાંથી બલા દૃષ્ટિ પ્રગટે છે- આમ સમજવું. ઈક્ષુ વગેરેમાં મુખ્ય ગુણ મધુરતા છે તેમ યોગદૃષ્ટિમાં મુખ્ય ગુણ સંવેગ છે. રુચિ, સમજણ વગેરેનું મૂળ સંવેગ છે. મુક્તિઅદ્વેષ, મુક્તિરાગ, ભવવૈરાગ્ય, સુદેવાદિતત્ત્વ વિષયક શ્રદ્ધા, દેહાદિભેદજ્ઞાન, દેહાદિપૃથભાવ વગેરે વિવિધ સ્વરૂપે સંવેગ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004942 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 5 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 334 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 19 MB |