Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktiAva aura kartava indaura vizvavidyAlaya se pIeca. DI. ke lie svIkRta zodha-prabandha] smAraka CAN sAtArA Yach? KARAN Dita ad .mA vidyA yA vimo . lekhaka : DaoN0 hukamacanda mArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema. e., pIeca. DI. bhUmikA : DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI prastAvanA : DaoN0 devendrakumAra jaina prakAzaka: maMtrI, paMDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura 302004
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ | DaoN. horAlarasa mAhezvarI bhUmikA ema.e., ela-ela.bI., DI.fil , DI.liT. prAdhyApaka, hindI vibhAga, rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura hindI sAhitya kA eka bahuta bar3A bhAga dhArmika sAhitya ke rUpa meM hai| dhArmika sAhitya ko do rUpoM meM dekhA jA sakatA hai :(1) dArzanika, vaicArika aura dharmAcaraNa mUlaka sAhitya, jise cintanaparaka sAhitya kaha sakate haiM, tathA (2) inakI preraNA se nirmita sAhitya, jisameM mAnavAnubhUtiyoM kA anekarUpeNa citraNavarNana rahatA hai / vidvAnoM ne zuddha sAhitya ke antargata vivecanIya, dUsarI sImA meM pAne vAle sAhitya ko mAnA hai| parantu jaba sAhitya kA itihAsa likhA jAtA hai, to dharma aura darzana se prabhAvita sAhitya ko preraNA dene vAle vibhinna cintana-vinduoM, cintA-dhArAoM aura dArzanika praNAliyoM kA Akalana aura samAnAntara pravAha kA lekhA-jokhA karanA Avazyaka ho jAtA hai| prAyaH sabhI bhAratIya bhASAoM ke sAhityoM ke itihAsa-lekhana meM yaha bAta spaSTa dikhAI detI hai| yahI kAraNa hai ki vibhinna sampradAyoM se sambandhita sAhityoM para kArya karate samaya vidvAnI ne tatsambandhI dArzanika aura vaicArika svarUpa kA spaSTIkaraNa kiyA hai| aSTachApa aura puSTimArga, rAdhAvallabha sampradAya Adi se sambandhita kArya isake pramANa haiN| yahI nahIM, vibhinna kaviyoM aura santa-bhaktoM ke kevala dArzanika vicAroM kA bhI adhyayana-manana prastuta kiyA gayA hai, jaise-kabIra, tulasIdAsa, santa kavi dariyA prAdi-Adi / sAhityika zodha ke pariNAmasvarUpa jo bhI jJAna-kiraNa prasarita aura pAlokita hotI hai, vaha kisI na kisI rUpa meM hamAre jJAna kSitija kA vistAra karatI hai|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN0 hukamacaMda bhArilla dvArA prastuta paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva' zodha-prabaMdha eka aisA hI kArya hai, jo ullikhita dhArmika sAhitya kI donoM sImAnoM ko samAviSTa kie hue hai / paMDita ToDaramalajI kA samaya vi0 saM0 1776-77 se 1823-24 taka hai| ye jayapura ke nivAsI the, tathA inakA adhikAMza jIvana DhUMDhAr3a pradeza meM hI bItA / jayapura meM dhArmika durAgraha ke kAraNa unakA prANAnta huaA (prastuta graMtha, pRSTha 54) / isa kRti se pUrva hindI ke bahuta se pAThakoM kI A~khoM se paMDita ToDaramalajI projhala hI the; prastuta kRti ke mAdhyama se hI unake vyaktitva aura kartatva ko pahalI cAra ujAgara kiyA gayA hai| jana-jagata meM dArzanika aura vaicArika kSetra meM, tathA tatsamaya taMtra-maMtra, karmakANDa aura itara aihikatA kI ora unmukha hote hae bhaTrArakavAda aura usakI sAmAjika mAnyatAoM ke viruddha prabala saMgharSakartA ke rUpa meM paMDita ToDaramalajI kA mahattva eka vizAla svayaMbhUta prakAzastaMbha kI taraha hai| paMDitajI ne atIta kI vaicArika paramparAoM ko prabala tarkoM kI kasauTI para kasA, mAnya zAstrIya graMthoM-samayasAra, gomnaTakAra ke Aloka meM unakA parimuSTa kiyA aura inameM pratIta hone vAle paraspara vibhinna mata-matAntaroM kI deza, samAja aura kAla-sApekSa saMgata vyAkhyAe~ prastuta kii| isa kRti ke lekhaka DaoN0 bhArilla ne batAyA hai ki gommaTasAra kA paThana-pAThana usameM nihita sUkSma saddhAntika vicAraNAnoM ke kAraNa jaina-jagata meM ToDaramalajI se pAMca sau varSa pUrva prAyaH lupta-sA ho gayA thA ( prastuta graMtha, pRSTha 67 ) / ToDaramalajI ne isa para 'samyagjJAnacaMdrikA' nAmaka bhASATIkA likha kara isake paThana-pAThana kA mArga prazasta kiyA / bartamAna meM gommaTasAra ke adhyayana kA mukhya AdhAra paM0 ToDaramala kI ukta bhASATIkA hI hai / yaha likhane kI AvazyakatA nahIM ki digambara jaina-jagata meM prAcArya kundakunda racita samayasAra aura siddhAntacakravartI nemicandrAcArya racita gommaTasAra svata: pramANa, paramapUjya aura sarvamAnya zAstra haiN| donoM hI zAstra prAkRta gAthAoM meM haiN| samayasAra aba se lagabhaga do hajAra varSa pUrva racita aura gommaTasAra lagabhaga eka hajAra varSa pUrva racita hai| prasiddha hai ki
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Far gommaTasAra kI racanA dharasenAcArya ke ziSyoM - prAcArya bhUtabali aura puSpadanta dvArA racita ghaTkhaNDAgama nAmaka prAkRta gAthAoM meM nibaddha graMtha ke AdhAra para huI hai| SaTkhaNDAgama graMtha ke Azaya ko saMkSepa meM suspaSTa rUpa se prastuta karanA gommaTasAra ke racayitA nemicandra siddhAntacakravatI kA lakSya thaa| taba se vigata eka hajAra varSoM se gommaTasAra, samayasAra ke samAna hI mahattva pAtA rahA hai| SaTkhaNDAgama digambara jaina sampradAya kI sarvAdhika prAcIna saiddhAntika racanA hai / isakA nAmollekha to jaina vidvAn karate pAe the aura kisI ne kvacitkadAcit isakA paThana-pAThana bhI kiyA ho, kintu isakI vistRta carcA gommaTasAra ke pazcAt kabhI nahIM huii| gommaTasAra kI racanA ke pazcAt isakA paThana-pAThana banda-sA hogyaa| harSa kA viSaya hai ki aba yaha 'SaTkhaNDAgama' svargIya DaoN0 hIrAlAla jaina ke saMpAdakatva meM prakAzita hokara sammukha A gayA hai, jisase isakI mAnyatAoM aura siddhAntoM ke Aloka meM gommaTasAra kA paThana-pAThana saMbhavataH eka nayA mor3a le / Upara likhA jA cukA hai ki paM0 ToDaramalajI se lagabhaga 500 varSa pUrva gommaTasAra kA paThana-pAThana banda-sA ho gayA thaa| dhyAtavya hai ki svayaM paM0 ToDaramalajI ne SaTskhaNDAgama kI prati, jo dakSiNa bhArata ke jainabadrI nAmaka sthAna para thI, prApta karane kA bahuta prayAsa kiyA thA; unhoMne isa hetu pAMca-sAta jaina-mumukSutroM ko bhI bhejA thA kintu durbhAgya se ve saphala nahIM ho sake the| yadi vaha prati paMDitajI ko prApta ho jAtI, to saMbhavata: isa para bhI ve TIkA likhte| isa anumAna kI puSTi isase hotI hai ki unhoMne gommaTasAra para TIkA likhI hai| ho sakatA hai ki paMDitajI samayasAra para bhI aisI hI TIkA likhate, jaisA ki unake samakAlIna sahayogI bra. rAyamalajI ke isa kathana se spaSTa hai - "aura pAMca-sAta granyAM kI TIkA varaNAyave kA upAya hai so Ayu kI adhikatA hUvAM varaNegA" (prastuta graMtha, pRSTha 50) / ullekhanIya hai ki samayasAra meM pramukha viSayavastu zuddha prAsmA kA nirUpaNa hai, jabaki gommaTasAra meM parivartanazIla tattvoM-vikArI aura avikArI paryAyoM kI vivecanA hai| ina donoM zAstroM kI gahana vivecanAtroM ko par3ha kara aisI bhI dhAraNA bana sakatI hai ki donoM ke masa.TFITS
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathanoM meM paraspara virodhAbhAsa hai| yadi isa virodhAbhAsa ko pramukhatA dI jAya, to ho sakatA hai ki kAlAntara meM virodhI vicAradhArAtroM ke phalasvarUpa donoM ke prAdhAra para nae-nae uparAMpradAya sthApita ho jaaeN| paM0 ToDaramala jI kI salaspazinI dRSTi ne isa bAta ko bhalIbhAMti jAna liyA thA poroMne apane mokSamArga pramANAta gaMdha meM aise virodhAbhAsoM meM aneka dRSTiyoM se samanvaya sthApita karane kI ceSTA kii| udAharaNa ke lie, gommaTasAra meM jIva (AtmA) kI vibhinna avasthAoM (gati, indriya, kAya, veda prAdi ke bheda-prabhedoM) kA vistRta vivecana hai| paMDita ToDaramalajI kA kathana hai ki ina sava kA yadi jJAna ho to bahuta hI acchA hai, kintu jAnane kI mukhya vastu kevala zuddha AtmA hI hai| unakI vicAradhArA aura samasta tarka isa aMtima lakSya - zuddha AtmA ko jAnane aura anubhUta karane kI mora hI haiN| unakA mokSamArga prakAzaka, jo durbhAgya se apUrNa raha gayA hai, di0 jainoM kI saiddhAntika vicAradhArA tathA gommaTasAra aura samayasAra meM samanvaya sthApita karane vAlA vilakSaNa saiddhAntika graMtha hai (draSTavya - mokSamArga prakAzaka, adhyAya 7 tathA ) / di0 jaina mumukSutroM aura pAThakoM kI dRSTi se eka prakAra se mokSamArga prakAzaka donoM hI siddhAnta graMthoM-samayasAra aura gommaTamAra ke gur3ha rahasyoM ko samanvayAtmaka dRSTi aura tarkasaMgata praNAlI se bolacAla kI bhASA meM prastuta karane vAlA Adhunika kAla kA eka siddhAnta graMtha hI hai| mokSamArga prakAzaka kA prakAzana Aja se 76 varSa pUrva huA thA / taba se isake aneka saMskaraNa prakAzita ho cuke haiM aura aAja to yaha di0 jaina samAja meM vyApaka rUpa se mAnya aura pracalita hai / paM0 ToDaramalajI kI medhA, vidvattA aura jJAna kA isase Ricit anumAna lagAyA jA sakatA hai| dUsarA kArya - bhaTTArakavAda kA virodha jo ToDaramalajI ne kiyA, vaha unakI uparyukta yojanA kI svAbhAvika pariNati hai / zuddha AtmA kI bAta karane vAlA vyakti jar3a jagata se sambandhita aura isase prApta bhogopabhogoM kI bhartsanA karegA hii| isa sambandha meM isa paramparA ke viSaya meM do zabda kahane Avazyaka haiN| hindI meM sabase pahale kavi
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ banArasIdAsajI ne tatsamaya meM vyApta pAkhaNDoM aura siddhAnta graMthoM ke nAma para apanI manacAhI bAtoM ko calAne vAle logoM kA virodha kiyA thaa| aneka granthoM ke adhyayanoparAnta ve samayasAra kI pora mur3e / satya kA anubhava unhoMne samayasAra meM kiyaa| unakI kRti 'nATaka samayasAra' isI satya ko tatkAlIna pracalita bhASA ke mAdhyama se supAThya banAne kA prayAsa hai / taba AgarA meM AdhyAtmika 'sailiyo' niyamita rUpa se calatI thIM, jinameM vibhinna saiddhAntika graMthoM para carcAe~ humA karatI thIM / inameM jijJAsuoM ke atirikta aneka adhikArI vidvAn upasthita huA karate the| banArasIdAsajI kI vicAradhArA ina 'saliyoM ke mAdhyama se vizeSa rUpa se jana-sAmAnya meM phailii| kAlAntara meM yaha vicAradhArA (jJeya aura anubhavanIya - zuddha AtmA hI hai) anya sthAnoM meM bhI phlii| ToDaramalajI ke samaya jayapura meM isa 'salI' ko calAne vAle bAbA baMzIdharajI the 1 isa prakAra isakA bIja-bapana kisI na kisI rUpa meM ho cukA thaa| AvazyakatA aba kevala eka aise vidvAna kI thI jo mAnya siddhAnta graMthoM ke AdhAra para isako pallavita evaM puSpita kara sake tathA isakI jar3eM dRr3ha, sthAyI aura puSTa banA ske| kahane kI AvazyakatA nahIM ki isake lie kitane vizAla aura talasparzI jJAna tathA tarkabuddhi kI AvazyakatA thii| paMDita ToDaramalajI ke rUpa meM vaha pratibhA avatarita huI, jisane aneka kRtiyoM ke mAdhyama se -- vizeSata: mokSamArga prakAzaka ke rUpa meM yaha mahAn dAyitva pUrA kiyA / bhaTTArakavAda, usakA virodha aura virodha ke kAraNa aneka the| ina sabakA prastuta lekhaka DaoN0 bhArillajI ne sapramANa ullekha vivecana kiyA hai jo mUla meM paThanIya hai (prastuta graMtha adhyAya 1) / aThArahavIM zatAbdI meM paM0 ToDaramalajI di0 jaina-jagata meM jo AdhyAtmika aura sAmAjika krAnti kara rahe the, usakA mahattva prastuta nantha meM mUlarUpa meM paThanIya hai / paMDita ToDaramalajI jaise mahAn vidvAn ke kAryoM kA samyak rUpa se mahattva-digdarzana bahuta kaThina aura adhyayana sApekSa kArya hai| DaoN0 bhArillajI ne ise saphalatApUrvaka sampanna kiyA hai, tadartha ve badhAI ke pAtra haiN|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta zodha-prabaMdha kI iyattA yahIM taka hI nahIM hai| isameM ToDaramalajI kI sampUrNa racanAtroM ke atirikta unakI gadya zailI aura bhASA kA bhI adhyayana prastuta kiyA gayA hai, jo prabaMdha ke zIrSaka 'katva' ko dRSTi meM rakhate hue ThIka hI hai| paMDita ToDaramalajI kI bhASA ko hama 'mizrita hindI bhASA' kaha sakate haiN| udAharaNa ke rUpa meM piMgala, jisakA vyAkaraNika prAdhAra to brajabhASA hai kintu jisameM rAjasthAnI kA prabhutazaH sammizraNa hai| abhI taka jahA~ taka jAnakArI hai, piMgala ke atirikta anya kisI aisI mizrita bhASA aura usake sAhitya para kArya nahIM huaa| vibhinna zAstra-bhaNDAroM aura saMgrahAlayoM meM aneka aisI racanAeM milatI haiM, jinakI bhASA vicAra ke naye AyAma prastuta karatI hai| braja aura khar3I bolI, rAjasthAnI aura khar3I bolI, annadhI aura rAjasthAnI aura kahIM-kahIM to tIna-tIna bhASAoM kA mizraNa bhI eka hI racanA meM dekhane ko mila jAtA hai, yathA- rAjasthAnI, aja aura khar3I bolii| paMDita ToDaramalajI kI bhASA aisI hI mizrita bhASA hai| isameM mUlAdhAra ke rUpa meM to braja hai para DhUMDhAr3I (jayapurI) aura khar3I bolI kA puTa bhI milatA hai / bhASA sAmAjika dAya hai / eka vyApaka samAja ko sahajarUpeNa bodhagamya karAne kI dRSTi se saMbhavata: ToDaramalajI ne isa taraha kI bhASA apanAI thii| aisI bhASAoM aura unake sAhityoM kA adhyayana, samaya-samaya para badalate samAja aura usake mAnyatAparivartana, tathA mAna mUlyoM evaM sAMskRtika virAsata kI dRSTi se bhI adhyayanIya hai / prastuta grantha ke pAMcaveM aura chaThe adhyAya - paMDita ToDaramalajI kI zailI aura bhASA kA adhyayana - aisI mizrita bhASAoM para kAma karane vAle paravartI zodhAdhiyoM ke lie aneka dRSTiyoM se diganirdeza karate haiM / isa ora zodhAthiyoM dvArA prayAsa avazya kiyA jAnA cAhie / vibhinna pradezoM ke digambara jaina samAja ke pravacanoM meM vyApaka rUpa se paMDita ToDaramala jI kI yaha bhASA calatI aura samajhI jAtI rahI hai, jabaki ina pradezoM kI boliyauM bhinna-bhinna haiM / bhASAyI ekatA kA yaha bar3A pramANa hai| ( i)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ToDaramalajI kI vicAradhArA ne kitane samakAlIna aura paravartI vicArakoM, kaviyoM, lekhakoM aura vyaktiyoM ko prabhAvita kiyA isakA adhyayana abhI bAkI hai / tatsambandhI saMketa yatra-tatra prastuta grantha meM milate haiN| paM0 ToDaramalajI ke bAda aba taka isa vaicArika paramparA kA itihAsa unake vyaktitva ko aura bhI sabala rUpa meM hamAre sAmane rakha sakegA / maiM DaoN0 bhArillajI se anurodha karatA hai ki ve isa kArya ko apane hAtha meM leM aura usI zodha dRSTi se use pUrA kareM jaisA ki unhoMne prastuta kArya kiyA hai| yaha pratyanta harSa kI bAta hai ki isake lekhaka prApta navIna sAmagrI ke Aloka meM purAnI mAnyatAoM ko parakhate aura nirbhIkatApUrvaka kahate haiN| udAharaNArtha, aba taka paMDita ToDaramalajI kI mRtyu 27 varSa kI avasthA meM huI mAnI jAtI thI (zrI ToDaramala jayantI smArikA, pRSTha 14-15 ) / nizcaya hI 27 varSa kI avasthA meM itanA bar3A kArya kara dene vAle ToDaramalajI aura bhI mahAn the| DaoN0 bhArillajI ne aneka pramAraNoM ke AdhAra para spaSTa kiyA hai ki unakA dehAnta 27 varSa ko nahIM prapitu 47 varSa kI avasthA meM huA thA ( prastuta graMtha, pRSTha 44-53) / 47 varSa kI avasthA meM itanA kArya ToDaramalajI ne kiyA, isa sthApanA se unakI mahattA meM koI grAMca nahIM AtI / prastuta grantha jainadharma se sambandhita siddhAntoM, vyAkhyAnoM, sAhitya aura bhASA kI dRSTi se atyanta mahatvapUrNa hai / isa kArya ke lie DaoN0 bhArilla hindI vidvAnoM kI ora se badhAI ke pAtra haiM / isake prakAzaka, paMDita ToDaramala smAraka TrasTa ke saMcAlakagaNa aura mUla preraNA ke srota zrI kAnajI svAmI jinakA ullekha lekhaka ne apane nivedana meM kiyA hai, bhI badhAI ke pAtra haiM / bI-174 e, rAjendra mArga bApUnagara, jayapura-4 1 agasta 1673 ( vi } - hIrAlAla mAhezvarI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . " 1-987 64K "tAta bahuta kahA kahie. jaise rAgAdi miTAvane kA zraddhAna hoya so hI zraddhAna samyagdarzana hai| bahuri jaise rAgAdi miTAvane kA jAnanA hoya so hI jAnanA samyagjJAna hai| bahuri jaise rAgAdi miTa so hI AcaraNa samyakacAritra hai| aisA hI mokSamArga mAnanA yogya hai|" H41-81441001 - paMDita ToDaramala
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ i prastAvanA DaoN. devendrakumAra jaina ema0e0, pI eca0 DI0, sAhityAcArya prAdhyApaka evaM adhyakSa, hindI vibhAga, zAsakIya esa0 ena0 snAtakottara mahAvidyAlaya, khaNDavA pravRtti aura nivRtti jisake 'dharma' kA kArya hai - vaha jo pAra karatA hai dvArA dhAraNa kiyA jAya / 'prazna hai vaha kyA hai jise dhAraNa kiyA jAtA hai yA jo dhAraNa karatA hai ?' manuSya kI mukhya samasyA hai - usakA astitva | usake sAre bhautika aura AdhyAtmika kArya tathA pravRttiyA~ isI prazna ke hala ke lie haiM / bahu socatA hai ki kyA usakA bhautika astitva hI hai yA aura koI sUkSma astitva bhI hai, jo janma aura mRtyu kI prakriyA se pare hai ? phira vaha jIvana meM zubha-azubha pravRttiyoM kI kalpanA karatA hai aura apane Apako zubha patha meM lagAnA cAhatA hai| isa gArhastha jIvana meM azubha pravRttiyoM se eka dama baca pAnA nitAnta prasaMbhava hai, jIvana kI prakriyA hI kucha aisI pecIdA hai| isalie vaha mAna letA hai ki 'zubhAzubhAbhyAM mArgAmyAM bahati vAsanA sarit - yaha vAsanArUpI saritA acche cure mArgoM se bahatI hai aura use prayatnapUrvaka acche mArga para laganA aura zubha se bacanA cAhie / dUsarA prazna vo uttara - jahA~ taka dUsare prazna kA sambandha hai, usake do uttara ho sakate haiM / eka to yaha hai ki vizva eka pravAha hai, jisameM pratyeka vastu ko usakA svabhAva dhAraNa karatA hai / 'vastu svabhAvo dharmaH / jala tabhI taka jala hai jaba taka usameM ThaMDaka hai| bhAga taba taka Aga hai jaba taka usameM garmI hai| kisI vastu ko usakA apanA bhAva hI { ix }
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAraNa karatA hai, isalie vahI dharma hai ! dUsarA uttara hai ki vizva apane bhAva meM anAdi-pravAha nahIM hai, usakA koI na koI udgama hai, koI na koI mahAastitva hai, jisase sRSTi kA udgama huA hai / izya vizva usI kI pariNati hai| yaha mahAastitva Izvara hai| hama vizva ko eka pravAha mAneM yA Izvara kI kRti, isameM matabheda ho sakatA hai kintu vizva ke astitva meM koI matabheda nahIM hai| hama saba apane astitva ko mAtra banAe hI nahIM rakhanA cAhate, pratyuta use adhika suvidhAyukta aura pariSkRta bhI karanA cAhate haiM / yaha manuSya hI kara sakatA hai, dUsare prANI nahIM, kyoMki usake pAsa socane-samajhane kI zakti hai, yaha viSeka hI usakI saba se bar3I saMpatti hai / mUla pravRttiyoM aura dharma AhAra, nidrA, bhaya aura maithuna - ye pravRttiyA~ hInAdhika rUpa meM sabhI prANiyoM meM pAI jAtI haiN| kevala viveka aisI vizeSatA hai jo dUsaroM ke pAsa nahIM hai| ataH manuSya ke sandarbha meM dharma kA artha hai - usakA viveka / yaha viveka na kevala manuSya ko laukika pragati ke liye prerita karatA hai balki use AdhyAtmika pragati ke lie bhI preraNA detA hai| yaha use sva ke sImita gheroM ko tor3a kara eka vyApakatara anubhUti ke kSetra meM le jAtA hai / vyApakatara anubhUti ke liye dhyApaka sambhAvanA kI anubhUti bahuta Avazyaka hai / anIzvaravAdI jIvamAtra meM vidyamAna antaHsamAnatA ke aAdhAra para vyApakatA ko * khojate haiM, jaba ki IzvaravAdI vyApaka ekatA ke prAdhAra para / manuSya aura dharma dharma manupya jIvana kI vyApaka anubhUti hai jo usakI vizeSatA bhI hai aura AvazyakatA bhI, parantu jIvana kA ratha pravRtti aura nivRtti ke pahiyoM para ghUmatA hai / jIvana meM koI na to sarvathA pravRttivAdI ho sakatA hai aura na nivRttibaadii| durbhAgya se yaha bhrAnti gaharI jar3a pakar3a cukI hai ki amuka dharma pravRttivAdI hai aura amUka dharma nivRttivAdI / vastutaH pravRtti aura nivRtti eka hI sikke ke do pahalu haiM, eka kA sampUrNa niSedha kara hama dUsare kA bhI bahiSkAra kara deMge aura jIvana lUlA-laMgar3A bana jaayegaa|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ parivartana aura jaina dharma jaina dharma kitanA hI AdhyAtmika yA AtmavAdI kyoM na rahA ho, vizuddha nivRttibAdI kabhI nahIM thaa| yaha usake anekAntavAdI dRSTikoNa ke bhI viruddha hai / aitihAsika dRSTikoNa se dekheM to prArambhika tIrthakaroM ke jIvana meM pravRtti aura nivRtti kA sundara samanvaya hai / 'tIrthaMkara' zabda hI pravRtti kA sUcaka hai / vaha pravRtti prAdhyAtmika hI sahI, kintu pAThavIM sadI yA usake kucha pUrva se usameM bhaTTArakavAda, taMtravAda, sarAga upAsanA kA bolabAlA thaa| yadyapi isake pUrva kaMdakaMdAcArya vizuddha adhyAtmavAda kA prarvatana kara cuke the, usake bAda satrahavIM sadI meM ukta vicAradhArA ko zuddhAmnAya ke nAma se prasiddha kavi banArasIdAsajI ne Age bar3hAyA / unake sAhitya ko dekhane se patA calatA hai ki usa samaya jaina sAdhakoM meM ahaM aura zithilAcAra carama sImA para thA / sArI sAdhanA anubhUti kI prAMtarika pIr3A se mukta thii| unake dvArA sthApita mata ko tarahapatha kahA gayA hai| kucha loga ise anAdinidhana mAnate haiN| saMbhavata: yahA~ para anAdinidhana se abhiprAya mUla dRSTikoNa se hai / vItarAgatA jaina AcAra aura vicAra prakriyA samaya kI chAMva meM apanA raMga-rUpa badalatI rahI hai / usake jIvita rahane ke liye yaha jarUrI thaa| jaina darzana ke anusAra sat kI paribhASA hai "utpAdavyayadhovyayukta st'| usake anusAra yadi padArtha apanA astitva rakhatA hai to usameM eka sAtha kucha na kucha nayA jur3atA hai aura kucha na kucha purAnA TUTatA hai, phira bhI vaha banA rahatA hai, yahI usakI nityatA hai| yaha socanA galata hai ki jaina vicAradhArA bhautika prAdhAra ke binA khar3I nahIM raha sktii| bItarAgatA eka dRSTikoNa hai saMsAra ko dekhane kA na ki anubhUtizUnya prAcAra-taMtra / vItarAgatA kA artha digambaratva nahIM hai / vaha to use pAne kI eka prAcAra prakriyA hai jo pUrNa vItarAgatA ke lie jarUrI hai, para vaha apane Apa meM vItarAgatA nahIM hai| vItarAgatA prAtmA kA dharma hai, nagnatA zarIra kaa| vaha sAdhana hai, sAdhya hai viitraagtaa| - ..
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasoTI yaha socanA galata hai ki pravRtti hamezA pravRtti rahatI hai aura nivRtti hamezA nivRtti / kabhI pravRtti nivRttimUlaka ho sakatI hai aura kabhI nivRtti pravRttimUlaka / paM0 ToDaramala kA mukhya tarka yaha hai hai ki pravRtti aura nivRtti kA saMgraha yA tyAga AdhyAtmikatA kI kasauTI nahIM hai, usakI asalI kasauTI hai biitraagtaa| pravRtti yadi vItarAgatA meM sahAyaka hai to usakA svAgata kiyA jAnA cAhie aura yadi nivRtti rAga yA kapAya ko bar3hAto ha to ThIka nahIM / vItarAgatA aura samyagdRSTi kA colo-dAmana kA sambandha hai, yaha antaviveka vItarAgatA ke binA sambhava nahIM hai / ataH yadi antaviveka manuSyatA ko dhAraNa karane vAlA dharma ho to yaha bhI mAnanA hogA ki usakA pUrNa vikAsa vItarAma dRSTi meM hI sambhava hai| vItarAgatA pazu meM bhI hotI hai, kyoMki vaha cetana hai isalie usameM yadi rAga hai to vItarAgatA bhI hogI hI / ataH vItarAgatA kevala nivRtti nahIM hai varan vivekapUrvaka nivRtti hai| isalie jo loga nivRtti ke nAma para bivekazUnya prAcaraNa karate haiM unheM bhartRhari ke zabdoM meM kyA yaha kahA jAya ki ve pazu se bhI gaye bIte haiM ? isa meM sandeha nahIM ki paMDita ToDaramala jJAna-sAdhanA aura sAdhutA ke pratIka the| ve tyAgI nahIM the aura na dhurandhara AcArya / ve sacce puruSArthI aura vItarAga-vijJAnadarzI the / prAyaH dekhA jAtA hai jo loga jIvana meM apane pairoM para khar3e haiM ve AdhyAtmika dRSTi se dUsaroM para nirbhara karate haiM aura jo loga adhyAtmasAdhanA meM lage haiM unakA uttaradAyitva samAja ko uThAnA par3atA hai| lekina paM0 ToDaramala donoM kSetroM meM apane puruSArtha para vizvAsa rakhate the| unhoMne para-matoM kA hI nahIM, svamata kA aura usameM vyApta rUr3hiyoM kI kar3I AlocanA kI hai| dUsaroM ke mata kI AlocanA karanA AsAna hai parantu apane mata kI AlocanA karanA talavAra kI dhAra para calanA hai kyoMki usameM apanoM ke bIca pratiSThA dAva para lagAnI hotI hai| mokSamArga prakAzaka unakI samUcI sAhitya sAdhanA meM 'mokSamArga prakAzaka' viziSTa mahattva rakhatA hai| vaha anubhUti aura cintanapradhAna grantha hai| vaha ( xii )
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSamArga prakAzaka hai, mokSa kA zAstra nhiiN| ve mokSa kA mArga batAte haiM, usa para calAne kA kAma nahIM karate / baha netA nahIM, svayaM eka rAhI haiM / lekina rAha ko samajha lenA aura dUsare ko ThIka-ThIka samajhA denA bahuta bar3A kAma hai| tattvArthasUtra kA pahalA sUtra 'samyagdarzana jJAnacAritrAriNa mokSamArga:' raTa kara jo loga apane prApako samyagdRSTi aura mokSamArgI samate haiM, mokSamArga pratra, nAroM sAla dene vAlA grantha hai| jo jaina yaha samajhate haiM ki jaina kula meM utpanna honA hI samyagdRSTi honA hai, yaha graMtha unake isa daMbha ko cUra-cUra kara detA hai / mokSamArga prakAzaka meM mithyAiSTi kI vistAra se carcA hai, tAki usaga bacA jA sake / 'saMgraha tyAga na bina pahicAna / jainAbhAsoM kA unakA vibhAjana maulika hai-1. nizcayAbhAsI, 2.vyavahArAbhAsI aura 3. ubhyaabhaasii| unakI AlocanA racanAtmaka hai| unhoMne isake dvArA jainoM meM vyApta prAdhyAtmika svacchaMdatAvAda, vAdyADabaravAda aura saMzayAvAda para tIva prahAra kiyA hai| unhoMne sAmAjika rUr3hiyoM kI bhI AlocanA kI hai, parantu unhoMne kabhI apane Apako samAja-sudhAraka nahIM kahA / isa prakAra mokSamArga prakAzaka na kevala prAdhyAtmika graMtha hai, balki samAja kA darpaNa bhI hai, aura hama cAheM to usameM apane muMha kA AkAra 'dekha sakate haiN| mokSamArga prakAzaka AdhyAtmika cikitsA kA zAstra hai, jisameM roga kA nidAna hI nahIM varan auSadhi bhI hai| isameM paMDitajI kevala vItarAga-vijJAnI hI nahIM, varan anubhUtimulaka gadyakAra, pAlocaka aura eka mahAna prAdhinaka evaM uttaradAtA ke rUpa meM hamAre sammukha pAte haiN| icchAtroM kA vibhAjana . paMDitajI ke anusAra zAstra sAdhana hai, sAdhya hai vItarAgatA / vItarAgatA ke sAtha rAga nahIM raha sktaa| paMDitajI arthazAstra ke paMDita nahIM the, parantu unhoMne manuSya kI icchAnoM kA vibhAjana karate hue prakArAntara se batAyA hai ki arthazAstra aura dharmazAstra kI sImAe~ kyA haiM ? unake anusAra icchAe~ cAra prakAra kI haiM-viSayagata icchAe~ jinheM arthazAstra meM mala aAvazyakatAe~ kahate haiM, jinako putti aura pratti ke sAdhana jIvana ke liye jarUrI haiN| dUsarI aura tIsarI icchAe~ ve haiM jo manuSya meM pApa yA puNya ke udaya se utpanna hotI haiM aura jinakA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ " pariNAma dukhaHsukha hai / inameM anukUla icchA ko manuSya bhoganA cAhatA hai aura pratikUla ko chor3anA cAhatA hai / paMDitajI kA tarka hai inheM pUrva janma ke karmaphala samajha kara manuSya ko apane vartamAna jIvana kA saMtulana nahIM khonA cAhie / parantu jahA~ taka kaSAyoM kA saMbaMdha hai, ye manuSya kI sabase ghAtaka icchAe~ haiN| ye haiM- kAma, krodha, mAna, aura lobha / ye na to viSayagata icchAoM kI taraha jIvana ke astitva ke liye jarUrI haiM aura na pApa-puNyagata icchAtroM kI taraha pUrva janma kA Rnn| phira bhI manuSya inake cakkara meM par3a kara apanA aura dUsare kA sarvanAza kara DAlatA hai| vItarAgatA inhIM icchAoM para roka lagAne ke lie hai / manuSya vastutaH jina cIjoM se rAga karatA hai, ve jar3a haiM / kAma, krodha, mAna, aura lobha isI rAga kI tIvratama cetanA kI vibhinna pratikriyAeM haiN| isIlie kahA gayA hai ki nirmohI gRhastha acchA hai usa muni se jo mohI hai / 'anagAro gRhI zreyAn nirmohI mohino muneH' / prastuta grantha prastuta grantha sandarbhita viSaya para pahilA maulika aura prAmANika zodha-prabandha hai | nirdezaka hone ke nAte maiM kaha sakatA haiM ki isake lekhana meM - zrI bhArilla ne prApta tathA prApya sAmagrI ke anusaMdhAna aura anuzIlana meM koI kasara nahIM rakhI, parantu yaha zodha kA prArambha haiM, granta nahIM | paMDitajI ke pUrva prAcArya kuMdakuMda taka vizuddha adhyAtma kI lambI dhArA hai| isa paramparA kA navInIkaraNa kara janamAnasa meM saccI adhyAtma viveka dRSTi jAgrata karane ke lie pUjya kAnajI svAmI kI preraNA se jo kucha kArya ho rahA hai, yaha zodha bhI usI kA eka aMga hai| maiM cAhatA hU~ ki pUjya AcArya kuMdakuMda se lekara pUrva - ToDaramala taka isa vicAradhArA ke mahattvapUrNa vicAroM kI vRttiyoM para aisA zodha - pUrNa prAmANika grantha taiyAra kiyA jAya jo samUcI vicAradhArA kA samakAlIna saMdarbhoM meM tathA jIvana ke vyAvahArika aura AdhyAtmika mUlyoM kA adhyayana prastuta kre| kisI bhI vicAradhArA ke jIvita rahane ke liye usa para zodhaparaka adhyayana bahuta jarUrI hai| pUjya kAnajI svAmI ke prati yahI zraddhAMjali ho sakatI hai ki yaha kAma unake jIvana kAla meM hI pUrA ho jAe / - devendrakumAra jaina 114, UpA nagara indaura ( ma0pra0) { siv }
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya 'paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva zodha-prabaMdha prakAzita karate hue hameM atyadhika prasannatA ho rahI hai / prAcAryakalpa paMDitapravara ToDaramalajI ko jaina samAja meM kauna nahIM jAnatA ? unakA 'mokSamArga prakAzaka' to samAja ke hRdaya kA hAra banA huA hai| Aja se lagabhaga 48 varSa pUrva ukta graMtha AdhyAtmika satpuruSa pUjya zrI kAnajI svAmI ke hAtha lagA / usakA sAtavA~ adhyAya par3ha kara ve itane prabhAvita hae ki unhoMne ukta adhyAya ke 50 pRSTha apane hAtha se likha lie jo Aja bhI surakSita haiN| pUjya svAmIjI ke mukha se mokSamArga prakAzaka va usake kartA paMDitapravara ToDaramala jI kI zraddhApUrvaka prazaMsA suna kara zrImAn seTha pUraNacaMdajI godIkA, jayapura ke hRdaya meM paMDitajI ke prati zraddhA utpanna huI evaM yaha jAna kara to unheM apAra harSa huA ki paMDitajI kI karmabhUmi jayapura hI rahA hai / unheM jayapura meM unakA eka bhavya smAraka banAne kA bhAva aayaa| pUjya gurudeva kI anumodanA evaM svargIya paMDita cainasukhadAsajI se preraNA pAkara unhoMne apanI bhAvanA ko sAkAra rUpa de diyaa| pariNAmasvarUpa paMDita ToDaramala smAraka TrasTa kI sthApanA huI evaM zrI ToDaramala smAraka bhavana kA nirmANa huaaa| uparyukta smAraka TrasTa ke TrasTiyoM meM vicAra cala rahA thA ki jina pUjya paMDitajI ke nAma para smAraka TrasTa kI sthApanA huI hai, una mahApuruSa ke vyaktitva evaM kartRtva se janasAdhAraNa aparicita hai; ataH isa viSaya para sUkSmatA evaM gaharAI ke sAtha prAmANika zodha-kArya karane kI AvazyakatA hai| isI bIca zrI ToDaramala smAraka bhavana, jayapura meM DaoN0 satyendra, adhyakSa, hindI vibhAga, rAjasthAna vizvavidyAlaya kI adhyakSatA meM mAtra san 1968 I0 meM prAyojita 'ToDaramala jayaMtI samAroha ke avasara para sva. paM0 cainasukhadAsajI nyAyatIrtha ne paM0 hukamacaMdajI bhArilla, zAstrI, nyAyatIrtha, ema0e0, saMyuktamaMtrI,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura se AcAryakalpa paM0 ToDaramalajI para zodha kArya karane kA Agraha kiyaa| usa anurodha ko unhoMne tatkAla saharSa svIkAra kara liyA kyoMki unakA bhI vicAra cala hI rahA thA / phalasvarUpa indaura vizvavidyAlaya meM DaoN0 DI0 ke0 jaina, adhyakSa, hindI vibhAga ke nirdezana meM ukta zodha-prabaMdha unake dvArA maI san 1972 I0 meM prastuta kiyA gayA / merA DaoN0 bhArillajI se atyadhika nikaTa kA samparka hone se mujhe mAlUma hai ki unhoMne isa zodha-prabaMdha ko taiyAra karane meM kitanA athaka parizrama kiyA hai| isa saMbaMdha meM khoja karane ke lie bahuta sA prakAzita va hastalikhita sAhitya kaI sthAnoM se ikaTThA karanA par3A / anekoM jagaha svayaM ko bhI jAnA pdd'aa| mahInoM taka lagAtAra apane svAsthya kA dhyAna na rakhate hue rAta-dina eka kie| vaha kahane meM kiMcit bhI atizayokti nahIM ki DAkTara sAhaba kA sArA parizrama pUrNarUpeNa saphala ho gayA hai / maiM TrasTa kI ora se DaoNkTara bhArillajI ko isa satkArya ke liye anekAneka badhAI preSita karatA hU~ / ve dhanyavAda ke pAtra haiM / unhoMne TrasTa ke saMkalpa ko pUrNa kiyA aura sva0 paM0 cainasukhadAsajI kI bhAvanA ko mUrta rUpa diyA / yadi Aja ve hamAre bIca hote to unako kitanI khuzI hotI isakA anumAna hama nahIM lagA sakate / -- dinAMka 28 janavarI 1673 I0 ko haldiyoM kA rAstA sthita buliyana eksaceMja, jayapura meM Ayojita paMDita ToDaramala smRti samAroha ke avasara para paMDita ToDaramalajI para zodha-prabaMdha likhane ke upalakSa meM DaoN0 bhArilajI kA sArvajanika abhinaMdana kiyA gayA thaa| ukta avasara para pU zrI kAnajI svAmI kA maMgala AzIrvAda prApta huA thA jo AraMbha meM diyA jA cukA hai| usake bAda DaoNkTara sAhaba ke kSayopazama, alaukika jJAna va vilakSaNa pratibhA ke liye mere pAsa likhane ko vizeSa kucha nahIM bacatA hai | isa zodha prabaMdha dvArA mahApaMDita ToDaramalajI ke saMbaMdha meM kaI mahattvapUrNa tathya prakAza meM Ae haiN| abhI taka pUjya paMDitajI ke ( xvi }
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ I saMbaMdha meM aisI mAnyatA calI A rahI thI ki unakA 27 varSa kI Ayu meM dehAvasAna ho gayA thA, lekina DAkTara sAhaba ne aneka pramANoM se siddha kiyA hai ki ve 47 varSa taka jIvita rhe| pralIgaMja ( jilA aiTA yU0 pI0 ) se prApta hastalikhita sAmagrI zodha-prabaMdha meM usI rUpa meM lagAI gaI hai ( dekhie pR0 51-52), jisako par3hane se hRdaya gadgad ho jAtA hai / - isI prakAra yaha mAnyatA pracalita thI ki paMDitajI ko par3hAne ke lie banArasa se eka vidvAn bulAyA gayA thaa| DAkTara sAhaba ne usako aprAmANika siddha kiyA hai| unakA likhanA hai ki jisa parivAra ke vyakti kI choTI umra meM Aja se 200 varSa pUrva zrAvAgamana ke samucita sAdhanoM ke abhAva meM bhI AjIvikA ke lie jayapura se 150 kilomITara dUra siMghArA jAnA par3A ho, usakA parivAra itanA sampaza nahIM ho sakatA ki usako par3hAne ke liye banArasa se vidvAn bulAyA gayA ho| maiM yahA~ para yaha likhanA cAhU~gA ki Arthika sthiti se itane kamajora hote huye bhI paMDitajI apanI Atma-sAdhanA ca jJAnasAdhanA meM niraMtara tatpara rhe| isase yaha siddha hotA hai ki Atmika pavitratA kA bAharI saMyogoM se koI mela nahIM hai| yaha eka sukhada zrAzcarya hai ki paMDitajI kA siMghAraNA jAnA jaina samAja ke liye eka varadAna siddha huaa| vahA~ para mahAna saiddhAntika graMtha 'samyagjJAnacaMdrikA' kI racanA huI, jisakA vizada varNana Apa prastuta graMtha meM svayaM par3heMge / isa prakAra ke aura bhI kaI tathya zodha-prabaMdha ke dvArA prakAza meM Ae haiN| Apa svayaM isa graMtha ke mAdhyama se unase paricita hokara AzcaryAnvita hoNge| una saba ko yahA~ likha kara maiM ApakA vizeSa samaya nahIM lenA cAhU~gA | uparyukta zodha-prabaMdha sAta adhyAyoM meM vibhakta hai| unakA vistRta vivecana to thApa svayaM par3heMge hii| caturtha adhyAya 'varNya viSaya aura dArzanika vicAra' meM jisa sUkSmatA se paMDitajI ke sAhitya kA samagra jainadarzana ke paripekSya meM vivecana kiyA gayA hai, vaha DaoN0 bhArillajI ke jainadarzana ke varSoM ke talasparzI, gana va gaMbhIra adhyayana se hI saMbhava (xvii )
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho sakA hai| merA likhane kA prAzaya yaha hai ki zodha-prabaMdha to koI bhI jaina-ajaina vidvAna likha sakatA thA, kintu jaina vAGmaya ke samyak jJAna va anekAnta dRSTikoNa ke binA isa prakAra kA syAdvAdamaya vivecana saMbhava nahIM thA / pUjya zrI kAnajI svAmI ne phatepura (gujarAta meM) paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava ke zubha avasara para uparyukta zodha-prabaMdha ko DAkTara sAhaba ke mukha se AdyopAMta sunakara atyanta prasannatA vyakta kI thii| yahA~ para paMDita ToDaramala smAraka TrasTa kI gatividhiyoM kA saMkSipta paricaya denA aprAsaMgika nahIM hogaa| smAraka bhavana kA zilAnyAsa AdhyAtmika pravaktA mAnanIya zrI khemacanda bhAI jeThAlAla zeTha ke hAtha se huA thA evaM udghATana AdhyAtmika satpuruSa pUjya zrI kAnajI svAmI ke kara-kamaloM se dinAMka 13 mArca, 1967 I0 ko huaa| saMsthA kA mukhya uddezya prAtma-kalyANakArI, parama zAMtipradAyaka vItarAga-vijJAna-tattva kA nayI pIr3hI meM pracAra va prasAra karanA hai / isakI pUtti ke lie saMsthA ne tattva-pracAra sambandhI aneka gatividhiyA~ prArambha kI, jinheM atyalpa kAla meM hI apratyAzita saphalatA prApta huI hai / vartamAna meM TrasTa dvArA nimnalikhita gatividhiyA~ saMcAlita haiM :pAThayapustaka-nirmANa vibhAga bAlakoM ko sAmAnya tattvajJAna prApti evaM sadAcArayukta naitika jIvana bitAne kI preraNA dene ke uddezya se yugAnukUla upayukta dhArmika pAThyapustakeM sarala subodha bhASA meM taiyAra karane meM yaha vibhAga kAryarata hai| isake antargata bAlabodha pAThamAlA bhAga 1, 2, 3, vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga 1, 2, 3 tathA tattvajJAna pAThamAlA bhAga 1 pustakoM kA prakAzana ho cukA hai| parIkSA vibhAga uparyukta pustakoM kI par3hAI Arambha hote hI suniyojita DhaMga se una pustakoM kI par3hAI ke lie parIkSA lene kI samucita vyavasthA kI ( xviii )
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ aAvazyakatA pratIta huii| phalasvarUpa 'zrI vItarAga-vijJAna vidyApITha parIkSA borDa' kI sthApanA huii| isa parIkSA loI me 1968-66 meM 571 chAtra parIkSA meM baiThe, jabaki 1972-73 meM yaha saMkhyA bar3hakara 16,571 ho gii| parIkSA borDa se vibhinna prAMtoM kI 256 zikSaNasaMsthAe~ sambandhita haiM - jinameM se 155 to borDa dvArA sthApita navIna vItarAga-vijJAna pAThazAlAeM haiN| gujarAtI bhASI parIkSArthiyoM kI suvidhA kI dRSTi se isakI eka zAkhA ahamadAbAda meM bhI sthApita kI gaI hai / zivira vibhAga isa vibhAga kI 2 zAkhAe~ haiM :1. prazikSaNa zivira 2. zikSaNa zivira 1. prazikSaNa zivira zrI vItarAga-vijJAna vidyApITha parIkSA borDa kA pAThyakrama cAlU ho jAne para aura uttarapustikAoM ke avalokana karane para anubhava humA ki adhyayana zailI meM paryApta sudhAra hue binA ina pustakoM ko taiyAra karane kA uddezya saphala nahIM ho skegaa| ataeva dhArmika adhyApana kI saiddhAntika va prAyogika prakriyA meM adhyApaka bandhutroM ko prazikSita karane hetu grISmakAlIna avakAza ke samaya 20 divasIya prazikSaNa zivira lagAyA jAnA prArambha kiyA gayA / abhI taka aise pAMca zivira kramaza: jayapura, vidizA, jayapura, AgarA va vidizA meM sampanna ho cuke haiM, jinameM 665 adhyApakoM ne prazikSaNa prApta kiyA hai| AgAmI prazikSaNa zivira gujarAta va mahArASTra meM lagAne kA nizcaya ho cukA hai / tatsambandhI eka pustaka 'vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA' bhI prakAzita kI gaI hai| 2. zikSaNa zivira prazikSaNa zivira kI bhAMti hI bAlakoM ke hetu yathAsamaya jagaha-jagaha zikSaNa zivira lagAye jAte haiN| ( xix )
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSA vibhAga isa vibhAga kI 4 zAkhAeM haiM : (1) vItarAga - vijJAna pAThazAlA vibhAga (2) sarasvatI bhavana vibhAga (3) vAcanAlaya vibhAga ( 4 ) zodhakArya vibhAga 1. vItarAga - vijJAna pAThazAlA vibhAga yaha anubhava kiyA gayA hai ki hamAre skUloM meM, jina para samAja kA lAkhoM rupayA kharca hotA hai, dhArmika zikSA eka to calatI hI nahIM aura calatI bhI hai to nAmamAtra kii| ataH eka yojanA banAI gaI ki deza meM jagaha-jagaha aisI pAThazAlAe~ calAI jAyeM jinameM eka ghaMTA mAtra dharma kI zikSA dI jaay| isake antargata sAre bhAratavarSa meM 155 vItarAga - vijJAna pAThazAlAe~ cala rahI haiN| isa prakAra kI pAThazAlAoM ke lie, yadi nAhA jAve to, 20ru0 mAhavAra kA nudAna dene kI vyavasthA hai| ina pAThazAlAoM meM parIkSA borDa se prazikSita adhyApaka-adhyApikAe~ kArya karate haiN| isa dizA meM kArya karane kI bahuta guMjAiza hai / 2. sarasvatI bhavana vibhAga adhyayana va svAdhyAya ke lie zrI ToDaramala smAraka bhavana meM sarva prakAra kA sAhitya upalabdha ho sake, isa dizA meM sarasvatI bhavana meM aba taka 1680 granthoM kA saMgraha kiyA jA cukA hai| 3. vAcanAlaya vibhAga vAcanAlaya vibhAga meM laukika aura pAralaukika jJAna kI vRddhi hetu dhArmika, sAmAjika aura laukika sabhI prakAra kI patra-patrikAe~ maMgAI jAtI haiN| vartamAna meM inakI saMkhyA 20 hai / 4. zodhakArya vibhAga prastuta zodha-prabaMdha isa vibhAga kI prathama upalabdhi hai / isa vibhAga dvArA Age aura bhI zodha kArya hAtha meM lie jAne kI apekSA hai / ( } XX
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bre prakAzana vibhAga hamAre prakAzana zrI ToDaramala granthamAlA ke nAma se hote haiM / sarvaprathama hameM prAcAryakalpa paMDita pravara ToDaramalajI kI amara kRti 'mokSamArga prakAzaka' ke prakAzana kA mahAna saubhAgya prApta huA / taduparAnta jaina samAja ke prasiddha mUrdhanya vidvAnoM ke madhya jayapura ( khAniyA~ ) meM huI aitihAsika tattvacarcA jo ki 'khAniyA~ tattvacarcA' ke nAma se prasiddha hai, kA prakAzana hamAre yahA~ se huA | hamAre sabhI prakAzanoM kI sUcI prastuta graMtha ke AvaraNa pRSTha para dI gaI hai| mahArASTra va gujarAta kI mA~ga para hamArI katipaya pustakoM kA marAThI va gujarAtI meM bhI prakAzana huA hai / pracAra vibhAga paMDita hukamacanda zAstrI dvArA zrI digambara jaina bar3A maMdira tairApaMthiyAna, jayapura meM prAtaH aura zrI ToDaramala smAraka bhavana meM sAyaMkAla pravacana hotA hai, jinase kAphI saMkhyA meM tatvapremI samAja lAbha letA hai| bAhara se unake pravacanArthaM bahuta grAmantraNa prAte haiM, para samayAbhAva ke kAraNa bahuta kama jA pAte haiM / phira bhI bambaI, dillI, kalakattA, gohATI, ahamadAbAda, ujjaina, nAgapura, zolApura, kolhApura, indaura, sAgara, udayapura, bholavAr3A, vidizA, alavara, AgarA, khaNDabA, kucAmaraNa, azokanagara, lalitapura, zirapura, mahAvIrajI gunA, sIkara yAdi kaI sthAnoM para paMDitajI gae haiM aura unake dvArA mahatI dharma prabhAvanA huI hai| ApakI vyAkhyAna zailI se sArA samAja paricita hI hai / isa prakAra saMkSepa meM TrasTa kI gatividhiyoM kA paricaya grApake sammukha prastuta kiyA hai / hamAre pratyeka vibhAga kA kAryakSetra bahuta bar3A hai prora usameM kArya bar3hAne kI bahuta guMjAiza hai / tattvapracAra kI aura kaI yojanAe~ bhI vicArAdhIna haiM aisA kahane meM koI atizayokti nahIM hogI ki saMsthA ko vartamAna svarUpa prApta hone kA zreya TrasTa ke sammAnanIya adhyakSa zrImAn seTha pUraNacaMdajI godIkA ko hai, jinhoMne TrasTa kI samasta (xxi )
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ yojanAoM ko kAryAnvita karane meM kabhI kisI prakAra kI prAdhika samasyA utpanna nahIM hone dI / DaoN0 hukamacandajI bhArilla isa saMsthA ke prANa haiM / pUjya svAmIjI ke udgAra "acchA mila gayA / ToDaramala smAraka ko acchA mila gayA / godIkA ke bhAgya se mila gayA / godIkA bhI puNyazAlI hai na, so mila gyaa| bAda rhaa| naranAra Ate haiN| saMsthA ke sabhI kAryakramoM kI rUparekhA banAne va unako kAryAnvita karane meM pApakI adbhuta kAryakSamatA va vilakSaNa pratibhA prasphuTita haI hai| ApakI tatvapracAra kI utkaTa lagana tathA dIrgha dRSTi se kArya saMbhAlane kI kuzalatA anukaraNIya hai| DaoN0 devendrakumArajI jaina, indaura ke prati maiM hArdika AbhAra pragaTa karatA hU~, jinake sakSama nirdezana meM yaha punIta kArya sampanna huA va jinhoMne hamAre anurodha para prastAvanA likhane kI bhI kRpA kI hai| DaoN0 hIrAlAla jI mAhezvarI ne zodha-prabaMdha ke mudraNa ke liye kaI mahatvapUrNa sujhAva diye, tathA bhUmikA likhane kA hamArA prAgraha samayAbhAva hote hue bhI svIkAra kiyA, etadartha hama unake prAbhArI haiM / anta meM maiM zrI sohanalAlajI jaina, zrI rAjamalajI jaina va jayapura priNTarsa parivAra kA bhI pUrNarUpeNa prAbhArI hai, jinhoMne dina-rAta eka karake itane alpa samaya meM aisA sUndara mudraNa karake, anya Apa logoM ke samakSa prastuta kiyaa| AzA hI nahIM, pUrNa vizvAsa hai ki yaha graMtha aitihAsika, sAhityika va AdhyAtmika dRSTi se lAbhadAyaka siddha hogaa| dvitIya saMskaraNa hetu samucita sujhAvoM kI apekSA ke sAtha, e-4, vApUnagara jayapura 302004 di. 5 agasta, 1973 I0 nemIcaMda pATanI maMtrI paMDita ToDaramala smAraka isTa . ( xxii )
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI bAta prAcAryakalpa paMDita ToDaramalajI kA vidvattA aura racanA-parimANa kI dRSTi se hindI gadya sAhitya jagata meM mahattvapUrNa sthAna hai, parantu unake vyaktitva aura kartatva para anusaMdhAnaparaka adhyayana abhI taka nahIM huA thaa| unakA nAma hindI sAhitya ke itihAsa meM isalie nahIM pA sakA kyoMki unakI racanAe~ gadya meM thIM aura brajabhASA gadya uma samaya itanA lokapriya nahIM thAH tathA khar3I bolI meM gadA kA vikAsa isa drutagati se huA ki 17vIM- 18auN zatI ke brajabhASA gadma ke mUlyAMkana kI sAhitya ke itihAsa ke paMDitoM ne prAvazyakatA hI nahIM smjhii| yadi ve gadya kI jagaha padya likhate to itihAsakAra saMbhavataH unakA vizeSa rUpa se ullekha karate / hindI jaina sAhitya ke itihAsoM meM bhI unake vyaktitva aura sAhitya kA ullekha mAtra hai / dusarA kAraNa yaha bhI rahA ki paMDitajI jaina adhyAtma se sambaddha the / mumukSa loga paMDitajI kI racanAoM kI viSaya-vastu se hI saMtuSTa the, usake kalAtmaka pakSa yA aitihAsikatA athavA abhivyakti kauzala se unheM koI prayojana nahIM thA / jo bhI ho, unakI racanA (mokSamArga prakAzaka ) aAja se 76 varSa pUrva vikrama saMvat 1954 (san 1867 I0) meM sarvaprathama lAhaura se bAbU jJAnacandajI jaina ne prakAzita kI thii| taba se unakI racanAe~ nirantara prakAzita hI nahIM hotI rahIM, balki paThana-pAThana kI dRSTi se bhI lokapriya rahI haiM / unakA 'mokSamArga prakAzaka' apane Apa meM abhUtapUrva maulika prAdhyAtmika grantha hai| yaha to huI unake sAhitya prakAza aura paricaya kI pahalI bhUmikA / dUsarI bhUmikA meM yadyapi paMDitajI para kucha phuTakara nibaMdha aura astrabAroM ke vizeSAMka prakAzita hue aura san 1964 I0 meM paMDita ToDaramala smAraka TrasTa kI sthApanA huI tathA jayapura meM eka smAraka bhavana kA nirmANa huA tathApi paMDitajI ke vyaktitva aura kartRtva para zodhapUrNa adhyayana nahIM huA / ( xxiii )
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramalajI ke vizAla evaM gaMbhIra prAdhyAtmika sAhitya ko dekha una para zodhakArya karane kA merA vicAra cala hI rahA thA ki paMDitajI kI jayantI ke avasara para san 1668 I0 meM svargIya paMDita cainasukhadAsajI ne prAgraha ke svara meM mujhe una para zodha-kArya karane ke lie kAhA, jise maiMne saharSa svIkAra kara liyaa| paMDita ToDaramala smAraka TrasTa ke saMcAlakagaNa bhI yaha cAhate hI the| unhoMne sarva prakAra ke sahayoga kA AzvAsana dete hue ukta kArya ko zIghra hI prArambha karane kA anarodha kiyaa| yathAzIghra maiMne DaoN0 devendrakumArajI jaina, tatkAlIna hindI vibhAgAdhyakSa, inhaura vizvavidyAlaya, indaura ke nirdezana meM apanA zodhakArya prAraMbha kara diyA / __ apane isa adhyayana kAla meM sabase bar3I kaThinAI paMDitajI ke jIvana sambandhI tathyoM kI prAmANika jAnakArI saMkalita karane meM huii| vibhinna srotoM se adhika se adhika prAmANika jAnakArI prApta karane kA pUrA-pUrA yatna kiyA gayA evaM usameM bahuta kucha saphalatA bhI prApta haI / maiM cAhatA thA ki jayapura rAjagharAne va zAsakIya prAlekha vibhAga se unake sambandha meM maulika pramANoM ko ikaTThA karUM, parantu yaha saMbhava nahIM ho skaa| unake prApta sAhitya ke pAlor3ana meM maiMne apanI dRSTi se koI kasara bAkI nahIM rakhI hai / usakA gaMbhIra aura bArIkI se pUrA-pUrA adhyayana kiyA hai, vizeSakara mokSamArga prakAzaka kI to paMkti-paMkti se maiMne ghaniSTatama saMparka sthApita kiyA hai / unake sampUrNa sAhitya kA bhASA aura zailI kI dRSTi se evaM aitihAsika dRSTikoNa se to adhyayana prastuta kiyA hI hai| sAtha hI unake dArzanika aura saiddhAntika pakSoM kA bhI, unake pUrvavartI samagra digambara jaina sAhitya-paramparA ke pariprekSya meM adhyayana prastuta kiyA hai| saMdarbha sAhitya vizeSataH hastalikhita sAhitya kA prApta karanA svayaM apane Apa meM eka kaThinatara kArya hai| kaI granthoM ke aba taka prakAzita na hone se, hastalikhita pratiyoM se adhyayana karanA par3A hai| yaha saba kitanA zrama-sAdhya kArya hai, ise vidvadvarga acchI taraha jAnatA hai / (xxiv )
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva paristhitiyoM, jIvana, sAhitya, darzana, bhASA aura zailI ke sambandha meM maiMne apane adhyayana ke AdhAra para kaI nae tathya prastuta kie haiM aura purAnI dhAraNAmoM kA vinamna nirasana bhI kiyA hai| apane kathanoM kI prAmANikatA ke lie katipaya mahattvapUrNa hastalikhita pratiyoM ke citra tathA Avazyaka mahatva ke ullekha yathAsthAna die haiM / pUrvaadhyetAnoM ke prAMta ra hapatha meM pUrasa-pUrA sammAna hai evaM mere niSkarSoM ke saMbaMdha meM AgAmI anukula-pratikUla zodhoM ke prati pavitra jijJAsA bhI hai| isa sandarbha meM jina-jina graMthoM aura granthakAroM se jJAna lAbha liyA evaM unakA upayoga kiyA , unakA ullekha yathAsthAna kiyA gayA hai| bahuta se graMtha aise bhI haiM jinakA isa sandarbha meM adhyayana to kiyA para prastuta kRti meM upayoga nahIM huA, ataH unakA ullekha saMbhava nahIM thA / una saba ke prati maiM kRtajJa haiN| prastuta zodhAdhyayana sAta adhyAyoM meM vibhakta hai : prathama adhyAya meM paMDita ToDaramalajI ke pUrva va samakAlIna dhArmika aura sAmAjika paristhitiyoM tathA vicAradhArAoM para vicAra kiyA gayA hai| sAtha hI samakAlIna rAjanItika evaM sAhityika paristhitiyoM kI bhI carcA hai / dvitIya adhyAya paMDitajI ke jIvana aura vyaktitva se saMbaMdhita hai - isake antargata unake nAma, nivAsa, janma, mRtyu, parivAra, guru, zikSA, vyavasAya, kAryakSetra, pracArakArya, samparka-sahacarya, pratibhA, prabhAva, prAmANikatA aura svabhAva para prAmANika prakAza DAlA gayA hai / tRtIya adhyAya meM unakI racanAoM kA vargIkaraNa evaM paricayAtmaka anuzIlana prastuta kiyA gayA hai| pratyeka racanA kA nAma, parimANa, racanAkAla, racanAsthAna, preraNA, uddezya, varNya-viSaya aura racanAzailI kA prAmANika parizIlana prastuta kara anta meM unake padya sAhitya kA paricaya evaM usakI vizeSatAoM para vicAra kiyA gayA hai| ( xxv )
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha adhyAya meM janadarzana evaM jainAgama paramparA ke pariprekSya meM unake dvArA variNata vartha-viSaya evaM dArzanika vicAroM kA parizIlana kiyA gayA hai - jisameM samyagdarzana, jIva-ajItra, karma, Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa, puNya-pApa, deva-zAstra-guru, bhakti, deva aura purupArtha, nimitta-upAdAna, samyagjJAna, nizcaya-vyavahAranaya, jainAbhAsa, nizcayAbhAsI,vyavahArAbhAsI, kula apekSA dharma mAnane vAle, yAjJAnusArI jainatva, laukika prayojana se dharma sAdhanA karane vAle, ubhayAbhAsI, nayakathanoM kA marma aura unakA upayoga, cAra anuyoga, anayogoM kA adhyayana-Rma, bItarAgatA eka mAtra prayojana, nyAya-vyAkaraNAdi zAstroM ke adhyayana kI upayogitA, samyakcAritra, ahiMsA, bhAvoM kA manovaijJAnika vizleSaNa, vaktA, zrotA, par3hane yogya zAstra, vItarAgavijJAna, gRhIta-agrahIta mithyAbhAva, icchA, icchAoM ke bheda, Adi viSayoM kA anuzIlana kiyA gayA hai| paMcama adhyAya meM unakI gadya zailI para prakAza DAlA gayA hai| isake antargata dRSTAnta, praznottara Adi zailIgata vizeSatAoM para sodAharaNa vivecana kiyA hai / SaSTha adhyAya meM paMDitajI kI bhASA para vicAra kiyA gayA hai / zabda samUha - tatsama, tadbhava, dezI, videzI : saMjJA zabda va unake vyaktivAcaka, jAtivAcaka, bhAvavAcaka bheda; sarvanAma - uttama puruSa, madhyama puruSa, anya puruSa; avyaya - kAlavAcaka, sthAnavAcaka, parimAragavAcaka, guNavAcaka, praznavAcaka, nizcayavAcaka evaM sAmAnya adhyaya; zabda vizeSa ke kaI prayoga; kAraka - kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna, sambandha aura adhikaraNa : kriyApada - sAdhyamAna dhAtu se banI kriyAe~, dezI kriyAe~, preraNArthaka kriyAe~, pUrvakAlika kriyAe~ evaM kriyA ke vartamAna, bhUta, bhaviSya kAla, AjJArtha prAdi rUpoM para vicAra kiyA gayA hai| anta meM niSkarSa rUpa se unakI bhASA kI prakRti kA ' vizleSaNa kiyA gayA hai| saptama adhyAya meM hindI bhASA aura mAhitya ko paMDitajI ke yogadAna kA mUlyAMkana karate hue samasta viSaya kA upasaMhAra kiyA hai| ( xxvi)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ anta meM tIna pariziSTa diye gae haiM / prathama pariziSTa meM paM0 ToDaramalajI ke ananya sahayogI sAdharmI bhAI va rAyamalajI dvArA likhita jIvana patrikA evaM indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA dI gaI haiN| unameM paMDitajI ke jIvana ke kaI pahalU ujAgara hue haiM tathA unameM ullikhita tathyoM se unake vyaktitva aura katrtRtva para paryApta prakAza par3atA hai| unakI mUla pratiyoM prApta haiN| unheM usI rUpa meM chApA gayA hai, jisa rUpa meM ve haiN| mAtra virAma, arddha-virAma Adi apanI ora se lagAe haiM va Avazyaka zabdArtha TippaNI ke rUpa meM die haiN| dUsare pariziSTa meM saMdarbha-graMthoM kI sUcI evaM tIsare meM nAmAnakramaNikA dI gaI hai / graMtha ke prAraMbha meM saMketa-sUcI bhI dI gaI hai / paMDita ToDaramalajI ke sAhitya, vizeSakara 'mokSamArga prakAzaka' kA sAdhyAtmiA marma zamonI iTa o pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI se prApta huI, unake prati maiM zraddhAnavata hai evaM unakA maMgala AzIrvAda pAkara apane ko gauravAnvita anubhava karatA hai| apane isa adhyayana kAla meM DaoN0 jaina ne na kevala bhASAzailI kI dRSTi se mujhe mahattvapUrNa aura maulika khoja ke prati prerita kiyA balki kaI prasaMgoM para dArzanika va tAttvika cintana meM bhI unase naI dRSTi milii| mere anurodha para unhoMne sAragabhita prastAvanA bhI likhane kI kRpA kI hai| maiM unake prati mAbdoM meM kyA AbhAra vyakta karU~ / 'kuMdavaMdAcArya se kAnajI svAmI taka kI paramparA para zodhapUrNa kArya honA cAhie' - prastAvanA meM unakA yaha sujhAva vAstava meM atyanta mahattvapUrNa hai| DaoN0 hIrAlAlajI mAhezvarI ne grantha prakAzana ke pUrva kaI mahatvapUrNa sujhAva die haiM evaM mere Agraha para vidvattApUrNa bhUmikA likha dI hai| bhUmikA meM ullikhita unakA yaha grAdeza ki 'ToDaramalajI kI vicAradhArA ke samakAlIna evaM paravartI prabhAvoM para zodhakArya ho aura baha bhI mere dvArA' - prastuta zodhakArya va mere prati unakA sadbhAva hai| maiM unakI isa mahAnatA ke prati bahuta-bahuta prAbhArI huuN| (( xxvii )
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN0 narendrakumArajI bhAnAvata, prAdhyApaka, rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura ne bhI samaya-samaya para satparAmarza die evaM mere kArya ko bIca-bIca meM dekha kara sahayoga diyA hai / maiM unakA hRdaya se AbhArI hU~ / zrImAn seTha pUraNacaMdajI godIkA - jinhoMne paMDita ToDaramala smAraka TrasTa kI sthApanA kI aura jayapura meM smAraka bhavana kA bhavya nirmANa kArya kiyA kI nirantara preraNA evaM sarva prakAra ke sakriya sahayoga kA isa kArya meM mahattvapUrNa yogadAna hai / unake sahayoga ke binA yaha kArya sambhava nahIM thaa| TrasTa ke suyogya maMtrI zrI nemIcaMdajI pATanI kI nirantara preraNA evaM sakriya sahayoga bhI avismaraNIya hai / paM0 ToDaramala smAraka TrasTa ne isa grantha ko prakAzita hI nahIM kiyA kintu lAgata mUlya para pAThakoM taka pahu~cAne kA saMkalpa kiyA tathA zrI sohanalAlajI jaina, jayapura priMTarsa ne prArthika lAbha kI paravAha kie binA itanI zIghratA se itanA sundara mudraNa kiyA hai- etadarthaM maiM unakA bhI AbhArI hU~ / isI prakAra sarva zrI khImacaMda bhAI, zrI bAbU bhAI, evaM mere agraja paMDita ratanacaMdra zAstrI kA sahayoga bhI smaraNIya hai / pratyeka stara para nirantara sahayoga dene vAle zrI rAjamalajI jaina, jayapura priNTarsa ke prati AbhAra vyakta kara ukta kArya ke prati unakI AtmIyatA ko maiM kama nahIM karanA cAhatA hai / jaisA sahayoga paMDita ToDaramalajI ko samyagjJAnacaMdrikA ke nirmANa meM bra0 rAyamalajI se prApta huA thA, vaisA hI sahayoga isa kArya meM mujhe bandhuvara zrI rAjamalajI se prApta huA hai| isa avasara para pUjya pitAjI sAhaba ke prati bhI maiM gadgad hRdaya se addhAnvita hU~, jinhoMne aneka kaThinAiyoM aura viSamatAoM ke bIca mujhe isa yogya banAyA tathA sva0 mAtAjI, jinakA varadahasta chaH mAha pUrva taka prApta thA, jo paccIsa varSa taka roga- zayyA para rahane para bhI mere adhyayana meM sadA sAdhaka hI banI rahIM ke prati meM vinamra zraddhAjaMli samarpita karatA hU~ / ( xxviii ) f
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___DaoN0 kastUracandajo kAsalIvAla, zrI anUpa dhandI nyAvatIrtha, zrI bhaMvaralAlajI nyAyatIrtha, paMDita hIrAlAlajI siddhAMtazAstrI, vaidya gambhIracandajI jaina, bra. gulAbacandajI Adi se bhI yAvazyaka sAhitya-sAmagrI prApta karane meM tathA zrI hemacaMdajI jaina kA pANDulipi taiyAra karane meM sarAhanIya sahayoga rahA hai / una sabake prati maiM AbhAra vyakta karatA huuN| vyavasthApakagaNa - rAjasthAna vizvavidyAlaya pustakAlaya jayapura, zrI sanmati pustakAlaya jayapura, zrI di0 jaina bar3A mandira terApaMthiyAna jayapura, di0 jaina maMdira dIvAna bhadIcaMdajI jayapura, di0 jaina maMdira prAdarza nagara jayapura, lAla bhavana jayapura, mahAvIra bhavana jayapura, di0 jaina maMdira bar3A dhar3A ajamera, zrI sImaMdhara jinAlaya bambaI, ai0pa0 sarasvatI bhavana bambaI-tryAvara, di0 jaina maMdira alIgaMja, zrI di0 jana svAdhyAya maMdira TrasTa sonagar3ha, vIra vAcanAlaya indaura, pustakAlaya zAsakIya vANijya evaM kalA mahAvidyAlaya indaura, di. jaina kAMca kA maMdira indaura, zrI neminAtha di. jaina maMdira rAmAzAha indaura, di0 jaina mAravAr3I maMdira zakkara bAjAra indaura Adi se Avazyaka sAhitya-sAmagrI prApta karane meM suvidhA rahI hai, una saba ke prati mai AbhAra vyakta karatA hai / aMta meM jJAta-ajJAta jina mahAnubhAvoM se bhAvAtmaka evaM sakriya sahayoga mujhe prApta huA hai, una saba ke prati maiM pratyakSa va parokSa rUpa se prAbhAra pradazita karatA hai| saba kucha milA kara prastuta kRti jaisI bhI bana sakI hai, Apake hAtha meM hai / yadi isase hindI sAhitya jagata va mumukSu bandhuoM ko thor3A bhI lAbha milA, to maiM apamA zrama sArthaka smbhuugaa| yadyapi isameM bahuta kucha kamiyAM ho sakatI haiM tathApi maiMne yaha gurutara bhAra pUjya paMDita ToDaramalajI ke nimnalikhita vAkya ko lakSya meM rakhakara hI uThAyA hai : saMzayAdi hote kichu, jo na kIjie graMtha / to chadmasthAna ke miTa, graMtha karana ko paMtha / / ToDaramala smAraka bhavana e-4, bApU nagara, jayapura - hukamacanda bhArilla ( xxix )
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatra [noTa : kRpayA pustaka par3hane se pUrva nimnalikhita azuddhiyAM avazya ThIka kara leN| pRSTha paMkti azuddha kumunda kumudha kIyA pIche kIyA / pIche raho tihI 74 - aura na hI khaMdya khaMdha khaMda khaMdha unakA unakI samavasarana samavasaraNa yaha ISa samyaktvadika samyaktvAdika juyadhA jurayA pariNAmavAcaka parimAraNavAcaka kaha . dveSa 275 28 303
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ a0 cha000 zrA0 A0 bhA0 TI0 i0 vi0 patrikA I0 u0 pra0 u0 bhA0 saM0 pa0 ai0 pa0 ka0 ba0 jI0 kR0 ca0 saM0 jai0 0 sA0 iti0 To0 ja0 smA0 di0 naM0 paM0 pa0 pra0 pI0 pu0 jai0 0 vA0 sU0 pu0 bhA0 TI0 pro0 pR0 saMketa sUcI adhyAya gAthA grAcArya AtmAnuzAsana bhASATIkA indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA IsvI uttara pradeza uttarI bhArata kI saMta paramparA ailaka pannAlAla kavivara banArasIdAsa jIvanI aura kRtitva caracA saMgraha jaina sAhitya aura itihAsa nAthUrAma premI ToDaramala jayantI smArikA DaoNkTara digambara nambara paMDita : paramAtmaprakAza pIThikA purAtana jaina vAkya sUcI puruSArthasiddhayupAya bhASATIkA prazasti prophesara pRSTha ( xxxi )
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bu0 vi0 ma0 vi0 vR0 vi0 bha0 saM0 bhA0 i0 eka dRSTi bhA0 saM0 jai0 yo ma0 kA0 dha0 sAla mo0 mA0pra0 mo0 mA0 pra0, mathurA yU0 pra0 vi0 saM0 zA0 pU0 va0pra0 sa0 caM buddhi vilAsa brahmacArI brahma vilAsa vRndAbana vilAsa bhaTTAraka sampradAya bhAratIya itihAsa eka dRSTi bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna madhyakAlIna dharma mAdhanA mokSamArga prakAzaka, dillI mokSamArga prakAzaka, mathurA yukti prabodha vikrama saMvat zAntinAtha purANa bacanivA prazasti samyagjJAnacaMdrikA sutra hastalikhita hindI gana kA vikAsa hindI jaina sAhitya kA itihAsa hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa hindI bhASA kA udgama aura vikAsa hindI sAhitya kA pAlocanAtmaka itihAsa hindI sAhitya kA itihAsa hindI sAhitya kA itihAsa : rAmazaMkara zukla 'rasAla' hindI sAhitya, dvitIya khaNDa trilokamAra bhASATIkA jJAnAnaMda zrAvakAcAra ha0 li. hi0 ga0 vi0 hi0 ja0 sA0 iti0 hi jai0 sA0 saM0 iti hi0 bhA0 u0 vi0 hi sA. A. itiH hi0 sA0 iti hi0 sA0 iti 0 'rasAla' hi sA0, dvika khaM0 tri bhA0 TI. jJA0 zrA0 ( xxxii )
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ - . --" viSaya-sacI pRSTha saMkhyA prathama adhyAya pUrva-dhArmika va sAmAjika vicAradhArAe~ aura paristhitiyA~ rAjanItika paristhiti sAhityika paristhiti 32-35 66-40 dvitIya adhyAya jIvanavRtta nAma 43, janmatithi 44, janmasthAna 52, mRtyu 56, parivAra 56, zikSA aura zikSAguru 55, vyavamAya 61, adhyayana aura jIvana 62, kAryakSetra aura pracArakArya 64, samparka aura sAhacarya 66 vyaktitva 70-76 79-8? 82-148 tRtIya adhyAya racanAe~ aura unakA vargIkaraNa racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlana rahasyapUrNa ciThThI 82, samyagjJAnacaMdrikA 85, gommaTasAra gujA 67, trilokasAra bhASATokA 100, samosaraNa varNana 106, mokSamArga prakAzaka 106, prAtmAnuzAsana bhASATokA 132, puruSArthamidapAya bhASATIkA 141 padya sAhitya ( xxxiii)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha adhyAya 156-207 varNya-viSaya aura dArzanika vicAra samyagvarzana 163, jIva aura ajIva tattva 164, karma 165, Asrava tattva 167, baMdha tattva 167, saMbara tattva 166, nirjarA tattva 170, mokSa tattva 171, puNya-pAe 172, deva 173, mAAstra 174, guru 155, bhakti 176, deva aura puruSArtha 177, nimitta upAdAna 179 samyagjJAna 181, nizcaya aura vyavahAra naya 181, gAmAsa !', myAgAsI 1, vyavahArAbhAsI 185, ubhayAbhAsI 160, nayakathanoM kA marma aura unakA upayoga 161, cAra anuyoga 162, prathamAnuyoga 192, karaNAnuyoga 164, dharaNAnuyoga 194, dravyAnuyoga 195, anuyogoM kA pradhyayanakama 168, vItarAgatA ekamAtra prayojana 198, nyAya vyAkaraNAdi zAstroM ke adhyayana kI upayogitA 196 samyakcAritra 166. ahiMsA 202, bhAvoM kAra tAsvika vizleSaNa 205 vividha vicAra vaktA aura zrotA 207, paThanapAThana ke yogya zAstra 211, vItarAga-vijJAna (samyakbhAva ) 215, mithyAbhAva 216, mUkSmAtisUkSma midhyAbhAva 222, icchAeM 227 paMcama adhyAya gadya zailI 233-260 ( xxxiy )
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha adhyAya 263-308 bhASA zava samUha 267, saMzA zabda 268, sarvanAma 271, avyaya 273, saMkhyAnAcI zabda 281, zabda vizeSa ke kaI prayoga 283 vacana 285 kAraka aura vibhaktiyA~ 286, kartI 287, karma 288, karA 286 sampradAna 286, apAdAna 260, sambandha 260, adhikaraNa 261. kriyApada 292, vartamAnakAlika kriyA 300, bhUtakAlika kriyA 301, bhaviSyakAlika kriyA 303, prAjJArtha kriyA 304, pUrvakAlika kriyA 304 saptama adhyAya upasaMhAra : upalabdhiyAM aura mUlyAMkana pariziSTa 1. jIvana patrikA indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA 2. saMndarbha graMtha-sUcI 3. nAmAnukramaNikA 337-346 34.-356 357-360 ( xxxv )
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgalamaya maMgalakaraNa vItarAga vijJAna / namau tAhi jAta bhaye arahatAdi mahAna / / kari maMgala karihauM mahAgraMtha karana ko kAja / jAtai milai samAja saba pAvai nija pada rAja / /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ CASA Pads repZ prathama adhyAya pUrva - dhArmika va sAmAjika vicAradhArAe~ aura paristhitiyA~ rAjanItika paristhiti sAhityika paristhiti
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva-dhArmika va sAmAjika vicAradhArAe~ aura paristhitiyA~ dharma kA mUla udgama cAhe jo ho parantu usakA laukika rUpa sampradAya yA upasampradAyoM ke rUpa meM hI vibhakta hai| vizva aura. vizeSata: bhArata meM dharma aura darzana donoM eka dUsare se anusyUta haiM / darzana ke dvArA bivecita tattva kA yAcaraNa bhI dharma ke aMtargata yA jAtA hai / dharma ke manuSya-sApekSya hone se dezakAla kA prabhAva usa para bhI par3atA hai / jainadharma bhI isase achUtA nahIM hai| prAraMbha meM digambara aura zvetAmbara donoM sampradAya ke sAdhu vanavAsI aura magna hA karate the| kAlAntara meM unameM se katipaya sAdhuoM ne maThoM-maMdiroM meM rahanA evaM vastrAdi kA upayoga karanA prAraMbha kara diyaa| DaoN0 hIrAlAla jaina likhate haiM . "jaina muni AditaH varSA Rtu ke cAturmAsa ko chor3a anya kAna meM eka sthAna para parimita dinoM se adhika nahIM Thaharate the aura ve sadA vihAra kiyA karate the| ve nagara meM kevala grAhAra va dharmopadeza ke nimitta hI pAte the aura zeSakAla vana-upavana meM hI rahate the kintu dhIre-dhIre pAMcavI-chaThI zatAbdI ke pazcAt kucha sAdhu caityAlayoM meM sthAyI rUpa se nivAsa karane lage / isase zvetAmbara samAja meM banabAsI aura caityavAsI sampradAya utpanna ho gaye / digambara sampradAya meM bhI prAyaH usI kAla meM kucha sAdhu caityoM meM rahane lge|" ' ja. sA. iti0, 456 2 bhA0 saM0 0 yo, 45
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura pharava vikrama kI AThavIM zatI ke prasiddha dArzanika zvetAmbara AcArya haribhadra ne saMbodha prakaraNa' ke gurvadhikAra meM maThavAsI sAdhutroM ke zithilAcAra kA varNana isa prakAra kiyA hai 4 "ye kusAdhu tyoM aura maThoM meM rahate haiM, pUjA karane kA prAraMbha karate haiM, deva-dravya kA upabhoga karate haiM, jinamaMdira aura zAlAeM cinavAte haiN| raMgaviraMge dhUpavAsita vastra pahanate haiM, binA nAtha ke bailoM ke sadRza striyoM ke zrAge gAte haiM, AryikAoM dvArA lAe gaye padArtha khAte haiM aura taraha-taraha ke upakaraNa rakhate haiM / jala, phala, phUla yadi saMcita dravyoM kA upabhoga karate haiN| do tIna bAra bhojana karate aura tAmbUla lavaMgAdi bhI khAte haiM / ye muhUrta nikAlate haiM, nimitta batalAte haiM, bhabhUta bhI dete haiM / jyonAroM meM miSTa AhAra prApta karate haiM, AhAra ke lie khuzAmada karate aura pUchane para bhI satya dharma nahIM batalAte / svayaM bhraSTa hote hue bhI dUsaroM se bAlocanA-pratikramaNa karAte haiM / snAna karate, tela lagAte, zrRMgAra karate aura itra - phulela kA upayoga karate haiN| apane hInAcArI mRtaka guruyoM kI dAha bhUmi para stUpa banavAte haiN| striyoM ke samakSa vyAkhyAna dete haiM aura striyAM unake guNoM ke gIta gAtI haiM / sArI rAta sote, kraya-vikraya karate aura pravacana ke bahAne vikathAeM karate haiM celA banAne ke lie choTe-choTe baccoM ko kharIdate, bhole logoM ko Thagate aura jina pratimAoM ko bhI becate -kharIdate haiN| uccATana karate aura vaidyaka, yaMtra, maMtra, gaMDA, tAbIja Adi meM kumAla hote haiM / ye zrAvakoM ko suvihita sAdhuoM ke pAsa jAte hue rokate haiM, zApa dene kA bhaya dikhAte haiM, paraspara virodha rakhate haiM, aura celoM ke liye eka dUsaroM se lar3a marate haiM / jaM0] sA0 iti0, 480-81
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva-dhArmika va sAmAjika vicAradhArAeM aura paristhiti jo loga ina bhraSTa caritroM ko muni mAnate haiM, unako lakSya kara ke haribhadra ne likhA hai "kucha nAsamajha loga kahate haiM ki yaha tIrthakaroM kA veSa hai, ise bhI namaskAra karanA cAhiye / aho ! dhikkAra ho inheM ! maiM apane sira ke zUla kI pukAra kisake Age jAkara karU ?' ' digambara sampradAya meM bhI zaithilya purAne samaya se hI hai tathA paristhiliyA~ aura manuSya kI svAbhAvika durbalatAeM use barAbara sIMcatI rahIM, jisakI aMtima pariNati bhaTTArakoM ke rUpa meM huI / digambaroM meM caityavAsa kI pravRtti sarvaprathama drAviDasaMghI, kASThAsaMghI aura mAthuramaMghiyoM meM aaii| bAda meM mUlasaMghiyoM meM bhI cailpavAsa kI pravRtti prAgaI / ukta saMdarbha meM nAthUrAma premI likhate haiM -- ___ "garaja yaha hai ki drAvir3asaMgha ke saMsthApaka vajanandi Adi to purAne caityayAso haiM, jinhe pahile haM. anAnAsa mAna liyA gayA thA aura mUlasaMghI usake bAda ke naye caityavAsI haiM, jinheM devasena (vikrama sambat 110) ne to nahIM parantu unake bahuta pIche ke teraharaMtha ke pravartakoM ne jainAbhAsa btlaayaa|" navIM zatI ke prAcArya guNabhadra ke samaya digambara muniyoM kI pravRtti nagaravAsa kI ora vizeSa var3ha rahI thii| isakI kaTu pAlocanA karate huye ve 'aAtmAnuzAsana' meM kahate haiM "jisa prakAra idhara-udhara se bhayabhIta gIdar3a rAtri meM vana ko chor3a gAMva ke samIpa A jAte haiM, usI prakAra isa kalikAla meM munijana bhI bana ko chor3a gAMva ke samIpa rahane lage haiM / yaha kheda kI bAta hai|"3 caityavAsa kI pravRtti ke kAraNoM para vizada prakAza DAlate hue DaoN. hIrAlAla jaina likhate haiM - "caityavAsa kI pravRtti prAditaH siddhAnta bAlA vayaMti evaM beso titthaMkarANa eso vi| NamaNijjo dhiddhI aho sirasUlaM kassa puSkarimo / / 76 / / - saMbodha prakaraNa 2 je0 sA0 iti0, 486 3 itastatamaca yasyato vibhAvaryA yathA mRgAH / vanAdvizantyupagrAmaM kalo kaSTaM tapasvinaH // 1975
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura katraya ke paThana-pAThana va sAhitya sRjana kI suvidhA ke liye prArambha huI hogI kintu dhIre-dhIre vaha eka sAdhuvarga kI sthAyI jIvana-praNAlI bana gaI, jisako kAraNa nAnA maMdiroM meM bhaTTArakoM kI gaddiyAM va maTha sthApita ho gaye / isa prakAra bhaTTArakoM ke prAcAra meM zaithilya va parigraha anivAryataH yA gayA / digambara ba zvetAmbara donoM zAkhAoM ke sAdhu nirgrantha kahalAte haiN| nirgrantha kA artha hai - sarvaprakAra ke parigrahoM se rahita / yadyapi zvetAmbara sampradAya meM sAdhunoM ko lajjA-nivAraNa ke liye bahuta hI sAdA vastra rakhane kI chUTa dI gaI hai| tathApi jina zartoM ke sAtha dI gaI hai vaha na dene ke hI barAvara hai / vAstava meM azakti yA lAcArI meM hI vastra kA upayoga karane kI prAjJA hai| 'saMbodha prakaraNa' meM binA kAraNa kaTivastra bAMdhane vAle sAdhuoM ko klIva kahA gayA hai| kAphI khojabIna ke bAda nAthurAma premI likhate haiM - "isa bAta ke bhI pramANa haiM ki prAcIna kAla meM digambara aura zvetAmbara pratimAnoM meM koI bheda na thaa| prAyaH donoM hI namna pratimAoM ko pUjate the| mathurA ke kaMkAlI Tole meM jo lagabhaga do hajAra varSa kI prAcIna pratimAyeM milI haiM, ve nagna haiM aura unapara jo lekha haiM ve kalpasUtra kI sthirAvalI ke anusAra haiN|" isake sivA 17vIM zatAbdI meM paM0 dharmasAgara upAdhyAya ne apane pravacana parIkSA' nAmaka graMtha meM likhA hai - "girinAra aura zagraMjaya para eka samaya donoM saMpradAyoM meM jhagar3A huyA aura usameM zAsana devatA kI kRpA se digambaroM kI parAjaya huii| jaba ina donoM tIrthoM para zvetAmbara sampradAya kA adhikAra ho gayA, tatra prAge kisI prakAra kA jhagar3A na ho, isake liye zvetAmbara saMgha ne yaha nizcaya kiyA ki aba se jo naI pratimAyeM banavAI jAe unake pAdamula meM vastra kA cihna banA diyA jAya / " 1 bhA0 saM0 ja0 yo0, 45 3 AcArAMga pra0 10 azvarana 6, uddezya 3; dvi0 zru0 adhyayana 14 uddezya 1-2 ' kIvo na kumAra loga lajjai gadimAi balna muvaroI 1 socAhagA ya hiMDai, baMdhaI kaTi paTTayamakamje / / 14 / / 4 jaM. sA. iti0, 466
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva-dhArmika va sAmAjika vicAradhArAeM aura paristhitiyA zvetAmbara sampradAya meM na kebala muniyoM dvArA vastra-grahaNa kI mAtrA bar3hI kintu dhIre-dhIre tIrthaMkaroM kI mUrtiyoM meM bhI kopIna kA cihna pradarzita kiyA jAne lagA tathA murtiyoM kA lAMkha, aMgI, mukuTa bAriza ala hai ki siimaasmtomaa| isa kAraNa digambara aura zvetAmbara maMdira va mUrtiyA~, jo pahale eka hI rahA karate the, aba pRthak-pRthak hone lge| ye pravRttiyAM sAtavI-AThavIM zatI se pUrva nahIM pAI jAtI haiN| gyArahavIM zatI ke tArkika bidvAn somadeva zithilAcArI muniyoM kI vakAlata karate hue likhate haiM - "yathA pUjyaM jinendrAgAM rUpaM lepAdi nimitaM / tathA pUrvamunicchAyA: pUjyAH saMprati saMyatA / / '' "bhuktimAtra pradAne hi kA parIkSA tapasvinAm / te santaH saMtvasanto vA gRhI dAnena zuddhayati / / mariMbhapravRttAnAM gRhasthAnAM dhananyayaH / bahudhA'sti tato'tyarthaM na kartavyA vicAraNA / / "3 "jaise lepa-pASANAdi meM banAyA huaA arhatoM kA rUpa pUjya hai vaise hI vartamAna kAla ke muni pUrva muniyoM kI chAyA hone se pUjya haiN| bhojanamAtra dene meM tapasviyoM kI kyA parIkSA karanI ? ve acche hoM yA bure, gRhastha to dAna dene se zuddha ho hI jAtA hai| gRhastha loga aneka prArambha karate haiM jinameM unakA bahuta dhana kharca hotA hai, ataH sAdhuoM ko AhAra dAna dene meM unheM vicAra nahIM karanA caahiye|" pahale maThavAsI ho jAne para bhI digambara sAdhu nagna hI rahate the para unakA caritra zithila thaa| vi0 saM0 1151 meM bhaTTAraka kumundacandra kA zAstrArtha zvetAmbara yati devasUri ke sAtha gujarAta ke rAjA siddharAja kI sabhA meM huA thA / usake varNana meM kumudacandra ke bAre meM - -- - / bhA0 saM0 ja0 yo0, 44-45 2 yazastilakacampU, uttarakhaNDa, 405 3 nahI, 407
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva likhA gayA hai ki ve pAlakI para baiThe , una para chatra lagA huA thA aura ve nagna the| isase spaSTa hai ki vyavahAra meM yadyapi vastra kA upayoga bhaTTArakoM meM khulakara hone lagA aura use vaidha-sA bhI mAna liyA gayA tathApi tatva kI dRSTi se nagnatA hI pujya mAnI jAtI rhii| bhadrAraka pada prApti ke samaya kucha kSaNoM ke liye hI kyoM na ho, magna avasthA dhAraNa karanA aAvazyaka rhaa| kucha, bhaTTAraka mRtyU samIpa aAne para nagna avasthA lekara sallekhanA svIkAra karate rhe| bArahavIM zatI ke paMDitapravara AzAdhara ne 'anAgAra dharmAmRta' ke dUsare adhyAya meM ina caityavAsI kintu nagna sAdhunoM kI carcA karate hue likhA hai - "tathA tIsare prakAra ke sAdhu ve haiM jo dravyajinaliMga ko dhAraNa karake maThoM meM nivAsa karate haiM aura maThoM ke adhipati bane hue haiM aura mlecchoM ke samAna yAvaraNa karate haiM / 3 paramAtmaprakAzakAra munirAja yogondu bhI kezaluMca karake jinavara liMga dhAraNa karane vAle parigrahadhArI sAdhanoM ko lakSya karake kahate haiM ki ve apane ko Thagane vAle aura vamana kA bhakSaNa karane vAle haiM / ' Age calakara unhoMne caryA aura bihAra ke samaya vastra pahananA Arambha kara diyA kintu usake bAda ve vastra utAra dete the| cArahavIM zatI se bhArata meM muslima rAjasattA dRDhamUla huii| islAma ke anuyAyI musalamAna vijetAnoM kA bhArata para AkramaNa evaM unakA deza ke bhItarI bhAgoM taka pradeza eka aisI ghaTanA hai jisakA nagna muniyoM ke sthAna para bhaTTArakoM kI sthApanA hone meM bahuta bar3A hAtha thaa| -- .. -- - - 1 jana nirvadha ratnAvalI, 405 2 bha0 saM0 bhUmikA, 8 evaM ledhAMcA 190 1 "apare punavyajinAlAgi gampAyo bhanecchanti manacchA ivAcaranti / lokaNAstraviruddhamAcAraM caranIyartha." - jaM. sA* iti0, 488 koNa vi appau caMtriyau sima trivi chAregA / manala vi saMga gA parihariya jigAvara-nigamalegA / / 2 / 10 je jiga-ligu dharevi mugi idugaggigaha na ni / / chaddi karevigu te ji jiya sA puraNa di gilaMli / / 2 / 61
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva-dhArmika va sAmAjika vicAradhArAeM aura paristhitiyoM AkrAmaka ke rUpa meM musalamAnoM kA bhArata praveza atyanta barbara evaM dhArmika kaTTaratA se yukta thaa| yaha rAjanItika AkramaNa mUlataH dhArmika madAndhatA aura kaTTaratA kA pratiphala thA / itihAsakAra sara jI. esa. desAI islAmI zAsakoM kI nIti kI carcA karate hae likhate haiM ki ve kevala rAjanItika sattA ko hastagata karake santuSTa nahIM ho, ve bhArata ke maidAnoM para kevala vijetA aura luTere ke rUpa meM nahIM utare, varan kAphiroM ke deza meM apane dharma kA prasAra karane para utArU jehAdI yoddhAnoM ke rUpa meM paae| ve niyamita rIti se apane dharma ko janatA para balAt lAdane meM tatpara ho ge| hindU maMdira tor3e gae, unakI sundara kalAkRtiyoM kA vidhvaMsa huA, mUrtiyAM naSTa huI, prastara-lekha miTA diye ge| isa prakAra se dhvaMsa se prApta sAmagrI se unhoMne masajideM bnaaiiN| kujha ko miTAne aura bhAratIya janatA ko islAma ke dAmana meM sameTane ke liye ina hRdayahIna aura asabhya dharmAdhikAriyoM ne hindU dharma ke sArvajanika pradarzana kI manAhI kara dI tathA usake anuyAyiyoM ko kaThora daNDa die / hinduoM ko acche kapar3e pahanane kI ijAjata nahIM thI aura na bhale grAdamiyoM kI taraha rahane aura vaibhavazAlI dikhane kI anumati thii| una para vikSubdha kara dene vAle kara lagAye jAte the aura unake adhyayana aura jJAna ke kendra barabAda kiye jAte the| muslima zAsakoM kI kopa dRSTi mAtra hinduoM para hI na thI baran samasta bhAratIyoM para unhoMne julma DhAe the / ataH unake atyAcAroM se jaina bhI achUte na rahe aura anya bhAratIya dharmoM kI bhAMti jaina dharma para bhI isakA gaharA prabhAva pdd'aa| ___ 'paTaprAbhUta TIkA' meM bhaTTAraka zrutasAgara sUri ne likhA hai ki kalikAla meM mlecchAdi (musalamAna vagairaha) yatiyoM ko nagna dekhakara upadrava karate haiM, isa kAraNa maNDapa durga (mAMDU) meM zrI basantakIrti svAmI ne upadeza diyA ki muniyoM ko caryA Adi ke samaya caTAI, 1 nyu hisTrI oNpha di marAThAja, 26 1 nAthUrAma premI ne inakA samaya solahavIM zatI mAnA hai| -jai0 sA0 iti0, 375
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartutva TATa prAdi se zarIra Dhaka lenA cAhie aura phira caryA ke bAda usa caTAI Adi ko chor3a denA cAhie / yaha apavAda veSa hai / ' mUlasaMgha kI gurvAvalI meM cittaur3a kI gaddI ke bhaTTArakoM ke jo nAma diye haiM unameM vasantakIrti kA nAma AtA hai jo vi0 saM0 1264 ke lagabhaga huye haiM / usa samaya usa ora musalamAnoM kA AtaMka bhI bar3ha rahA thaa| inhIM ko zrutasAgara ne apavAda bhee kA pravartaka batalAyA hai| isase yaha pratIta hotA hai ki terahavIM zatI ke anta meM digambara sAdhu bAhara nikalate samaya upadravoM ke Dara se caDhAI zrAdi kA upayoga karane lage the| 'paramAtmaprakAza' kI saMskRta TIkA meM yogIndudeva zakti ke prabhAva meM sAdhu ko tRNamaya AvaraNAdi rakhane parantu usa para mamatva na rakhane kI bAta karate haiM 13 vi0 saM0 1294 meM zvetAmbara prAcArya mahendra sUri ne 'zatapadI' nAmaka graMtha banAyA jo 1263 meM banI dharmaghoSa kI 'prAkRta zatapadI' kA anuvAda hai| ve usake 'digambara mata vicAra' vAle prakaraNa meM likhate haiM - . ___ "yadi tuma digambara ho to phira sAdar3I aura yogapaTTa5 kyoM grahaNa karate ho ? yadi kaho paMcamakAla hone se aura lajjA parIpaha 1 (ka) ko'pavAda veSa : ? kalau kila mlecchAdayo nagnaM dRSTabopadbhavaM yatIno kurvanti tena maNDapadurga zrIbasantakIrtinA svAminA caryAdivelAyAM laTTIsAdarAdikena zarIramAcchAdha caryAdikaM kRtvA punastanmuMcatItyu padezaH kRtaH saMyaminA, itypdaadvessH| - paTanAbhRta TIkA, 21 (kha) bha0 saM0, lekhAMka 225 2 jaina hitaiSI bhAga 6, graMka 7-8 3 viziSTasaMhananAdizaktyabhAve sati yadyapi tapaHparyAyaNarIrasahakAribhUtamanna pAnasaMyamazaucajJAnopakarapatRNamayaprAvaraNAdikaM kimapi gRhNAti tathApi mamatvaM na karotIti / __ -pa0 pra0, 206 4 ghAsa yA tAr3a khajUra ke pattoM se banI huI caTAI ko sAdar3I kahate haiM / 5 yogapaTra rezamI kapar3A raMgA kara banAyA jAtA thaa|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva-dhArmika va sAmAjika vicAradhArAeM aura paristhitiyoM sahana na hone se AvaraNa DAla lete haiM, to phira use pahanate kyoM nahIM ? kyoMki aisA to niSedha kahIM hai nahIM ki prAvaraNa rakhanA parantu pahananA nhiiN| aura vaha prAvaraNa bhI jaise-taise mile hue prAsuka vastra se kyoM nahIM banAte ho? dhobI Adi ke hAtha se jIvAkula nadI tAlAba meM kyoM dhulavAte ho aura binA sodhe IMdhana se jalAI huI prAga ke dvArA use raMgAte bhI kyoM ho?" ___ isase spaSTa hai ki vikrama kI terahavIM zatI taka sAdar3I aura yogapaTTa pA gaye the| Age calakara digambara sAdhunoM ne vastra dhAraNa karanA jAyaja-sA mAna liyaa| bhaTTAraka zrutasAgara ne tatvArthasUtra kI saMskRta TIkA meM likhA hai ki drayaliMgI muni zItakAla meM kambalAdi le lete haiM aura dUsare samaya meM unheM tyAga dete haiM / isake bAda to vastra dhAraga meM bAhara jAne ke samaya evaM zItAdi ke samaya kI hI koI sImA nahIM rahI, unakA khUba khulakara upayoga hone lgaa| gadde-takiye bhI Agaye / yahAM taka ki pAlakI, chatra-caMvara Adi rAjasI ThATabATa bhI parama digambara muniyoM (bhaTTArakoM) ne svIkAra kara lie| pUrvokta 'zatapadI ke anusAra usa samaya digambara sAdhu maThoM meM rahate the, apane lie pakAyA huA (hiSTa) bhojana karate the, eka hI sthAna para mahInoM rahate the, zItakAla meM aMgIThI kA sahArA lete the, payAla ke bichaune para sote the, tela mAliza karAte the| sardI ke mAre jina maMdiroM ke gUTa maNDapa (garbhAlaya) meM rahate the| kapar3e ke jUte, dhotI, dupaTTe pahanate aura sadiravaTI Adi auSadhiyA~ rakhate the| maMtra, taMtra, jyotiSa grAdi vidyAnoM kA upayoga karate the| isa sambandha meM paMDita pAzAdharajI ne eka eloka uddhata kiyA hai jisameM 1 jaina sA iti0, 461 2 vyaligina: asamarthAmaharSayaH zItakAlAdo kambalAdikaM gRhItvA na prakSAlayante na sauzyanti na prayatnAdikaM kurvanti aparakAle pariharaMtIti / -- a.6 suSa 47 3 ja. sA0 iti0, 462
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karttRtva kahA gayA hai ki bhraSTa caritra paMDitoM aura vaThara muniyoM ne jinadeva kA nirmala zAsana malina kara diyA hai / " vaha yuga hI uthala-puthala kA thaa| eka ora zithilatA bar3ha rahI thI to dUsarI ora usakI AlocanA bhI DaTa kara ho rahI thI / usa samaya mAtra jainiyoM meM hI nahIM varan pratyeka bhAratIya dharma meM zithilAcAra aura usakA virodha kriyA-pratikriyA ke rUpa meM ho rahA thA / prAcArya parazurAma caturvedI likhate haiM " usa samaya na kevala bauddha tathA jaina hI, apitu svayaM vaiSNava, zAkta, zeva jaise hindU sampradAyoM ne bhI apane-apane bhItara aneka matabhedoM ko janma de rakhA thaa| inameM se sabane vedoM ko hI apanA aMtima pramANa banA rakhA thA aura unameM se katipaya uddharaNa lekara tathA unheM vAstavika prasaMgoM se pRthaka karake ve apane-apane matAnusAra una para manamAne arthoM kA prAropa karane lage the| isake sivAya kucha mato ne vedoM kI bhAMti hI purANoM tathA smRtiyoM ko bhI pradhAnatA de rakhI thii| ataeva inake pArasparika matabhedoM ke kAraNa eka ko dUsare ke prati dveSa, kalaha yA pratiyogitA ke pradarzana ke lie paryApta protsAhana milA karatA thA. aura bahudhA aneka prakAra ke jhagar3e khar3e ho jAte the / 2 isI bAta ko aura adhika spaSTa karate huye ve likhate haiM- "idhara bauddha dharma kA usa samaya pUrNa hrAsa hone lagA thA / zaMkarAcArya tathA kumArila bhaTTa jaise virodhI pracArakoM ke yatnoM dvArA vaha prAyaH nirmUla-sA hotA jA rahA thA / usa samaya jainadharma tathA zaiva aura vaiSNava sampradAyoM ke bhItara bhinna-bhinna saMgaThana ho rahe the / islAma ke aMdara bhI sUphI sampradAya apanA pracAra karane lagA thA / " 3 - zaMkarAcArya ke prabala prahAroM se bauddha dharma ke to bhArata se paira hI ukhar3a gye| jaina dharma ko bhI prabala yAghAta lagA aura Age cala kara 1 DiSTacArirvaraMzca tapodhanaiH 2 zAsanaM jinacandrasya nirmalaM malinIkRtam // ZH 3 vahI, 126 30 bhA0 saM0 pa0, 20 - jai0 sA0 iti0, 458 4 4 ,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva-dhArmika va sAmAjika vicAradhArAeM aura paristhitiyAM 13 usakI sAdhanA-paddhati evaM vAhyAcAra bhI prabhAvita huye vinA na rahe / zaMkarAcArya dvArA sthApita maThoM ke anakarA para bhaTrAraka gahiyAM sthApita ho giiN| zaMkarAcArya ke kAryakalApoM kA varNana karate hue AcArya parazurAmajI likhate haiM - "zaMkarAcArya (saM0 845-877) ne apanA mukhya dhyeya bauddha tathA jaina jaise avaidika dharmoM kA isa deza se bahiSkAra kara apane dhArmika samAja meM ekatA sthApita karanA banA rakhA thaa| inhoMne apane mata kA mUla AdhAra zruti arthAt vaidika sAhitya ko hI svIkAra kiyA aura usake pratikula jAna par3ane vAle matoM kA khaMDana tathA ghora virodha kiyaa| ukta donoM dharmoM ke anuyAyiyoM ko nAstika ThaharA kara inhoMne hindU dharma ke bhinna-bhinna pracalita saMpradAyoM ko kaTu AlocanA bhI kii|"1 jaba vibhinna saMskRtiyA~ eka kSetra va eka kAla meM anukUla va pratikUla ghaniSTatama samparka meM gAtI haiM to unameM paramAra nyUnAdhika prabhAva par3atA hI hai evaM unameM paraspara bahuta kucha AdAna-pradAna bhI hotA hI hai| jaina dharma aura saMskRti ne bhI pratyakSa va parokSa rUpa meM anya bhAratIya saMskRtiyoM ko prabhAvita kiyA hai tathA vaha bhI unake prabhAvoM se ar3hatI nahIM rhii| jainiyoM ke alpasaMkhyaka hone ke kAraNa una para yaha prabhAva vizeSa dekhane meM AtA hai| bhaTTAraka yuga meM vyApaka samAja ke sAtha apanA tAlamela baiThAne ke lie unhoMne zaiva aura vaiSNava kriyAnoM kA anukaraNa kiyaa| rAjasthAna ke itihAsa meM isa prakAra ke kaI udAharaNa mila jAyeMge ki eka hI kUla meM jaina aura zaiva sAdhanA calatI thii| vizeSakara vaidika saMpradAyoM kA adbhuta prabhAva zramaNa saMskRti para pdd'aa| isase jaina samAja kA DhAMcA bilkula hI badala gyaa| eka savarNa hindU kI taraha jaina bhI jAtisiddha uccatA para vizvAsa karane lge| sAmAjika aura vaidhAnika mAmaloM meM bhI jainiyoM ne prAyaH pUrI taraha vaidikoM kA anukaraNa kiyaa| usa samaya kI kucha mAMga hI aisI hI thii| bhaTTAraka pIThoM meM bhI kaI dRSTiyoM se 'u0mA0 saM0 10, 34
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva vaidika paddhatiyoM kA praveza huaa| padmAvatI Adi deviyoM ko kAlI, durgA yA lakSmI kA hI rUpAntara mAnA jAne lgaa|' bhaTTArakoM kI maMtra-taMtra sAdhanA para tAMtrikoM kA prabhAva spaSTa lakSita hotA hai / maMtra aura taMtra hI eka mAtra prAtmarakSA ke upAya mAna liye gae the|' bhaTTAraka loga maMtroM aura taMtroM ke camatkAra dikhAkara logoM ko camatkRta karane lage the tathA inhIM mAdhyamoM se apane prabhAva kA vistAra kara rahe the|3 tAMtrikoM kA anya dharmoM para prabhAva spaSTa karate hue DaoN0 hajArIprasAda dvivedI likhate haiM - "taMtroM kA yaha prabhAva kevala brAhmaNoM para hI nahIM par3A apitu jaina aura bauddha sampradAyoM para bhI yaha prabhAva spaSTa lakSita hotA hai| vauddha dharma kA antima rUpa to isa deza meM tAMtrika hI rahA / " jaba bhAratavarSa meM maMdira tor3e jA rahe the evaM mUrtiyoM khaMDita kI jA rahI thIM, taba prAya: sabhI dharmoM meM mUrti pUjA virodhI sampradAya uTha khar3e hue the / kabIra kI yaha AvAja - "pAhUna pUja hari mile, to maiM pUjU pahAra / tAteM yaha cakkI bhalI, pIsa khAta saMsAra / / yuga kI AvAja bana rahI thii| taba arthAt 15 vauM, 16 vIM zatI meM ukta jaina sampradAya meM bhI eka mUrti pUjA virodhI krAMti ne janma liyA / zvetAmbara sampradAya meM lokAzAha dvArA murti pUjA virodhI upadeza prArambha huA, jisake phalasvarUpa sthAnakavAsI sampradAya kI sthApanA hii| yaha sampradAya da diyA nAma se bhI pukArA jAtA hai| isa sampradAya meM mUrti pUjA kA virodha kiyA gayA hai| inake maMdira nahIM kintu sthAnaka hote haiM aura ye mUrti kI nahIM kintu AgamoM kI pratiSThA karate haiN| zvetAmbara sampradAya ke 45 AgamoM meM se koI 1 bha0 saM0 prastAvanA, 17 2 bu0vi0, chaMda 1316-22 bha0 saM0 prastAvanA, 15 4 mA kA0 dha0 sAha
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva-dhArmika va sAmAjika vicAradhArAeM aura paristhitiyAM bAraha caudaha prAgamoM ko ve isa kAraNa svIkAra nahIM karate kyoMki unameM mUrti pUjA kA vidhAna pAyA jAtA hai|' isI sampradAya meM se 18 vIM zatI ke prArambha meM prAcArya bhikSa dvArA terahapaMtha kI sthApanA huii| vartamAna meM isa sampradAya ke navama prAcArya tulasIgaNI haiM, jinhoMne aNuvrata Andolana kA pravartana kiyA hai| digambara sampradAya meM bhI solahavIM zatI meM tAraNa svAmI ne eka aise hI paMtha kI sthApanA kI, jo tAraNa paMtha kahalAtA hai| isa paMtha ke anuyAyI vizeSa rUpa se madhyapradeza meM pAye jAte haiN| tAraNa svAmI kA janma vikrama saMvata 1505 ke agahana mAsa kI zuklA saptamI ke dina kisI puSpAvatI nagarI meM huA thA aura inakI jAti paravAra thii| inake pitA gAr3hAmurI vAsalla gotra ke gar3hAzAha the / inakI mAtA kA nAma vimalazrI devI' thaa| ye prAjanma brahmacArI rahe aura inakI vRtti apanI bAlyAvasthA se hI barAbara vairAgyaparaka rhii| ye eka pratibhAzAlI evaM saMyamazIla puruSa the / inakA prArambhika jIvana semarakher3I ke nirjana meM bItA thA tathA vetavA nadI ke taTavartI muMgAvalI (madhyapradeza) ke nikaTa grAma nisaI (malhAragar3ha) meM nivAsa karate hue inhoMne caudaha graMtha likhe| tAraNa svAmI ke graMthoM ke dekhane se patA calA hai ki unameM mUrti pUjA ke virodha aura samarthana meM kahIM bhI kucha bhI nahIM likhA gayA hai| unake sabhI graMtha vizuddha AdhyAtmika, saiddhAntika evaM AcAra sambandhI grantha haiM kintu unake anuyAyiyoM dvArA nirmita caityAlayoM meM mUrtiyA~ nahIM haiN| anya maMdiroM ke samAna vediyA~ to haiM para unameM matiyoM ke sthAna para zAstra birAjamAna rahate haiN| patA nahIM ukta sampradAya meM mUrti pUjA virodha kaba se aura kahAM se pAyA? yaha eka zodha kA viSaya hai| tAraNa svAmI para sAhityika aura sAmAjika dRSTi se bhI zodha Avazyaka hai| una para kiyA gayA zodha kArya hindI sAhitya meM eka mahattvapUrNa yogadAna hogaa| -- - - . 1 bhA0 saM0 ja0 yo0, 45 2 tAraNa paMtha ke vartamAna prasiddha vidvAna paM0 jayakumAra zAstrI chidavAr3A se samparka karane para unhoMne batAyA ki tAraNa svAmI kI mAM kA nAma vIrazrI thaa| 3 yaha gAMva ma. pra. ke siroMja nAmaka nagara se pAMca mola dUra hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMjita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva ina saba bAtoM kA prabhAva yaha huA ki saiddhAntika pakSa ke atirikta bAhyAcAra meM sAdhAraNa jainiyoM aura hinduoM meM bahuta kama antara raha gyaa| parazurAma caturvedI ke zabdoM meM "unakA (jainiyoM kA) mUkhya dhyeya pUrvavat sthira na raha sakA aura vikrama kI 8 vIM, 10vIM zatAbdI tatA Akara unakI sAdhanA ke antargata vividha bAhyAcAroM kA samAveza ho gyaa| samakAlIna hindU aura bauddha paddhatiyoM se be bahuta kucha prabhAvita ho gaye aura ina dharmoM ke sAdhAragA anuyAyiyoM meM nahata kama antara dIkha par3ane lagA / " uparokta paristhitiyoM meM bhaTTArakA kA svarUpa sAdhutva se adhika zAsakatva kI aora jhukA aura anta meM yaha prakaTa rUpa se svIkAra bhI kiyA gayA 12 ve apane ko rAjaguru kahalAte the aura rAjA ke samAna hI pAlakI, chatra-caMbara, gAdI Adi kA upayoga karate the| vastroM meM bhI rAjA ke yogya jarI Adi se suzobhita vastra upayoga kiye jAte the| kamaNTanu aura picchi meM sone-cAMdI kA upayoga hone lagA thaa| yAtrA ke samaya rAjA ke samAna hI sevaka-sevikAnoM aura gAr3I-ghor3oM kA intajAma rakhA jAtA thA tathA apane-apane adhikArakSetra kA rakSagA bhI usI Agraha se kiyA jAtA thaa| isI kAraNA bhaTTArakoM kA paTTAbhiSeka rAjyAbhiSeka kI taraha bar3I dhUma-dhAma se hotA thaa| isake liye paryApta dhana kharca kiyA jAtA thaa| inake upadeza se naye-naye siddha kSetra, atizaya kSetra Adi sthApita hone lage / ina maMdiroM aura tIrthI ke vyaya-nirvAha ke liye dhana saMgraha kiyA jAne lgaa| dhana saMgraha karane kI naI-naI tarakIbeM nikAlI gaI aura prabaMdha ke lie koThiyA~ khola dI gii| bahuta sI koThiyoM kI mAlikI bhI 1 u. bhA0 saM0pa0, 47 ra candrasukIrti paTTodhara rAjanIti rAyA magA rNjii| bAnArasi madhya vivAda' karI dharI mAna mithyAtako manakuM maMjI / / pAlakhI chatra sukhAsana rAjita bhrAjita durjana manaku gaMjI / hIrajI brahma ke sAhiba sadguru nAma lie bhavapAtaka bhaMjI // 218|| - bha0 saM0 281 evaM lekhAMka 725 3 bha0 saM0 prastAvanA, 5
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva dhArmika va sAmAjika vicAradhArAeM aura paristhitiyA~ dhIre-dhIre bhaTTArakoM aura mahantoM ke adhikAra meM A gaI aura anta meM isane eka prakAra se dhArmika dukAnadArI kA rUpa dhAragA kara liyaa| isa prakAra bhaTTArakoM kA prabhutva mamAja para bar3hatA calA gayA aura samAja inake zikaMje meM jakar3atA calA gyaa| maThoM, maMdiroM aura tIrthoM kI vyavasthA para bhaTTArakoM kA ekAdhikAra ho gyaa| ve loga unakI vyavasthA meM sakriya bhAga lene lge| yahAM taka ki maMdiroM ko dhAna meM nIlI khatIbAr3I bhI karane lge| kucha prApta dAnapatra va zilAlekha isake ainihAsika pramAgA 12 / prAdhyAtmikatA kA sthAna kriyAkANDa ne le liyA aura pravRtti meM zithilAcAra uttarotara bar3hatA hI calA gayA / dhArmika mAnyatAnoM meM vikRti praagii| sAdhanA ke sthAna, ArAdhanA ke nAma para prAimbara aura bAharI kriyAkANDa ke sthala mAtra bana vAra raha gAe / maMdiroM meM hI jImana aura khela-kUda hone lage tathA yahIM para uThanA-baiThanA, sonA-rahanA aura rAdhA anna bhagavAna ko car3hAnA Adi vItagaganA ke viparIta kriyAeM hone lagI / sAMsArika kriyAnoM meM rata aura savastra hote hue bhI bhadrAraka loga apane ko mUni jAhalAte the / ve zrAvaka saMgha para manamAnA zAmana karane lge| bAta-bAta para dhAvakoM se kara vamUla kiyA jAne lgaa| paMDita ToDaramala saMghapada kA uddharaNa dete hAA likhate haiM :jinase janma nahIM huA, jinhoMne mola nahIM liyA, jinakA kUcha karja denA nahIM hai, jinase kisI prakAra kA koI sambandha nahIM hai, phira bhI ye (bhaTTAraka) gRhasthoM ko caila ke sAmAna jotate haiM, balAt dAna lete haiN| isa saMsAra meM koI pUchane vAlA bhI nahIM hai, koI nyAya karane vAlA bhI nahIM hai, kyA kareM ? kisI meM unakA virodha karane kI himmata na thii| koI kucha vAhane kI himmata karatA to maMdiroM se nikAla diyA jAtA, samAja 10 sA iti0, 466 2 vahI, 484,486 3 vIravANI : ToDaramalAMbaH, 288 4 mo0 mA0pra0, 266 F jaba usanAcA vaH, 288
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva se bahiSkRta kara diyA jaataa| bhaTTAraka narendrakIrti ke sAMgAnera cAturmAsa ke samaya amaracanda godI kA evaM unake putra siddhAnta-zAstroM ke pAThI jodharAja godIkA ko maMdira se dhakke mArakara mAtra isalie nikAla diyA thA ki ve adhyAtmapremI the aura unake vyAkhyAna ke bIca meM ve unase prazna kiyA karate the ' / zithilAcAra poSaka zrAvakAcAroM kI racanAeM bhI unhoMne kIM / tadanusAra zrAvakoM meM bhI bhraSTAcAra kA pracAra huA / vikrama saMvat 1478 meM vAsupUjya RSi ne 'dAna zAsana' kAbA hai| bhAvakoM ko cAhie ki ve muniyoM ko dUdha, dahI, chAcha, ghI, zAka, bhojana, prasana aura naI, binA phaTI-TUTI caTAI aura naye vastra deM / devopAsanA meM bhI ADambara kA praveza huA / zrAvakoM ke lie dharma-tattva samajhane kI roka lagA dI gaI / adhyAtma-granthoM ke paThana-pAThana kA bhI niSedha kara diyA gyaa| una sAdhuoM ke mukha se jo vacana nikale vahI brahma vAkya bana ge| maMtra-taMtravAda ke ghaTATopa meM bhI janatA ko ulajhAe rakhane kA yatna kiyA gayA / ukta durbhAgyapUrNa rAjanItika aura sAmAjika paristhitiyoM ke kAraNa jaina sampradAya meM paM0 banArasIdAsa (vi0 saM0 1643-1700 ) ke samaya taka dhArmika zithilAcAra meM paryApta vRddhi ho cukI thI / (ka) saMvata solAsaM patrottare, kArtikamAsa amAvasa kAroM / kIrtanarendra bhaTAraka sobhita, cAturmAsa sAMgAvati bhArI | godIkArA udharo amarosula zAstrasiSanta par3hAiyo bhArI / bIca hI bIca bakhAnamai bolata, mAri nikAra diyo dukha bhArI | * candrakavi : a0 ka0 bhUmikA, 52 (kha) tinameM amarA bhausA jAti godIkA yaha byoMka kahAti / dhana ko garava adhika tina gharI jinavAragI ko zravinaya karo ||31|| taba lAko bhAvakani bicAri jinamaMdira taiM daya nikAri / 2 dugdha zrIghanata kAvyazAka bhakSyAsAnadikaM / navInamavyayaM dadyAtpAtrAya kaTamambaram / / - midhyAtma khaMDana -- OM0 sA0 iti0, 461 T
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva-dhArmika va sAmAjika vicAradhArAeM aura paristhitiyA~ AhAra-vihAra meM, dhArmika kriyAoM tathA vastrAdi ke upayoga meM koI maryAdA na raha gaI thii| sAdhujana apane pratyeka zithilAcAra ko 'pApaddharma' kahakara athavA svayaM ko sudhAravAdI kahakara Dhakate cale jA rahe the / dhArmika dRr3hatA (kATTaratA nahIM) kA prAyaH prabhAva hotA jA rahA thA | vikrama kI 17 vIM zatI meM paM0 banArasIdAma ne jisa zuddhAmnAya kA pracAra kiyA aura jise vi0 kI unnIsavIM zatI meM paM0 ToDaramala ne praur3hatA pradAna kI vaha ina bhaTTArakoM ke virodha meM hI thaa| zvetAmbarAcArya mahAmahopAdhyAya meghavijaya ne vi0 saM0 1757 ke lagabhaga AgarA meM rahakara eka 'yaktiprabodha' nAmaka prAkRta graMtha svopajJa saMskRta TIkA sahina banAyA thaa| isakA udepA banAramI mana khaNDana hI thaa| usakA dUsarA nAma bhI 'banAramI mata khaNDana' rakhA hai / usameM likhA hai ki banArasI mata bAloM kI dRSTi meM digaMvaroM ke bhaTTAraka bhI pUjya nahIM haiN| jinake nila-tuSa mAtra bhI parigraha hai, ve guru nahIM haiN| dhArmika zithilatA aura bAharI prAimbara ke viruddha yaha saphala krAMti adhyAtmapaMtha yA terahapaMtha (terApaMtha) ke nAma se jAnI jAnI hai| isane maThapati bhaTTArakoM kI pratiSThA kA anta kara diyA aura - - - 'ka0 ba0 jI0 ku0, 76 2 tamhA digambarAeM ee bhaTTAragA vi so pujjA / tilatUsameto jesi parigaho gava te gurugo // 16 // 3 terApaMtha va terahapaMtha ye donoM nAma eka hI paMtha ke artha meM vibhinna vidvAnoM dvArA vibhinna sthAnoM para prayukta hue haiN| jaise :(ka) 1. ka hai joya aho jina terApaMtha terA hai| - pravacanasAra bhASA prayasti 2. he bhagavAna mhAM to thAMkA bacanA ke anusAra calA ho tAta terApaMthI hoN| - jJAnAnanda zrAvakAcAra 3. pUrva rIti teraha thIM, tinakoM uTA viparIta cale, tAta terApaMtha bhavai / - terahapaMtha khaMDana 4. kapaTI terApaMtha hai jinaso kapaTa karAhi / - mithyAtva khaMDana
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRva unheM jar3a se ukhAr3a pheNkaa| zrI parazurAma caturvedI likhate haiM, "aise hI samaya jaina dharmAvalambiyoM meM kucha vyakti apane samaya ke pAkhaMDa aura dunati kI AlocanA karane kI ora agrasara hue aura unhoMne apanI racanAoM aura sadupadezoM dvArA sacce prAdarzoM ko sacce hRdaya ke sAtha apanAne kI zikSA denA prArambha kiyaa| unakA pradhAna uddezya dhArmika samAja meM kramazaH ghusa par3IM aneka burAiyoM kI ora sarvasAdhAraNa kA dhyAna AkRSTa kara unheM dUra karane ke lie udyata karanA thA / " ukta terahRpaMtha meM bAhyAcAra kI apekSA zrAtmazuddhi para vizeSa bala diyA gayA tathA binA grAtmajJAna ke vAhya kriyAkANDa vyartha mAnA gyaa| pUjya ke sthAna para kevala paMcaparameSThI ko mAnya kiyA / pUjana meM zuddha jalAbhiSeka va prAsuka dravya ko apanAyA / mUrti para kisI prakAra kA lepa yA puSpArohaNa zramAnya ThaharAyA kyoMki usase bItarAga dUSaNa lagatA hai / terapaMtha kI utpatti ke bAre meM paM0 ToDaramala ke samakAlIna va pramukha pratidvandvI bhaTTArakIya paramparA ke poSaka paMDita vakhatarAma sAha vikrama samvat 1521 meM likhate haiM ki yaha paMtha sabase pahale (kha) 1. logana milikai mata upAya terahapaMtha nAma apanAyo / - midhyAtva khaMDana - 2. yA viSe bhI terahapaMthI so prazuddha AgnAya hai / 3. jaina nibandha ratnAvalI, prAkkathana, 26 1 jaM0 sa0] iti0, 48 3 - terahapaMtha khaMDana 2 u0 bhA0 saM0 pa0, 47 " ( ka ) jisa parimANaM bhUSaNamallAraharaNAda aMgaparimaraM / vAraNArasiyo bArai digambarasamAgamAraNAe || 2011 - yuktiprabodha ( kha ) kesara jinapada caracitroM, guru namibo jagasAra / prathama tajI yaha dora vidhi manamahi gaNI asAra / / - midhyAtva khaMDana
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva-dhArmika va sAmAjika vicAradhArAe~ aura paristhitiyA~ vi0 saM0 1683 meM AgarA meM claa'| zvetAmbarAcArya meghavijaya (vikrama kI aThAravIM zatI) ne vi0 saM0 1680 meM isakI utpatti mAnI hai| paM0 ToDaramala ke ananya sahayogI sAdharmI bhAI ba. rAyamala likhate haiM ki terApaMtha to anAdinidhana hai| jaina zAstrAnusAra calA AyA hai / koI nayA paMtha nahIM hai / vastutaH terahapaMtha jainiyoM kA AdhyAtmika mUlamArga hai kintu kAlavaza aAI haI vikRtiyoM ke viruddha jo prAdhyAtmika krAMti huI aura jise terahapaMtha se pukArA gayA vaha paM0 banArasIdAsa (vi0 saM0 1643-1700) se prAraMbha hotI hai, hAlAMki ukta dhArA apane kSIrAtama rUpa meM usake pahile bhI pravAhita ho rahI thii| banArasIdAsa kA itanA prabhAva thA ki jo bhI vyakti unake samparka meM AtA, unase prabhAvita hue binA nahIM rahatA / vyApArI loga vyApAra ke lie prAgarA yAte the aura vahAM se AdhyAtmika ruci lekara vApisa jAte the| ina AdhyAtmika logoM kI pravRtti adhyayana-manana-cintana aura nirantara tattvacarcA karane kI rahatI thii| prAgarA ke bAda isakA pracAra kAmAM' meM hAI / eka patra prApta hA hai, jo vi0 saM0 1746 meM kAmAM vAloM ne sAMgAnera ke bhAiyoM ke ' prathama calyo mata prAgare, dhAtraka mile kiteka / saulaha se tIyAsie, gahI kitU mili deka / / 20 / / - mithyAtva khaMDana 2 siri vikyAma naranAhA gaehiM solasa saehiM bAsehiM / asi uttarehi jAyaM vAgArasi yasya gayameyaM // 18 // - yuktiprabodha 3 jJAnAnanda zrAvakAcAra, 116 4 kite mahAjana prAgare, jAta karaNa vyApAra / bani Avai adhyAtamI, larita nUtana prAcAra / / 26 / / te milike dina rAta bAMce caracA karata nita ||27 // -mithyAtva khaMDana 5 kAmAM rAjasthAna meM bharatapura ke pAsa meM hai| 6 phira kAmAM meM cali parayo, tAhIM ke anusAri / / 22 / / -mithyAtva khaMDana
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva nAma likhA hai / isameM likhA gayA hai ki hamane itanI bAteM chor3a dI haiM so Apa bhI chor3a denA- jina-caraNoM meM kesara lagAnA, baiTha kara pUjana karanA, caityAlaya bhaMDAra rakhanA, prabhu ko jalauTapara rakha kara kalaza DhAlanA, kSetrapAla aura navagrahoM kA pUjana karanA, maMdira meM jumA khelanA aura paMkhe se havA karanA, prabhu kI mAlA lenA, maMdira meM bhojakoM ko pAne denA, bhojakoM dvArA bAje vajavAnA, rAMdhA huaA anAja calAnA, maMdira meM jImana karanA, rAtri ko pUjana karanA, ratha-yAtrA nikAlanA, maMdira meM sonA yAdi / jayapura ke nikaTa sAMgAnera meM isakA pracAra bhaTTAraka narendrakIti ke samaya meM huA / bhaTTAraka narendrakIti kI upasthiti paM0 nAthUrAma megI. tarka-vita pAda:780 sthira karate haiN| jo yUktisaMgata pratIta hotI hai| sAMgAnera meM ukta terahapaMtha ke pracAra ke AraMbha hone kA dilacaspa varNana prApta hotA hai jisakA ullekha Age kiyA gayA hai| terahapaMtha ke nAmakaraNa ke sambandha meM bhI vibhinna abhiprAya milate haiM / bakhatarAma sAha likhate haiM ki teraha vyaktiyoM ne mila kara vaha paMtha calAyA ataH isakA nAma terahapaMtha par3a gyaa| unakA kahanA hai ki sAMgAnera meM eka amaracaMda godIkA (amarA bhauMsA ) nAmaka seTha the, unheM dhana kA bahuta ghamaMDa thA / unhoMne jinavANI kA avinaya 'prAI sAMgAnera, patrI kAmAM se likhii| phAguna caudasi hera, satraha sau unacAsa sudI / / - ma0 ka0 bhUmikA, 52 noTa - yaha patra likhane vAle haiM kAmAM vAle harikisana, cintAmariNa, devIlAla aura jagannAtha / sAMgAnera ke jina bhAiyoM ke nAma yaha patra likhA gayA, unake nAma haiM - mukunda dAsa, dayAnaMda, mahAsiMha, chAjU, kAllA, sundara aura vihArIlAla / 2 bhaTTAraka Amera ke narendrakIti su nAma | yaha paMtha tinake mamaya nayo balyo adhadhAma // 25 // - mithyAtva khaMDana 5 pra. ka. bhUmikA (zuddhipatra), 11
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva-dhArmika va sAmAjika vicAradhArAeM aura paristhitiyA~ 23 kiyA thA aura unheM maMdira se nikAla diyA gayA thA / taba unhoMne kruddha hokara pratijJA kI ki maiM nayA paMtha calAU~gA / unake sAtha bAraha adhyAtmI aura zAmila ho ge| unameM eka rAjamaMtrI bhI thA | unhoMne eka nayA maMdira banA liyaa| isa taraha eka nayA paMtha calA diyaa| isI bAta ko candrakavi isa prakAra likhate haiM ki jaba sAMgAnera meM narendrakIrti bhaTTAraka kA cAturmAsa thA taba unake vyAkhyAna ke samaya amaracaMda godIkA kA putra ( jodharAja ) jo siddhAntazAstroM kA jJAtA thA, bIca-bIca meM bahuta bolatA thA / use vyAkhyAna meM se jUte mAra kara nikAla diyA gayA thaa| isase cir3ha kara anAdi se calI anya teraha bAtoM kA utthApana karake usane terahapaMtha calAyA / yadyapi 1 tinimeM amarA bhauMsA jAti, godIkA yaha vyoka kahAti / dhana ko gaurava adhika tina paryo, jinavANI ko avinaya karagho ||31|| taba vAka zrAvani vicAri, jina maMdira te diyo nikAri / jaba khAne konoM krodha anaMta, kahIM cale hoM nUtana paMtha || 32 // / laba ce adhyAtama kiteka dvAdaza mile sabai bhae eka naye dehuro banyo aura logana milikemato upAyoM terahapaMtha nAma ThaharAyo / vini meM mili nRpamaMtrI eka, bAMdhI naye paMtha kI Teka ||35|| - midhyAtva khaMDana saMvat solAsa pacottare kArtika mAsa amAvasa kArI / kIrtinarendra bhaTTAraka sobhita, cAturmAsa sAMgAvati dhArI / godIkArA uparo bhramamuta, sAstrasithata par3hAiyo bhArI bIca hI bIca basAna bolata, mAri nikAra diyo dukha bhArI || tadi teraha bAta uthApi dharI, iha Adi anAdi ko paMtha nivAraya / hindU ke mAre maleccha jyoM rovata, tase trayodag2a roya pukAryo / pAgararUpAM mAri jinAlaya se viDAri die, tAteM kubhAva cAri na mAne guru jatI kreN| jhuTho daMbha dharaM phira jhUTha hI vivAda kare choTe nAMhi rIsa jAnahAra kugatI ko || zra0 ka 0 bhUmikA, 52
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartutva candrakavi ne amaracaMda ke putra kA nAma spaSTa rUpa se jodharAja nahIM likhA hai, tathApi siddhAntazAstroM ke vizeSa vidvAn jodharAja godIkA ne unake dvArA likhita sAmanaupadI aura pacanasAra bhASA donoM meM hI svayaM ko sAMgAnera nivAsI amaracaMdajI kA putra batAyA hai| ukta graMthoM kA nirmANa-kAla bhI jo zramaza: vi0 saMvat 17243 evaM 17264 hai, bhaTTAraka narendrakIrti ke samaya se milatA hai / 'dharma sarovara' graMtha meM bhI aise hI ullekha haiM / isa taraha kA kaThora vyavahAra bhaTTArakoM ke anuyAyI dhAvaka loga hI nahIM karate the kintu bhaTTAraka loga svayaM bhI usameM pratyakSa ve apratyakSa rUpa se sakriya rahate the| ve aisA karane ke liye thAvakoM ko mAtra ukasAte hI nahIM the varan spaSTa Adeza taka dete the| unake dvArA likhita TIkA granthoM meM bhI isa prakAra ke ullekha pAe jAte haiM / solahavIM zatI ke bhaTTAraka zrutasAgara sUri ne phaMdakuMdAcArya ke pavitratama graMtha 'SaTpAhur3a' (SaTprAbhRta) kI TIkA karate hue isa prakAra kI anargala bAteM likhI haiM : __ "jaba ye jinasUtra kA ullaMghana kara taba AstikoM ko cAhie ki yuktiyukta vacanoM se inakA niSedha kareM, phira bhI yadi ye kadAgraha -... ...-. ...-- - ' amarapUta jinavara-bhagata, bodharAja Rvi nAma / trAsI sAMgAnera ko, kArI bAthA sukhadhAma / / 2 tA rAja sucana sauM kiyo graMtha yaha jodha / sAMgAnera sudhAna meM hiradai dhApi subodha / / 3 saMvat sattarahasau caubIsa, phAguna badI terama subha dIsa / sukaravAra ko pUrana bhaI, ihai kathA samakita gugNa TahI / / 4 satraha se chabbIma subha, vikrama sAka pramAna / __ arU bhAdoM sudI paMcamI, pUrana graMtha bakhAna 1] 5 jodha kavIvara hoya bAsI mAMgAnera ko.| amarapUta jagasoya, varigaka jAta jinavara bhagata / /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva-dhArmika va sAmAjika vicAradhArAe~ aura paristhitiyAM na chor3eM to samartha prAstika inake muMha para viSThA se lipaTe hue jUte mAreM, isameM jarA bhI pApa nahIM hai' / " svayaMlikhita 'pravacanasAra bhASA' ke anta meM jodharAja godIkA terahapaMtha kI vyAkhyA karate hae likhate haiM :-- saba loga, satI, kSetrapAla Adi bArahapaMthoM meM bhaTaka rahe haiM parantu jodha kavi kahatA hai ki he jinadeva ! ukta bArahapaMthoM se alaga aApake dvArA batAyA gayA paMtha (mArga) hI 'terApaMtha' hai / ukta kathanoM ke AdhAra para yaha to spaSTa hai ki jayapura nirmANa ke pUrva jayapura ke samIpa sAMgAnera meM terahapaMtha kA pracAra paM0 ToDaramala ke pUrva amaracaMda bhIsA (godIkA) yA unake putra jodharAja godIkA dvArA ho cukA thaa| vakhatarAma sAha ukta ghaTanA kA sambandha amaracaMda godIkA (amarA bhauMsA ) se jor3ate haiM, to candrakavi amaracaMdajI ke putra kavivara jodharAja godIkA se / ho sakatA hai ki jaba ukta ghaTanA ghaTita haI taba amaracaMda godIkA aura unake putra jodharAja godIkA donoM hI vidyamAna hoM aura donoM se hI ukta apriya prasaMga sambandhita rahA ho / kisI ne pitA hone se amaracaMda godIkA kA ullekha kara diyA evaM kisI ne adhika buddhimAna, vidvAn evaM kavi hone se tathA dhArmika kAryoM meM vizeSa sakriya hone se jodharAja ke nAma kA ullekha kiyA / / yadi jinasUtramullaMghate tadA''stikaryuktivacanena niSedhanIyAH / tathApi yadi dAdAgrahaM na muJcanti tadA rAmadhurAstikarUpAnadbhiH gUthaliptAbhirmuradaH tADanIyAH tatra pApaM nAsti / - paTaprAbhRta TIkA, 3 2 koI devI khetapAla vIjAsani' mAnata hai, ___koI rAtI pitra sItalA sau kahai merA hai / koI kahai sAMvalI, kabIra pada koI gAya, keI dAdUpaMthI hoI pare moha gherA hai / / koI khvAjaM pIra mAne, koI paMdhI nAnaka ke, I kahai mahAbAhu mahArudra cerA hai / yAhI bArA paMtha meM bharami rahyo sabai loka, kahai jodha praho jina terApaMtha terA hai / /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMjita ToDaramala : vyaktitva praura kasaMva ukta vizleSaNa se do prakAra ke mata sAmane Ate haiN| terApaMtha ke anuyAyI usakI vyAkhyA yaha karate rahe ki anAdi se calA pAyA zuddha jaina adhyAtma mArga hI terApaMtha hai, vaha jinezvara kA hI paMtha hai, usase bhinna nhiiN| jodharAja ke zabdoM meM, "he jina ! terApaMtha terA hai | paM0 ToDaramala ke ananya sahayogI bra0 rAyamala 'jJAnAnanda zrAvakAcAra' meM likhate haiM ki "he bhagavAna mhAM to thAMkA vacanA ke anusAra calAM hoM tAta terApaMthI hoN| te sivAya aura kudebAdika koM mhAM nAhIM seve haiM (pR0 111) tumahI ne saivI sI terApaMthI soM mhAM tumhAroM prAjJAkArI sevaka ToM pR. 11) mo terA prakAra ke cAritra ke dhAraka aise nigraMtha digambara guru ko mAne aura parigrahadhArI guru ko nAhIM mAne tAte guru apekSA bhI terApaMthI saMbhave haiM" (pR0 112) / dUsarI ora bhaTTAraka paMthI yathAsthitivAdI usakI alaga vyAkhyA karate haiM / paM0 bakhatarAma sAha teraha manuSyoM ke milane se isakA nAma terApaMtha par3A, kahate haiM / isI prakAra, candrakavi aura paMDita pannAlAla teraha bAtoM ko chor3a dene se terahapaMtha nAma par3A kahate haiM / paMDita pannAlAla apane 'terahapaMtha khaNDana' nAmaka graMtha meM likhate haiM ki teraha bAteM haTAkara naI rIti calAne ke kAraNa isakA nAma terahapaMtha par3A / unake anusAra ve teraha bAteM' ye haiM : ( 1 ) daza digpAloM ko nahIM mAnanA / (2) bhaTTArakoM ko guru nahIM mAnanA / ( 3 ) bhagavAna ke caraNoM meM kesara kA lepana nahIM karanA / (4) sacitta phUla bhagavAna ko nahIM car3hAnA / ' pUrva rIti teraha thIM, tinakoM uThA viparIta cale, tAte terApaMdhI bhatre / teraha pUrva kisI tAkA samAdhAna :dasadikapAla udhApi' gurucaraNAM nahi lAge / kesaracaraNAM nahiM dharai puSpapUjA phuni tyAga / / dIpaka marcA choDi mAsikA mAla na karahI / jina nhAvaNa nA kara rAtripUjA pariharahI / / jina zAsana devyA tajI rAMdhmo anna cahauI nahIM' 1 phala na car3hAvai harita 2 phuni baiMThira pUjA kareM nahIM' / / ye terai ura dhAri maMtha terai urathape / jinazAsana sUtra siddhAMtamAMhiM lA vacana uthappe /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvadhAmika va sAmAjika vicAradhArAeM aura paristhitiyAM ( 5 ) dIpaka se pUjA nahIM krnaa| ( 6 ) prAsikA nahIM lenaa| (7) phUlamAla nahIM karanA / (8) bhagavAna kA abhiSeka (paMcAmRta abhiSeka) nahIM karanA / (6) rAta meM pUjana nahIM karanA / (10) zAsana devI ko nahIM pUjanA / (11) dhiA anna bhagavAna ko nahIM cddh'aanaa| (12) hare phaloM ko nahIM car3hAnA / (13) baiTha kara pUjana nahIM krnaa| ukta sandarbha meM paM0 nAthUrAma premI likhate haiM, "bahuta saMbhava hai ki DhUMDhiyoM (zvetAmbara sthAnakavAsiyoM) meM se nikale hue terApaMthiyoM ke jaise niMdya batalAne ke lie bhaTTArakoM ke anuyAyI inheM terApaMthI kahane lage hoM gaura dhIre-dhIre unakA "dasA pra karacA vAila' pakkA ho gayA ho- sAtha hI ve svayaM teraha se bar3e vIsapaMthI kahalAne lage hoN| yaha anumAna isalie bhI ThIka jAna par3atA hai ki idhara ke sau-Der3haso varSa ke hI sAhitya meM terApaMtha ke ullekha milate haiM, pahale ke nhiiN| pa. nAthUrAma premI kA ukta kathana ThIka nahIM, kyoMki usake pahale ke digambara terApaMtha sambandhI kaI ullekha prApta haiM / lagabhaga 300 varSa pUrva ke kavivara jodharAja godIkA ke pravacanasAra bhASA prazasti' evaM kAmAM vAloM ke sAMgAnera bAloM ko likhe gae patra ke ullekha kie jA cuke haiN| paM0 bakhatarAma sAha ne vi0 saM0 1683 meM tathA zvetAmbarAcArya medhavijaya ne vi0 saM0 1680 meM digambara jaina terApaMtha kI utpatti mAnI hai, inakI carcA bhI kI jA cukI hai / dUsarI aura zvetAmbara terApaMtha kI sthApanA hI vikrama kI 16vIM zatI ke pUrvArddha meM huI hai / isa prakAra, digambara terahapaMtha, zvetAmbara terApaMtha se ' jai0 sA* iti0, 463 2 (ka) jaina sA0 iti0, 413 (ba) vallabha saMdeza, 16
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 paMdhita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva prAcIna hai| ataH adhika saMbhAvanA yahI hai ki krAMtikArI sudhAravAdI digambara terApaMthiyoM, jinhoMne bhaTTArakoM ke viruddha saphala AdhyAtmika krAMti kI thI, ke anukaraNa para zvetAmbara terApaMthiyoM ne apanA nAma terApaMthI rakhanA ThIka samajhA ho / terApaMtha ke nAmakaraNa ke sambandha meM hue vicAra-vimarza se sahI rUpa meM yaha patA to nahIM calatA ki isa nAmakaraga kA vAstavika rahasya kyA hai ? kintu yaha patA avazya calatA hai ki terApaMtha prAcIna zuddhAmnAyAnusAra jana 44 hai evaM usame AI huI vikRtiyoM ke viruddha jo Andolana huyA vaha satrahavIM zatI meM prAraMbha huA; tathA bhaTTArakIna pravRtti ke yathAsthitibAdI loga ise eka navIna paMtha kaha kara AlocanA karate rahe aura ise jaina mArga se alaga ghopita karate rhe| terApaMtha ko nayA paMtha kahakara upekSA karane vAloM ke prati paM0 ToDaramala kahate haiM, "jo apanI buddhi kari navIna mArga pakarai, to yUkta nAhIM / jo paramparA anAdinidhana jainadharma kA svarUpa prAsvanivi likhyA hai, tAki pravRtti meTi bIci meM pApI puruSAM anyathA pravRtti calAI, sau tAkauM paramparA mArga kase kahie / bahari tAkauM chor3i purAtana jaina zAstranivirSe jaisA dharma likhyA thA, taiseM pravata, to tAkI navIna mArga kaimaiM khie|" paMDita ToDaramala ke pUrva yaha AdhyAtmika paMtha pAMca-sAta sthAnoM para phaila cukA thA / jagaha-jagaha isakA joradAra virodha bhI ho rahA thaa| bhaTrArakoM aura viSama (bIsa ) paMthiyoM ke hAtha bhakti thI, jisakA ve prayoga bhI karate the / maMdiroM se nikalavA dete the, mArapITa bhI karate the / jyoM-jyoM isa krAMti kA damana kiyA jA rahA thA, tyoM-tyoM yaha utane hI utsAha se bar3ha bhI rahI thii| paMDita ToDaramala ke mo0 mA0 pra0, 315 1 'bIsapaMtha' ko 'viSamAtha' ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| isake 200 varSa pUrva ke ullekha prApta haiN| vi0 saM0 1628 meM kaviyara TekacandajI ne 'tInaloka maMDala pUjA' kI praNasti meM 'viSamapaMtha' kA ullekha kiyA hai / - jaina nibandha ratnAvalI, 343
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva-dhAnika va sAmAjika vicAradhArAeM aura paristhitiyAM samaya yaha saMgharSa apane carama bindu para thA / bhaTTArakIya pravRtti ke vidvAna astitva ke saMgharSa meM lage hue the / vi0 saM0 1818 meM, jaba paMDita ToDaramala ne apanI prasiddha kRti 'samyagajAnacandrikA' samApta kI thI, taba 'terahapatha khaMDana' nAmaka pustaka jayapura meM hI likhI gaI / isI prakAra vi0 saM0 1821 meM jaba paMDita ToDaramala ke nirdezana meM 'indradhvaja vidhAna mahotsava' ho rahA thA- jisameM sAre bhAratavarSa ke lAkhoM jainI Aye the evaM jisakA vistRta varNana ja. rAyamala dvArA likhita 'indradhvaja vidhAna mahotsava AmaMtraNa patrikA'' meM milatA hai - taba isI jayapura meM paM0 bakhatarAma sAha mithyAtva khaMDana' nAmaka graMtha meM terahapaMtha kA khaMDana bar3I hI kaTutA se kara rahe the / unhoMne likhA hai : "kapaTI terApaMtha hai jinasauM kapaTa karata"3 usa samaya paM0 ToDaramala aura unake sahayogI kaI vidvAn mahAna graMthoM kA nirmANa kara rahe the / sAre bhAratavarSa meM terApaMtha kA DaMkA bajAne vAle sAdharmI bhAI va0 rAyamala, aneka purANa-graMthoM ke janapriya vacanikAkAra paM0 daulata rAma kAsalIvAla, bImoM nyAya va siddhAnta-graMthoM ke samartha TIkAkAra paM0 jayacaMda chAbar3A Adi vidvAn paM0 ToDaramala ke sahayoga se taiyAra hAra the / ina sabhI vidvAnoM ne janabhASA meM racanAe~ kii| ukta mahAn prayAsoM ke phalasvarUpa yaha paMtha dezavyApI ho gayA aura isake prabhAva se maThAdhIzoM kI pratiSThA kA eka taraha se anta hI ho gyaa| ' pariziSTa 1 2 ukta kathana pUrA isa prakAra hai :-- jaise billI U~darA, vaira bhAva ko saMga / tasaM baMga pragaTa hai, terApaMtha nisaMga / / bIsapaMtha te nikAlakara, pragaTyo terApaMtha / hinduna maiM se jyoM kar3hayau, pavana loka ko paMtha / / hinduloka kI jyoM kiyA, yavana na mAna loka / taiseM terApaMtha bhI, kiriyA choDI choka / / kapaTI terApaMtha hai, jisasau kapaTa karata / girI pahor3I dIpa kaI, khoTo mata ko paMtha / /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva digambara jainiyoM meM terApaMthiyoM kI saMkhyA hI sarvAdhika hai / ye sAre uttara bhArata meM phaile hue haiM / 30 paMDita ToDaramala ke bAda unake dvitIya putra paMDita gumAnIrAma ne zithilAcAra dUra karane ke uddezya se unase bhI kaThora kadama uThAe / unhoMne pUjana-paddhati meM Ae bAhyADambara ko bahuta kama kara diyA evaM dharma ke nAma para hone vAle rAga-raMga ko samAptaprAyaH karane kA yatna kiyaa| maMdiroM meM hone vAle laukika kAryoM para pratibaMdha lagAyA / dharmAyatanoM kI pavitratA kAyama rakhane ke lie unhoMne eka prAcAra saMhitA bnaaii| unake nAma para eka paMtha cala par3A jise gumAnapaMtha kahA jAtA hai| isa paMtha kA eka maMdira jayapura meM hai jo gumAnapaMtha kI gatividhiyoM kA kendra thaa| isa paMtha ke aura bhI maMdira jayapura meM aura jayapura ke Asa-pAsa ke sthAnoM meM haiM / paMDita gumAnIrAmajI kI banAI gumAnagaMthI AcAra saMhitA kI kucha bAteM nimnalikhita haiM : ( 1 ) sUryodaya yA kAphI prakAza hone ke pahale maMdirajI kI koI kriyA na kareM / ( 2 ) jo sapta vyasana kA tyAgI ho, vahI zrIjI' kA sparza kare / , yaha maMdira ghI vAloM ke rAste meM sthita hai evaM dIvAna bhadIcaMdajI kA maMdira kahalAtA hai| isakA nirmANa dIvAna ratanacaMdajI ne karAyA thA aura apane bhAI ke nAma para isakA nAma pracalita kriyA thA / gumAnapaMthI maMdira ke vartamAna vyavasthApaka zrI saradAramalajI sAha ke anusAra gumAnapaMtha ke maMdira nimna sthAnoM para haiM : jayapura meM bar3e dIvAnajI kA maMdira, choTe dIvAnajI kA maMdira, dIvAnajI kI nasiyA~, maMdira zrI budhacaMdajI baja, maMdira zrI baja bagIcI / jayapura ke atirikta Amera, sAMgAnera, jagatapurA, mAdhorAjapurA, lAmbA yadi sthAnoM para bhI haiN| 3 bhagavAna kI mUrti ko zrIjI bhI kahate haiM /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva-dhArmika va sAmAjika vicAradhArAeM aura paristhitiyAM (3) jina-pratimA ke caraNoM para candana, kesara Adi carcita na kreN| ( 4 ) gaMdhodaka lagA kara hAtha dhoveM / (5) bhagavAna kA pUjana khar3e hokara kareM / (6) pUjana meM phaloM meM nAriyala aura bAdAma yAdi - sUkhe phala hI car3hAveM / unheM bhI sAbita na car3hAveM / (7) rAta ko jina pratimA ke pAsa dIpaka na jalAveM / (8) camar3e kI va UnI cIjeM maMdira meM na le jAveM / (6) maMdira meM buhArI denA, pUjA ke bartana mAMjanA, bichAyata vichAnA Adi maMdira kA sampUrNa kArya zrAvaka svayaM apane hAthoM se kareM, mAlI yA naukara Adi se na karAveM / (10) maMdirajI kI bastu laukika kAma meM na laaveN| paMDita gumAnIrAma kI batAI gaI kaI bAtoM kA pAlana to prAya: sabhI terApaMthI maMdiroM meM hotA hai, para kucha bAteM jo bahuta kaThora thIM ve cala na skii| baise gumAnapaMtha kA paMtha ke nAma se koI vizeSa pracAra nahIM huA hai aura na hI paMDita gumAnIrAma kA koI paMtha calAne kA uddezya hI thaa| ve to bAhyADaMbara aura hiMsAmalaka pravRtti ke viruddha the / unake virodhiyoM ne hI unake batAe rAste ko 'gumAnapaMtha' kahanA prAraMbha kara diyA thA aura ve unameM zraddhA rakhane vAloM ko 'gumAnapaMthI' kahane lage the| ___ isa taraha hama dekhate haiM ki paMDitajI ke pUrva evaM samakAlIna dhArmika evaM sAmAjika paristhitiyA~ vipama thIM aura anya bhAratIya dharmoM kI bhAMti jainadharma bhI kaI zAstrA-upazAkhAoM meM vibhakta thA / jisa digambara jaina sampradAya meM paMDitajI ne janma liyA usameM bhI bhaTTArakoM kA sAmrAjya thA aura darzana kA mUla tattva luptaprAyaH thaa| kahIM-kahIM paM0 banArasIdAsa dvArA prajvalita adhyAtmajyoti TimaTimA rahI thI / paMDita ToDaramala ne usameM tela hI nahIM diyA apitu use zatagaNI karake prakAzita kiyaa| 1 bhagavAna ke abhiSeka ke jala ko gaMdhodaka kahate haiN|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanItika paristhiti aitihAsika dRSTi se yaha kAla auraMgajeba kA zAsanakAla thA, jisameM mugala sattA utAra para thii| rAjasthAna ke zAsaka bhI niSkriya the / yahI kAraNa hai ki mugala sAmrAjya ke usa vighaTanakAla meM bhI ye apanI zaktiyoM ko saMcita aura ekatra karake hindu prabhutva sthApita na kara pAe / phira bhI tatkAlIna jayapura nareza savAI jayasiMha (zAsanakAla-1666-1743 I012ne sthiti kA lAbha uThAyA ! jahoMne mAravAr3a aura mevAr3a ke rAjAoM ke sahayoga se na kevala mugala sattA se AtmarakSA kI pratyuta unake vighaTana kA lAbha bhI utthaayaa| ina logoM ne dillI ke zAsana ke saMkaTa ke prati apanI A~kha banda kara lii| vahA~ hone vAle saMgharSoM, SaDyantroM aura rAjanItika hatyAoM se jaise inakA sarokAra hI nahIM thA / eka aora nAdirazAha durrAnI aura ahamadazAha abdAlI jaise krUra AkrAMtA luTere dillI ko lUTate rahe, to dUsarI ora marahaThoM aura jAToM Adi ne bhI kama luTa-pATa nahIM kii| ukta rAjAtrayI isa rAjanItika halacala aura khUnI luTa-khasoTa meM sampUrNa rUpa se taTastha-draSTA thii| ve apane rAjyoM kI zakti, samRddhi aura vyavasthA ke pukhtA banAne meM lage rhe| savAI jayasiMha para yaha bAta pUrNataH lAgU hotI hai / unhoMne apane rAjya ke caumukhI bikAsa ke lie bahuta kucha kiyaa| bartamAna jayapura kA nirmANa unakI hI dena hai 1 apane paramparAgata rAjya ko Adarza jana-kalyANakArI aura pragatizIla banAne kI dizA meM ve apane samakAlIna dezI-videzI zAsakoM kI tulanA meM bahuta Age the| dharma-sahiSNutA aura vidvAnoM ke sammAna karane meM koI unakI hor3a nahIM kara sakatA thaa| prasiddha itihAsakAra karnala TaoNDa ne likhA hai :- isa rAjA ko jainadharma ke 1 rItikAvya kI bhUmikA, 7 2 rAjasthAna kA itihAsa, 637 3 bhA0 i0 eka dRSTi, 562-563
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanolika paristhiti siddhAntoM evaM itihAsa kA acchA jJAna thA aura unakI vidyA-buddhi ke kAraNa bhI vaha jainiyoM kA kAphI sammAna evaM prAdara karatA thaa| ima rAjA kI jyotiSa-viSayaka gaveSaNAtroM meM bhI usakA pradhAna sahAyakA vidyAdhara nAmaka jaina vidvAna thaa| savAI jaryAmaha ke pazcAt usakA bar3A putra IzvarasiMha (zAsanakAla-1744-1750 I0) rAjA humA / una dinoM jayapura ke rAjakIya gagana meM gRhakalaha kI kAlI ghaTA chAI ThaI thii| yadyapi IzvarasiMha eka sajjana rAjA thA tathApi gRhazatrunoM ke kucaka meM usakA anna huA aura usakA anuja mAdhosiMha (zAsanakAla-1751-1767 I.) rAjA bnaa| yadyapi jayasiMha ke rAjyakAla ke samAna sAdhAMsiMha ke rAjyakAla meM bhI zAsana-vyavasthA meM jainiyoM kA mahattvapUrarga yogadAna evaM prabhAva rahA, zAsana ke uccapadoM para adhikAMza jaina the, jainiyoM kI hisAtmaka saMskRti jayapura nagara meM spaSTa prativimbita thI tathA zAsakIya yAdeza se jIvahisA, vezyAvRtti evaM madyapAna niSiddha the tathApi mAmpradAyika upadravoM kI dRSTi se mAdhomiha kA zAsanakAla atyanta durbhAgyapUrNa rhaa| isameM jainiyoM ko do bAra sAmpradAyika vidveSa kA zikAra honA pdd'aa| apane samasta udAra AzvAsanA ke bAvajUda bhI zAsana unheM surakSA aura nyAya dene meM asamartha rhaa| 1 panalsa eNDa enTIkviTIja apha rAjasthAna, 267 2 rAjasthAna kA itihAsa, 650 / vahI 4 "aura I nagra virSa sAta visana kA prabhAva hai / bhAvArtha-I maga virSa kalAla kasAI vezyA na pAI hai| para jIva hisA kI bhI manAI hai / rAjA kA nAma mAdhavasiMha hai| tAke rAja viSaM vartamAna ete kuvisana darabAra kI AjJAta na.pAIe hai / para jainI loga vA samuha barI hai / daravAra ke mutasaddI sarva jainI hai / aura sAhUkAra loga sarva janI hai / yadyapi aura bhI hai pari gauNatA rUpa hai| murUpatA rUpa naahii| chaha sAta vA ATha dasa hajAra janI mahAjanAM kA ghara pAIe hai / ' - i. vi. patrikA, pariziSTa 1 --
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva vi0 saM0 1818 meM jisa samaya pAnIpata ke maidAna meM marAThA aura aphagAnoM ke yuddha meM dillI kI TUTatI bAdazAhata kA bhAgya nirNaya ho rahA thA, usa samaya gAjA mAdhosiMha kA bhUhalagA purohita zyAma tivAr3I jayapura ke jainiyoM ko sAmpradAyika dveSa kI jvAlA meM bhUna rahA thA / jaina srotoM ke anusAra lagabhaga aThAraha mAha taka yaha 'zyAma gardI' calI, jisake bAda rAjA ko sumati pAI, pazcAtApa huA | zyAma tivAr3I ko apamAnita kara rAjya se nirvAsita kiyA gayA / jainiyoM ke samAdhAna ke lie rAjya kI ora se pUre prayatna kiye gae, unakI sthiti pUrvavat banA dene kA prayAsa kiyA gyaa| ___ isa ghaTanA kA vivaraNa jayapura ke tatkAlIna itihAsa meM nahIM miltaa| aise bivaraNa kI apekSA usa samaya ke itihAsa se kI bhI nahIM jA sktii| phira bhI eka prazAsakIya Adezapatra meM jainiyoM kI kSatipUrti karane aura unake prati sahAnubhUti kA dRSTikoNa apanAne kA Adeza diyA gyaa| isase ukta ghaTanA kI aitihAsikatA pramANita hotI hai| yaha prAdeza vikrama saMvat 1816 mArgazIrSa kRSNA 2 1 saMvat aTTAraha se gaye, Upari jakaM aThAraha bhaye / taba ika bhayo tivAr3I zyAma, DibhI ati pAkhaMDa ko dhAma 111286 / / kari prayoga rAjA ghasi biyo, mAdhaveza napa guru pada diyo / / 1261 // dina kiteka bote haiM jaba, mahA upadrava kInho ta / / 1262 / / - bu. vi0 2 "saMvat 1817 ke sAli yamAr3ha ke mahaine eka syAmarAma brAhmaNa bAke mata kA pakSI pApamurti utpanna bhayA / rAjA mAdhavasaMha kA gura ThAharapA, tAkari rAjAnaM basi kIyA pIcha / jina dharma saM droha kari yA nana ke bA sarva DhuMDhADa deza kA jina maMdira tinakA vidhama' kIyA / satra kU vaisana (vaiSNana) karane kA upAya vIyA / tAkari lAkhAM jIyAM naiM mahA ghorAmaghora dukha havA ghara mahApApa kA baMdha bhayA so eha upadrava varasa DyoDha paryata rahmA / " - jIvana pamikA, pariziSTa / 3 akasmAta kopyo nRpa bhAro, diyo dupaharA deza nikaaro| dupaTA ghoti dhare dvija nikasyo, tima juta pApani lastri jaga vigasyo / / 1266 / / -bu0 vi0
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanItika paristhiti 35 ke dina jayapura rAjya ke tetIsa paraganoM ke nAma jArI huaA thA / vi0 saM0 1821 meM 'indradhvaja vidhAna mahotsava' ke nAma se eka vizAla aura vaibhavapUrNa sArvajanika jaina mahotsava kagayA gayA, jisameM rAjya kI ora se pUrA samarthana, sahayoga evaM sahAyatA prApta huI / rAjA mAdhosiMha ke rAjyakAla meM hI vi0 saM0 1823-24 meM eka bAra punaH sAmpradAyika upadrava bhar3ake, jinakI aMtima parimAni paM0 ToDaramala ke nirmama prAraNAnta ke rUpa meM huii| mAdhosiMha ke pazcAt zAsana pRthvIsiMha (1768-1777 I0) ke hAtha meM paayaa| usake zAsanakAla meM vi.saM. 1826 meM phira sAmpradAyika upadravamA, jisane jInayoM ko apAra kSati uThAnI pdd'ii| ' "hukmanAmA- sanada karAra miti maMgasira badI 2 saMvat 1816 apraMca hada sarakArI meM sarAvagI vagairaha jainadharma sAdhavA vAlA saM dharma meM bAlabA ko takarAra cho, so yAkoM prAcIna jAna jyoM kA tyoM sthApana karavo pharamAyo cha so mAphika hukma zrI hajUra ke likhA ch| bIsapaMtha terApaMtha paraganA meM deharA banAyo va deva guru zAstra Age pUje chA jI bhAMti pUjI / ghamaM meM koI taraha kI aTakAva na rAkhe / ara mAla mAliyata vagairaha devarA ko jo le gayA hoya so tAkIda kara divAya dIjyo / kesara vagAha ko Age jahAM se pAye chA tiThAsU bhI divAvo kIjyo / miti sadara" - ToDaramala jayaMtI smArikA, 64-65 + "e kArya darabAra kI prAjJAsU huvA hai / aura e hakama huvA hai jo thAkaM pUjAjI ke adhi jo bastu pAhije so hI darabAra sUM se jAdo / so e bAba ucita hI hai / e dharma rAjA kA calAyA hI cAla hai / rAjA kI sahAya vinA paisA mahaMta parama kalyANarUpa kArya baraNe nAhI / para donyU divAna ratanacaMda vA bAlacaMda yA kArya vi agrezvarI hai / tAtai vizeSa prabhAvanA hogI / ".... miti mAha badI 6 samvat 1821" -i0 vi patrikA, pariziSTa ? 3 phuni bhaI chabbIsA ke sAla, mile sakala dvija laghuravimAna / dvijana bAdi bahamela hajAra, bimA hukama pAye darabAra / dori dehurA jina lie lUTi, mUrati vibana bArI bahu phUSTi / / - bu0 vi0
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityika paristhiti AlocyakAla kI sAhityika gatividhiyA~ saMtoSajanaka nahIM thiiN| lar3abhir3a kara mugala senA aura hindU rAje apanI zakti slo cuke the / vizAla rASTrIya kalpanA yA ucca naitika pAdaza kI prAsthA unameM nahIM thii| yahI sthiti AdhyAtmika ciMtana aura sAdhanA ke kSetra meM thii| bhaktikAla ke bAda rItiyuga (zugArakAla) kI mUla cetanA zRgAra thii| adhikAMza rIti-kAviyoM ke pAlambana rAdhA-kRSNa the / vizAla bhAratIya samAja kA hI eka aGga hone se jaina samAja bhI ina prabhAvoM se achUtA nahIM thA / vItarAgatA ke prati pratibaddha hone ke kAraNa yadyapi usakI sAdhanA meM zRgAra cetanA to praviSTa nahIM ho sakI tathApi bhaTTArakabAda kI sthApanA usameM ho hI gii| zUddha zRgAra kAvya kI racanA ke vicAra se jaina sAhitya nagaNya-sA hai| yadyapi aise kavi milate haiM, jinhoMne vizuddha sAiityaka dRSTikoNa se zRgAra racanAe~ likhI haiM tathApi bAda meM ve apanI laukika zRgAraparaka racanAoM ko naSTa kara AdhyAtmika kAvya sAdhanA karane lage / jaina kaviyoM ne zRgAramUlaka pravRttiyoM ko kar3I AlocanA kii| unakA kahanA thA ki kyA sarasvatI ke varadAna kA yahI phala hai ? kyA isakA hI nAma kAvya hai ? mAMsa kI graMthi kUca kaMcana-kalaza kaheM, kaheM mukha candra jo saleSamA ko ghara hai| hAr3a ke dazana prAMhi hIrA motI kaheM tAMhi, mAMsa ke adhara oMTha kaheM vimbapharu hai / / hAr3a thebha bhUjA kaheM kala nAla kAma judhA, hAr3a hI kI thaMbhA jaMdhA kahe raMbhAtaru hai / yoM hI jhUThI jugati vanAvai pro kahAveM kavi, ete pai kahaiM hameM zAradA kA vA hai / / 1 a. ka0, 30-31 2 vIravANI : kavi banArasIdAsa vizeSAMka, 48
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityika paristhiti 27 jaba rItikAla meM vRddha kavi bhI apane sapheda bAloM ko dekha kara kheda vyakta kara rahe the' aura 'rasikapriyA' jaise zrRMgAra kAvya kA nirmANa kara rahe the taba jaina kavi unheM saMbodhita kara rahe the : bar3I nIti laghu nIti karata hai, bAya sarata badaboya bharI / phor3A Adi phunaguna zoNita hAr3a mAMsa maya mUrata, tA para rIjhata gharI-gharI / aisI nAri nirakha kara kezava, 'rasikapriyA' tuma kahA karI // nArI aura 'rasikapriyA' viSayaka aise hI sazakta kathana dAdUpaMthI sundaradAsajI ne bhI kie haiN| viSNoI kavi paramAnandadAsajI riyAla bhI kAvya meM, cAhe vaha kisI bhI prakAra kA ho, 'hari nAMva ' carcA hI mukhya mAnate haiM, zeSa kathana to kevala 'indrIrata gyAna' hai ' / 5 " "kezava" kezana asa karI jasa ariha na karAhi / candravadana mRgalocanI, bAbA kahi kahi jAhi / / brahmavilAsa, 184 (ka) rasika priyA rasa maMjarI, aura siMgAhi jAti / caturAI kara bahuta vidhi, viSai banAI ani // diSe banAI ani lagata viSayani ko pyArI / jAge madana pracaNDa, sarAheM nakhazikha nArI / / jyauM rogI miSThAna khAI, rogaha bistAraM / sundara yaha gati hoI, jutI rasikapriyA dhAreM // - sundara granthAvalI dvitIya khaNDa 339 - (kha) sundara granthAvalI : dvitIya khaNDa, 437-440 prathamakhaNDa bhUmikA, 8-106 kavata chaMda siraLoka / sobhA tonmoM loka || katha indrIrata gyAna / paribI niraphaLa jAmya / * harijasa kathA sAkhI kaho, paramAnanda hari nAMva ko nijapada kI nArAti kareM, jaise vo nIra viSaya - jAmbhojI viSNoI sampradAya aura sAhitya ( jambhavANI ke pATha saMpAdana sahita ) : dUsarA bhAga, 656 va 867
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 paMDita ToDaramala ; vyaktistra aura kartRtva ukta kathana meM unakA uddezya nArI kI nindA karanA nahIM thA kintu bAsanA kI Aga meM svayaM jala rahe mAnatroM ko aura usI meM na dhakela dene ke prati sAvadhAna karanA thA / kyoMki : rAga udai jaga aMdha bhayo, sahajai saba logana lAja gavAI / sIkha vinA nara sIkhata hai, visanAdika sevana kI sugharAI / / tA para aura raceM rarA kAvya, kahA kahie tinakI niThurAI / aMdha asUjhana kI aMkhiyAna meM, bhauMkata haiM raja rAma duhAI' / / bhagavAna neminAtha aura rAjula ke prasaMga ko lekara zugAra rasa kI kavitAe~ jaina kaviyoM kI bhI milatI haiM para unameM maryAdA kA ullaMghana kahIM bhI dekhane ko nahIM miltaa| ___jaina sAhitya kI mUla preraNA dharma hai / jaina sAhitya hI kyA prAyaH samparNa madhyayugIna bhAratIya sAhitya dhArmika bhAvanA se prota-prota hai| dharma se sAhitya kA acchedya sambandha hai / sAhitya ko dharma se pRthak nahI kiyA jA sakatA hai| dhAnika sAhitya hone mAtra se koI racanA sAhitya koTi se alaga nahIM kI jA sakatI / cAhe jisa kAla kA sAhitya ho usameM tatkAlIna avasthA kA citra avazya aMkita hogaa| sAhitya kA bahuta bar3A bhAga dharma para avalambita hai / dhArmika siddhAMtoM ke AdhAra para evaM dhArmika mAndolanoM ke kAraNa sAhitya ke viziSTa aGgoM kI utpatti evaM vikAsa huA hai| vidvAnoM ke ye kathana jaina sAhitya ke atirikta rAjasthAna meM udbhUta aneka saMpradAyoM aura unake kaviyoM Adi para bhI pUrNataH lAgU haiN| viSNoI sampradAya, dAdU paMtha, niraMjanI sampradAya, caraNadAsI sampradAya aura inake kaviyoM kI bhI mUla preraNA dharma aura adhyAtma hai| yahA~ inameM se katipaya kA nAmollekha hI kiyA jA sakatA hai, yathA :- padama, 1 jana zataka, chanda 64 2 hindI sAhitya kA bhAdikAla, 11 3 jIvana aura sAhitya, 67 4 hi sA iti0 rasAla, 14 5 rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, 172-264
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityika paristhiti UdojI naiNa, mahAjI godArA, volhojI, kaisojI, surajanadAsajI pUniyA, paramAnandadAsajI, (biSNoI sampradAya'); bakhanAjI, rajjabajI, bAjindajI, sundaradAsajI5, (dAdU maMthI'); turasIdAsa, sevAdAsa, manoharadAsa, bhagavAnadAsa, (niraMjanI sampradAya"); tathA sahajobAI', dayAvAI, (caraNadAsI saMpradAya') Adi / jaina sAhitya meM mAnava hitavidhAyanI adhyAtmaparaka aneka bahumUlya carcAe~ haiN| ina sAhityakAroM ne sAhitya-sAdhanA ke mAdhyama se dhana prApti kA yatna kabhI nahIM kiyA aura na hI unheM lokeSaNA AkarSita kara skii| ye loga rAjadarabAroM aura dhanikoM kI goSThiyoM se dUra hI rahe, inakI apanI alaga AdhyAtmika goSThiyA~ thIM, jinheM 'sailI' kahA jAtA thaa| ina sailiyoM ke sadasyoM dvArA usa yuga meM mahattvapUrNa vipula sAhitya kA nirmANa huA para vah sAhitya zAMtarasa pradhAna AdhyAtmika sAhitya hai / isakA tAtparya yaha nahIM ki ye loga sAmAjika samasyAoM ke prati udAsIna the| ve tatkAlIna samAja aura usameM Agata bikRtiyoM se pUrNa paricita evaM unake prati 1 jAmbhojI viSNoI sampradAya aura sAhitya jambhavANI ke pATha-sampAdana sahita] bhAga 1-2 512-522, 558-578, 616-635, 636-686, 701-825, tathA 57-8 bakhanAjI kI vANI / rajjaba bAnI 4 paMcAmRta meM saMgrahIta, vAjinda kI vANI 5 sundara pranyAvalI bhAga 1, 2 6 zrI dAdU mahAvidyAlaya rajata-jayantI graMtha 7 (ka) makaranda, 163-176 (kha) yoga pravAha meM etad viSayaka nibandha (ga) zrI mahArAja haridAsajI kI vANI; (gha) niraMjanI sampradAya aura saMta turasIdAsa nirrajanI 8 sahajIbAI ko vAnI / dayAbAI kI bAnI 10 (ka) alavara kSetra kA hindI sAhitya (aprakAzita) (vi0 saM0 1700 se 2000), 13-18 tathA 16-186 (kha) bhakti sAgara
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva sajaga the| ina logoM ne unake viruddha sazakta Andolana calAe / ina sabameM padya sAhitya ke kSetra meM paMDita banArasIdAsa kA nAma sabase pahale nAtA hai tathA gadya sAhitya meM paMDita ToDaramala agraNI rhe| isa taraha aAlocyakAla meM rAjanItika aura mAhityika paristhitiyAM bhI utsAhavarddhaka nahIM thiiN| rAjanItika asthiratA aura sAhityika zugArikatA donoM hI adhyAtmapradhAna zAntarasapUrNa sAhitya ke nirmANa ke anukUla vAtAvaraNa pradAna nahIM karatI haiN| ina donoM ke saMketa paMDitajI ke sAhitya meM mila jAte haiN| yadyapi ye saMketa apratyakSa rUpa meM haiM, jaise krodha ke prakaraNa meM niraMkuza sAmpradAyikatA kA jikra isa prakAra pAtA hai :- "tahA~ krodha kA udaya hote padArthani virSe aniSTapanau bA tAkA burA honA cAhai / koU maMdirAdi acetana padArtha burA lAge taba phoranA toranA ityAdi rUpakari bAkA burA cAhai / isI prakAra 'bhagavAna rakSA karatA hai' isa mAnyatA kI samIkSA karate hae likhate haiM :- "hama to pratyakSa mleccha musalamAna Adi prabhakta puruSanikari bhakta puruSa pIr3ita hote dekhi va maMdirAditrA kauM vighna karate dekhi pUche haiM ki ihAM sahAya na kare hai so zakti hI nAhIM, ki khabara nAhI' | bahuri avaha dekhie hai| mleccha Aya bhaktani kauM upadrava kara haiM, dharma vidhvaMsa kara haiM, mUrti ko vighna karai haiM, so paramezvara kI aise kArya kA jJAna na hoya to sarvajJapanoM rahai nAhIM / " isa prakAra paMDitajI ke cAroM ora viruddha aura saMgharSa kA vAtAvaraNa thaa| usa samaya rAjanIti meM asthiratA, saMpradAyoM meM tanAva, sAhitya meM zRgAra. dharmakSetra meM bhaTTArakavAda, Athika jIvana meM viSamatA aura samAja meM rUr3hivAda - ye satra apanI carama sImA para the jo ki prAdhyAtmika cintana meM caTTAna kI taraha ar3e the| una sabase paMDitajI ko saMgharSa karanA thA, unhoMne DaTa kara kiyA aura prANoM kI bAjI lagA kara kiyaa| 5 mo0 mA pra0, 56 2 vahI, 157 3 vahI, 250
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya jIvanavRtta vyaktitva
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanavRtta AcAryakalpa paMDita ToDaramala ke atirikta isa nAma ke dhanya ullekha bhI milate haiM / jaise eka haiM 'brahma ToDara' yA 'ToDara', jinakA eka bhajana 'uTho tero mukha dekhUM nAbhi ke nandA' rAjasthAna ke kaI jaina zAstra-bhaNDAroM ke guTakoM meM milatA hai'| eka rAmAnuja matAnuyAyI paMDita ToDaramala bhI hue haiM, jinakI kucha pustakeM jayapura rAjamahala ke pothIkhAne meM pAI jAtI haiM / nAma inake nAma kA ullekha bhI kaI prakAra se milatA hai| kahIM 'ToDaramala' aura vahIM 'ToDaramalla" / kahIM-kahIM 'ToDara' " kA bhI prayoga milatA hai| Adara ke sAtha Apako loga 'mallajI 6 1 -- rAjasthAna ke jaina grantha bhaNDAroM kI granthasUcI, caturtha bhAga 582 614, 623, 767, 776 tathA 777 12 jJAnasAgara, bhaktavilAsa, bhaktipriyA, padasaMgraha 3 "nara ToDaramalajI sUM mile, nAnA prakAra ke prazna koe / " - jIvana patrikA, pariziSTa 1 * " nAma dharmo tina harSita hoya, ToDaramala kaheM saba koya / / " - sa0 caM0 pra0 * "nijamati anusAri artha gahe ToDara ha bhASA banavAI yAteM artha hai sagare / " - gommaTasAra karmakANDa bhASATIkA prazasti 6 " yaha TIkA kharar3A kI nakala utarI hai / mallajI kRta pIThabaMdha Adi saMpUrNa nahIM bhaI hai / mula ko pradhaM sampUrNa prAya gayI hai, parantu sodhi ghara malla jI kokari utarAvaNI hai|" - zi0 bhA0 TI0 (60 li0) bambaI, antima pRSTha
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva yA 'malajI' bhI kahA karate the / inakA vAstavika nAma 'ToDaramala' hI hai| ToDara aura ToDaramalla to chandAnurodha ke kAraNa likhe gae haiM poMki inake jAleTa padI zAma hote haiN| inake nAma ke sAtha 'paMDita' zabda kA prayoga vidvattA ke artha meM huaA hai / jaina paramparA meM 'paMDita' zabda kA prayoga kisI ke bhI sAtha jAtigata artha meM nahIM hotA hai, sarvatra paMDita zabda kA prayoga vidvattA ke artha meM hI hotA rahA hai| Apake nAma ke sAtha 'AcAryakalpa' kI upAdhi bhI lagI milatI hai tathA jaina samAja meM Apa 'prAcAryakalpa paMDita ToDaramala ke nAma se hI adhika prasiddha haiN| ye rItikAla meM avazya hae para inakA sambandha rItikAvya se dUra kA bhI nahIM hai aura na yaha upAdhi 'kAvyazAstrIya AcArya' ko sUcaka hai| inakA sambandha to una mahAna digambarAcAryoM se hai, jinhoMne jaina sAhitya kI vRddhi meM abhUtapUrva yogadAna kiyA hai| unake samAna sammAna dene ke lie inheM 'AcAryakalpa' kahA jAtA hai| inakA kAma jaina AcAryoM se kisI bhI prakAra kama nahIM hai, kintu jaina paramparA meM prAcAryapada' nagna digambara sAdhu ko hI prApta hotA hai, ataH inheM prAcArya na kahakara 'AcAryakalpa' kahA gayA hai| janmatithi ___paMDita ToDaramala kI janmatithi ke bAre meM koI spaSTa ullekha nahIM milatA hai / paMDita cainasukhadAsajI ne unakA janma vi0 saM0 1767 (san 1740 IsvI) likhA hai| jabaki paM0 bAtharAma premI aura DaoN0 kAmatAprasAda jaina ke anusAra vi0 saM0 1763 hai| ukta vidvAnoM 1 "dakSiNa desa meM pAMca sAta aura graMtha tADapatrAM viSa karNATI lipi maiM likhyA vahAM padhAre haiM, tAfa malajI vAM hai, bAkA yathArtha vyAkhyAna kara hai| - i. di0 patrikA, pariziSTa 1 2 anantIti granthamAlA bambaI evaM sastI asthamAlA dillI se prakAzita mokSamArga prakAzaka ke mukhapRSTha para tathA di0 jana svAdhyAya maMdira, sonagar3ha se prakAzita mokSamArga prakAzaka ke kavara pRSTha para paM. ToDaramala ke nAma ke Age 'AcAryakalpa' kI upAdhi lagI huI hai| 3 vIravANI: ToDaramalAMka, 266, 26, 277 4 hija. sA0 iti0,72 5 hi0 ja. sAsaM0 iti0, 185
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanavRtta ne apane mana kI puSTi meM koI vicAraNIya pramANa prastuna nahIM kie haiM / paM0 paramAnanda zAstrI' aura paM0 milApacaMda kaTAriyA kA kahanA hai ki paMDitajI kA janma hara hAlata meM vi0 saM0 1767 se 15-20 varSa pUrva honA cAhie / ___paMDita ToDaramala ne apanI janmatithi ke bAre meM kahIM kucha nahIM likhA hai, kintu gommaTasAra pUjA kI jayamAla meM rAjA jayasiMha ke nAma kA ullekha avazya hai tathA gommaTasAra Adi granthoM kI bhASATIkA bana jAne kA bhI saMketa hai / ukta prAdhAra para isa racanA evaM bhApATIkAyoM ko savAI jayasiMha ke rAjyakAla meM binita mAnane para ve racanAe~ vi0 saM0 1800 ke pUrva kI mAnanI hoMgI, kyoMki savAI jayasiMha kA rAjyakAla vi0 saM0 1800 taka hI hai| yadi ukta tathya ko sahI mAnA jAya to paMDita ToDaramala kA janma isase 25-30 varSa pUrva avazya mAnanA hogA, kyoMki 25-30 varSa kI umra ke pUrva gommadasArAdi granthoM kI bhASAdIkA banA pAnA saMbhava nahIM lgtaa| ukta bhASATIkAoM ko vi0saM0 1800 se pUrva ko mAnane meM sabase bar3I kaThinAI yaha hai ki 'samyakajJAnacaMdrikA prazasti' meM ukta granthoM kI bhASATIkA vi0 saM0 1818 meM samApta hone kA spaSTa ullekha hai / ataH yaha nizcita hai ki gommaTasAra pUjA vi0 saM0 1818 ke bAda kI racanA hai tathA ukta pUjA kI jayamAla evaM usameM rAjA jayasiMha kA ullekha prAmANika nahIM lgte| ima para vistRta vicAra tIsare adhyAya meM ukta kRti ke anuzIlana meM kiyA jaaygaa| ' sanmati sandeza : ToDaramala vizeyAMvA, 3 2 sanmati sandeza : disambara 1668, pR0 5 1 yaha daragata bhaye paramparAma, tihi mArga racI TIkA banAya / bhApA raci ToDaramalla' zuddha, suni rAyamalla jainI vizuddha / / 10 / / jayapura jayasiMha mahIparAja, taha jinadharmI jana bahuta bhAja / yaha dhanI vizada jayamAla jaina, pahiraM paramAnaMda bhavya caMna / / 11 * saMvatsara aSTAdaza yukta, aSTAdazazata laukika yukta / mAghazukla paMcami dina hota, bhayo grantha pUrana udyota / / ..... ......
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartastra ___dita jaina bar3A maMdira terApaMthiyAna, jayapura meM prApta bhUdharadAsa ke carcA-samAdhAna nAmaka hastalikhita graMtha para Asoja kRSNA vikrama saMvat 1815 ke eka ullekha me patA calatA hai ki vi0 saM0 1815 ke pUrva paMDita ToDaramala ukta granthoM kI sATha hajAra enoka pramANa TIkA likha cuke the evaM mahAna vidvAn ke rUpa meM pratiSThita ho cuke the| aisA lagatA hai ki vi0 saMvat 1815 va 1818 ke bIca ke tIna varSa saMzodhanAdi kArya meM lage hoNge| bra0 rAyamala ke anusAra ukta TIkAtroM ko banAne meM tIna varSa kA samaya lgaa| isase siddha hotA hai ki vi0 saM0 1812 meM ina mahAna granthoM kI TInA kA kArya prArambha ho gayA thaa| pra0 rAbamala vyaktigata rUpa se pAita ToDaramala ke samparka meM siMghANA meM hI prAe kinnu paMDitajI kI vidvattA va kIti ro ve kama se kama usase 3-4 varSa pahale paricita ho cuke the| ve likhate haiM : pIche ketAika dina rahi Toiramala jaipura ke sAhUkAra kA putra tAkai vizeSa jJAna jAni vAsU milane ke athi jaipura nagari Ae / so ihAM bAkU nahIM pAyA / ara eka baMsIdhara....."tAeM mile / pIche vAna chor3i prAgarai gae / uhAM syAhagaMja virSa bhUdharamalla sAhUkAra...... yAsaM mili pheri jaipura pAchA paae| pIche se khAvATI viSa siMghAMga nA tahAM ToDaramallajI eka dilI kA bar3A sAhUkAra sAdharmI tAke samIpa karmakArya ke athi vahAM rahai, tahAM hama gae ara ToDaramalajI sUM mile, nAnA prakAra ke prazna kIe / tAkA uttara eka gomaTTasAra nAmA graMtha kI sAkhi saM dete bhae / tA graMtha kI mahimAM hama pUrve sUraNI thI tAsaM vizeSa destrii| ara ToDaramallajI kA jJAna kI mahimA adbhuta dekhii| pIche unasUM hama kahI - tumhAra yA graMthAM kA parace nirmala bhayA hai / tuma kari yAkI bhASA TIkA hoya to ghaNo jIvAM kA kalyANa hoi......3|" --. - -. 1 jIvA patrikA, pariziSTa 1 2 vahIM 3 vahI
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ ata4910 . . . . .BHAR . mAmAkI ..sakxe .. A . . . . . pAThiMbAlAgie. unhApAhagaMmavibhUdharamalavyAkaraNakapAgadharalAMjI kazAvAkapAramAnIlA mile ArasaharabaMdhakadharmapAla jainAagravAlA PARAN yAkaraNakApAnImAtAkATalAcatAle zAtikAtyAyAnakara pAragaMjakAtIla nabharamalazAstrakAvAmAnako bhAvanAdAyasamAdhI mAmAsahitavAmila mAdhIzAke rajepurapAAAeM pAImA bAlaviyanivAraNAnagaroToDaramallakhaekadilA posvanintinapA maakaanaapaariiamikniicaaNkaaklaapho| ahiulnaiek akolakiyotasAI madhetomamdines.... M kAhAra 30000 mArAmArAsa bkciLike HARE suyAnAalaparadezAlAmA samAnahAya vAdahijAraRH.. sabamili pAribhAkIsahidamAraTI kAnaI pAsavAna mUlathApAhana sa kAstarabajAramatAdhimaitAkikacaracAkAsAsAravAga sAlakA anAyasaMpumariyAda lAbhAvAsImAkalina aramanakAmadAkAlaparyatana mAnAsanAmAmAyAkomayAkinImAdhamayAyakAkAkAkApAyAzI kI yAyukAmamA zrI di. jaina maMdira bhadIcaMdajI, ghI bAlA kA rAstA, jayapura meM upalabdha sAdharmI bhAI ka mala dvArA likhita 'jIvana patrikA' kI mUlaprani kA eka mahara bAga pRSTha, jisameM gommaTasArAdi graMthoM kI TIkA ke nirmANa phI carcA hai /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ i ha durjananIrama mahi mamahi kalAjeSTatA lUjika hoI halavAvISTa laMbAdana sthalama cakkipeSI mAriSI praSinagripITa moTI peDa sarveggasarI parAmahota ekapuruSa #lahaNbanIma strI laeeTikAsahanapurA kacauthI vA nivareiliSa tamathena kaula apabhitapravarapatijIzrIzrIToDaramalajIbAcanAyA seva zrI di0 jaina maMdira (bar3A bar3A ), ajamera meM prApta vi0 saM0 1763 meM lipibaddha 'sAmudrika puruSa lakSaNa' nAmaka hastalikhita grantha kA aMtima pRSTha
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanavRtta isa kathana ke AdhAra para yaha kahA jA mAnanA hai ki rAyamala vikrama saMvat 1812 meM ukta TIkA prAraMbha hone ke 3-4 varSa pUrva arthAta vikrama saMvat 1808-9 se paMDita ToDaramalajI se milane ke lie atyanta utsUka va prayatnazIla the / nAtparya yaha ki paMDinajI taba taka bahucacita vidvAna ho cuke the| isa tathya kI puSTi unako prathama kRti rahasyapUrNa ciTThI se bhI hotI hai| yaha ciTThI bi0 maMvat 1811 meM likhI gaI thii| usakI zailI, prauhatA evaM umameM pratipAdina gaMbhIra tattvacitana dekhavAra pratIta hotA hai ki ve usa samaya taka bahuta vidvAn evaM tAttvika-vitrantraka ke rUpa meM pratiSThina ho cuke the / dura-dUra ke loga unase zaMkA-samAdhAna kiyA karate the| yAtAyAta-sAdhanoM se vihIna usa yuga meM sudUravartI pradezoM meM unakI prasiddhi evaM gommaTamAgadi granthoM kA talasparzI jJAna, unakI praur3hatA ko siddha karatA hai| ve usa samaya 35-36 varga me kama kisI hAlata meM nahIM rahe hoNge| ajamera ke bar3e ghaDe ke digambara jaina maMdira ke zAsya-bhaNDAra meM vis maMvat 1193 kA eka hastalikhita 'sAmudrika pumA lakSagA' nAmaka grantha hai| isameM likhA hai :- yaha grantha zanivAra bhAdrapada zuklA 4 vi0 saMvat 1763 ko jobanera meM 'paMDitottama paMDinaprabara paMDitajI zrI ToDaramalajI' ke par3hane ke lie likhA gayA hai / ukta kathana meM paMDita ToDaramala ke nAma kA sammAna ke sAtha ullekha hai| yadi vaha inhIM paMDita ToDaramala ke bAre meM hai, to svayaMsiddha hai ki vi. saMvat 1793 taka ve paMDitonama va paMDitaprabara ke rUpa meM khyAti prApta kara cuke the| saMbhAvanA bhI yahI hai kyoMki usa samaya itanI prasiddhi prApta koI anya ToDaramala nahIM hA haiN| ukta sthiti meM paMDita jI kA janma vi0 saM0 1763 me kama se kama 17-18 barSa pUrva kA avazya mAnanA hogaa| yaha vAhanA koI artha nahIM rakhatA ki 'sAmudrika puruSa lakSaNa' grantha se ina AdhyAtmika ci vAle vidvAn ko kyA prayojana ? kyoMki unakI racanAoM meM jagaha-jagaha vaidyaka, jyotiSa, kAvyazAstra Adi ke aneka ullekhoM ke sAtha-sAtha kAma-zAstra
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.0 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva taka ke ullekha milate haiN| unhoMne kAma-vikAra kA varNana karate hue rasa-granthoM meM bariNata kAma kI daza dazAoM kA va vaidyakazAstroM meM riMgata ubara ke bhedoM meM kAma-jvara taka kI carcA kI hai| 1 ataH siddha hai ki unakA adhyayana sarvAMgIgA thA aura ho makatA hai ki unhoMne ukta graMtha kA bhI adhyayana kiyA ho / 0 rAyamala ne gommaTasAra grantha kI TIkA karane kI preraNA dete samaya kahA thA ki "Ayu kA bharosA nAhIM'2 evaM indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA meM likhA hai ki "aura pAMca-sAta granthoM kI TIkA vagAyave kA upAya hai so Ayu kI adhikatA hUtrAM vargIgA / " ye zabda 40-45 varSa se kama umra vAle vyakti ke lie kahe jAnA saMbhava nahIM haiN| ___ inhIM va0 rAyamala dvArA viracita carcA-saMgraha kI eka prati alIgaMja (jilA aiTA-u0pra0) meM prApta huI hai| isa hastalikhita prati ke lipikAra zrI ujAgaradAsa haiM va isako unhoMne alIgaMja meM hI mArgazIrSa zuklA paMcamI, ravivAra, vi0 saMvat 1854 ko pUrNa kI hai - aisA grantha ke anta meM likhA hai| 15,200 pralokapramANa ke isa grantha ke pRSTha 173 para paMDita ToDaramala kI carcA karate hue unakA nidhana 47 varSa kI prAyu pUrNa karane ke uparAMta honA likhA hai| ukta ullekha isa prakAra hai :-- ___"bahuri bArA hajAra trilokasArajI kI TIkA vA bArA hajAra mokSamArga prakAzaka grantha aneka zAstroM ke anusvAri ara prAtmAMnamAsanajI kI TIkA hajAra tIna yAM tInA granthoM kI TIkA bhI ToDaramallajI saMtAlIsa barasa kI Ayu pUrNa kari paraloka viSa gamana kii|" 1 mo0 mA pra, 76 2 jIvana patrikA, pariziSTa 1 / i0 vi0 patrikA, pariziSTa 1 4 gharacA saMgraha anya kI saMkhyA karo sujAna / ekAdaza hajAra hai vai sai Upara mAna / /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... 11 . .. 86. . . . . nikArAtiyatAmahAnApAsAtamapAlamAyAmayAtrAmA mAhausamaramArajIviSayAcabAtakAmuSNana cana tAnAnAmabaMdhaka dhImAnArvadhAvAmINavedhazavadhanedArapAcaulihAtamATe yAhIta ghAkAnImayasamahAzAparamAranAmahAsAgomAdasvAmIjI joyAdinAma bhagavAnatA kaanaam| tAnAcatAlAviyanAthakAmavatAramayAnAtAhitIyanAmagopramAdimAhA yahagomarasAranI calazAvalI anusvaritakSAmahAvapratiSananona naakaapesaaprpaaliiptrkaapaaNcvaan|| . " riyahagApamArajAgazikSipanyArAjamalamahArAjAtAlAnAnamatrI cAra rAhAtAra matimAnapAyayAvAyAvatAramayAhai pAnacaMdrAcArya naumUlamAnAbAdasata350 samaharAparatAyAtakAdIkA karaNI bhASAmaya rAjAcArAlavalAI lakiyata saritA .....taTInATanAralyavAra 18000 sovalakatrAvakabAsAhalAyyAdurApravisabAsI ranagaratAviSene rApacyAkAdeharAviSayamAnIvara epabonasIprasimpaSTIpAyalA sAdAlaMkAragaNAnAdizAtpravegAragAmAvikoSanavatAnApAnAnubhavInaadhyAtmIlA Eita MA zrI di0 jaina maMdira, alIgaMja (ji. eTA-u0 pra0) meM upalabdha, vikrama saMvat 1858 meM lipibaddha 'carcA-saMgraha' graMtha kI hastalikhita prati ke pada 173 vA vAI
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ sArasI japaNArIsahita goma hamArAyAtI gayAnI caivA kI saMskRta TIkA ke anusvArabhASA vanazyagAcara haijAko nidharmaka vanavina rikahA zakayane zAstrAna lIToDaramalajI nitIlIsa rasabImpAyu hie hai| nAma1sthApanA yAtrAmA mo cyavapArazavadAsa mAsAhImaMgAlacara eka hinAra kA emavAla bhAyAmaya canakApara kAnAmasamma jAna caMdrA hai kI mocA hotI. yAma nAvArAha tAramA kSamAyA tIna nAvA kAnapuru mahI vAtavicArika maMgala pahalI nikarAcArya soyI zA cAryanikaracalyAyyAmA nAkAralaMghana kA ye mA nAmamAdAya ca bhedahetuka die hai|| saMjJAprastAra ka kAra ke zrIyAdimadhyappe viSai zAhAkI tAha (hipa risA grahetupAre morA nAma nimattajJAnahetu paremakara tarabhyA sAyA bAdhyarthanAna se cA 12 vAyArIkA jAnAmyuvanAza zrI di0 jaina maMdira, annIgaMja (ji0 aiTA u0 pra0) meM upalabdha vikrama saMvat 1854 meM lipivaddha 'carcA - saMgraha' graMtha kI hastalikhita prati ke pRSTha 673 kA uttarArddha
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanavRtta 53 uparyukta sabhI tathyoM kI gaveSaNA ke bAda merA nizcita mata hai ki paMDita ToDaramala kA janma vi0 saMvat 1776-77 meM huA aura mRtyu samaya unakI Ayu 47 varSa kI thii| janmasthAna paMDita ToDaramala kI janmatithi ke samAna janmasthAna ke sambandha meM bhI koI spaSTa ullekha nahIM milatA, parantu va rAyamala ne unheM jayapura ke sAhUkAra kA putra batAyA hai' tathA 'zAntinAtha purANa vanikA prazasti' meM paM0 sevArAmajI ne unheM jayapura kA vAsI likhA hai : "kAlI ranI hoDaramalla kripAla / " ataH yaha to pramANita hai ki unake jIvana kA adhikAMza bhAga jayapura meM hI bItA / unhoMne svayaM likhA hai : deza hUMDhAraha mAhi mahAna, nagara savAI jayapura jAna 1 tAme tAkI rahanau ghano, thoro rahano auThe bano / / ukta chanda meM paMDitajI ne kucha samaya ke lie jayapura ke bAhara rahanA bhI svIkAra kiyA hai jo unake siMghANA pravAsa kI ora iMgita karatA hai| a0 rAyamala ne unake siMghANA nivAsa kI carcA apanI jIvana patrikA meM spaSTa rUpa se kI hai| jahAM taka unake janmasthAna kA prazna hai, vaha to jayapura meM honA saMbhava nahIM lagatA, kyoMki usa samaya jayapura basA hI nahIM thaa| jayapura kA nirmANa vi0 saMvat 1784. meM huA hai| mRtyu paMDita ToDaramala kI mRtyu jayapura meM hI huii| unake apUrNa TIkAgrantha 'puruSArthasiyupAya' kI bhASATIkA vikrama saMvat 1727 meM pUrNa karanevAle paMDita daulatarAma kAsalIvAla ne usakI prazasti meM isakA spaSTa ullekha kiyA hai,3 para kaba aura kase ke saMbaMdha meM ve 5 jIvana patrikA, pariziSTa 1 2 saM0 caM0 pra0 3 "ve to parabhava * gaye, jayapura nagara mjhaari|" .
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita Tovaramala : vyaktitva aura kartRtva ekadama mauna haiM / ve rAjakarmacArI the', ataH unhoMne rAjakIya aviveka se huI unakI asAmayika mRtyU ke sambandha meM kucha bhI likhanA ThIka na samajhA hogA kyoMki yaha to saMbhava nahIM hai ki unheM ukta kANDa kI jAnakArI hI na ho, jaba ki vi0 saM0 1827 meM hI paMDila bastratarAma zAha ne 'buddhi vilAsa samApta kiyA thA aura unhoMne usameM paMDita ToDaramala ko diye gae mRtyudaNDa kA vistRta varNana kiyA hai / bakhatarAma zAha ke anumAra kucha matAMdha logoM dvArA lagAye gae zivapiNDI ko ukhAr3ane ke Aropa ke saMdarbha meM rAjA dvArA sabhI zrAvakoM ko kaida kara liyA gayA thA aura terApaMthiyoM ke guru, mahAna dharmAtmA, mahApuruSa, paMDita ToDaramala ko mRtyudaNDa diyA gayA thaa| dRSToM ke bhar3akAne meM lAkara rAjA ne unheM mAtra prANadaNDa hI nahIM diyA balki gaMdagI meM gar3avA diyA thA / yaha bhI kahA jAtA hai ki unheM hAthI ke paira ke nIce kucalA kara mArA gayA thA / vikrama kI unnIsavIM zatI ke pUrvArddha meM jayapura meM tIna bAra sAmpradAyika upadrava hue / prathama vikrama saMvat 1818 meM va tRtIya 5 "bhRtya bhUpa ko kula vaNika, jAko basayo dhAma / " -pu0 bhA0 TI pra. 2 "taba brAhmagAnu mato yaha kiyA, liva uThAMna ko TauMnA diyo / tAmai sabai zrAvagI kaida, karike daMDa kie nupa phaida' / / 1303 // maka teraha paMthinu maiM dhramI, ho to mahA jogya saahimii|| kahai khalani ke nRpa risi nAhi, hati ke dharyo yamuci thAna vAhi / / 1304 / / " - bu0 vi0 pAThAntara :- 1303-(1) tAmaiM saba zrAvanI keMda, iMDa phigo napa karika pheda / 1304. (1) guru (2) kI (3) bhramI (4) ToDaramalla nAma sAhimI (5) tAhi bhUpa mAryo pala mAMhi gAi gau maddhi gaMdagI tAMhi // 3 (ka) vIravAzI : ToDaramalAMka, 285-286 (kha) hi. sA. dvi0 kha0, 570
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanavRtta vi0 saM0 1826 meM huaa'| dvitIya ina donoM ke bIca vikrama saMvat 1893 yA 1824 meM huA thaa| isake tithi sambandhI ullekha nahIM milate haiN| paMDita ToDaramala kA zocanIya va duHkhada anta dvitIya upadrava kA hI pariNAma thaa| itanA to nizcita hai ki yaha upadrava rAjA mAdhosiMha ke rAjyakAla meM huA thA / rAjA mAdhosiMha kI mRtyu timi cA 3 ) vara 4 hai / ukta tithi ke bAda paMDitajI kI vidyamAnatA svIkAra nahIM kI jA sakatI hai / vi0 saMvat 1821 ke mAgha mAha meM hone vAle indradhvaja vidhAna mahotsava meM paMDita ToDaramalajI upasthita the| 1 ataH vi0 saMvat 1821 ke mAtra mAha aura vi0 saMvat 1824 ke caitra mAha ke bIca kisI samaya paMDitajI kI mRtyu huI hogii| jayapura ke sAMgAkoM ke maMdira meM kezarIsiMha pATanI sAMgAkoM kA eka hastalikhita guTakA hai, jisameM nimnAnusAra ullekha milatA hai : "mitI kArtika sudI 5 ne (ko) mahAdeva kI piDi saharamAMhIM kachu amAragI upADi nAkhi tIha pari rAjA ropa kari murAvaga dharamyA pari daMDa nAkhyo / " ukta ullekha ke AdhAra para unakI mRtyu vi0 saMvat 1822-23 yA 24 kI kArtika sudI paMcamI ke AsapAsa saMbhava ho sakatI hai / para 'ailaka pannAlAla di. jaina sarasvatI bhavana, bambaI kI tRtIya vArSika riporTa aura granthasUcI tathA prazasti saMgraha' pR074-76 para mudita hai ki trilokasAra kI eka prati zrAvaNa kRdharaNA 4 vi0 saMvat 1823 kI likhI huI hai (iti zrI trilokasAra bhASA TIkA pIThabaMdha sampUrNa -- . . .... - ---- -.. ' dekhiye prastuta graMtha, 34-35 5 vIravAraNI : ToDaramalAMka, 285 3 rAjasthAna kA itihAsa, 650 4 i0 vi0 patrikA, pariziSTa 1 5 vIravAraNI : ToDaramalAMka, 285
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva saMvat 1923 kA mitI zrAvaNa bada 4 dine eSA pustikA lipIkRtvA / ), jisameM nimnAnusAra ullekha pAyA jAtA hai : __"yaha TIkA kharar3A kI nakala utarI hai| mallajI kRta pIThabaMdha yAdi sampUrNa mahIM bhaI hai / mUlako artha sampUrga prAya gayI hai| parantu saudhi para mallajI ko phari utarAvaNI chai| vIchati hovAke vAste jeta khandA hI utAra liyA hai| sidiloM aura pAnI ihIyoM utaravAjyo matI' / __isasa siddha hotA hai ki zrAvaNa kRSNA 4 vi0 saM0 1823 taka paMDita ToDaramala vidyamAna the aura usake bAda unhoMne trilokasAra kA saMzodhana bhI kiyaa| ataH yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki paMDita ToDaragala ko mRtyu kArtika zuklA 5 vi0 saM0 1823 yA 24 ke bAda dasa-pAMca dina ke bhItara hI huI hogii| parivAra paMDitajI ke pitA kA nAma jogIdAsa evaM mAtA kA nAma rambhAdevI thaa'| ye jAti se khaMDelavAla the aura gotra thA godIkA, 1 "rambhApati stuta guna janaka, jAko jogIdAsa / soI merI prAna hai, dhArai pragaTa prakAza // 37 / / " -rA0 caM0 pra0 2 khaNDelavAla jAti kA itihAsa zvetAmbara pati zrIpAla candra 'jana sampradAya zikSA' (pRSTha 656) meM isa prakAra batAte haiM :- khaNDelAnagara meM sUryavaMzI cauhAna khuNDelagiri rAjA rAjya karatA thaa| ukta rAjya ke aMtargata 84 ThikAne lagate the / eka samaya vahA~ bhayaMkara * mahAmArI kA prakopa hunA / hajAroM loga kAla kavalita hone lge| vahA~ kA rAjA digambara prAcArya jinasena kI zaraNa meM gayA aura unake pratApa se zAnti huI / pariNAmasvarUpa rAjA ne 84 ThikANI ke umagavoM gahina jaina dharma svIkAra vAra liyA / caNDalA se sambandhita hone se sabhI strapaDelavAla kahalAe / ganA kA gotra zAha rakhA gayA tathA bAkI logoM ke gotra' nAma ke anusAra rakhe ge|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ w.... - 1 jIvanavRtta 57 1 'the - jise bhauMsA va bar3ajAtyA bhI kahate haiM / inake vaMzaja 'DhaulAkA' bhI kahalAte the / ve vivAhita the, lekina unakI patnI va sasurAla pakSa vAloM kA kahIM koI ullekha nahIM miltaa| unake do putra haricaMda aura gumAnIrAma gumAnIrAma unake hI samAna uccakoTi ke vidvAn aura prabhAvaka AdhyAtmika pravaktA the / unake pAsa bar3e-bar3e vidvAn bhI tatva kA rahasya samajhane prAte the / ghumakkar3a vidvAn paMDita devIdAsa godhA ne 'siddhAntasAra TIkA prazasti' meM isakA spaSTa ullekha kiyA hai / paMDita ToDaramala kI mRtyu ke uparAnta ve paMDita ToDaramala dvArA saMcAlita dhArmika krAnti ke sUtradhAra rahe 1 jaise - vANI kii| isI se milatA-julatA vivaraNa paMDita lakSmIcandajI lazkara vAloM ne apane lakSmI vilAsa meM diyA hai / vIravANI (san 1947-48 ) meM zrI rAjamala saMdhI dvArA likhita 'khaNDelavAla jAti kI utpatti kA itihAsa' zIrSaka eka lekhamAlA kramaza: kaI aMkoM meM prakAzita huI hai, usameM bhI isase milatA-julatA varNana hai / vibhinna jAtiyoM kI vaMzAvalI ko surakSita rakhane ke lie alaga-alaga jAtiyoM ke apane bhATa, pATiyA, paMDe Adi hote haiN| khaNDelavAla jAti ke bhI apane bhATa hai / unake anusAra godIkA, bhauMsA, bar3ajAtyA ye tInoM gotra eka hI haiN| inameM Apasa meM zAdI-vivAha bhI nahIM hote haiN| ina tInoM gotroM ke eka hI hone kA dilacaspa vivaraNa isa prakAra hai : khaNDela giri ke rAjA kA gotra 'zAha' aura unake bhAI kA gotra 'bhAI zAha' rakhA gayA thA, jo ki bigar3ate-bigar3ate 'bhAvasA', phira 'bhosA' ho gyaa| bhA~sA ko loga bhaisA kahakara majAka ur3Ane lage taba saba ne nirNaya kiyA ki ye bar3I jAti ke haiM, bhaiMsA zabda acchA nahIM lagatA, ataH unakA gotra 'bar3ajAtyA kara diyA jaay| taba ve bar3ajAtyA kahalAne lage / unameM se koI kisI kI moda calA gayA to goda jAne vAle ko 'gobIkA' kahane lage / 2 Dholaka baiMka hai, gotra nahIM / ......tathA linike pIche ToDaramalajI ke bar3e putra harIcaMdajI timite choTe gumAnIrAmajI mahAbuddhimAna vaktA ke lakSaNa kUM ghArai tinike pAsa phil rahasya suni kari kachU jAnapanA bhayA / "
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva unake nAma se eka paMtha bhI calA jo gumAna-paMtha ke nAma se jAnA jAtA hai / zikSA aura zikSAguru ve medhAvI aura pratibhAsampanna the evaM sadA adhyayana, manana, citana meM apanA samaya sArthaka karate the| thor3A bahuta samaya khAne-khelane meM gayA hogA, usake liye unhoMne svayaM kheda vyakta kiyA hai / unakI zikSA jayapura meM hI huii| svayaM unhoMne apane guru kA ullekha kahIM bhI nahIM kiyA hai / anyatra bhI spaSTa ullekha prApta nahIM haiN| tatkAlIna samAja meM dhArmika adhyayana ke lie Aja ke samAna suvyavasthita vidyAlaya, mahAvidyAlaya nahIM calate the / loga svayaM hI 'sailiyoM ke mAdhyama se tattvajJAna prApta karate the / tatkAlIna rAmAja meM jo AdhyAtmika carcA karane vAlI dainika gopTiyAM hotI thI, unheM sailI kahA jAtA thaa| ye sailiyA~ sampUrNa bhAratavarSa meM yatratatra thiiN| mahAkavi banArasIdAsa bhI AgarA kI eka sailI meM hI zikSita hae the| DaoN. vAsudevazaraNa agravAla likhate haiM : "cIkAnera jainalekha-saMgraha meM adhyAtmI sampradAya kA ullekha bhI dhyAna dene yogya hai| baha Agare ke jJAniyoM kI maNDalI thI, jise sailI vAhate the| jJAta hotA hai ki akabara kI 'dIne-ilAhI' pravRtti bhI isI prakAra kI prAdhyAtmika khoja kA pariNAma thii| banArasa meM bhI AdhyAtmiyoM kI eka sailI yA maNDalI thii| kisI samaya rAjA ToDaramala ke putra govardhanadAsa isake mukhiyA the|" ' (ka) "terApaMthina meM bhI bararA paccIseka saM gumAnIrAma bheda thApyA hai|" -30 vi0, 128 (kha) hi0 ma0vi0, 15% 2 "aisau yaha mAnuSa paryAya, baMdhata bhayo nija kAla gamAya / " -sa.caM0 pra0 3 (ka) a0 ka bhUmikA, 25 (kha) jaina zodha aura samIkSA, 151 4 madhyakAlIna nagaroM kA sAMskRtika adhyayana : jaina saMdeza zodhAMka, jUna 1657
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ liil upaniSad kAla se hI bhAratavarSa meM isa taraha kI pariSadoM yA / svAdhyAya-maNDaloM kA ullekha milatA hai| yaha Alocya yuga kI sailI bhI unhIM kA vikasita aura parivaddhita rUpa jAna par3atA hai| paMDitapravara jayacanda chAbar3A ne 'sarvArthasiddhi va nakA prazasti' meM jayapura kI terApaMthI sailI meM zikSita hone kI carcA isa prakAra kI hai : "nimitta pAya jayapura meM prAya, bar3I ju sailI dekhI bhAya / guraNI loka sAdharamI bhale, jJAnI paMDita bahute mile / / pahale the baMzIdhara nAma, dharai prabhAvana-bhAva suThAma | 'ToDaramala' paMDita matikharI, 'gommaTasAra' vacanikA karI / / tAkI mahimA saba jana kareM, bAMca-par3e buddhi bistareM / 'daulatarAma' muNI adhikAya, paMDitarAya rAja meM jAya / / tAkI buddhi lasa saba kharI, tIna purAna banikA karI / 'rAyamalla' tyAgI gRhabAsa, 'mahArAma' vrata zIla nivAsa / / maiM hU~ inakI saMgati ThAni, buddhi sArU jinavAraNI jAni / zailI terApaMtha supaMtha, tAmeM bar3e guNI guna-grandha / tinakI saMgati meM kachu bodha, pAyo mai adhyAtama sodha / / paMDita ToDaramala ne bhI jayapura kI sailI meM hI zikSA prApta kI thii| unhoMne bAda meM ukta saMlI kA saphala saMcAlana bhI kiyaa| unake pUrva bAbA baMzIdharajI ukta saMlI ke saMcAlaka the / ve pUruSoM, mahilAoM aura baccoM ko dhAmika zikSA ke sAtha-sAtha nyAya, vyAkaraNa, chaMda, , "ina logoM ne apane vicAroM ke anuyAvI rASTroM meM pariSadeM sthApita kI thIM aura vrAtya-saMghoM ke sadRza hI inake bhI svAdhyAya-maNDala the, jo vAlya-saMghoM se pIche ke nahIM, apitu pahane' ke the|" - kAvya aura kalA tathA anya nibandha, 53
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karttRtva alaMkAra, kAvya Adi viSaya bhI par3hAte the / ataH saMbhAvanA yahI hai ki unake zikSAguru bAbA baMzIdhara hI rahe hoMge / ukta sailiyoM meM tu nirvAcita melA koI nahIM hotA thA / prAyaH tattvapremI barAbarI ke rUpa meM rahate the, kintu vidvAn aura prAmANika baktA ke rUpa meM kucha vyaktitva svayaM ubhara Ate the aura unake nirdeza meM goSThiyA~ saMcAlita hone lagatI thIM / ataH netRtva yA guru-ziSya paramparA sambandhI koI ullekha milanA saMbhava nahIM hai / jo bhI kathana milate haiM ve sAmAnya rUpa se sailiyoM ke milate haiM / yahIM kAraNa hai ki paM0 ToDaramala ne vyakti vizeSa kA guru rUpa meM ullekha nahIM kiyA tathA unase jJAna lAbha lene vAloM ne bhI unakA sIdhe guru rUpa meM smaraNa na kara sailI meM pramukha vaktA evaM lekhaka ke rUpa meM ullekha kiyA hai tathA sailI meM AdhyAtmika zikSA prApta karane ke ullekha kie haiM / 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra bhASA vajranikA prazasti' meM paM0 sadAsukhadAsa kAsalIvAla likhate haiM : 60 gota kAsalIvAla hai nAma sadAsukha jAsa | selI terApaMtha meM kareM jujJAna abhyAsa ||1138 gUr3ha tatvoM ke to paM0 ToDaramala svayaMbuddha jJAtA the / 'labdhisAra' va 'kSapaNAsAra' kI saMdRSTiyA~ Arambha karate hue ve svayaM likhate haiM, "zAstra viSai likhyA nAhIM aura batAne vAlA milyA nAhIM / " kannar3a bhASA aura lipi kA jJAna evaM abhyAsa bhI unhoMne svayaM kiyA / usameM pradhyApakoM ke sahayoga kI sambhAvanA bhI nahIM kI jA sakatI hai kyoMki usa samaya uttara bhArata meM kannar3a ke adhyApana kI 1 ( ka ) "ara eka baMsIdhara kiMcit saMjama kA dhAraka vizeSa vyAkaraNAdi jainamata ke zAstroM kA pAThI, sau pacAsa lar3akA- puruSa vAyAM jAnaveM vyAkaraNa, chanda, alaMkAra kAvya caracA par3he tAmUM bhine / " - jIvana patrikA, pariziSTa 1 (kha) "ara aba vartamAna kAla viSe bAbA baMsIdharajI va malajI sAhiba ye saMlIni vi mukhya haiM / " - To0 ja0 rumA0, 4
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanavRtta vyavasthA dussAdhya kArya thaa| kannar3a eka kaTina lipi hai, drAvir3a parivAra kI sabhI lipiyA~ kaTina haiM | usako kisI kI mahAyatA ke vinA sIkhanA aura bhI kaThina thA para unhoMne usakA abhyAma kara liyA aura sAdhAraNa abhyArA nahIM - ve kannar3a bhASA ke grandhoM para vyAkhyAna karate the evaM unheM kannar3a lipi meM likha bhI lete the / a0 rAyamala ne likhA hai, "dakSiraNa desa tUM pAMca-sAta aura graMtha tAr3apatrAM vipai karNATI lipi meM likhyA ihAM padhAre haiM, nAkaM malajI bAMce hai, bAkA yathArtha vyAkhyAna kara hai bA karNATI lipi maiM ligvi lehaiN|" vyavasAya unakI Arthika sthiti sAdhAraNa thii| unako apanI AjIvikA ke liye jayapura chor3akara siMghAgA jAnA par3A thaa| siMghAragA jayapura ke pazcima meM karIba 150 kilomITara dUra vartamAna khetar3I projekTa ke pAsa sthita hai| vahA~ bhI unakA koI svataMtra vyavasAya nahIM thaa| ve dillI ke eka sAhukAra ke yahA~ kArya karate the aura nizcita rUpa se ve vahAM cAra-pAMca varSa se kama nahIM rhe| unakA vyavasAya aura Arthika sthiti ke sambandha meM kucha bhrAntiyA~ pracalita hai / kahA jAtA hai ki ve Arthika dRSTi se bahuta sampanna the / unako par3hAne ke lie banArama se vidvAn bulAyA gayA thaa| unakI pratibhA se prabhAvita hokara unake adhyayana kI vyavasthA amaracaMdajI dIvAna ne kI thii| dIvAna amaracaMdajI ke kAggA unako rAjya meM sammAnanIya pada prApta thA / isa rAjakarmacArI pada se rAjya aura prajA ke hita ke unhoMne aneka kArya kiyaa| unakA prakhara pANDitya -- -... - 1 i0 vi0 patrikA. pariziSTa ? 2 pA se khAvATI virSa siMghANAM nana sahA ToDaramallajI eka dinI kA bar3A rAhakAra rAdhimI tAva sagI' karmakArya ke prathi vahAM rahai, tahAM hama gae para ToDaramalajI saM mile|" | .. jIvana patrikA, pariziSTa 1 1 sammati sandeza : ToDaramala vizeSAMka, varSa 10 aMka 5, pR0 72 * hi nA0 saM* iti0, 185, 186 2 (ka) vahI, 188 (kha) rahasyapUrNa ciTThI kI bhUmikA, 9-10
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 paMDita ToDaramala vyaktitva aura kartRtva rAjya kI vidvatpariSad ko akharane lagA aura kaI bAra parAjita hone se ve una para dveSabhAva rakhane lage / : - -- yaha bAta sambhava nahIM hai ki jisa vyakti ko usa yuga meM jaba ki koI vyakti ghara se bAhara jAnA pasanda nahIM karatA thA aura yAtAyAta ke samucita sAdhana upalabdha nahIM the apanI alpavaya meM AjIvikA / ke liye bAhara jAnA par3A ho, vaha prArthika dRSTi se sampanna rahA hogA aura vaha bhI itanA ki usakI zikSA ke lie usake mAtA-pitA gara se vidhAn bulAne kI sthiti meM ho / dUsare yaha bhI saMbhava nahIM ki dIvAna amaracandajI ne unake par3hAne kI vyavasthA kI ho yA unheM rAjya meM koI acchA pada dilAyA ho kyoMki paM0 ToDaramala ke divaMgata hone taka amaracandajI dIvAna pada para pratiSThita nahIM hue the| paMDitajI ke rAjakarmacArI pada se rAjA aura prajA ke hita meM aneka kArya karane kI bAta nirI kalpanA hI lagatI hai| na to lekhaka ne isake saMbaMdha meM koI pramAraga hI prastuta kiyA hai aura na isa saMbaMdha meM anya koI jAnakArI upalabdha hai / rAjA kI vidvatpariSad meM jAne evaM vahA~ vAda-vivAda karane ke koI ullekha nahIM milate aura na yaha saba unakI prakRti ke anukula hI thA / adhyayana aura jIvana ! paMDitajI kA adhyayana vistRta aura samaya meM nyAya vyAkaraNa, chanda, alaMkAra, prAkRta saMskRta bhASA ke vidvAna ho gae the adhyAtma kA gahana abhyAsa unhoMne kara liyA thA / ba0 rAyamala ne unake viSaya meM likhA hai : -- gaMbhIra thA / ve thor3e hI gaNita Adi viSayoM evaM tathA jaina - siddhAnta aura "DhUMDhADa deza viSe savAI jaipura nagara tA viSai terApaMthyA kA deharA dive ToDaramallajI bar3e puNyavAna zreSTI asamyaka dRSTI nyAya " mokSamArga prakAzaka : anantakIti granthamAlA bambaI, bhUmikA, 23 1 1
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanavRtta vyAkaraNa chaMda alaMkAra gariNata Adi zAstra ke pAragAmI vizeSa tatvajJAnI aAtmaanubhavI bar3e adhyaatmii'.....|' ve svayaM likhate haiM : "hamAre pUrva saMskAra te vA bhalA honahAra te jaina zAstranivirSa abhyAsa karane kA udyama hota bhyaa| tAta vyAkaraNa, nyAya, gaNita, Adi upayogI granthani kA kicit abhyAsa kari TIkAsahita samayamAra, paMcAstikAya, pravacanasAra, niyamasAra, gomaTTasAra, labdhimAra, trilokamAra, tattvArthasUtra ityAdi zAstra para kSapaNAsAra, puruSArthasiddhyupAya. aSTapAhui, prAtmAnuzAsana prAdi zAstra para zrAvaka muni kA prAcAra ke prarUpaka aneka zAstra ara susThakathA sahita purANAdi zAstra ityAdi aneka zAstra haiM tini virSe hamArai buddhi anumAri abhyAsa bane hai !" jaina darzana ke sAtha-sAtha Apako samasta bhAratIya darzanoM kA adhyayana bhI thaa| mokSamArga prakAzaka ke pA~cave adhikAra meM prayukta anekoM bhAratIya darzana-granthoM ke uttaragaNa isakA pratyakSa pramANa hai| prAkRta, saMskRta aura hindI bhASA ke to ve vizeSa vidvAn the hI, sAtha hI kannar3a bhASA aura lipi kA bhI unheM abhyAsa thaa| prAkRta aura saMskRta ke gaMbhIra granthoM kI TIkAe~ to unhoMne janabhASA meM likhI hI haiM, kannar3a granthoM para bhI unhoMne jayapura ko jaina sabhAyoM meM pravacana die the| gArhastha jIvana vyatIta karate hue bhI unakI vRtti sAtvika, nirIha evaM sAdhutA kI pratIka thI / unakA jIvana prAdhyAtmika jIvana thA / unakA adhyayana, manana, pANDitya-pradarzana ke lie nahIM, ' dekhiye prastuta graMtha, 51-52 2 mo0 mA0pra0, 16-17 3 i. vi. patrikA, pariziSTa ? 4 "bhApATI kA tA upari, kInI ToDaramalla / munivata vRtti tAkI rahe, vAke mAMhi pracalla / / " -pu. bhA. TI0 pra0, 126
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartatva varana apane doSoM ko dUra kara jIvana ko parama pavitra banAne ke lie thaa| mokSamArga prakAzaka meM aneka prakAra ke mithyASTiyoM (ajJAniyoM kA vargAna karane ke uparAnta ve likhate haiM : "yahAM nAnA prakAra mithyAhATIni vA kathana kiyA hai| yAkA prayojana yaha jAnanA, jo ina prakAranikauM pahicAni ApavitraM aisA doSa hoya tI tAkauM dUra kari samyazraddhAnI honaa| auratiho ke aime doSa dekhi kaSAyI na honA / jAtaM apanA bhalA buga to apane parigAmani ta ho hai| auranikoM to rucivAna dekhie, to kichu upadeza deya bAkA bhI bhalA kiijie| tAle apane pariNAma sudhArane kA upAya karanA yogya hai|" kAryakSetra aura pracAra kArya prAtmasvarUpa kI prApti aura AdhyAtmika tattva-pracAra hI unakA ekamAtra lakSya thA / laukika kAryoM meM ApakI koI ruci na thii| sAhitya nirmAgA to tatstra-pracAra kA mAdhyama thA / yahI kAraNa hai ki Apa apane jIvana kA adhikAMza samaya svAnabhava prApti ke yatna aura jAstrAdhyayana, manana, cintana, lekhana, tattvopadeza evaM tatsambandhI sAhitya-nirmANa meM hI lagAte the| apane pAThakoM aura thotAnoM ko bhI nirantara isI kI preragA diyA karate the| ve samyagjJAnacandrikA kI pIThikA meM likhate haiM :__ "parantu abhyAsavirSa aAnasI na honaa| dekho, zAstrAbhyAma kI mahimA jAkoM hotaM paramparA prAtmAnabhanba dazA kI prApta hoi / so mokSamArga kA phala nipaja hai, mo to dura hI tiSThau, tatkAla hI itane guraNa ho haiM, krodhAdi kapAni kI to maMdatA ho hai, paMcendriyani kI viSaya ni virSe pravRtti rukai hai, ati caMcala mana bhI ekAgra ho hai, hisAdi paMca pApa na pravatta haiN'......| / mo. mA0 pra0, 362 2 paragAsAra bhAghATIkA, yantima vAkya 3 mo0 mA0 pra0, 26-30 meM rahasyapUrNa ciTThI
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanavRtta 65 yadyapi unake jIvana kA adhikAMza samaya jayapura aura siMghAraNA meM hI bItA thA tathApi unake dvArA adhyAtma-tattva kA pracAra sudUravartI kSetroM meM bhI huA thA / ' dUra-dUra se loga unase carcA karane Ate aura unase apanI zaMkAoM kA samAdhAna prApta kara apane ko kRtArtha mAnate the / sAdharmI bhAI bra0 rAyamala zAhapurA se unase milane siMghANA gae tathA unakI pratibhA se prabhAvita hokara tIna varSa taka vahIM tattvAbhyAsa karate rahe / jo vyakti unake pAsa na A sakate the, ve patra-vyavahAra dvArA apanI zaMkAoM kA samAdhAna kiyA karate the / isa saMdarbha meM mulatAna vAloM kI zaMkAoM ke samAdhAna meM likhA gayA patra apane Apa meM eka grantha bana gayA hai / 'zAntinAtha purANa vacanikAkAra' paM0 sevArAma aura gaMbhIra nyAya siddhAnta-granthoM ke TIkAkAra paM0 jayacandajI chAbar3A jaise kaI bar3e-bar3e vidvAn bhI Apake dvArA supaMtha meM lage the evaM kaI vidvAnoM ne Apase preraNA pAkara apanA jIvana mA~ sarasvatI kI sevA meM samarpita kara diyA thA / unakI AtmasAdhanA aura tattvapracAra kA kArya suniyojita evaM suvyavasthita thA / mudraNa kI suvidhA na hone se tatsambandhI prabhAva kI pUrti hetu daza- bAraha sarvatanika kuzala lipikAra zAstroM kI pratilipiyA~ karate rahate the / paNDita ToDaramala kA vyAkhyAna sunane unakI " "deza buMDhAraha Adi de, samboSe bahu deza / raciraci grantha kaThina kie, ToDaramalla maheza / / " - za0 pu0 ba0 pra0 2 pradeza-deza kA prazna yahAM zrAtraM tinakA samAdhAna hoya uhAM pahuMce" / - jIvana patrikA, pariziSTa 1 'rahasyapUrNa ciTTI' jisakA vistRta paricaya tIsare zradhyAya meM diyA gayA hai / * "vAsI zrI jayapura tanoM, ToDaramalla tripAla / vizAla || tA prasaMga ko pAyakai gayo supaMtha tinahI ko upadeza lahi, sevArAma samAna / racyo grantha zubhakIti ko bar3e harSa adhikAna / / " * sarvArthasiddhi yacanikA prazasti - zA0 pu0 ba0 pra0
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 paMrita ToDaramala : vyaktitva aura kariva zAstrasabhA meM hajAra-bAraha sau strI-puruSa prati dina prAte the / bAlakabAlikAoM evaM praur3ha puruSa evaM mahilA varga ke dhArmika adhyayanaadhyApana kI pUrI-pUrI vyavasthA thii| ukta sabhI vyavasthA kI carcA a0 rAyamala ne vistAra se kI hai| unakA kAryakSetra sampUrNa bhAratavarSa thaa| unakA pracAra kArya Thosa thaa| yadyapi usa samaya yAtAyAta kI koI suvidhAe~ nahIM thI, tathApi unhoMne dakSiNa bhArata meM samudra ke kinAre taka dhavalAdi siddhAntazAstroM kI prApti ke lie prayatna kiyA thA / ukta saMdarbha meM va0 rAyamala likhate haiM, "aura doya-cyAra bhAI dhavala, mahAdhavala, jayadhavala lene kaM dakSiraga dezavirSe janabadrInagara vA samudra tAIM gaye the|" bahuta parezAnI uThAne ke bAda bhI, yahA~ taka ki eka vyakti kI jAna bhI calI gaI, unheM ukta zAstra prApta karane meM saphalatA nahIM milI, kintu unhoMne prayAsa karanA nahIM chodd'aa| bra0 rAyamala isI saMdarbha meM Age likhate haiM : "tAte haiM deza meM siddhAntAM kA Agamana hUvA nAhIM / rupayA hajAra doya 2000) pAMca-sAta prAdamyAM ke jAvai Aye kharaci pajhyA / eka sAdharmI DAlUrAma kI uhAM hI paryAya pUrI huii|........... bahuri yA bAta ke upAya karane maiM barasa cyAri pAMca laagaa| pAMca vizvA paurU bhI upAya bte hai / auraMgAbAda saM sau kosa para eka malayakher3A hai tahAM bhI tIna siddhAnta birAja hai / ..........."malayakher3A sUM siddhAnta maMgAyave kA upAya hai so dekhie e kArya vaNane viSa kaThinatA vizeSa hai" / samparka aura sAhacarya paNDita ToDaramala ke advitIya sahayogI the sAdharmI bhAI kha0 rAyamala jinhoMne apanA jIvana tattvAbhyAsa aura tattvapracAra ke lie hI samarpita kara diyA thaa| unakI preraNA se hI paM0 ToDaramala ne ' jIvana patrikA, pariziSTa 1 2 i0 vi0 patrikA, pariziSTa 1 " vahI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 . . . M mara. . . vAcanAmakara ASESnakaresmahimirikL a bel... *ARATION RETURanandharssilkr.hindisuake-thislat is EHENGE be kais Marksvitte rAnamA sariyA yAdamA diyAkAbahotapatijArAIjahA salIla tihAsudhArasudhAipacAI nayAgrayAMkAavatArayA adArake aniSTakAlAvadha paJcasAdiramahArakAsapIpasamavizeSamayA egomaTajhArathakAvacanAMpAvasadara Malla karaca sapahalIthA tApIchebudhikAnadAkariAvasAhatavacanArahiyAnapheri mAyAkAuyotibhayA baravAmAna kAlaviSa dharmakAnimitta timAhI / ... vartamAnamA AmAhatudi0 saMvara AvAgamadhAma sAliIzvanarajAkA 1223MBy: pravAzAIgara vAjinadharmamA lApanalyA sosidezakAdhamAdhulocakoMcAtIlipItAkAnakalaihAlipiyarany AkAvAsamA rahe dilA AgarakAra rAjahAnAbAdI zejAvAsAdara auragAbAda H Cumanite depuratIkAmari jasalAmA lagAnarapatiMcAlisI lonivipara svata : vibhAgAlA dilIparAAdinAka samastajanamAyAyAyasavAI jayapuramIgamanakanizrI Eas) kAya yAMcI hAnedavAsada thAkaivAnaMdakAcAhI dharmakarIcakahA aEL: Aya eka vizvAsavAI nayadharanaviSaIjarajAsaharakebAreMgadhakomaparamAtImagara HAR NRH nikaThiAharIra pUjAkIracanAkAprArabhatApAmavAdirasaMhAhAne lagAha caumahimA navA nayArAjAmAviyarakAzaramahalAtakArarAgAnevAsakAyApAjinazcamakArakariyAnakavAsatharteey kamalakApAkAminabhAvanAviprakAyAsarvakaMcamanaM kanikAsApakIyAkAnAgharajAvAna mahAvAsa nadhAramayA mAyApakAvadhanapAepapazvaragoTapapariyAmA phAtimadharmamA atizaya kAsa 14 zrI di0 jaina maMdira bhadIcaMdajI, pI vAloM kA rAstA, jayapura meM upalabdha, sAdharmI bhAI 0 rAyamala dvArA lindhita 'jIvana patrikA' va 'indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA' ko mUla prati kA kramaza: aMtima va prathama pRSTha
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kaSa gommaTasArAdi granthoM kI TIkA banAI thI | jaba ye donoM "malla" (ToDaramala aura rAyamala) tattvapracAra ke akhAr3e meM utarakara Ae to phira aura malloM kI AvazyakatA hI nahIM rahI thI / ina donoM mahAnubhAvoM ne mAtra granthoM kI racanAe~ hI nahIM kI, varana unheM par3hAyA, una para pravacana die, unakI bahasa sI pratilipiyA~ vAlA aura jaha. hA sAvatA sasajhI, phuNcaaii| isa prakAra unhoMne sarvatra AdhyAtmika vAtAvaraNa banA diyaa| siMghAraNA se jayapura lauTane ke bAda tatkAlIna jayapura nareza mAdhosiMha ke dIvAna ratanacaMda aura bAlacaMda chAbar3A unake samparka meM aae| ve unakI dainika sabhA ke zrotA the / paM0 ToDaramala ke sAnnidhya meM vartamAna meM rAjasthAna kI rAjadhAnI gulAbI nagara jayapura meM vi0 saM0 1821 meM 'indradhvaja vidhAna mahotsava' nAmaka vizAla utsava kA saphala saMcAlana dIvAna ratanacaMdajI evaM dIvAna bAlacaMdajI chAbar3A ne hI kiyA thA / dIvAna ratanacaMdajI kI paMDita ToDaramalajI ke prati 1 "rAyabharUna sAdharmI eka, dharma sadhaiyA sahita viveka / so nAnA vidhi preraka bhayo, taba yahu uttama kAraja thayo / " - sa. caM0 pra0 2 "dAsI zrI jayapura tanoM, ToDaramalla kipAla / puni tAke taTa dUsaro rAyamalla budharAja / jugala malla jaba ye jure, aura malla kiha kAja / / " - zA. pu0va0pra0 3 "sabhAvidha gomaTTasArajI kA vyAkhyAna hoya hai|"........"eh vyAkhyAna ToDaramallajI kara haiN|" - 60 vi0 patrikA, pariziSTa 1 "tahAM gommaTasArAdi cyA graMthA kU sodhi yAkI bahota prati utarAI, jahA~ sailI chauM tahA~-tahA~ sudhAI-suSAI padharAI / " - i. vi. patrikA, pariziSTa 1 . 5 "para donyU dIvAna ratanacaMda va bAlacaMda yA kArya viSa agresarI haiM / " - i0 vi0 patrikA, pariziSTa 1
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanavRtta 66 apAra zraddhA thI / unhoMne paMDita ToDaramala kI mRtyu ke uparAnta unake apUrNa TIkA grantha 'puruSArthasiddhyupAya bhASATIkA' ko pUrNa karane kA Agraha paMDita daulatarAma kAsalIvAla, jayapura se kiyaa| unhIM kI preraNA ke phalasvarUpa paMDita daulatarAma kAsalIvAla ne ukta TIkA ko vikrama saMvat 1827 meM pUrNa kiyA / dIvAna ratanacaMda aura bAlacaMda chAbar3A ke atirikta udAsIna zrAvaka mahArAma zrosavAla, ajabarAya trilokacaMda pATanI, trilokacaMda saugANI, nayanacaMda pATanI Adi paMDita ToDaramala ke sakriya sahayogI evaM unakI dainika sabhA ke zrotA the / prameyaratnamAlA, prAptamImAMsA, samayasAra, zraSTapAhur3a, sarvArthasiddhi Adi anekoM gaMbhIra nyAya aura siddhAntagranthoM ke saphala TIkAkAra paMDitapravara jayacaMda chAbar3A; AdipurANa, padmapurANa, harivaMzapurANa yadi aneka purANoM ke lokapriya vacanikAkAra paMDita daulatarAma kAsalIvAla, gumAnapaMtha ke saMsthApaka paM0 gumAnIrAma tathA zratyanta utsAhI aura ghumakkar3a vidvAn paM0 devIdAsa godhA ne paMDita ToDaramala kI saMgati se lAbha uThAyA thA / 1 " zrAnanda suta tinako sakhA, nAma ju daulatagama 1 tAsUM ratana dIvAna ne kahI prIti ghara eha / karie TIkA pUraNA, ura ghari dharma saneha || " - pu0 bhA0 TI0 pra0 2 "so ToDaramalajI ke zrotA vizeSa buddhimAna dIvAna ratanacaMdajI, ajabarAyajI, trilokacaMdajI pATanI, mahArAmajI vizeSa carcAvAna ghosAna mivAna udAsIna tathA trilokacaMdajI saugANI, bhayanacaMdajI pATanI ityAdi - siddhAntasAra saMgraha bacanakA prazasti ...... = sarvArthasiddhi bacanikA prazasti * siddhAntasAra saMgraha yavanikA prazasti
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva paMDita ToDaramala gaMbhIra prakRti ke prAdhyAtmika mahApuruSa the / ve svabhAva se sarala. saMsAra se udAsa, dhuna ke dhanI, nirabhimAnI, vivekI, adhyayanazIla. pratibhAvAna, vAdyADambara-birodhI, hatavaddhAnI, krAMtikArI, siddhAntoM kI kImata para kabhI na jhukane vAle, prAtmAnubhavI, lokapriya pravacanakAra, siddhAnta-granthoM ke saphala TIkAkAra evaM paropakArI mahAmAnava the| unakA jIvana prAdhyAtmika thaa| ve apane dainika patra-vyavahAra meM bhI logoM ko prAdhyAtmika preraNAe~ diyA karate the| mulatAna kI ciTThI meM likha gae nimnalikhita bAkya unake jIvana ke pratibimba haiM : "ihAM jithA saMbhava prAnanda hai, tumhAre cidAnandaghana ke anubhava se sahajAnanda kI vRddhi caahije|" ___isa bAta kA unheM bahuta duHkha thA ki vartamAna meM prAdhyAtmika rasika virale hI hai| adhyAtma kI carcA karane vAloM se unheM sahaja anurAga thA / ve vyartha kI laukika carcAyoM se yukta patra-vyavahAra karanA pasanda nahIM karate the, para adhyAtma aura pAgama kI carcA unheM vahata priya thii| ataH isa prakAra ke pAtroM ko pAkara unheM prasannatA hotI thI aura apane snehiyoM ko isa prakAra ke patra dene ke lie preraNA bhI diyA karate the, kintu sarvopari pradhAnatA AtmAnubhava ko hI dete the| ataH ve apane patroM meM bAra-bAra yaha preraNA denA Avazyaka samajhate the ki "para nirantara svarUpAnubhaba meM rahanA / " svarUpAnubhava ke bAda dvitIya varIyatA dete hue be likhate haiM, "tuma adhyAtma tathA prAgama granthoM kA abhyAsa rakhanA / . "abAra vartamAna kAla meM adhyAtama kA rasika bahuta thor3e haiN| dhanya haiM le svAtmAnubhava kI vArtA bhI kara haiN|" - rahasyapUrNa ciTThI 2 "aura adhyAtama mAgama kI carcAbhina patra to sItra-zItra devo karI / gilAga kabhI hogA para hogaa|" - rahasyapura ciTThI
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva adhyayana aura dhyAna yahI unakI sAdhanA thii| nirantara AdhyAtmika adhyayana, cintana, vana ke phalasvarUpa meM hAramala kI apekSA 'maiM jIya hU~' kI anubhUti unameM adhika prabala ho uThI thii| yahI kAraNa hai ki jaba ve samyagjJAnacaMdrikA prazasti meM apanA paricaya dene lage to sahaja hI likhA gayA :___meM to jIva-dravya huuN| merA svarUpa to cetanA (jJAnadarzana) hai / meM anAdi se hI karmakalaMka-mala se mailA hai| karmoM ke nimitta se mujhameM rAga-dveSa kI utpatti hotI hai| rAga-dveSa mere svabhAva meM nahIM haiM / rAga-dveSa ke nimitta se duSTa kI saMgati ke samAna isa zarIra kA saMga ho gayA hai| maiM to rAgAdi aura zarIra donoM se hI bhinna jJAna-svabhAvI jIva tattva hai| rAgAdi bhAvoM ke nimitta se karma baMdha aura karmodaya ke nimitta se rAgAdi bhAva hote haiN| isa prakAra inakA yaMtravata cakra cala rahA hai| isI cakra meM maiM manuSya ho gayA hai| nija pada ( paramAtma pada ) prApti kA upAya yadi bana sakatA hai to isa manuSya paryAya meM hI bana sakatA hai| maiM eka AtmA aura zarIra ke aneka pudgala skaMdha mila kara eka asamAna jAti paryAya kA rUpa bana gayA hai, jise manuSya kahate haiN| isa manuSya paryAya meM jo jAnane-dekhane vAlA jJAnAMza hai, vaha meM hai| maiM anAdi ananta eka amatika ananta guNoM se yukta, jIva-drazya hai| karmodaya kA nimitta pAkara mujhameM rAgAdika duHkhadAyI bhAvoM kI 1 maiM haiM jIva-dravya nitya cetanA svarUpa meyoM, lagyo hai anAdi tai kalaMbA karma mala ko / tAhi ko nimitta pAya rAgAdika bhAva bhaye, bhayo hai mArIra ko milApa jase khala ko / / rAgAdika bhAvani ko pAyake nimitta puni, hota karma baMgha aisau hai banAva jaise kala ko| aise hI bhramata bhayo mAnuSa zarIra joga, bane to baneM yahAM upAva nija thala ko // 36 / /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : yaktitva aura kataraNa utpatti hotI hai| ye rAgAdika bhAva mere svabhAva bhAva nahIM haiM, ye to . praupAdhika bhAva hai, yadi ye naSTa ho jAveM to maiM pUrNa paramAtmA hI hU~' / pratibhA ke dhanI aura prAtmasAdhanA-sampanna hone para bhI unheM abhimAna chU bhI nahIM gayA thaa| apanI racanAmoM ke kartRtva ke saMbaMdha meM ve likhate haiM : bolanA, likhanA to jar3a (pudgala) kI kriyA hai / pA~coM indriyA~ aura mana bhI pudgala ke hI bane hue haiN| inase hamArA koI sambandha nahIM hai, kyoMki maiM to cetana dravya AtmA hU~ aura ye jar3a pudgala haiM, ataH maiM inakA kartA kaise ho sakatA hU~ ? bolane ke bhAvarUpa rAga aura bolane meM nimitta kI apekSA se kAraNa-kArya sambandha hai, ataH jagata ko inakI bhinnatA bhAsita nahIM hotI hai| inameM bhinnatA to viveka kI prAstra se hI dikhAI detI hai aura sArA jagata viveka ke binA aMdhA ho rahA hai| ve Age likhate haiM . . lata TIkA granthoM kA mAtra maiM hI kartA nahIM hai, kyoMki inakI racanA to kAgajarUpa pudgala-skandhoM para syAhI ke paramANuoM ke bikharane se huI hai| maiMne to mAtra ise jAnA hai aura mujhe ukta granthoM kI TIkA karane kA rAga bhI huA hai| ataH isakI racanA meM jJAnAMza aura rAgAMza to merA hai, bAkI saba pugala + maiM prAtama arU pudgala khaMdya, milaka bhayoM paraspara baMgha / so asamAna jAti pApa, upajyo mAnuSa nAma kahAya / / 38 // tisa paryAya vi jo koya, dekhana-jAnana hAro soya / maiM hUM jIva-dravya guNa bhUpa, eka anAdi ananta arUpa / / 42 / / karma udaya ko kAraNa pAya, rAgAdika ho haiM duHkhadAya / te mere praupAdhika bhAna, inikoM vinarsa maiM zivarAya / / 43 / / 2 vacanAdika likhanAdivA kriyA, vargAdika arU indriya hiyaa| me saba haiM pudgala ke khela, inameM nAhi hamAro mela ||44 / / -sa0 ca0pra0 / rAgAdika vacanAdika ghanA, inake kAraNa kArija' pnaa| tAtai bhinna na dekhmo koya, binu viveka jaga aMdhA hoya // 45 // -sa.10 pra0
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva 73 (jar3a) kI pariNati hai / yaha zAstra to eka pudgala kA piNDa mAtra hai, phira bhI isameM zrutajJAna nibaddha hai / ve vinamra the, para dIna nahIM / svAbhimAna unameM kUTa-kUTa kara bharA thaa| vidvAnoM kA dhanavAnoM ke sAmane jhukanA unheM kadApi svIkAra na thA / 'samyagyajJAnacaMdrikA kI pIThikA meM dhana ke pakSapAtI ko lakSya karake ve kahate haiM : "tumane kahA ki dhanavAnoM ke nikaTa paMDita pAkara rahate haiM so lobhI paMDita ho aura avivekI dhanavAna ho vahA~ aisA hotA hai / zAstrAbhyAsa vAloM kI to indrAdika bhI sevA karate haiM / yahA~ bhI bar3e-bar3e mahanta puruSa dAsa hati dekha jAte hai, isalie zAstrAbhyAsa vAloM se dhanavAnoM ko mahanta ma jAna / ' ve sarala svabhAva ke sAdhU puruSa the / paMDita daulatarAma kAsalIvAla ne unako munivaravata vRtti likhA hai / ve lokeSaNA se dUra rahanevAle lokottara mahApuruSa the| unhoMne sAhitya kA nirmANa loka-bar3AI aura grAthika lAbha ke lie nahIM kiyA thaa| yaha kArya unakI paropakAra vRtti kA sahaja pariNAma thaa| mokSamArga prakAzaka ke prAraMbha meM ve svayaM likhate haiM :- "bahuri ihA~ jo meM yahu grantha banAUM hai so kaSAyani teM apanA mAna badhAbanekauM vA lobha sAdhane koM vA yaza hone kauM vA apano paddhati rAkhane kI nAhIM banAU~ hU~ / "...." isa samaya virSe maMdajJAnavAna jIva vahata dekhiye haiM tinikA bhalA hone ke prathi dharmabuddhi taiM yaha bhASAmaya grantha vanAU~ hai|" __ apane viSaya ke adhikArI evaM advitIya vidvAn aura sabake dvArA sammAnita hone para bhI 'samyagjJAnacandrikA' jaisI mahAna TIkA , "jJAna rAga to merI milyo, likhanau karanI tanu ko milyo / kAmaja mami akSara AkAra, likhiyA artha prakAzana hAra / / aisau pustaka bhayo mahAna, jAteM jAneM artha sujAna / yadyapi gahu pugala ko khaMda, hai tathApi zrutajJAna nibaMdha / / " -saM0 caM. pra. 2 "muniyata vRtti bAkI rahI, tAka mAhi acalla / " -pu. bhA. TI0pra0 3 mo0 bhA0 pra0, 26
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala, : vyaktitva aura kartRtva likhane ke uparAnta ve likhate haiM - "vizeSa jJAnavAna purUSani kA pratyakSa saMyoga hai nAhIM, sAta parokSa hI tiniso vinatI karoM hoM ki maiM maMdabuddhi hoM, vizeSa jJAnarahita hoM, avivekI hoM, zabda, nyAya, gaNita, dhArmika prAdi granthani kA vizeSa abhyAsa mere nAhIM hai tAtai zaktihIna hoM tathApi dharmAnurAga ke vazate TIkA karane kA vicAra kiyA hai so yA virSe jahAM cUka hoI anyathA artha hoI tahA~-tahA~ mo Upari kSamAkari tisa anyathA artha ko durikari yathArtha artha likhanA, aisI vinatI kari jo cUka hoigI tAkai zuddha hone kA upAya kIyA hai|" isI prakAra rahasyapUrNa ciTThI meM gUr3ha aura gaMbhIra zaMkAoM kA samUcita samAdhAna karane ke uparAnta likhate haiM :- "para merI to itanI badi naadd'iiN|" tatha' mommaTamAra TIkA kI prastAvanA meM ve likhate haiM :- "aise yaha TIkA banegI tA virSe jahAM cUka jAnoM tahAM budhajana saMvAri zuddha kariyo chamastha ke jJAna sAvarNa ho hai, tAteM cUka bhI pare / jaise jAko thorA mUjhe para vaha kahIM viSama mArga virSe skhalita hoI to bahuta sUjhane vAlA bAkI hAsya na krai|" __paMDitajI dvArA racita maulika granthoM aura TIkAoM meM unakI pratibhA ke darzana sarvatra hote haiN| unakI pratibhA ke sambandha meM unake samparka meM Ane vAle samakAlIna vidvAnoM ne spapTa ullekha kie haiM / bra0 rAyamala likhate haiM - "ara ToDaramalajI ke jJAna kI mahimA adbhuta dekhI / aise mahantabuddhi kA dhAraka IkAla virSe honA durlabha hai|' paMDita devIdAsa godhA ne unheM mahAbuddhimAna likhA hai / paMDitaprabara jayacaMdajI ne bhI unakI pratibhA ko sarAhA hai | tatkAlIna jaina samAja meM jaina siddhAnta ke kathana meM unakA pramANikatA prasiddha thii| vivAdastha viSayoM meM unake dvArA pratipAdita 5 sa. caM0 pI0 2 jIvana patrikA, pariziSTa 1 3 i0 mi. patrikA, pariziSTa 1 4 siddhAntasAra saMgraha bhASA bacanikA / sarvArthasiddhi bhASA bananikA, prazasti
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva 75 vastusvarUpa pramANika mAnA jAtA thaa| zrI di0 jaina bar3A maMdira terApaMthayAna, jayapura meM vi0 saMvat 1815 kI likhita bhUdharakRta 'caracA samAdhAna' grantha kI eka prati prApta huI hai, jisameM unakI pramANikatA ke sambandha meM nimnAnusAra ullekha hai : "yaha caracA samAdhAna graMtha bhUdharamallajI AgarA madhye banAyA / su eka so ar3atIsa 138 prazna kA uttara hai yA grantha viSai / su savAI jayapura virSe ToDaramallajI naM bAcyA / su prazna bIsa-tIsa kA uttara to grAmanAya milatA hai / abaseSa prazna kA uttara AmanAya milatA nAhI / su budhajana kuM yaha grantha bAMci grara bharama nahI khAnA aurAM mUla graMthAM sa milAya legaa| su bhUdharamallajI bIca ToDaramallajI vizeSa gyAtA hai / jinIMne gomadusArajI vA trilokasArajI vA labdhisArajI vA kSipaNAsArajI saMpUrNa kholyA ara tAkI bhASA sAThi hajAra 60,000 bacanakA banAI ara aura bhI grantha dhanA dekhyA / su ihAM IkA bacana pramAna hai yAmai sandeha nAhIM / ...." apanI vidvattA aura prAmANikatA ke AdhAra para ve terApaMthiyoM ke guru kahalAte the / unake rAmakAlIna pramukha pratidvaMdvI vidvAna paMDita bakhatarAma zAha taka ne unako dharmAtmA aura terApaMthiyoM kA guru likhA hai' / isa prakAra paMDita ToDaramala kA jIvana ciMtana aura sAhityabhAvanA ke liye samarpita jIvana hai / kevala apane kaThina parizrama evaM pratibhA ke bala para hI unhoMne agAdha vidvattA prApta kI va use bAMTA bhI dila kholakara | ataH tatkAlIna dhArmika samAja meM unakI vidvattA sva kI dhAka thI / jagata ke sabhI bhautika dvandvoM se dUra rahane vAle evaM nirantara AtmasAdhanA va sAhityasAdhanA rata isa mahAmAnava ko jIvana kI madhyavaya meM hI sAmpradAyika vidveSa kA zikAra hokara jIvana se hAtha dhonA par3A / 7 gura hathina ko dhaga, loharamalla nAga mAhimI - 0 vi0, 15.3
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ FARE 49088%exxxxx 1644v4400608668 64350Nex.00000..90yx0 BANO0 xxx. ...94404.30x446 NA2.6544vm4...460tna ....MNANTAsmsv 44. PMAAN 111.. ...!NNASIA Mixv. :. AAM AAAAAAAAN MATIMAHIRAMD dhAjanahiphAyatravamAnamaMgaladAna davarAjajanavarAtrasaraNa sadhahamAlakara priyakArikamAraNArAtibhacaradhAmamAdhAna nAma: maMsiyatuma ||shlaakaa paahpustktaaisNlipnmyaajdimvish| zivAmAdImArImatagAsabana kAravAminAvarakasayAmA yAvazcAsamadhaEEnAgarAmadhIra manAyA ekamoDatAsAzakAnA riyAyayaviSamusayAlayAvaraviyeToDaramAna lAne naayaasuprnvaastiimkaanntrtaamnaa| milatAdevamaSa prakAzanamAyazilatAnAhIsubudhAtakutyAyadhanAstiramana mArAmAlayazAsanilAyalAdhamAnAbAvaDarAvanAvisa pAlAdasinAna ammAdhAnatAkasAramAvAlavAnimAratIlAgiraNA sArAsApAlpAmagarakSAkAmadhAma viTAra pavanakAmanAIkAragarajIyanArAhAkAkvapamAna yAmadhI gAyakatAbAtIkAmAra yathAsukhIka karaminAra karavAtakArakhAnADA manA suparapasAtaparaprAsana . : . maid Aniym AA... ./iAY: ROY Share 00006446020038709446 xsN0001096040800200. 700x40046x 40WAAA 7.xx.vas 20%AAAA zrI di. jaina bar3A maMdira terA paMthiyAna, jayapura meM prApta, vikrama saMvat 1815 meM likhita, 'carcA samAdhAna' nAmaka hastalikhita graMtha kA aMtima pRSTha
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya racanAe~ aura unakA vargIkaraNa racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlana padya sAhitya
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAe~ aura unakA vargIkaraNa paMDita ToDaramala prAdhyAtmika mAdhaka the| unhoMne jaina darzana aura siddhAntoM kA gahana adhyayana hI nahIM kiyA, apitu use tatkAlIna janabhASA meM likhA bhI hai| isameM unakA mukhya uddezya apane dArzanika cintana ko janamAdhAraNa taka pahuMcAnA thA / paMDitajI ne prAcIna jaina graMthoM kI vistRta, gahana parantu mubodha bhASA TIkAe~ likhiiN| ina bhASA TIkAnoM meM kaI viSayoM para bahuta hI maulika bicAra milate haiM, jo unake svataMtra cintana ke parimagAma the| bAda meM inhIM vicAroM ke aAdhAra para unhoMne katipaya maulika graMthoM kI racanA bhI kii| abhI taka paMDita ToDaramala kI kula 11 racanAeM hI prApta thiiN| unake nAma kAlakrama se nimnalikhita haiM : (1) rahasyapUrNa ciTThI (vi0 saM0 1811) (2) gommaTasAra jIvakANDa bhASATIkA / (3) gommaTasAra karmakANDa bhASATIkA / samyagjJAnacaMdrikA (4) arthasaMdRSTi adhikAra / (vi0saM0 1818) (5) labdhisAra bhASATIkA kSapaNAsAra bhASATIkA (7) gommaTasAra pUjA (vi0 saM0 1815-1818) (8) trilokasAra bhASATIkA (vi0saM0 1815-1823) (6) mokSamArga prakAzaka [apUrNa] (vi0 saM0 1818-1823-24) (10) prAtmAnuzAsana bhASATIkA (vi.saM. 1818-1823) (11) puruSArthasiddhyupAya bhASATIkA [apUrNa] (vi0saM0 1821-1827) ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana, bambaI meM prApta trilokasAra meM eka 20 pRSThIya 'samosa ragA racanA varNana' nAmaka racanA aura prApta huI hai, jo kAlakrama meM trilokasAra bhASATIkA ke bAda AtI hai / inameM se sAta to TIkA graMtha haiM aura pAMca maulika racanAe~ haiM /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kattasya unakI racanAoM ko do bhAgoM meM bA~TA jA sakatA hai :(1) maulika racanAe~ (2) vyAkhyAtmaka TIkAe~ maulika racanAeM gadya aura padya donoM rUpoM meM haiN| gadya racanAe~ cAra zailiyoM meM milatI haiM : (ka) varNanAtmaka zailI (kha) patrAtmaka zailI (ga) yaMtra-racanAtmaka (cArTa) zailI (gha) vivecanAtmaka zailI varNanAtmaka zailI meM samosaragA Adi kA sarala bhASA meM sIdhA varNana hai / paMDitajI ke pAsa jijJAsu loga dUra-dUra se apanI zaMkAe~ bhejate the, unake samAdhAna meM vaha jo kucha likhate the, vaha lekhana patrAtmaka zailI ke aMtargata AtA hai / isameM tarka aura anubhUti kA sundara samanbaya hai| zAnI meM eka bahuta bar3apUrNa hai|6 raToM kA yaha patra 'rahasyapUrNa biTTI' ke nAma se prasiddha hai| yaMtra-racanAtmaka zailI meM cAToM dvArA viSaya ko spaSTa kiyA gayA hai| 'arthasaMdRSTi adhikAra' isI prakAra kI racanA hai / vivecanAtmaka zailI meM saiddhAntika viSayoM ko praznottara paddhati meM vistRta vivecana karake yukti va udAharaNoM se spaSTa kiyA gayA hai| 'mokSamArga prakAzaka' isa zreNI meM AtA hai / padyAtmaka racanAe~ do rUpoM meM upalabdha haiM :(ka) bhaktiparaka (kha) prazastiparaka bhaktiparaka racanAoM meM gommaTasAra pUjA evaM graMthoM ke Adi, madhya aura anta meM prApta phuTakara padyAtmaka racanAe~ haiN| graMthoM ke anta meM likhI gaI paricayAtmaka prazastiyAM prazastiparaka zreNI meM AtI haiM / paM0 ToDaramala kI vyAkhyAtmaka TIkAe~ do rUpoM meM pAI jAtI haiM :(ka) saMskRta graMthoM kI TIkAe~ (kha) prAkRta graMthoM kI TIkAe~ saMskRta graMthoM kI TIkAe~ AtmAnuzAsana bhASATIkA aura puruSArthasiddha yupAya bhASATIkA hai| prAkRta graMthoM meM gommadasAra jIvakANDa, gommaTasAra karmakANDa, labdhisAra-kSapaNAsAra aura trilokasAra haiM, jinakI bhASATIkAe~ unhoMne likhI haiN| uparyukta vargIkaraNa isa cArTa dvArA samajhA jA sakatA hai :
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala kRta racanAe~ maulika grantha TIkA grantha gadya paTTA saskRna prAkRta ! -- - bhaktirika AtmAnuzAsana bhASAdIkA varNanAtmaka yantra racanAtmaka bhaktiraka prazastiparaka puruSArthasiddhayupAya bhApATIkA samomaraNa varNana arthagaM haSTi adhikAra prazastiyA~ / mommadasAra jIvakANDa bhagATIkA sambanjAnanadrikA ) gommaTamAra karmakANDa bharapATIkA patrAtmaka vivananAtmaka nadhimAra. bhASATIkA gommadagAra pUjA phuTakara maMgalAcaraNa kSapaNAmAra mApArIkA rahasyapUrNa ciTThI mokSamArga prakAzaka ke mada meM plAna pada trilokamAra bhApATIkA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlana rahasyapUrNa ciTThI yaha patrazailI meM likhI gaI solaha pAThoM kI choTI sI racanA hai / isameM saiddhAntika praznoM kA tarkasammata samAdhAna prastuta kiyA gayA hai / ima ciTTI kA mahattva isa bAta meM hai ki yaha do mau bIsa varSa pUrva likhita eka aisI ciTTI hai, jisameM AdhyAtmika anubhUti kA vargAna hai / yaha mokSamArga prakAzaka ke sAtha to kaI bAra prakAzita ho cukI hai', svataMtra rUpa se bho isakA prakAzana huaA hai | doDaramala jayaMtI smArikA meM bhI yaha avikala rUpa se chapI hai / isa para saurASTra ke AdhyAtmika saMta kAnajI svAmI ne kaI bAra AdhyAtmika pravacana die jo ki adhyAtma saMdeza' nAma se hindI aura gujarAtI meM prakAzita ho cuke haiN| ----- .... ' mokSamArga prakAzaka ke nimnalikhita saMskaraNoM meM prakAzita :(ka) sastI graMthamAlA, nayA maMdira, dharamapurA, dillI ke pAMca saMskaraNoM meM - 6500 (kha) AcAryakalpa paMDita ToDaramala gnaMthamAlA, e-4, bApUnagara, jayapura-4 ke prathama saMskaraNa meM -- 3300 (ga) zrI digambara jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, monagar3ha ke prathama va dvitIya saMskaraNoM meM - 18000 2 (ka) digambara jaina pustakAlaya, kApar3iyA bhavana, murata (stra) kartavya prabodha kAryAlaya, khuraI 3 To. ja. ramA0, 261 4 prAcAryakalpa paMDita ToDaramala graMthamAlA, e-4 vAgUnagara, jayapura-4 5 zrI digambara jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlana 53 isakA nAma adhikAMza vidvAnoM ne 'rahasthapUrNa ciTThI' hI mAnA hai kintu kahIM-kahIM isakA nAma 'AdhyAtmika patrikA' aura 'AdhyAtmika patra' bhI milatA hai / digambara jaina pustakAlaya, sUrata se prakAzita saMskaraNoM meM thAvaragA pRSTha para 'rahasyapUrNa ciTTI' nAma hai para bhItara mukhapRSTha para rahasyapUrNa ciTTI arthAt AdhyAtmika patrikA' nAma bhI milatA hai| paMDita paramAnanda ne apane prakAzanoM' meM 'rahasyapUrNa ciTTI' hI nAma diyA hai / DaoN lAlabahAdura zAstrI ne isakA ullekha 'AdhyAtmika patra' nAma se kiyA hai paraMtu unhoMne isakI prasiddhi 'rahasyapUrNa ciTTI' nAma se svIkAra kI hai| paMDita ToDaramala ne svayaM isa racanA kA koI nAmakaraNa nahIM kiyA hai kyoMki unakI dRSTi meM yaha to eka sAmAnya hai, koI kRti nahIM / parantu viSaya kI gaMbhIratA aura zailI kI prAMtA kI dRSTi se isakA mahattva kisI kRti se kama nahIM hai / lekhaka kI ora se nAma ke sambandha meM koI nirdeza na hone se loga apanI-apanI ruci ke anusAra vibhinna nAmoM se ise pukArane lage / atyadhika prasiddhi ke kAraNa hamane ise 'rahasyapUrNa ciTThI' nAma se hI abhihita kiyA hai / isa racanA kA preraNA-srota mulatAna nivAsI bhAI khAnacaMda, gaMgAdhara, zrIpAla aura siddhArathadAsa kA vaha patra hai, jisameM unhoMne kucha saiddhAntika aura anubhavajanya praznoM ke uttara jAnanA cAhe the aura jisake uttara meM yaha rahasyapUrNa ciTThI likhI gii| viTTI ke prArambha meM isakI carcA kI gaI hai / mulatAna nagara ke pAkistAna meM cale jAne se vahAM ke jaina vandhu deza ke baMTavAre ke samaya man 1647 I0 meM jayapura A gae the| ve apane sAtha kaI jina pratimAeM evaM zAstra-bhaMDAra bhI lAe the / unhoMne Adarzanagara, jayapura meM eka di0 jaina maMdira banAyA hai, usameM rahasyapUrNa ciTTI kI eka bahuta prAcIna prati prApta hai, jise be mUla prati kahate haiM / ukta prati kI prAcInatA asaMdigdha hone para bhI usake mUla prati hone ke Tona va spaSTa pramANa upalabdha nahIM hote | " mo0 mA0 pra0 ke anta meM prakAi 2 mo0 mA0 pra0 mathurA prastAvanA, 43
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva tattvajijJAsu adhyAtmapremI mumukSu bhAiyoM kI zaMkAoM kA samAdhAna karanA hI isa racanA kA mUla uddezya rahA hai / yaha rahasyapUrNa ciTTI phAlguna kRSNA 5 vi0 saM0 1811 ko likhI gaI thI, jaisA ki usake anta meM spaSTa ullekha hai / 84 yaha sampUrNa racanA patrazailI meM likhI gaI hai| ataH ciTThI kA prArambha tatkAlIna samAja meM likhe jAne vAle patroM kI paddhati se hotA hai / isameM sAmAnya ziSTAcAra ke uparAnta zrAtmAnubhava karane kI preraNA dete hue Agama aura adhyAtma carcA se garbhita patra dete rahane kA Agraha kiyA gayA hai| taduparAnta pUche gaye praznoM kA uttara Agama, yukti aura udAharaNoM dvArA diyA gayA hai / sarvaprathama anubhava kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| usake uparAnta zrAtmAnubhava ke sambandha meM uThane vAle pratyakSa-parokSa, savikalpakanivikalpaka sambandhI praznoM ke uttara diye gae haiM / anta meM likhA hai ki vizeSa kahA~ taka likheM, jo bAta jAnate haiM, so likhane meM AtI nahIM, milane para kucha kahA jA sakatA hai, para milA sambhava nahIM hai| ataH samayasArAdi gradhyAtmazAstra va gommaTasArAdi zAstroM kA adhyayana karanA aura svarUpAnanda meM magna rahane kA yatna karanA / isa prakAra alaukika aupacArikatA ke sAtha ciTThI samApta ho jAtI hai| isameM paMDita ToDaramala kI prAdhyAtmika ruci ke darzana sarvatra hote haiM | zailI ke kSetra meM do mo bIsa varSa pUrva kA yaha abhinava prayoga hai / zailI sahaja, sarala aura bodhagamya hai / viSaya kI prAmANikatA ke lie Avazyaka yAgama pramANa', vipayoM ko puSTa karane ke lie samucita tarka tathA gambhIra viSaya pAThakoM ke gale utArane ke lie lokapracalita udAharaNa yathAprasaMga prastuta kiye gae haiM / zubhAzubha pariNAma ke kAla meM samyakatva kI utpatti siddha karate hue ve likhate haiM: padmanaMdi paMcavizatikA, vRtrayacakra, samayasAra nATaka tattvArthasUtra, tarkazAstra, aSTasahastrI, gommaTasAra, samayasAra zrAtmakhyAti bhAdi Agama graMthoM ke uddharaNa rahasyapUrNa ciTThI meM diye gae haiN| J
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlana "jaise koI gumAstA sAhU ke kAryavipa pravate hai, usa kArya ko apanA bhI kahai hai, harSa-viSAda ko bhI pAvai hai, tima kArya viSa pravartate apanI gaura sAhU kI gaI nauM nAhIM gire haiM, parantu antaraMga zraddhAna aisA hai ki yaha merA kAraja nAhIM / aimA kArya karatA gumAstA sAhUkAra hai, parantu vaha sAhU ke dhana curAya apanA mAna to gumAstA cora ho khie| taimeM karmodayajanita zubhAzubha rUpa kArya ko karatA hunA tadrUpa parizamai, tathApi aMtaraMga aisA zraddhAna hai ki yaha kArya merA mAhIM / jo zarIrAzrita vrata saMyama ko bhI apanA mAne to mithyAdRSTi hoya' / " samyagjJAnacaMdrikA 'samyagjJAnacaMdrikA' paMDita ToDaramala ke gambhIra adhyayana kA pariNAma hai| yaha 3406 pRSThoM kA eka mahAn graMtha hai jisameM karaNAnuyoga ke gambhIra graMthoM ko sarala, subodha evaM dezabhASA meM samajhAne kA saphala prayatna kiyA gayA hai / isameM gaNita ke mAdhyama se viSaya spaSTa kiyA gayA hai| viSaya ko spaSTa karane ke lie yathAsthAna saikar3oM cArTsa jor3e gae haiM tathA eka 'arthasahaSTi adhikAra' nAma se alaga adhikAra likhA gayA hai| isameM unakA agAdha pANDitya aura adbhuta kAryakSamatA pragaTa huI hai| yaha TIkAgraMtha atyanta lokapriya rahA hai| usa samaya sAre bhAratavarSa meM calane vAlI prasiddha 'sailiyoM' meM isakA svAdhyAya hotA thaa| Aja bhI bidvad samAja meM isakA pUrNa samAdara hai| isakI mahimA ke sambandha meM bra0 rAyamala ne likhA hai :___ tAkA nAma rAmyajJAnacaMdrakA hai| tAkI mahimAM vacana agocara hai, jo koI jinadharma kI mahimA para kevalagyAna ko mahimAM jANI cAhA~ tI yA siddhAMta kA anUbhavana karI / ghagI kahibA Rri khaa| yaha mahAgraMtha jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA dvArA prakAzita ho cukA hai / isake AdhAra para banAI gaI saMkSipta TIkAe~ bhI / mo0 mA pra0, 505 dekhie praratula saMdha, pR0 52
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 paMDita ToDaramala : vyaktitva ra kartRtva prakAzita ho cukI haiN| isakI pIThikA kA pUrvArddha alaga paMDita bhAgacaMda chAjer3a ke 'sattAsvarUpa ke sAtha bhI prakAzita ho cukA hai' / gommaTasAra jIvakANDa, gommaTasAra karmakANDa, labdhisAra zraura kSapaNAsAra kI bhASATIkAe~ paMDita ToDaramala ne alaga-alaga banAI thIM, kintu ukta cAroM TIkAoM ko paraspara eka-dUsare se sambandhita evaM paraspara eka kA adhyayana dUsare ke adhyayana meM sahAyaka jAna kara ukta cAroM TIkAoM ko milAkara unhoMne eka kara diyA tathA usakA nAma 'samyagjJAnacaMdrikA' rakha diyaa| isakA ullekha unhoMne prazasti meM spaSTa rUpa se kiyA hai tathA pIThikA meM ukta nAroM graMthoM kI TIkA milA kara eka kara dene ke sambandha meM unhoMne sayukti samartha kAra prastuta kie haiN| ina cAroM graMthoM kI bhASAThIkAyoM kA eka nAma 'samyagjJAnacaMdrikA' rakha die jAne ke anantara bhI inake nAma pRthak-pRthak - gommaTasAra jIvakANDa bhASATIkA, gommaTasAra karmakANDa bhASATIkA evaM labdhisAra-kSaparaNAsAra bhApATIkA bhI calate rahe / kAraNa ki itane vizAla graMtha na to eka sAtha chApe hI gae evaM na hI hastalikhita pratiyoM meM eka sAtha likhe gae aura na zAstra-bhaMDAroM meM rakhe gae, tathA mUla graMthoM ke nAma apane Apa meM adhika lokapriya hone se unheM loga unhIM nAmoM ke Age 'bhASAdIkA' zabda lagA kara hI prayoga meM lAte rahe / zrataH 'samyagjJAnacaMdrikA' vAstavika nAma hone para bhI prayoga meM kama AyA / 1 prakAzaka : zrI di0 jaina mumukSu maNDala, sanAvada ( ma0pra0) ' yA vidhi gommaTasAra labbisAra granthani ko, bhitra-bhita bhApATIkA kInI artha gAyakaM / bhUmika paraspara sahAya deyo, jAneM eka kari daI hama cinakI milAikeM // samyagjJAna cadrikA paryo hai yAko nAma, soI hota hai saphana jJAnAnanda jAjAyakeM 1 kalikAla rajanI meM artha ko prakAza kareM, yAta nijakAja kI iSTa bhAva bhAyaka ||30|| 3 0 caM0 pI0, 50
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAtroM kA paricayAtmaka anuzIlana 7 paMDita ToDaramala ne pUrNa samyagjJAnacaMdrikA kI pIThikA eka sAtha likhI aura vaha svabhAvataH prathama graMtha gommaTamAra jIvakANDa bhASATIkA ke Arambha meM likhI va chApI gaIM, ataH loga use 'gommaTasAra bhASATIkA pIThikA' hI kahate rahe / isI prakAra labdhisAra bhApATIkA ke sAtha hI kSapaNAsAra bhASATIkA likhI gaI, jise unhoMne svayaM 'kSapaNAsAra gabhita labdhisAra bhASATIkA' kahA, ve chapI bhI isI rUpa meM, ataH ve akele 'labdhisAra bhASATIkA' nAma se cala par3IM / labdhisArakSapaNAsAra bhASATIkA, samyagjJAnacaMdrikA kA aMtima bhAga thA, ataH graMtha kI aMtima 63 chandoM vAlI prazasti sahaja hI usake aMta meM likhI gii| ataH ukta prazasti ko 'ladhisAra bhApATIkA prazasti' bhI kahA va likhA jAtA rhaa| aisI sthiti meM hama ukta pIThikA va sarvAta kI vRhad prazasti ko samyagjJAnacaMdrikA pIThikA va prazasti kahanA sahI mAnate haiM tathA hamane ukta pIThikA va prazasti kA prayoga isI nAma se kiyA hai| kintu paMDitajI ne gommaTasAra jIvakANDa, gommaTasAra karmakANDa, labdhisArakSapaNAsAra kI bhApATokAnoM kI choTI-choTI prazastiyA~ bhI likhI haiM, jinheM hamane gommaTasAra jIvakANDa bhASATIkA prazasti prAdi kahanA upayukta samajhA hai tathA saMdarbho meM bhI pRSTha saMkhyA dena kI suvidhA ko dhyAna meM rakhate hue gommaTasAra bhASATIkA Adi nAmoM kA hI yathAsthAna prayoga kiyA hai / samyagjJAnacaMdrikA kI prAdi se aMta taka lagAtAra pRSTha saMkhyA na hone se aisA karanA Avazyaka ho gyaa| gommaTasAra jaina samAja kA eka bahuta hI saprasiddha siddhAnta-graMtha hai jo jIvakANDa aura karmakANDa nAma ke do bar3e bhAgoM meM vibhakta hai / ve bhAga eka prakAra se alaga-alaga graMtha samajhe jAte haiM, ve alaga-alaga mudrita bhI hue haiN| jIvakANDa kI adhikAra saMkhyA 22 aura gAthA saMkhyA 733 hai aura karmakANDa kI adhikAra saMkhyA 6 evaM gAthA saMkhyA 672 hai / isa samUne graMtha kA dUsarA nAma 'paMcasaMgraha bhI hai', 1 pu jai0 vA sU0 prastAvanA, 68
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva kyoMki isameM nimnalikhita pAMca bAtoM kA varNana hai : 1. baMdha 2. badhyamAna, 3. baMdhasvAmI, 4. baMdhaheta, 5. baMdhabheda / samyagjJAnacaMdrikA prazasti meM paMDita ToDaramala ne donoM nAmoM kA ullekha isa prakAra kiyA hai : "baMdhakAdi saMgraha se nAma paMcasaMgraha hai, athavA gommaTasAra nAma ko prakAza hai|" isake Age kA bhAga labdhisAra-kSapaNAsAra hai, usakI gAthA saMkhyA 653 hai| ina graMthoM kA nirmANa rAjA cAmuNDarAya kI preraNA se unake paThanArtha hunnA thaa| ve gaMgavaMzI rAjA rAjamalla ke pradhAna maMtrI evaM menApati the| unhoMne zravaNabelagolA meM bAhali kI suprasiddha vizAla aura anupama mUrti kA nirmANa karAyA thaa| cAmuNDarAya kA dUsarA nAma gommaTarAya bhIthA, ataH isa graMtha kA nAma gommaTasAra pdd'aa| yaha mahAgraMtha jaina parIkSAbor3oM ke pAThyakrama meM nirdhArita hai aura samasta jaina mahAvidyAlayoM meM niyamita rUpa se par3hAyA jAtA hai / isa gommaTasAra graMtha para mukhyata: cAra TIkAe~ upalabdha haiN| eka hai-- abhayacandrAcArya kI saMskRta TIkA 'maMdaprabodhinA' jo jIvakANDa kI gAthA 383 taka hI pAI jAtI hai / dUsarI kezaba baragI kI saMskRta mizrita kannar3I TIkA 'jIvatattvapradIpikA' hai jo sampUrNa gommaTasAra para vistRta TIkA hai aura jisameM 'maMdaprabodhikA' kA pUrA anusaraNa kriyA gayA hai| tIsarI hai -- nemicandrAcArya kI saMskRta TIkA 'jIvatattvapradIpikA' jo pichalI donoM TIkAtroM kA pUrA-pUga anusaraNa karatI huI sampUrNa gommaTasAra para yatheSTa vistAra ke sAtha likhI gaI hai, aura cauthI hai paMDita ToDaramala ko hindI TIkA samyagjJAnatraMdrikA' jisa meM saMskRta TIkA ke viSaya ko khUba spaSTa kiyA hai aura jisake pu0 jaM vA0 sU0 prastAvanA, 66
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlana aAdhAra para hindI, aMgrejI tathA marAThI ke anuvAdoM kA nirmANa huyA hai| kannar3I aura saMskRta TIkAoM kA eka hI nAma (jIvatattvapradIpikA) hone, mUlagraMthakartA tathA saMskRta TIkAkAra kA bhI eka hI nAma (nemicaMdra) hone, karmakANDa kI gAthA naM. 672 ke aspaSTa ullekha para se cAmuNDarAya ko kannar3I TIkA kA kartA samajhe jAne aura saMskRta TIkA ke 'dhitvAkarNATakI vRtti' padya ko dvitIya caraNa meM 'variNazrIkezavaiH kRtAM' kI jagaha kucha pratiyoM meM 'bariNazrI kezavaH kRti' pATha upalabdha hone Adi kAraNoM se pichale aneka vidvAnoM ko, jinameM paMDita doiramala bhI zAmila haiM, saMskRta TIkA ke vArtA ke viSaya meM bhrama rahA hai aura usake phalasvarUpa unhoMne usakA kartA kezava varNI likha diyA hai| isa phaile bhrama ko DaoN0 e0 ena0 upAdhye ne tInoM TIkAnoM aura gadya-padyAtmaka prazastiyoM kI tulanA dvArA 'anakAnta' meM prakAzita eka lekha meM spaSTa kiyA hai| paMDita ToDaramala me samyagjJAnacaMdrikA, jIvatattvapradIpikA nAmaka saMskRta TIkA ke AdhAra para banAI hai| isa bAta kA spaSTa ullekha unhoMne pIThikA meM kiyA hai / jIvatatvapradIpikA, gommaTasAra jIvakANDa, gommaTasAra karmakANDa para pUrI hai, para labdhisAra-kSapaNAsAra para gAthA naM0 191 ke prAge nahIM hai| nemicandra siddhAntacakravartI ke ziSya mAdhavacaMdra Rvidya ke dvArA racita eka saMskRta 'kSapaNAsAra' 1 hindI anuvAda jIvakANDa para paMDita gvabacaMda kA, karmakANDa para pakSita manoharalAla kA; aMgrejI anuvAda jauvakANDa para misTara je. ela. janI kA, karmakANDa para na. zItalaprasAra tathA bAbU ajitaprasAda kA, aura marAThI anuvAda gAMdhI nemacaMda dhAnacaMda kA hai| labdhisAra-kSagarapAtAra para bhI paM0 manoharalAla kA hindI anuvAda prakAzita humA hai / 2 pu0 ja0 bA0 sU0, prastAvanA, 88-89 3 vahI, 6 4 anekAnta varSa 4, phiraNa 1, pR0 113-120 5 sa. caM0 pI0, 5
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ parita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva nAmaka graMtha hai / labdhisAra-kSapaNAsAra kI Age kI TokA paMDita ToDaramala ne usake AdhAra para banAI hai, jisakA ullekha unhoMne labdhisAra TIkA ke prArambha meM tathA samyagjJAnacaMdrikA prazasti meM kiyA hai| samyagjJAnacaMdrikA yadyapi jIvatattvapradIpikA kA anusaraNa karatI hai tathApi usase pUrI taraha baMdhI huI nahIM hai| jahA~ kahIM caMdrikAkAra ko iSTa hugrA aura unhoMne Avazyaka samajhA. vahA~ viSaya vistRta kiyA hai / sahaja bodhagamya viSaya ko saMkucita bhI kiyA hai tathA Avazyaka samajhA to anya graMthoM ke aAdhAra para viSaya kA vizleSaNa bhI kiyA hai / ve mAtra anuvAdaka nahIM haiM, varan vyAkhyAkAra haiM / paMDitajI ne apanI sthiti ko pIThikA meM spaSTa kara diyA hai| paM0 ToDaramala ko samyagjJAnacaMdrikA kI racanA kI preraNA bra rAyamala se prApta huI / unhoMne svayaM likhA hai : "rAyamalla sAdharmI eka, dharaHma sadhaiyA sahita viveka / sau nAnA vidhi preraka bhayo, taba yaha uttama kAraja thayo' / / " bra0 rAyamala ne unheM mAtra preraNA hI nahIM dI varan purNa sahayoga diyaa| jaba taka ukta TIkA kA nirmANa kArya calatA rahA taba taka ve paMDitajI ke sAtha hI rahe / paMDita ToDaramala kA svayaM kA vicAra bhI TIkA likhane kA thA para a0 rAyamala kI preraNA se yaha mahAn kArya drutagati se hayA aura alpakAla meM hI sampanna ho gyaa| ukta saMdarbha meM a0 rAyamala apanI jIvana patrikA meM likhate haiM : pIche unasaM hama kahI tumhAre yAM graMthAMkA para nirmala bhayA hai, tuma kari yAkI bhASATIkA hoya to gharAM jIvAM kA kalyANa hoi.........."tAta tuma yA graMtha kI TIkA karane kA upAya zIghra karo, 1 "bahari jo yaha sambanjAnacaMdrikA nAmA bhApATIkA karie hai tihiM vi saMskRta TIkA taM kahIM artha pragaTa karane ke athi vA kahIM prasaMgarUpa vA kahIM anya graMtha anusAri leI adhivA bhI kathana kariyanA / hAra kahIM artha spaSTa na pratibhAsegA to nyuna kapana hoigA aisA jAnanA / " . rA. caM0 pI0, 15 2 sa0 0 pra0
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ rakhanAnoM kA paricayAtmaka anuzIlana aAyu kA bharosA hai nAMhIM / ... pUrva bhI yAkI TokA karane kA inakA manortha thA hI, pIche hamAraM kahane kari viyapa manortha bhayA, tava zubha dina muhUrta viSa TIkA karane kA prArambha siMdhAraNAM nana virSa bhayA, so cai to TIkA vaNavate gae hama vAMcate ge|" samyagjJAnacaMdrikA kI racanA kA uddezya svapara-hita hI rahA hai / svahita kA prAzaya upayoga kI pavitratA evaM jJAnavRddhi se hai / sAmAnya jijJAsU janoM ko tattvajJAna kI prApti sahaja evaM saralatA se ho sake, yaha parahita kA bhAva hai| sammAna, yaza, dhanAdi kI prApti kA koI yojala itakI canA bhI nahIM thaa| mula graMtha to prAkRta bhASA meM haiM aura unakI prAcIna TIkA saMskRta aura kannar3a meM haiM / jina logoM ko saMskRta, prAkRta aura kannar3a kA jJAna nahIM hai, unake hita ko lakSya meM rakha kara isa TIkA kI racanA huI hai| isa bAta ko samyagjJAnacaMdrikA kI pIThikA evaM prazasti meM paMDita ToDaramala ne spaSTa kiyA hai 1 samyagjJAna caMdrikA mAgha zuklA paMcamI. vi0 saM0 1818 meM banakara taiyAra huI thI, jaisA ki prazasti meM likhA hai : "saMvatsara apTAdaza yukta, aSTAdaza zata laukika yukt| mAgha zukla paMcami dina hota, bhayo graMtha pUrana udyota / / " kintu anya ullekha aise bhI prApta hue haiM ki yaha TIkA vi0 saM0 1815 meM bana cukI thI / di0 jaina bar3A maMdira terApaMthiyAna, jayapura meM prApta bhUdharadAsa ke 'carcA samAdhAna' nAmaka hastalikhita grantha para Asoja kRSNA 5 vi0 saM0 1215 kA likhita eka ullekha prApta huA hai, jisameM likhA hai ki paMDita ToDaramala ne gommaTasAra Adi granthoM kI sATha hajAra zloka pramANa TIkA banAI hai| isase pratIta 1 pariziSTa 1 2 sa. caM0 pI0,3 sa. caM0 pra0, chanda 16-20021 4 dekhie prastuta graMtha, 76
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala ; vyaktitva aura kartRsya hotA hai ki samyagjJAnacaMdrikA apane mUla rUpa meM to vikrama saMvat 1815 meM taiyAra ho cukI thI, zeSa tIna varSa lo usake saMzodhanAdi kArya meM lage / bra0 rAyamala ke kathanAnusAra tIna varSa usake nirmANa meM bhI lage the, ataH usakA nirmANa kArya kA prArambha vi0 saM0 1512 meM ho gayA hogA, kintu vaha pUrNa rUpa se saMzodhita hokara mAgha zuklA paMcamI, vi0 saM0 1818 ko hI taiyAra huI hai / samyagjJAnacaMdrikA kI racanA to siMghAragA meM ho cukI thI, para isakA saMzodhanAdi kArya jayapura meM hI huA / va0 rAyamala ne isa sambandha meM spaSTa ullekha kiyA hai 'tava zubha dina muhUrta ghirSa TIkA karane kA prArambha siMghAraNAM nagra viSe bhayA, sovai to TIkA vaNAvate gae hama vAMcate gae / ............."pIche savAI jaipura aae| tahAM gomaTasArAdi cyArauM grandhA ke sodhi yAkI bahota prati utraaii| jahAM sailI chI tahAM sudhAi sudhAi padharAI / asa yAM graMthAM kA avatAra bhayA / " samyagjJAnacaMdrikA kA parimAgaga bra0 rAyamana ne ikyAvana hajAra zloka pramANa likhA hai, jisameM gomaTamAra jIbakANDa aura gommaTasAra karmakANDa kI bhASArTIkA ar3atIsa hajAra eloka pramANa evaM labdhisAra:-kSapaNAsAra. kI bhASATIkA teraha hajAra zloka pramANa haiN| isa parimAraga meM 'arthasaMdRSTi adhikAra' kI saMdRSTiyA~ nahIM pAtI haiM, ve alaga haiM / TokAnoM ke bIca-bIca meM pAI aMkasaMdRSTiyoM bhI isameM nahIM AtI haiM, ve bhI pRthaka haiM / ikahattara pRSTha kI pIThikA bhI alaga hai| saMdRSTiyA~ pITikA Adi saba milA kara zAstrAkAra tInahajAra cArasaunI pRSThoM meM yaha TIkA prakAzita huI hai| -.--- .. ... 1 siMghANA nagara jayapura se pazcima meM karIva 150 ki0 mI0 dura vartamAna khetar3I projekTa ke pAsa hai| 2 jIvana patrikA, pariziSTa ? . eka loka basIma azaroM kA mAnA jAtA hai| * jIvana patrikA, pariziSTa 1
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlana ___ samyagjJAnacaMdrikA ke prArambha meM pIThikA hai, jisameM vayaM-viSaya kA pUrA paricaya diyA gayA hai| pIThikA ke prArambha meM graMtha-racanA kA prayojana aura upayogitA. TIkAkAra kI apanI sthiti aura maryAdA, TIkA kI prAmAggikatA Adi para vistRta prakAza DAlA gayA hai| sampUrNa bhApATIkA meM prayukta gagina kI mAgAnya jAnakArI bhI pIThikA meM prastuta kI gaI hai| samyagjJAnacaMdrikA kI prazasti meM, jo ki labdhimAra bhApATIkA ke anta meM dI gaI hai, varNya-viSaya kA paricaya saMkSepa meM isa prakAra diyA gayA hai : kari poThabaMdha jIvakANDa bhASA konI, tAma gugAsthAna Adi doyabIsa adhikAra hai| prakRtisamutkIrtana Adi navagraMthAna ko, - samudAya karmakApar3a tAkI bhASA mAra hai / aise anukrama menI pIche lImyo inahI kI, gaMdRSTiAni ko svarUpa jahAM artha bhAra hai| pUrana gommaTasAra bhASA TIkA bhaI, yAko avagAhai bhavya pAvai bhava pAra hai / / 28 / / samakita upazama kSAyika ko hai bagvAna, pIche deNa-makAna caritra ko yavAna hai / upazama Apaka e zreNI doe tinahUM ko, koyau hai bakhAna tAko jAne guNavAna hai| sayoga ayogI jina siddhana ko varNana kara, labdhimAra graMtha bhayo pUrana pramAna haiN| isakI saMdRSTi ko ligni ke svarUpa, tAkI saMpUrana bhASA TIkA bhAyo jJAna hai / / 26 / /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala vyaktitva ra kartRtva samyagjJAnacaMdrikA ko hama nimnalikhita cAra mahAadhikAroM meM vibhakta pAte haiM : : 64 (1) gommaTasAra jIvakANDa bhASATIkA mahAadhikAra (2) gommaTasAra karmakANDa bhApATIkA mahAadhikAra (3) arthasaMdRSTi mahAadhikAra (4) labdhisAra-kSapaNAsAra bhASATIkA mahAgradhikAra sarvaprathama gommaTasAra graMtha kI TIkA kI gaI hai / gommaTasAra graMtha meM do mahAadhikAra haiM - ( 1 ) jIvakANDa aura ( 2 ) karmakANDa | jIvakANDa ke antargata nimnalikhita bAIsa adhikAra haiM, jinameM pratyeka meM apane-apane nAmAnusAra viSayoM kA vistRta varNana hai : -- ( 1 ) guNasthAna adhikAra ( 2 ) jIvasamAsa adhikAra ( 3 ) paryApta adhikAra ( 4 ) prANa adhikAra ( 5 ) saMjJA adhikAra ( 6 ) gatimArgaraNA adhikAra ( 7 ) indriyamArgaNA adhikAra (8) kAya mArgaNA adhikAra ( 2 ) yogamArgaraNA adhikAra (10) vedamArgaNA adhikAra (11) kaSAyamArgaNA adhikAra (12) jJAnamArgaNA adhikAra (13) saMyamamArgaNA adhikAra (14) darzanamArgaNA adhikAra (15) leNyAmArgaNA adhikAra (16) bhavyamArgaNA adhikAra ( 17 ) samyaktvamArgaNA adhikAra I
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlana (18) saMjJA mArgA adhikAra (16) AhAramArgaNA adhikAra ( 20 ) upayoga adhikAra (21) zrodhAdeNayogaprarUpaNA prarUpaNa adhikAra (22) yAlApa adhikAra karmakANDa mahAadhikAra ke antargata nimnalikhita nau adhikAra haiM, inameM bhI apane-apane nAmAnusAra triSayoM kA bahuta vistAra meM varNana hai : ( 1 ) prakRtisamutkIrtana adhikAra ( 2 ) bandhodayasatva zradhikAra (3) ( 4 ) tricUlikA adhikAra (5) sthAnasamutkIrtana adhikAra (6) pratyaya adhikAra ( 3 ) bhAvacUlikA adhikAra (8) trikaraNacUlikA adhikAra (a) karmasthitiracanA adhikAra 65. vizeSa sattArUpasatvasthAna adhikAra isa karmakANDa mahAadhikAra meM ATha prakAra ke karma, unakI eka sI prar3atAlIsa prakRtiyA~, karmabandha kI prakriyA bandha ke bheda, prakRti, sthiti, anubhAga va pradeza kA vistAra se varNana kiyA gayA hai / karmoM ke bandha, udaya, satva abandha, anudaya, asatva bandha vyucchatti, udaya vyucchatti evaM satva vyacchatti Adi kA aneka prakAra se vistRta varNana hai / gommaTasAra jIvakANDa karmakANDa ke anta meM inhIM ke pariziSTa rUpa meM arthasaMdRSTi mahAadhikAra hai jisameM rekhAcitroM (cA) ke ke dvArA gommaTasAra jIvakANDa aura gommaTasAra karmakANDa meM lAe gUr3ha viSayoM ko spaSTa kiyA gayA hai /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva labdhisAra-kSaparagasAra mahAadhikAra ke bhI do vibhAga haiM :(1) labdhisAra bhApATIkA adhikAra (2) kSapaNAsAra bhASATIkA adhikAra labdhisAra bhASATIkA adhikAra meM samyaktva kA aura kSapaNAgAra bhASAThIkA adhikAra meM cAritra sambandhI vizeSa varNana hai / labdhisAra bhASATIkA adhikAra meM darzana-moha ke upazama va kSapaNa tathA samyagdarzana kI prAptikAla meM hone vAlI pAMca labdhiyoM (kSayopazamalabdhi, dezanAlabdhi, viddhilabdhi, prAyogyalabdhi, karaNAlabdhi) kA vistAra se varNana hai| vizeSakara karaNalabdhi ke bheda adhaHkaraNa, agupakaraNa, anavRttikaraNa kA varNana karate hue aneka cArTo dvArA pariNAmoM (bhAvoM) ke tAratamya kA vistRta varNana hai / samyagdarzana ke bheda -- upazama samyagdarzana, kSayopazama samyagdarzana : aura kSAyika samyagdarzana tathA inake bhI aMtargata prabhedoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai / isI prakAra kSapaNAsAra bhApATIkA adhikAra meM cAritra-moha ke upazama va kSaraNa kA vistRta vivecana hai; tathA dezacAritra ba sakalacAritra, upazamadhegagI va kSArakatheragI, mayoga kevalI va ayoga kevalI aAdi kA bhI varNana hai / aMgIkAla meM hone vAle adhaHkaraNa. apUrvakaraNa aura anitti karagA pariNAmoM ke tAratamya ko bahuta bArIkI se gAMgata dvArA samajhAyA gayA hai / anta meM labdhisAra aura kSapaNAmAra ke viSaya ko maMdRSTiyoM dvArA spAsTa kiyA gayA hai / base to pratyeka mahAdhikAra ke anta meM upasaMhArAtmaka choTIchoTI prazastiyoM dI gaI haiM kintu sarvAnta meM saTa chandoM kI vistRta . prazasti dI gaI hai, jisameM graMtha sambandhI carcA hI adhika kI gaI hai, lekhaka ke sambandha meM bahuta kama likhA gayA hai| jo kucha liyA gayA hai vaha AdhyAtmika dRSTikoNa se likhA gayA hai| usameM unake AdhyAtmika jIvana kI jhalaka to mila jAtI hai kintu bhautika jIvana kI jAnakArI na ke barAbara prApta hotI hai|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ racamAnoM kA paricayAtmaka anuzIlana samyagjJAnacaMdrikA vivecanAtmaka gadyazailI meM likho gaI hai| prAraMbha meM ikahattara pATa kI pITikA hai / aAja nabIna zailI meM maMgAdita graMthoM meM prastAvanA nA bar3A mahattva mAnA jAnA hai| galI ke kSetra meM do sau bIsa varSa pUrva nimmI gaI samyagjJAnadrikA pITikA aniva. bhUmikA kA prAbhika rUpa hai| samyagjAna caMdrikA kI pIThiyA. bhUmikA kA Adma rUpa hone para bhI isameM praur3atA pAI jAtI hai| halkApana kahIM bhI dekhane ko nahIM miltaa| isake par3hane meM graMtha nA pUrA hArda snula jAtA hai evaM isa gar3ha graMtha ke par3hane meM Ane vAlI pAThaka kI samasta kATenAiyAM dUra ho jAtI hai / hindI AtmakathA-sAhitya meM jo mahattva mahAkavi banArasIdAsa ke 'pAIkathAnaka ko prApta hai, vahI mahattva hindI bhUmikA-sAhitya meM 'samyagjJAnacaMdrikA' kI pITikA kA hai| viSaya ko garigata ke mAdhyama se samajhAyA gayA hai / viSaya ko spaSTa karane ke lie saMpTiyoM ke cArTasa naiyAra kiye gae haiN| saMdRSTiyoM kA prayoga yathAsthAna to kiyA hI gayA hai, mAtra meM eka maMpTi adhikAra alaga se bhI nirakhA gayA hai / gommaTasAra pUjA ___'gommaTasAra pUjA' 60 ToDaramala kI eka mAtra prApta padyakRti hai| isameM unhoMne gommaTasAra jIvakANDa, gommaTasAra karmakANDa va labdhisAra aura kSaparaNAsAra nAmaka mahAna middhAnta-graMthoM ke prati apanI bhakti-bhAvanA vyakta kI hai / yaha 57 chandoM kI choTI mI kRti hai, jisameM 45 chanda saMskRta bhASA meM evaM 12 chanda hindI bhASA meM haiN| isa meM pUjA ke aSTaka aura pratyeka pUjA ke argha' mambandhI chanda samvana bhASA meM likha gae haiM tathA jayamAla hindI bhASA meM hai / yaha kRti prakAzita ho cukI hai| paMDita kamalakumAra zAstrI va phUlacaMda 'puSpendu' khuraI ne isake saMskRta chandoM kA hindI bhASA meM 1 jalAdi aSTa dravya ke samudAya ko artha kahA jAtA hai / 2 bhAratIya jaina siddhAnta pravAzinI saMsthA, zyAma bAjAra, kalakattA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ __paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva padyAnuvAda bhI kiyA hai / vaha bhI mana ke sAtha prakAzita ho cukA hai / isakI prAcIna istalikhita pratilipiyA~ bhI prApta hai / / yadyapi isameM gommaTasAra jIvakANDa, karmakANDa ke atirikta labdhisAra aura kSaparaNAsAra kI bhI stuti hai, unheM bhI argha die gae haiM aura gommaTamAra ke mUlasrota ghabanna, jayadha bana gavaM mahAdhavala kI bhI carcA hai, kundakundAcArya deva ko bhI yAda kiyA gayA hai. tathApi mukhya rUpa se gommaTazAra para lakSya rahA hai| ataH isakA nAma 'gommaTasAra pUjA' hI upayukta hai| yaha nAma lekhaka ko bhI iSTa hai evaM samAja meM pracalita bhI yahIM hai| samyamjJAnacandrikA meM paMDita ToDaramala ne jina mahAna graMthoM kI bhASATIkA likhI haiM, unhIM ke prati antara meM uThI bhakti-bhAvanA hI isa racanA kI preraka rahI hai tathA unake prati bhaktibhAva prakaTa karanA hI isakA uddezya rahA hai| aisA lagatA hai ki isakI racanA mamyagjJAnacaMdrikA kI racanA ke uparAnta huI hogii| jana samyagjJAnacaMdrikA samApta huI to paMdita ToDaramala ko bahuta prasannatA huI thI, jisakA ullena unhoMne mbayaM kiyA hai / utta, prasannatA ke upalakSya meM una graMthoM kI pUjA kA utsava kiyA gayA hogA aura usa nimitta isa pUjA kA nirmANa huA lagatA hai| samyagjJAnacaMdrikA kI samApti mAgha zuklA 5 vi maM0 1818 ko huI hai, ata: usI samaya isakA racanAkAla mAnA jA sakatA hai / yadi aura pale kI isa racanA ko mAne to vi0 saM0 1815 taka pahuMcA jA sakatA hai kyoMki taba taka samyagjJAnacaMdrikA taiyAra ho cukI thii| pUjA kI jaya mAla meM isa TIkA ke liye jAne kA rapaSTa ullekha hai|killu sAtha hI rAjA jayasiMha ke nAga kA bhI ullekha hai jisaro saMzaya umpanna hotA hai ki 1 zrI kunthusAgara svAdhyAya sadana, raI 2 "prAraMbhI praNA gayau, zAstra sukhada prAsAda / praba bhaye hama kRtakRtya dara, pAyo ati AmAda / / " ... T0 0 pra0 / gommaTasAra pUjA, 12
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlana yadi jayasiMha ke rAjyakAla meM isakI racanA huI mAneM to phira vikrama saMvat 1500 ke pUrva kI racanA mAnanA hogA kyoMki rAjA jayasiMha kA rAjyakAla vikrama saMvat 1800 taka hI rahA hai aura usake pUrva samyagjJAnacaMdrikA kA nirmANa mAnanA hogA, jaba ki 'samyagjJAnacaMdrikA prazasti' meM vikrama saMvat 1818 meM banane kA spaSTa ullekha hai / bArIkI se adhyayana karane para yaha saMzaya utpanna hotA hai ki kyA pUjA kI jayamAla paMDita ToDaramala kI hI banAI huI hai ? zaMkA ke kAraNa nimnAnusAra haiM : EE ( ka ) pUrNa pUjA saMskRta meM hai, phira jayamAla hindI meM kyoM ? pUjA ke samAna jayamAla bhI saMskRta meM honI cAhie thI / (kha) "bhASA raci ToDaramala zuddha, suni rAyamalla jainI vizuddha" kyA yaha paMkti svayaM paMDita ToDaramala likha sakate the, jisameM svayaM racita bhApATIkA ko zuddha kahA gayA ho, jaba ki unhoMne apanI anya kRtiyoM meM sarvatra laghutA pragaTa kI hai ? (ga) rAjA jayasiMha ke rAjyakAla meM na likhI jAkara bhI kyA paMDita ToDaramala dvArA jayasiMha ke nAma kA ullekha kiyA jA sakatA thA ? aisA lagatA hai yA to paMDita ToDaramala ne isakI jayamAla likhI ho na ho yA phira kho gaI ho aura bAda meM kisI dharmapremI baMdhu ne pUjA meM jayamAla kA prabhAva dekha kara svayaM banA dI ho, aura usameM ukta doSoM kA dhyAna na rakhA jA sakA ho / jayamAla kI racanA bhI unake stara ke anurUpa nahIM lagatI / isakA racanAkAla samyagjJAnacaMdrikA kI racanA ke uparAnta hI mAnA jA sakatA hai / isakI racanA jayapura meM hI huI hai kyoMki samyagjJAnacaMdrikA kA aMtima nirmAraNa jayapura meM hI huA thA / 1 rAjasthAna kA itihAsa, 637
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva ra kartRtva yaha eka pUjA hai, yataH isameM varNya viSaya ko mukhyatA nahIM hai / sarvaprathama sthApanA kA banda hai, jisameM gommaTasAra kI bhaktipUrvaka hRdaya meM sthApanA kI gaI hai / taduparAnta jala, candana, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa, phala aura ardha se arcA kI gaI hai / usake bAda gommaTasAra jIvakANDa ke pratyeka adhikAra meM variNata viSaya kA saMketa dete hue pratyeka adhikAra ko argha samarpita kiye gae haiN| tadanantara gommaTasAra karmakANDagata pratyeka adhikAra ko bhI isI prakAra va samarpita haiM / ukta arthoM ke anta meM eka ardha labdhisAra-kSapaNAsAra ko diyA gayA hai / 100 isake bAda jayamAla prAraMbha hotI hai| jayamAla meM paMcaparameSThI, cavIsa tIrthaMkara va gaNadhara deva ko namaskAra karake gommaTasAra zAstra meM afa far kA saMkSipta evaM saMketAtmaka varNana hai| usake bAda Adi zAstrakarttA AcArya kundakunda evaM dhavalAdi zAstroM ke sAra ko lekara gommaTasAra banAne vAle AcArya nemicandra siddhAntacakravartI ko smaraNa kara paMDita ToDaramala dvArA bhASATIkA banAne kI carcA hai | jainiyoM kI pUjana - praNAlI kI eka nizcita paddhati hai, usI meM isa pUjA kI bhI racanA huI hai / prArambha meM sthApanA, usake bAda jalAdi aSTadravyoM se pUjana, usake bAda Avazyaka ardha aura anta meM jayamAla hotI hai, jisameM pUjya ke guraNoM kA stavana hotA hai / isa pUjana meM isI paramparAgata zailI kA anukaraNa hai / trilokasAra bhASATIkA 'trilokasAra' AcArya nemicandra siddhAntacakravartI dvArA racita graMtha hai| isameM tInoM lokoM (uddha, madhya adha: ) kA vistRta varNana hai / isa graMtha para paMDita ToDaramala ne sarala, subodha bhASA meM bhASATIkA likhI hai, jo hindI sAhitya prasAraka kAryAlaya hIrAbAga, bambaI se prakAzita ho cukI hai| isakI do sau varSa se bhI adhika prAcIna kaI hastalikhita pratilipiyA~ prApta haiN| yaha karaNAnuyoga kA graMtha hai / isako samajhane ke lie gaNita kA jJAna honA bahuta Avazyaka hai / ataH yaha graMtha prAyaH vidvAnoM ke adhyayana kA hI viSaya banA rahA /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ NEET para kAla racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlana isa TIkA kA nAma paMDita ToDaramala ne kucha nahIM diyaa| paMDita paramAnanda zAstrI ise bhI samyagjJAnacaMdrikA meM sammilita mAnate haiM, para graMthakAra ne spaSTa rUpa se kaI sthAnoM para likhA hai ki 'samyagjJAnacaMdrikA' gommaTasAra jIvakANDa, gommaTamAra karmakANDa, navidha sAra aura kSapaNAsAra ko TIkA kA nAma hai | kahIM bhI trilokamAra ke nAma kA ullekha nahIM kiyA hai| labdhisAra-kSapaNAsAra bhApATIkA samApta karate hue likhA hai, "iti zrImat labdhisAra bA kSapaNAsAra sAhita gommaTasAra zAstra kI samyagjJAnacaMdrikA bhASATIkA sampUrNa / ' prataH yaha to nizcita hI hai ki trilokasAra bhASATokA' samyamjJAnacaMdrikA kA aMga nahIM hai| hindI sAhitya prasAraka kAryAlaya, giragAMva, bambaI se prakAzita trilokasAra ke mukhapRSTha para 'bhASA bacanikA' zabda kA ullekha hai kintu unhoMne isa nAma kA ullekha kie grAdhAra para kiyA hai isakA patA nahIM calatA hai, jaba ki unhIM ke dvArA prakAzita isa graMtha kI ' mo0 mA0pra0 prastAvanA, 28 3. zrImat labdhisAra vA kSapaNAsAra sahita zruta gomaTasAra / tAkI samyagjJAnacaMdrikA bhASAmaya TIkA vistAra 11 prAraMbhI pUrana huI, bhae samasta maMgalAcAra / saphala manoratha bhayo hamAro, pAyo jJAnAnanda apAra / / 1 / / yA vidhi gommaTasAra labdhisAra graMthani kI, bhinna bhinna bhASATIkA kaunI artha gAyakai / inika paraspara sahAyakapanau dekhyo, ___ tAtai eka kari dAI hama linakA milAika / / sammAjJAnacaMdrikA dhayoM hai pAko nAma, soI hota hai saphala jJAnAnanda upajAma ke| kalikAla rajanI meM artha ko prakAza kara., yAta nija kAja kIjaM ipTa bhAva bhAvakaM / / 30 / / - sa. caM0 pra0 1 zrI di. jaina bar3A maMdira terApaMthiyAna, jayapura meM prApta lalikhita prati (vi0 saM0 1850), pR. 285 -. . 4
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 paMjina ToDaramala : vyakti aura kartatva bhUmikA' (pauThikA) tathA aMtima prazasti meM 'bhASATIkA' zabda milatA hai / ataH isakA sahI nAma trilokasAra bhASATIkA hI hai / trilokasAra mUla graMtha prAkRta bhASA meM gAthAbaddha hai, jisameM 1018 gAthAe~ haiM / isakI saMskRta TIkA prAcArya mAdhavacaMdra traividya ke dvArA banAI gaI thI3 / isake AdhAra para hI isa bhASATIkA kA nirmANa hunnA hai| isa TIkA kA nirmANa TIkAkAra kI antaHpreraNA evaM bra0 rAyamala ko preraNA se huA hai| svapara-hita, dharmAnurAga tathA karuNAbuddhi hI antaHpreraNA kI preraka rahI hai| saMskRta, prAkRta bhASA jJAna se rahita mandabuddhi jijJAsu jIvoM ko zriloka saMbaMdhI jJAna prApti kI suvidhA pradAna karanA hI isakA mukhya uddezya rahA hai / trilokasAra bhASATIkA' kI racanA samyagjJAnacaMdrikA kI racanA ke uparAnta hI huI kyoMki paMDita ToDaramalajI ne samyagjJAnacaMdrikA kA ullekha trilokasAra bhASATIkA ke pariziSTa meM kriyA hai| ve likhate haiM. 'bahuri alaukika garigata apekSA gariNatani kI saMdRSTi 1 "isa zrImat trilokasAra nAma zAstra ke mUtra nemicandra nAmA siddhAntacakravartI kari viracita haiM / tinakI saMskRta TIkA kI anusAra leI isa bhASATIkA viSa artha likhogA / " 2 "graMtha trilokasAra kI bhASATIkA pUrana bhaI pramAna / yAke jAne jAnatu haiM satra nAnA mApa loka saMsthAna / / " 3 pu0 ja0 vA0 guru, 62 4 "pratha' maMgalAcaraNa kari zrImAna grilokasAra nAma zAstra kI bhASADhIkA kagie hai / ava saMrakRta TIkA anusAra lie mUla plAstra kA artha likhiye / " - trilokamAra, 1 5 "nahAM prAgana gaga kari mere aisI icchA bhaI jo zArana kA artha bhASA rUpa akSarani kari likhie to isa kSetra kAla vipa maMdabuddhi prane haiM, tinakA bhI kalyANa hoI / " - bilokasAra pI0 'jIvana' patrikA, parigiSTa 1 7 trilokasAra, 1
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 rakhanAnoM kA paricayAtmaka anuzIlana * vA saMkalanAdi kI saMdRSTi kA varNana gommaTasAra zAstra kI bhASATIkA' virSe saMdRSTi adhikAra kIyA hai tahAM likhI hai, so tahAM teM jAnanI / ' samyagjJAnacaMdrikA TIkA vikrama saMvat 1818 meM samApta huI para usakA nirmANa kArga to vi0 saM0 1815 meM ho cukA thaa| zeSa tIna varSa taka to isakA saMzodhanAdi kArya calatA rahA / isI bIca trilokasAra bhASATIkA bhI bana cukI thii| di0 jaina var3A maMdira terApaMthiyAna, jayapura meM prApta prAsoja kRSNA 5 vi0 saM0 1815 meM likhita bhUdharadAsa ke 'carcA samAdhAna' nAmaka hastalikhita graMtha para prApta ullekha meM trilokAsAra bhASATIkA likhe jAne kI bhI carcA hai / samyagjJAnacaMdrikA ko pIThikA meM trilokasAra bhASATokA kI pIThikA likhI jA cukane kA bhI ullekha hai| vi0 saM0 1821 ke pUrva likhI jAne kI bAta to mAgha zuklA 5 vikrama saMvat 1821 meM likhita va0 rAyamala kI 'indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA' ke ullekhoM se siddha hai hI kintu isakA saMzodhanAdi kArya vi0 saM0 1823 taka calatA rahA, jaisA ki zrAvaNa kRSNA vi0 saM0 1523 kI caMderI meM likhI trilokasAra ko prati ke nimnalikhita ullekha se spaSTa hai : __ "yaha TIkA kharar3A kI nakala utarI hai| mallajI kRta pIThabaMdha Adi sampUrNa nahIM bhaI hai / mula ko artha sampUrga prAya gayo hai / parantu sAdhi para malna jI ko phari uttarAvagI cha / vI chani hovA ke vAste jete kharar3A hI utAra liyA hai / tihisyoM pIra paratI ghahIMsyauM utaravAjyo mtii|" ukta vizleSagA re yaha niSkarSa nikalatA hai ki isakI racanA (rapha kApI) to vikrama saMvat 1815 meM ho cukI thI kintu isakA saMzodhanAdi kArya vi0 saM0 1823 taka calatA rhaa| 1 nommaTasAra bhApATIkA samyagjJAnacaMdrikA kA hI eka aMga hai| 3 tri bhATI0 pariziSTa, 21 3 dekhie prastuta graMtha, 76 * sa0 caM0 pI0, 61
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 paMjita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva trilokasAra bhASATIkA kI racanA siMghANA meM ho cukI thI para isakA saMzodhanAdikArya jayapUra meM hI humA / na. rAyamala ne isa saMbaMdha meM apanI jIvana palika- meM sAta ulema kiyA hai / grilokasAra bhApATIkA kA parimANa bra0 rAyamala dvArA caudaha hajAra zloka pramArA batAyA gayA hai / samyagjJAnacaMdrikA ke samAna isake prAraMbha meM bhI pITikA likhI gaI hai| isameM racanA kA prayojana, uddezya evaM graMthakAra ne apanI sthiti spaSTa karate hue vaktA-thotA kI yogyatA aura graMtha kI prAmANikAtA para vicAra kiyA hai| graMthArambha maMgalAcaraNApUrvaka kiyA gayA hai / graMtha ke nAmAnusAra isameM tIna loka kI racanA kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| yaha eka taraha se jaina darzana sambandhI bhUgola kA graMtha hai| isameM gaNita ke mAdhyama se tIna loka kI racanA ko samajhAyA gayA hai| ataH prArambha meM gaNita ke jJAna kI AvazyakatA pratipAdita karate hue Avazyaka gaNita ko vistAra se samajhAyA gayA hai| sarvaprathama parikarmApTaka kA svarUpa samajhAte hue usake nimna pATha aMgoM ko spaSTa kiyA hai :- (1) saMkalana, (2) vyakalana, (3) guNAkAra, (4) bhAgahAra, (5) varga, (6) vargamUla, (7) dhana, aura (8) ghanamUla / usake bAda trairAzika dhezIvyavahAra, sabaMdhArA, kSetramiti (rekhAgariMgata) Adi kA varNana kiyA hai| isake bAda graMtha kA mUla viSaya prArambha hotA hai / isake chaH adhikAra haiM :-- (1) loka sAmAnya adhikAra (2) bhavanabAsI loka adhikAra (3) vyaMtara loka adhikAra (4) jyotirloka adhikAra (5) bamAnika loka adhikAra (6) manuSyatiryagloka adhikAra pariziSTa 2 vahI
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlana 105 loka sAmAnya adhikAra meM tInoM lokoM kA sAmAnya varNana karake adholoka kA vistAra se barNana kiyA gayA hai / adholoka ke varNana meM sAtoM narakoM kI racanA; unake bila, biloM kI saMkhyA; unake paTala, paTaloM kI saMkhyA tathA nArakiyoM ke duHkha, sthiti yAdi kA varNana kiyA gayA hai| bhavanavAsI loka adhikAra meM bhavanavAsI devoM ke nivAsa, pAya, unake bheda-prabhedoM Adi kA vistAra se varNana hai / vyaMtara loka adhikAra meM vyaMtara jAti ke devoM ke bheda-prabheda, nivAsa, Ayu, svabhAva aAdi kA vistRta varNana hai / gampotirlo- rAdhisara meM yonimI netroM ke bheda-prabheda, unake vimAna, sthAna, Ayu prAdi kA vistRta vivecana hai| vaimAnika loka adhikAra meM vaimAnika devoM ke nivAsa sthAna Urdhaloka kA varNana hai - jisameM solaha svarga, nava beyaka, nava anudizA, paMca paMcottara vimAnoM kA evaM unameM rahane vAle indra, amindra, devadevAMganAoM kI sthiti, lezyA, sukha, UMcAI, vaibhava Adi kA vistRta varNana hai| manuSyatiryagloka adhikAra meM madhyaloka vA vargana hai - jisameM jambUdvIpa Adi dvIpoM aura lavaNasamudra Adi samudroM kA vistArapUrvaka varNana hai| jambUdvIpa ke antargata bharata prAdi sAta kSetra, himavan Adi chaH parvata, padma Adi cha: tAlAba. gaMgA-siMdhU grAdi caudaha nadiyoM, sumerU parvata, vijayAI parvata, Arya khaMDa, mleccha khaMDa Adi kA vistRta varNana hai| isI prakAra dhAtakI khaNDa Adi dvIpoM kA bhI vistAra se varNana hai / tadanantara bharata kSetra meM avapiraNI kAlotpanna caudaha kulakara, caubIsa tIrthakara, bAraha cakravartI, nava nArAyaNa, nava pratinArAyaNa, natra balabhadra Adi ke nAma, samaya prAdi kA evaM akRtrima jina caityAlayoM kA tathA nandIzvara hIpa meM sthita jina caityAlayoM evaM jina vimboM Adi kA bhI vistRta varNana hai| anta meM prazastipUrvaka graMtha samApta hotA hai / .. ... .
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitya aura kartRtva yaha TokA bhI samyagjJAnacaMdrikA ke samAna vivecanAtmaka gadyazailI meM likhI gaI hai / usake samAna isake prAraMbha meM bhI pAThikA hai, jo ki prAdhunika bhUmikA kA hI pUrva pa hai / yadyapi yaha TIkA saMskRta TIkA ke anukaraNa para likhI gaI hai tathApi yaha mAtra anuvAda hI nahIM hai, kintu gUr3ha viSayoM ko spaSTatA ke lie yathAsthAna samucita vistAra kiyA gayA hai / AvazyakatAnusAra viSaya kA rAMkoca bhI kiyA gayA hai, jaisA ki TIkAkAra ne svayaM svIkAra kiyA hai / racanAzalI sarala, subodha evaM pravAhamayI hai / samosaraNa varNana tIrthaMkara bhagavAna ko dharmasabhA kA varNana karane vAlI yaha racanA aba taka ajJAta thii| zrI ailakA pannAlAla sarasvatI bhavana, bambaI meM eka trilokasAra TIkA kI prati prApta haI hai 1 yaha prati mArgazIrSa kRSNA 13 vi0 saM0 1833 kI likhI huI hai / ise rAyamallajI ne caMderI meM lipikAra vaidya phaijullAkhoM dvArA likhAyA thA / prati ke anta meM isa bAta kA spaSTa ullekha hai / 'samosaramA varNana' nAmaka yaha racanA trilokasAra kI isI prati ke anta meM prApta huI hai| abhI taka isakA prakAzana nahIM huaA hai / paMDita ToDaramana ne isake nAma ke rUpa meM 'samorAraraNa' aura 'samavasaraNA' donoM zabdoM kA prayoga kiyA hai / graMtha ke prAraMbha aura anta meM 'samosaraga' zabda kA prayoga hai tathA maMgalAcaraNa ke dohA meM 'samavasaraNa' kA / tIrthakara bhagavAna kI dharmasabhA ke lie donoM hI 1 "tinakI saMskRta TIkA kA anusAra laI isa bhASA TIkA viSa artha likhauMgA / kahIM koI artha na bhAsaMgA, tAkI na limghaugaa| kahIM samajhAne ke artha badhAya kari ligtIgA / " - ni. bhA. TI. pariNipTa 2 vi bhA0 TI hastalikhita prati, 316 - ailaka pannAlAla di jaina sarasvatI bhavana, bambaI / vahIM, 327 4 "asaraNa sarana jinesa ko, samavasarana zubha yAna"
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAtroM kA paricayAtmaka anuzAlina 107 mAmoM kA prayoga zAstroM meM milatA hai tathA samAja meM bhI donoM hI nAma pracalita haiN| Adi aura anta meM 'samosaraga' zabda kA prayoga hone se hamane isa kRti ke nAma ke rUpa meM usakA hI prayoga ucita samajhA hai| hameM jo eka mAtra prati prApta huI hai, usameM 'samosaraga' ke 'Na' ke sthAna para ekAdha sthAna para 'na' kA prayoga bhI milA hai, kintu adhikAMza sthAnoM para 'Na' kA hI prayoga hai / ataH hamane 'raNa' ko hI grahaNa kiyA hai| yaha racanA trilokasAra ke anta meM likhI huI avazya prApta huI hai para yaha trilokasAra graMtha kA aMga nahIM hai| yaha eka svataMtra racanA hai / isakA prAdhAra bhI nilokasAra graMtha nahIM hai| isakA prAdhAra 'dharma saMgraha zrAvakAcAra, Adi purANa, harivaMza purANa, aura triloka prajJapti' haiM / graMtha ke prAraMbha meM graMthakAra ne isa tathya ko spaSTa svIkAra kiyA hai| _ 'samosaraNa varNana likhane kI preraNA paMDita ToDaramala ko trilovAsAra bhASATIkA meM variMgata akRtrima jina caityAlayoM ke varNana se prApta huI / akRtrima jina caityAlayoM meM arahanta pratimAeM rahatI haiM, ye eka taraha se samosaraNa ke hI pratirUpa haiN| unake varNana ke samaya paMDita ToDaramala ko yaha vicAra pAyA ki dharahanta ko sAkSAt dharmasabhA samosaraNa kA bhI varNana karanA caahie| isakA uddezya arahanta bhagavAna kI dharmasabhA samosaraNa kI racanA kA sAmAnya jJAna janasAdhAraNa ko denA hai| isakI racanA trilokasAra bhASATIkA ke bAda hI huI hai / ataH vikrama sambat 1818 me vi. saM. 1824 ke bIca hI isakA racanAkAla rahA hai| isameM tIrthaMkara bhagavAna kI dharmasabhA kA varNana kiyA gayA hai / jaina paribhASA meM tIrthaMkara bhagavAna kI dharmasabhA ko 'samosaraNa' yA 1 "mAga dharmasaMgraha zrAvakAcAra vA prAdi purAgga vA harivaMza purANa, vA triloka prajJapti yA ke anusAri samosaraNA kA varNana karie hai | su he bhavya tNjaani|" 2 mi. bhA. TI. hastalikhita prati, 316 - ailaka pannAlAla di0 jaina sarasvatI bhavana, bambaI
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Y 108 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karttRva 'samavazaraNa' kahate haiM | isakI racanA indra kI prAjJA se kubera karatA hai aura isameM deva, manuSya, strI, puruSa, pazu-pakSI yAdi sabhI ke baiThane kI pUrI-pUrI vyavasthA rahatI hai| bhagavAna kI divyavANI sunane kA lAbha sabhI prANiyoM ko samAna bhAva se prApta hotA hai| atizayayukta bhagavAna kI vANI ko sabhI apanI-apanI bhASA meM samajha lete haiM / graMtha kA AraMbha maMgalAcaraNa rUpa dohA se kiyA gayA hai. jisameM iSTa deva kA smaraNa kara 'samosaraNa varNana' ke likhane kI pratijJA kI gaI hai| yaha vana do bhAgoM meM vibhakta hai : ( 1 ) samosarara varNana (2) vihAra varNana samosA varNana meM samosarapa kA vistAra, lambAI, caur3AI, UMcAI, dvAra, sopAna, mAnastambha, koTa, khAiyA~, upavana, bAvar3I, nRtyazAlAyeM. sabhA bhavana aura aSTa prAtihArya tathA samosaraNa meM vidyamAna atizayoM kA vistRta varNana hai / vihAra varNana meM tIrthakara bhagavAna ke bihAra (gamana), samosarA ke vighaTana mArga kI svacchatA, niSkaMTakatA, aneka atizayayuktatA, bihAra kA kAraNa Adi kA varNana hai / graMtha kI samApti se bihAra sahita samosaraNa kA varNana sampUrNam' vAkya dvArA kI gaI hai / yaha racanA varNanAtmaka gadyazailI meM likhI gaI hai| Aja ke varNanAtmaka nibaMdhoM kA yaha karIba 210 varSa purAnA rUpa hai| apane prAraMbhika rUpa meM hone para bhI isameM zithilatA aura avyavasthA nahIM pAI jAtI hai / pratyeka vastu kA bArIkI se varNana kiyA gayA hai, phira bhI pravAha meM rukAvaTa nahIM AI hai / bhASA sahaja, sarala evaM pravAhamayI hai / kisI bhI varNanAtmaka nibaMdha kI vizeSatA isa bAta meM hai ki jisakA vana kiyA jA rahA ho, usakA mitra pAThaka ke dhyAna meM yA jAve | yaha racanA isa kasauTI para kharI utaratI hai /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanApnoM kA paricayAtmaka anuzIlana mokSamArga prakAzaka mokSamArga pravAzaka paMDita ToDaramala kA eka mahatvapurNa graMtha hai| isa graMtha kA aAdhAra koIekA artha na hokara sampUrNa jana mAhitya hai| yaha sampUrNa jaina siddhAnta ko apane meM sameTa lene kA eka sArthaka prayatna thA para kheda hai ki yaha maMtharAja purNa na ho sakA / anyathA yaha kahane meM saMkoca na hotA ki yadi sampUrNa jaina vAGamaya kahIM eka jagaha marala, mubodha aura janabhASA meM dekhanA ho to mokSamArga prakAzaka ko dekha liijie| apUrNa hone para bhI yaha apanI apurvalA ke liye prasiddha hai| yaha eka atyanta lokapriya graMtha hai jisake kaI saMskaraNa nikala cuke haiM', prakAzaka prakAzana tithi bhASA pratiyAM (ka) bA jJAnacaMdajI jaina, vi0 saM0 1954 ajabhASA 1000 lAhaura (stra) jainagraMtha ratnAkara kAryAlaya, san 161165 bambaI (ga) vAyu pannAlAla caudharI, vI. ni. vArANasI saM0 2451 (gha) anantakIti graMthamAlA, vI. ni. bambaI saM 2463 (1) sastI graMthamAlA, dillI (pa) sastI graMthamAlA, 1000 dillI (cha) sastI graMthamAlA, 2300 dillI (ja) sastI graMdhamAlA, san 1965 I. 2200 dillI .. -.-. ..
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 paMDita ToDaramala vyaktitva aura katva evaM khar3I bolI meM isake anuvAda bhI kaI bAra prakAzita ho cuke haiM ' / yaha urdU meM bhI chapa cukA hai| gujarAtI aura marAThI meM isake anuvAda prakAzita ho cuke haiN| samUce samAja meM yaha svAdhyAya aura pravacana kA lokapriya graMtha hai| isakI mUla prati bhI upalabdha hai evaM usake phoToprinTa karA lie gae haiM jo jayapura, bambaI, dillI aura sonagar3ha meM surakSita haiN| isa para svataMtra pravacanAtmaka vyAkhyAe~ bhI milatI haiM / 7 E prakAzaka 1 (ka) bhA0di0 jaina saMgha, mathurA ( sa ) thI di0 jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha (ga) zrI di0 jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha E dAtArAma cairiTebila TrasTa, 1583, darIbA kalAM, dehalI prakAzana tithi 3 (ka) zrI di0 jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha bI0 ni0 saM0 2005 vi0 saM0 2023 vi0 saM0 2026 vi0 saM0 2027 bhASA pratiya 5 vahI 6 zrI di0 jaina sImaMdhara jinAlaya, javerI bAjAra, bambaI khar3I bolI nv nh urdU gujarAtI (kha) mahAvIra bra0 zrAzrama, kAraMjA marAThI 4 zrI di0 jaina maMdira dIvAna bhadrIcaMdajI, ghI vAloM kA rAstA jayapura 7 zrI di0 jaina mumukSu maMDala, zrI di0 jaina maMdira, dharmapurA, dehalI thI di0 jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha 1000 11000 7000 1000 6700 1000 * prAdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI dvArA kiye gae pravacana, 'mokSamArga prakAzaka kI kiraNeM' nAma se do bhAgoM meM di0 jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha se hindI va gujarAtI meM kaI bAra prakAzita ho cuke haiM / 1
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAoM kA paricayAtmaka manuzIlana graMtha ke nAma ke sambandha meM vidvAnoM meM do mata haiM :(1) mokSamArga prakAza (2) mokSAmArga prakAzaka prathama mata mAnane vAle dvA lAlabahAdura zAstrI haiN| unhoMne apane mata kI puSTi meM nimnalikhita tarka diye haiN| : (1) paMDita ToDaramala ne svayaM maMgalAcaraNa ke bAda graMtha kI utthAnikA meM isakA nAma -'mokSamArga prakAza' svIkAra kiyA hai jaisA ki unakI ima paMkti se sapATa hai : "atha mokSamArga prakAza nAma zAstra kA udaya ho hai" (2) 180 vi0 meM jayapura nivAsI paMDita jayacaMdra ne kAzI nivAsI vRndAbanadAsa ko eka patra meM unake prazna kA uttara dete hue pradha kA nAma 'mokSamArga prakAza likhA hai| (3) isa nAma bAle anya graMthoM meM bhI 'prakAza' zabda dekhA mayA hai| 'prakAzaka' nahIM / yogIndradeva kRta 'paramAtma prakAza' isakA udAharaNA hai| DaoN0 zAstrI ke ukta kathana vizeSa mahattvapUrNa aura sAdhAra pratIta nahIM hote / mokSamArga prakAzaka kI mUla prati meM 'prakAzaka' zabda pAyA gayA hai, 'prakAza' nahIM / ukta paMkti isa prakAra hai : "atha mokSamArga prakAzaka nAma mAstra kA udaya ho hai|" jahA~ taka paMDita jayacaMda ke patra kI bAta hai, jisameM 'mokSamAga prakAza diyA hai - usa patra ke saMdarbha kA ullekha DaoN0 zAstrI ne nahIM kiyA hai, lekina vaha zrI nAthUrAma premI dvArA saMpAdita 'vRndAvana bilAsa' ke anta meM diyA gayA patra pratIta hotA hai / zrI nAthUrAma premI dvArA prakAzita mokSamArga prakAzaka meM kahIM 'mokSamArga prakAza', kahIM 'mokSamArga prakAzaka donoM hI zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| 1 mo0 mA prA mathurA, bhUmikA, 4 ra ukta pRSTha kI mUla prati kA blAka adhikAMza prakAzita mokSamArga prakAzakoM meM chapA hai / yahA~ bhI saMlagna hai|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ may.A4. FANA dinamAno, sAdimanapAlAlAdimA mina "samAjasatAni pararAjamArgakA nAmalAsamA parisarAlA smAsisamAlAyariyAnavayAsa nies sAyanamaskAnamaMtra sArazalamA patra mAkapaNe asAdA namaka sa tanika malamala lAmAdhAna malAyAyAyanika abhinimAkAralIkavimalAki arthi bhAvAviSayaka kAya sAyA samaskAravAna namaskAzIya me kAma pani jimaya nikAsasamarivAridamanepadamanAtyA nidhArmIkA rajisasAdhana pArazanikAlAya ananasatAniyamAnamayo / tAnakAratIya gAyoMya sahita samasAmarimaniyApanavinakA sATa vAhini sAmAnyapazAnuloma nAnI sImAmA bhArade HARrinirAkula paramAnaMdasena bhvet| vAmagArAna: viyogako sarasasammAna samArasamasAmami mukadevAdhisa: ...x.90 . paMDita ToDaramalajI ke svayaM ke hAtha se likhe hue 'mokSamArga prakAzaka' dA prathama pRSTha
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAtroM kA paricayAtmaka anuzIlana DaoN. zAstrI ne premIjI dvArA likhina ukta nAmoM ko svayaM bhramAtmaka siddha kiyA hai| 'paramAtma prakAza' se mokSamArga prakAzaka kA dura kA bhI sambandha nahIM hai, ataH usake nAma kA aAdhAra para uganA nAma mA jAnA yuktisaMgata pratIta nahIM hotaa| paMDita baMzIdharajI ne unata graMtha kA nAma mokSamArga prakAzaka' hI likhA hai| samAja meM bhI pracalita nAma 'mokSamArga prakAzaka' hI hai / isake prakAzita saMskaraNoM meM adhikAMza meM 'mokSamArga prakAzaka' nAma hI diyA gayA hai, para kisI-kisI ne kI nAhI mAjhamA kAnAkI ne diyA hai / jaise zrI nAthUrAma premI ne mukhapATa para mokSamArga prakAza nAma diyA hai, para bhItara rAdhiyoM meM mokSamArga prakAzaka diyA huA hai| isI prakAra paM0 rAmaprasAda zAstrI ne kavara para para mokSamArga prakAzaka aura andara bhI saMdhiyoM meM kaI sthAnoM para mokSamArga prakAzaka nAma de rakhA hai. para andara mukhapRSTha para mokSamArga prakANa nAma diyA hai / isameM patA calatA hai ki ukta vidvAnoM kA lakSya grantha ke nAma kI ora nahIM gayA, anyathA eka hI saMskaraNa meM kahIM mokSamArga prakAzaka aura kahIM mokSamArga prakAza dekhane ko nahIM miltaa| paMDita paramAnanda zAstrI ne gata saMsvAragoM meM mokSamArga prakAza nAma diyA thA, para aMtima saMskaraNa meM unhoMne mAtra sudhAra hI nahIM kiyA baran bhUmikA meM siddha kiyA hai ki grantha kA nAma mokSa mArga prakAzaka hI hai, mokSamArga prakAza nhiiN| unhoMne apane mana kI pUSTi meM mUla prati kA aAdhAra prastuta kiyA hai / paMDita ToDaramala ke ananya sahayogI sAdharmI bhAI bra0 gayamana ne indradhvaja vidhAna mahAnsaba patrikA kI mUla prati meM ukta grantha kA ullekha karate hue grantha kA nAma 'mokSamArga prakAzaka hI likhA hai| -- ---. .-.' mA0 mA0 pra0 gathurA, bhUmikA, 4 2 prAtmAnuzAsana, prastAvanA, 10 4 thI di. jaina maMdira bhadIcandajI jayapura meM prApta, pariziSTa 1
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDisa ToDaramala : vyaktitva aura katarava paMDita ToDaramala ne svayaM mUla prati meM kaI bAra 'mokSamArga prakAzaka' zabda kA spaSTa ullekha kiyA hai| tathA grantha ke nAma kI sArthakatA siddha karate hae isakA nAma aneka tarka aura udAharaNoM se 'mokSamArga prakAzaka' hI siddha kiyA hai| prakAzaka kA prakAza ho jAnA kisI lipikAra kI bhUla (painaslipa) kA pariNAma lagatA hai, jisase yaha bhrama cala pdd'aa| prakAza aura prakAzaka moTe taura para ekArthavAcI hone se kisI ne isa para vizeSa dhyAna bhI nahIM diyaa| vastutaH graMtha kA nAma 'mokSamArga prakAzaka' hI hai aura yahI graMthakAra ko iSTa hai| paMDitajI ne bhUla prati meM 'mokSamArga' zabda kA mokSamArage' likhA hai, kintu atyadhika pracalita hone se hamane sarvatra mokSamArga' hI rakhA hai| isa grantha kA nirmANa granthakAra kI antaHpreraNA kA pariNAma hai / alpabuddhi vAle jijJAsu jIvoM ke prati dharmAnurAga hI antaHpreraNA kA preraka rahA hai / grantha nirmANa ke mUla meM koI laukika AkAMkSA nahIM thii| dhana, yaza aura sammAna kI cAha tathA nayA paMtha calAne kA moha bhI isakA preraka nahIM thA; kintu jinako nyAya, vyAkaragA, naya aura pramANa kA jJAna nahIM hai aura jo mahAna zAstroM ke artha samajhane meM sakSama nahIM haiM, unake liye janabhASA meM subodha grantha banAne ke pavitra uddezya se hI isa grantha kA nirmANa hunA hai / 1 (ka) "atha mokSamArga prakAzaka nAmA zAstra likhyate / " - dekhie prastuta graMtha, 112 (kha) pratyeka adhikAra ke anta meM paMDitajI ne mokSamArga prakAzaka nAma kA hI ullekha kiyA hai| 2 mo0 mA0pra0, 27 26 3 dekhie prastuta graMtha, 112 4 mo mA0 pra0, 26 5 vahI
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAtroM kA paricayAtmaka anuzausAH yaha grantha apUrNa hai, ataH granthoM ke anta meM likhI jAne vAlI prazasti kA prazna hI nahIM utthtaa| isalie isake racanAkAla kA ullekha antaHsAkSya meM to prApta hotA nahIM hai, para mAdharmI bhAI brata rAyamala ne vi0 saM0 1821 meM limbI gaI indradhvaja vidhAna mahotmava patrikA meM yaha likhA hai ki mokSamArga prakAzaka bIsa hajAra zloka pramANa taiyAra ho cukA hai / imameM itanA siddha hotA hai ki vi0 ma0 1821 meM vartamAna prApta mokSamArga prakAzaka taiyAra ho cukA thA / yaha bhI nizcita hai ki vi0 saM0 1818 lakatopaMDitajI gommaTasArAdi granthoM kI TIkA samyagjJAnacaMdrikA ke nirmANa meM vyasta the, isalie isakA prArambha vi0 saM0 1818 ke bAda hI huA hogA | ataH isakA racanAkAla vi0 saM0 1818 se 1821 naka hI honA cAhie / vaise bhI paMDitajI kA astitva hI vi0 maM0 1823-24 ke bAda siddha nahIM hotA hai, ataH yaha to nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki isakA nirmANa vi0 saM0 1818 se visaM 1823-24 ke bIca meM hI huA hogaa| mokSamArga prakAzaka kI racanA jayapura meM hI haI kyoMki isakI racanA samyagjJAnacandrikA (vi0 saM0 1818) ke samApta hone ke uparAnta huI hai| ukta samaya meM paMDitajI jayapura meM hI rahe haiN| inake kahIM bAhara jAne kA koI ullekha prApta nahIM honA / prApta mokSamArga prakAzaka apUrNa hai| karIba pAMca mI pRSThoM meM nau adhikAra haiN| prAraMbha ke ATha adhikAra to pUrNa ho gae, kintu nauvA~ adhikAra apUrNa hai| isa adhikAra meM jisa prakAra viSaya (samyagdarzana) uThAyA gayA hai, usake anurUpa isameM kucha bhI nahIM kahA jA sakA hai| samyagdarzana ke ATha aMga aura paccIma doSoM ke nAma mAtra ginAe jA sake haiN| unakA mAMgopAMga vivecana nahIM ho pAyA hai| jahA~ viSaya chUTA hai vahA~ vivecya-prakaragA bhI adhUrA raha gayA hai. ' pariziSTa 1
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ V..Vy6 yAdhyAmika tamAma mAtanikitAdika manamasino mAtA HETANT manumA samAhita ko mAtA vinoharabAhImadhyarata ranini gativinA naholA mAna makavAkAra ho MAnml SEN intent 5 pratikilovAraspatinidhivinAva lilama malakAkAmA zAkhAmA sAniaara simasimakA haka paradhanA matamAesamma ke AaplanikAyamA HRsamalikahI lokAnobA bAdarakaravAzadimAgama ke vikAsAlA parata XREATRE PAN84 4200 24342 paMDita ToDaramalajI ke svayaM ke hAtha se nilaM hue 'mokSamArga prakA' kA atima pRSTa
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAmoM kA paricayAtmaka anuzIlana yahA~ tathA ki aMtima pRSTha kA aMtima zabda' 'bahuri' bhI 'bahu' likhA jAkara adhUrA chUTa gayA hai / isa adhikAra kA upasaMhAra, jaisA ki pratyeka adhikAra ke aMta meM pAyA jAtA hai, likhe jAne kA to prazna hI nahIM utthtaa| mokSamArga pravAzaya zrI hastalikhita mUla prati dekhane para yaha pratIta huyA ki mokSamArga prakAzaka ke adhikAroM ke krama evaM vargIkaraNa ke saMbaMdha meM 'DitajI punarvicAra karanA cAhate the kyoMki tIsare adhikAra taka to ne adhikAra anta hone para spaSTa rUpa se likhate haiM ki prathama, dvitIya va tRtIya adhikAra samApta huA, kintu cauthe adhikAra se yaha krama gar3abar3A gayA hai / cauthe ke anta meM likhA hai 'chaThA adhikAra samApta huaa| gAMcaveM adhikAra ke anta meM kucha likhA ba kaTA huA hai / patA nahIM calatA ki kyA likhA hai evaM vahA~ adhikAra zabda kA prayoga nahIM hai| chaThe adhikAra ke anta meM chaThA likhane ko jagaha chor3I gaI hai| usakI jagaha 6 kA aMka likhA huA hai / sAna aura pAThaya adhikAra ke anta kA vivaragA mpaSTa hone para bhI unameM adhikAra saMsthA nahIM dI gaI hai evaM usake lie sthAna khAlI chor3A gayA hai| sAtaveM adhikAra ke anta meM AzIrvAdAtmaka maMgalamucaka vAkya 'tumhArA kAlyAraNa hogA' evaM pAThaveM ke prAraMbha meM maMgalAcaraNa nahIM hai, jaba ki pratyeka adhikAra ke prAraMbha meM maMgalAcaragA evaM anta meM maMgalasUcaka vAkya pAye jAte hai / isase aimA pratIta hotA hai ki zAyada ve ina donoM ko gakA adhikAra meM hI rakhanA cAhate the / inakA viSaya bhI milatA-julatA sA hI hai| sAtaveM adhikAra meM nizcaya-vyavahAra kI kathanazailI se aparicita nizcayAbhAsI, vyavahAgabhAsI evam ubhavAbhAsI ajJAniyoM kA varNana hai, to AThaveM adhikAra meM cAge anuyogoM kI kathanazailI se aparicita jIvoM kI carcA hai; kintu 'adhikAra samApta hayA' zabda kA sAtaveM va AThatra donoM meM spaSTa ullekha hai, isase ukta saMbhAvanA kucha kamajora avazya ho jAnI hai| 1 dekhie prastuta graMtha, 116
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura katva graMtha ke prAraMbha meM prathama pRSTha para adhikAra kA nambara tathA nAma jaise 'pIThabaMdha prarUpaka prathama adhikAra' nahIM likhA hai, jaisA ki prathama adhikAra ke anta meM likhA gayA hai / OM namaH siddhaM // zratha mokSamArga prakAzaka nAmA zAstra likhyate ||" likhakara maMgalAcaraNa AraMbha kara diyA gayA hai / anya adhikAroM ke prArambha meM bhI adhikAra nideza va nAmakaraNa nahIM kiyA gayA hai| 115 ukta vivaraNa se kisI aMtima niSkarSa para pahuMca pAnA saMbhava nahIM hai, kintu itanA gravazya kahA jA sakatA hai ki ina saba kA nirNaya unhoMne dUsare daura ( saMzodhana ) ke lie chor3a rakhA thA, jisako be kara nahIM pAe / yahA~ hamane adhikAroM kA tribhAgIkaraNa, nAma va krama pracalita paramparA ke anusAra hI rakhanA ucita samajhA hai / apUrNa nAMva adhikAra ko pUrNa karane ke bAda usake Age aura bhI kaI adhikAra likhane kI unakI yojanA thii| na mAlUma paMDita ToDaramala ke mastiSka meM kitane adhikAra pracchanna the ? prApta adhikAroM meM lekhaka ne bAraha sthAnoM para aise saMketa die haiM ki isa viSaya para Age yathAsthAna vistAra se prakAza DAlA jAyagA / ukta " mokSamArga prakAzaka, sastI graMthamAlA, dillI : (1) so ani savati kA vizeSa zrAge karma adhikAra vipa likheMge tahA~ jAnanA / pR0 44 (2) sarvajJa vItarAga arhanta deva haiN| vAhya abhyantara parigraha rahita niyaMtra guru haiM / so inikA varNana isa graMtha viSai bhAgeM vizeSa likhege so jAnanA / pR0 166 (3) sAta samyakuzraddhAna kA svarUpa yahU nAhIM / sA~cA svarUpa hai, mI vagai bana kareMge so jAnanA / 0 231 (4) yo dravyaliMgI mUrti ke zAstrAbhyAsa hote bhI mithyAjJAna kahA, asaMyata samraSTi ke viSayAdirUpa jAnanA tAkoM samyagjJAna kaa| tAteM yahu svarUpa nAhIM, sA~cA svarUpa yA kaheMge so jAnanA / pR0 231
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasanAnoM kA paricayAtmaka anuzIlana saMketoM aura pratipAdita viSaya ke AdhAra para pratIta hotA hai ki yadi yaha mahAgrantha nirvighna samApta ho gayA hotA to pAMca hajAra pRSThoM se kama nahIM hotA aura usameM mokSamArga ke mUlAdhAra samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra kA vistRta vivecana hotaa| unake antara meM kyA thA, ve isameM kyA likhanA cAhate the, yaha to ve hI jAna, para prApta pratha ke AdhAra para hama yaha sakate haiM ki usakI saMbhAvita rUparekhA kucha aisI hotI :-- (5) prara unakA mata ke anumAri gRhasthAdika ke mahAyata prAdi binA aMgIkAra kie bhI samyagcAritra ho hai, tAnai yaha svarUpa nAhIM / sAMcA svarUpa anya hai, so Aga kahege / pR0 221 (6) sA~cA jina dharma kA svahA yAga kahai haiN| pR0 246 (7) jJAnI ke bhI moha ke udyate rAgAdika ho haiM / yaha satya, parantu buddhi pUrvaka rAgAdika hAne nAhIM / go vizeSa varNana grAmeM kareMge / 10 304 (8) bahuri bharatAdika mampradRSTIni ke viSaya-kaSAni kI pravRtti jaisa ho hai, to bhI vizeSa prAgeM kaheMge / pR0 304 (6) aMtaraMga kapAya zakti ghaTa vizuddhatA bhae nijaMga ho hai / so isakA pragaTa svarUpa yAga nirUpaNa karaMge, tahAM jAnanA / pR0 341 (10) ara phala lAgai hai mo abhiprAya vi vAsanA hai, tAkA phala lAga hai / so inakA vizeSa vyAmyAna nAgeM karage, tahAM svarUpa nIke bhAsegA / 10 346 (11) yAjJA anusAri huvA deNyAMdekhI sAdhana kara hai| tAta yAkaM nizcaya vyavahAra mokSamArga na bhayA / zrA, nizcaya vyavahAra mokSamArga kA nirUpaNa kareMge, tAkA sAdhana bhae hI mokSamArga hogA / pR. 375 (12) taiseM soI AtmA yAma udaya nimitta ke vaza ta bandha hone ke kAraNa ni vi bhI pravata hai, bizya mevanAdi kArya vA krodhAdi kArya kara hai, tathApi tisa zraddhAna kA vAkai nAga na hI hai| isakA vizeSa nirNaya AgaM kareMge / pR0 474
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 kAzI nivAsI kavivara vRndAvanadAsa ko likhe patra meM paMDita jayacandra ne vi0 saM0 1880 meM bhI mokSamArga prakAzaka ke apUrNa hone kI carcA kI hai evaM mokSamArga prakAzaka ko pUrNa karane ke unake anurodha ko svIkAra karane meM gramamarthatA vyakta kI hai| ataH yaha to nizcita hai ki vartamAna prApta mokSamArga prakAzaka apUrNa hai, para prazna yaha raha jAtA hai ki isake Age mokSamArga prakAzaka likhA gayA yA nahIM ? isake AkAra ke sambandha meM sAdharmI bhAI 0 rAyamala ne apanI indradhvaja vidhAna mahotsaba patrikA meM vi0 saM0 1021 meM ise bIsa hajAra zloka pramANa likhA hai tathA inhoMne hI apane carcA saMgraha graMtha meM isake bAraha hajAra zloka pramANa hone kA ullekha kiyA hai / paMDita ToDaramala vyaktitva aura kartRtva : bra0 rAyamala paMDita ToDaramala ke ananya sahayogI evaM nitya nikaTa samparka meM rahane vAle vyakti the| unake dvArA likhe gae ukta ullekhoM ko paraspara virodhI ullekha kaha kara grapramANita ghoSita kara denA anusaMdhAna ke mahattvapUrNa sUtra kI upekSA karanA hogA / gaMbhIratA se vicAra karane para aisA lagatA hai ki bAraha hajAra zloka pramANa vAlA ullekha to prApta mokSamArga prakAzaka ke saMbaMdha meM hai, kyoMki prApta mokSamArga prakAzaka hai bhI itanA hI, kintu bIsa hajAra zloka pramANa vAlA ullekha usake aprAptAMza kI ora saMketa karatA hai / paMDitajI kI sthiti vi0 saM0 1823-24 taka mAnI jAtI hai / ataH vi0 saM0 2021 ke bAda bhI irAkA sRjana huA hogA / jisa prakAra isakA prArambha huA hai aura isakA vartamAna jo prApta svarUpa hai, w .. "aura liyA ki ToDaramalajI kRta mokSamArga prakAzaka graMtha pUraNa bhayA nAhIM, tAkI purA karanA yogya hai / so koI eka mUla graMtha kI bhASA hoya to hama pUraNa kreN| unakI buddhi bar3I thI / yAteM binA mUla graMtha ke prAya unane kiyaa| hamArI etI buddhi nAhIM, kaiseM pUrA kreN|" - vRndAvana vilAsa 132 pariziSTa 1 3 dekhie prastuta graMtha 52
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAmroM kA paricayAtmaka anuzIlana 123 usake anusAra ATha adhikAra mAtra bhUmikA haiM / yaha to nahIM kahA jA sakatA hai ki mokSamArga prakAzaka pUrNa ho gayA hogA para anumAna aisA hai ki isase Age kucha na kucha avazya rakhA gayA thA, jo ki Aja upalabdha nahIM hai / merA anumAna hai ki isa graMtha kA aprAptAMza unake anya sAmAna ke sAtha tatkAlIna sarakAra dvArA jabta kara liyA gayA hogA aura yadi unakA jabtI kA sAmAna rAjyakoSa meM surakSita hogA to nizcita hI bAkI kA mokSamArga prakAzaka bhI usameM honA cAhie / vartamAna prApta mokSamArga prakAzaka nau vibhAgoM meM vibhakta hai / vibhAgoM ke nAmakaraNa meM bhI do rUpa dekhane meM Ate haiM - adhikAra aura adhyAya / DaoN. lAlabahAdura zAstrI ne unake dvArA anuvAdita evaM saMpAdita tathA bhA0 di0 jaina saMgha, mathurA se prakAzita mokSamArga prakAzaka meM adhyAya zabda kA prayoga kiyA hai jaba ki anya sabhI prakAzanoM meM adhikAra zabda kA prayoga milatA hai / paMDita ToDaramala kI mUla prati meM bhI adhikAra zabda hI milatA hai tathA anya hastalikhita pratiyoM meM bhI adhikAra zabda kA prayoga huA hai / DaoN0 lAlabahAdura zAstrI ne yaha parivartana kisa AdhAra para kiyA hai, isa saMbaMdha meM unhoMne koI ullekha nahIM kiyA hai / graMthakAra ne pratyeka adhikAra ke anta meM to 'adhikAra' zabda kA spaSTa prayoga kiyA hI hai, kintu prakaraNavazAt bIca meM bhI isa prakAra ke ullekha kie haiN| jaise "so ina savani kA vizeSa Age karma adhikAra viSai likheMge tahA~ jAnanA / " DaoN0 lAlabahAdura zAstrI ne bhI prakaraNa ke bIca meM prApta ullekhoM meM 1 vIravANI : ToDaramalAMka 20-21 2 mo0 10 mA0 pra0 (ka) sastI graMthamAlA, dillI ( kha ) anantakIrti graMthamAlA, bambaI (ga) zrI di0 jena svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha (gha) zrI ToDaramala graMthamAlA, jayapura mo0 mA0 pra0, 44
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! . 124 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karttRtva adhikAra zabda kA prayoga kiyA hai / ataH adhikAra zabda hI sarvamAnya evaM graMthakAra ko iSTa hai / 'saM Alocya graMtha ke prArambha meM maMgalamaya vItarAga - vijJAna ko namaskAra kiyA hai, taduparAnta paMcaparameSThI ko AThaveM adhikAra ko chor3a kara pratyeka adhikAra kA prArambha dohA se kiyA gayA hai| graMtha kA Arambha maMgalAcaraNa rUpa do dohIM se huA hai para yA pratyeka adhikAra ke prArambha meM eka-eka dohA hai / prArambhika dohoM meM varNya viSaya kA saMketa de diyA gayA hai| sAtaveM ke atirikta pratyeka adhikAra ke anta meM 'tumhArA kalyANa hogA' ke mRdula sambodhana meM pAThakoM ko maMgala AzIrvAda diyA gayA hai| graMtha ke sarva adhikAroM kA viSayAnusAra svAbhAvika vikAsa huA hai / 2 graMtha kA nAma mokSamArga prakAzaka hai, ataH isameM mokSamArga kA pratipAdana apekSita hai - para mukti baMdhana-sApekSa hai, ataH isake prArambha meM baMdhana (saMsAra) kI sthiti aura kAraNoM para vicAra kiyA gayA hai / Arambha ke sAta adhikAroM meM yahI vivecanA hai| grAva adhikAra meM jinavANI kA marma samajhAne ke lie usake samajhAne kI vidhi kA sAMgopAMga varNana hai | navam adhikAra meM mokSamArga kA kathana prArambha huA hai / prathama adhikAra graMtha kI pITikA hai| isameM maMgalAcaraNoparAnta, maMgalAcaraNa meM jinheM smaraNa kiyA gayA hai, una paMcaparameSThiyoM kA svarUpa unake pUjyatva kA kAraNa maMgalAcaraNa kA hetu, graMtha kI prAmANikatA aura graMtha nirmANa hetu para vicAra kiyA gayA hai / taduparAnta bAMcane-sunane yogya zAstra ke svarUpa tathA vaktA aura zrotA ke svarUpa para bhI vicAra kiyA gayA hai / anta meM mokSamArga prakAzaka ke nirmANa aura nAma kI sArthakatA siddha kI gaI hai / " jo paramapada meM sthita hoM, unheM parameSThI kahate haiM / ye pAMca hote haiM - arahaMta, siddha, prAcArya, upAdhyAya aura sAdhu / * dukhoM se chUTane ke upAya ko mokSamArga kahate haiM / mo0 mA0 pra0, 30
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAoM kA paricapAtmaka anuzIlana 125 dusare adhikAra meM maMsAra avasthA kA varNana hai| AtmA ke mAya kramoM kA baMdhana, unakA anAditva evaM prAtmA meM bhinnatva tathA kamA~ ke ghAnikarma aghAnikarma, Trampakama, gAvakarma aAdi bhadoM para vicAra kiyA gayA hai| nagarAnna navIna baMdha, baMdha ke bheda va unake kAragagoM para bhI prakAza dAnA gayA hai| anta meM kSAmika jJAna (arddhavikasina jJAna ) kI parAdhIna pravRti evaM aSTa karmodayajanya ja. barapA vistAramAna kiyA hai / tIsare adhikAra meM gAMsArika duHkha, duHkhoM ke mUla kAraNamithyAtva', ajJAna, prasaMyama ; kaSAyajanya jIva kI pravRtti aura uname nivRtti ke upAya kA varNana hai| taduparAnta ekendriyAdiva jIvoM ke caturgati bhramaga saMbaMdhI dukhoM kA vistRta vivecana kara unase chUTane kA upAya batAyA gayA hai / aMta meM sarvaduHkha rahita gita dagA kA svarUpa batAkara umameM sarvagukha sampannatA siddha kI gaI hai / cauthe adhikAra meM anAdikAlIna miyAdarzana, mithyAjJAna evaM mithyAcAritra kA varNana hai| inhIM ke aMtargata mokSamArga ke prayojanabhuta-aprayojana bhUta kA viveka evaM moha-rAga-dveSa rUpa pravRni kA vistRta vivecana kiyA gayA hai / / pA~caveM adhikAra meM gRhIta mithyAtva kA vistRta varNana kiyA hai| isake aMtargata vividha matoM kI samIkSA kI gaI hai - jimameM sarvavyApI advaitagrahma, mRSTi-kartAbAda, avatAravAda, yajJa meM pazu-himA, bhaktiyoga, jJAnayoga, muslimamata, sAMdhyamata, naiyAyikamata, vaizeSikamAna, mImAMsa kamata, jaiminIyagata, yoddhamata, cArvAkamata kI samIkSA kI gaI hai tathA ukta matoM aura jainamata ke bIca tulanAtmaka adhyayana prastuta kiyA gayA hai| anya matoM ke prAcInatama mahattvapUrNa graMthoM ke AdhAra para janamata kI prAcInatA aura mamocInatA siddha kI gaI hai / badanantara jainiyoM ke aMtargata sampradAya zvetAmbaramata para vicAra karate hue strImukti, zUdramukti, 1 vastu svarUpa ke sambandha meM ulTI mAnyatA ko mizyArava kahate haiM /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita Toramala : vyaktitva aura kartRtva savastramukti, kevalI-kavalAhAra-nihAra, DhUMDhakamata, mUrtipUjA, muMhapatti grAdi viSayoM para yuktipUrvaka vicAra kiyA gayA hai / chaThe adhikAra meM bhI gRhIta mithyAtva ke hI antargata kudeva, kuguru, budharma kA svarUpa batA kara unakI upAsanA kA pratiSedha kiyA gayA hai| sAtha hI gaNagaura, zItalA, bhUtapretAdi dhyaMtara, sUryacandra zanizcarAdigraha, pIra-gambara, gAya Adi pazU, agni, jalAda ke pUjatva para vicAra kiyA gayA hai evaM kSetrapAla, padAvatI Adi evaM yakSa-yakSikA kI pUjA-upAsanA Adi kA sayuktika vivecana prastuta kiyA gayA hai aura inake pUjatva kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| sAtaveM adhikAra meM sukSma mithyAtva kA varNana kiyA gayA hai, jo nAma mAtra ke digambara jainiyoM ke sAtha-sAtha jina aAjJA ko mAnane vAle digambara jainiyoM meM bhI pAyA jAtA hai kyoMki ve jinAgama kA marma nahIM samajha paate| ye bhI eka prakAra se gRhIta mithyAdRSTi hI hai / yadyapi inake jainetara kuguru Adi ke samparka kA prazna paidA nahIM hotA tathApi ye apane svayaM ke ajJAna ba galatiyoM tathA di0 jaina veSadhArI tathAvathita ajJAnI gumanoM evaM unake dvArA likhita zAstroM ke mAdhyama se apanI viparIta mAnyatAoM kI puSTi karate rahate haiN| paMDita ToDaramala ne ina mithyAdRSTiyoM kA cAra bhAgoM meM vargIkaraNa kriyA hai : (1) nizcayAbhAsI mithyAvRSTi (2) 'vyavahArAbhAsI mithyASTi (3) ubhayAbhAmI mizyAdRSTi (4) samyaktva ke sanmukha mithyAriTa nizcayAbhAsI mithyAvRSTi kA vivecana karate hA nizcayAbhAsI jIva kI pravRtti kA vistAra se varNana kiyA hai evaM prAtmA ko zuddhatA samajhe binA prAtmA ko zuddha mAna kara svacchanda hone kA niSedha kiyA hai|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlana 127 vyavahArAbhAsI midhyAdRSTi kA varNana karate hue kula apekSA dharma mAnane evaM vicArarahita AjJAnusAritA kA niSedha kara parIkSApradhAnI hone kA samarthana kiyA hai| sAtha hI vyavahArAbhAmo jIva kI pravRtti batAne hue viSaya kaSAya kI prAzA se kI jAne vAlI anta deva, zAstra aura guru kI aMdha bhakti kA niSedha kiyA hai tathA vyavahArAbhAsI jainI sapta tattvoM ke samajhane meM kyA-kyA bhUla karatA hai, unakA vistAra se vargAna kiyA hai| vaha samyagjJAna aura samyakcAritra kI prApti ke lie bhI bIsI-kaisI pravicArita pravRttiyA~ karatA hai. isakA bhI digdarzana karAyA hai| ubhayAbhAsI mithyAdRSTiyoM kI sthiti kA citraNa karate hue nizcayanaya aura vyavahAranaya kA bahuta gaMbhIra tarkasaMgata evaM vistRta vivecana kiyA hai tathA nizcaya mokSamArga aura vyavahAra mokSamArga kA bhI vizeSa spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / samyaktva ke sanmukha midhyAdRSTiyoM ke varNana meM vastu svarUpa ko samajhane kI paddhati kA vistRta vivecana karane ke uparAnta samyakva kI prApti meM hone vAlI kSayopazamalabdhi, vizuddhilabdhi, dezanAlabdhi, prAyogyalabdhi aura karAlabdhi, ina pA~ca labdhiyoM kA sUkSma vizleSaNa kiyA hai / ukta adhikAra ke anta meM yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki jo mithyAdRSTiyoM meM pAye jAne vAle doSoM kA varNana kiyA hai, vaha dUsaroM ke doSoM ko dekhakara nindA karane ke liye nahIM, baran usa prakAra ke doSa yadi apane meM hoM, to unase bacane ke liye kiyA gayA hai / adhikAra meM upadeza ke svarUpa para vicAra kiyA gayA hai| samagra jaina sAhitya viSaya-bheda kI dRSTi se cAra anuyogoM meM vibhakta hai, jinake nAma haiM- prathamAnuyoga karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga | pratyeka anuyoga kI apanI kathanazailI alaga-alaga hai / kathanazailI kA jJAna hue binA jaina sAhitya kA marma samajha meM nahIM A sakatA / ataH isa adhikAra meM anuyogoM kA viSaya aura unakI pratipAdana zailI kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| pratyeka anuyoga
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaTisa goragata : vyaktitva aura karsatva . kA apanA alaga-alaga prayojana hotA hai, use samajhe binA vyartha kI zaMkAe~ aura vivAda utpanna ho jAte haiN| unakA nirAkaraNa karane ke liye pratyeka anuyoga kA alaga prayojana ima meM spaSTa kiyA gayA hai / pratyeka anuyoga kI kathanazaMlI meM saMbhAvita dIpa-kalpanAnoM ko svayaM uThA-uThA kara unakA sayuktika nirAkaraNa kiyA gayA hai tathA apekSAjJAna ke abhAva meM jinAgama meM dikhAI dene vAle paraspara virodha kA samucita samAdhAna kiyA gayA hai / anta meM anuyogoM ke abhyAmakrama para vicAra karate hue grAgama abhyAsa kI preraNA dI gaI hai tathA adhyAtma zAstroM ke abhyAsa kI vizeSa preraNA dI gaI hai, kyoMki vastu svarUpa kA marma to adhyAtma zAstroM meM hI hai| adhyAtma zAstra par3hane kA niSedha karane sambandhI aneka tarkoM ko svayaM uThA-uThAkara unakA nirAkaraNa kiyA gayA hai / ' nauveM adhikAra meM mokSamArga kA svarUpa prArambha huyA hai| isameM sAMsArika sukha kI amAratA evaM mokSa sukha kI vAstavikatA para vicAra karane ke uparAnta 'mokSa kI prApti puruSArtha se hI saMbhava hai', isa tathya ko vistAra se aneka tarko dvArA samajhAyA gayA hai evaM mukti prApti ke liye para ke sahayoga kI apekSA chor3a kara svayaM puruSArtha karane kI preraNA dI gaI hai| taduparAnta mokSamArga kA svarUpa Arambha karane ke sAtha hI lakSaNa aura lakSaNAbhAsa para bhI vicAra kiyA gayA hai| mokSamArga ke prathama aMga samyagdarzana kI paribhASA, usameM Ae vibhinna padoM kI vistRta vyAkhyA evaM usameM uThane bAlI zaMkAoM kA samAdhAna karane ke mAtha hI vibhinna anuyogoM meM dI gaI samyagdarzana kI vibhinna paribhASAoM para vistArapUrvaka vicAra karate hue unameM samanvaya sthApita kiyA gayA hai| samyagdarzana meM jina prayojanabhUta tattvoM kI zraddhA yAvazyaka hai, unakI saMkhyA grAdi ke saMbaMdha meM bhI sayuktika vistRta vivecana kiyA gayA hai / tatpazcAt samyagdarzana ke bheda va unake svarUpa para vicAra karane ke uparAnta samyagdarzana ke ATha aMga aura paccIsa doSoM kA varNana prArambha kiyA thA, kintu eka pRSTha bhI na likha pAe aura graMtha adhUrA raha gyaa|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAoM kA paricayAtmaka anuzAsana 126 yaha graMtha vivecanAtmaka gadyazailI meM likhA gayA hai| praznottaroM dvArA viSaya ko bahuta gaharAI se spaSTa kiyA gayA hai| isakA pratipAdya eka gaMbhIra viSaya hai, para jisa viSaya ko uThAyA hai usake sambandha meM uThane vAlI pratyeka zaMkA kA samAdhAna prastuta karane kA saphala prayAsa kiyA gayA hai| pratipAdana zailI meM manovaijJAnivatA evaM maulikatA pAI jAtI hai| prathama zaMkA ke samAdhAna meM dvitIya zaMkA kI utthAnikA nihita rahatI hai| graMtha ko par3hate samaya pAThaka ke hRdaya meM jo prazna upasthita hotA hai use hama agalI paMkti meM likhA pAte haiM / graMtha par3hate samaya pAThaka ko Age par3hane kI utsukatA barAbara banI rahatI hai| _vAkya racanA saMkSipta aura viSaya pratipAdana zailI tAkika evaM gaMbhIra hai| vyartha kA vistAra usameM nahIM hai, para vistAra ke saMkoca meM koI viSaya aspaSTa nahIM rahA hai| lekhaka viSaya kA yathocita vivecana karatA hanA Age bar3hane ke liye sarvatra hI Atura rahA hai / jahA~ kahIM viSaya kA vistAra bhI huyA hai vahIM uttarotara navInatA AtI gaI hai| vaha viSaya-vistAra sAMgopAMga viSaya-vivecanA kI preraNA se hI huA hai| jisa viSaya ko unhoMne chunA usameM 'kyoM' kA praznavAcaka samApta ho gayA hai| zailI aisI adbhuta hai ki eka aparicita viSaya bhI sahaja hRdayaMgama ho jAtA hai / viSaya ko spaSTa karane ke lie samucita udAharaNoM kA samAveza hai / kaI udAharaNa to sAMgarUpaka ke samAna kaI adhikAroM taka calate haiN| jaise rogI aura vaidya kA udAharaNa dvitIya, tRtIya, caturtha aura paMcama adhikAra ke prArambha meM AyA hai / apanI bAta pAThaka ke hRdaya meM utArane ke lie paryApta Agama pramANa, saikar3oM tarka tathA jainAjaina mo0 mA0 pra0, 31 2 vahI, 65 3 vahI, 106 4 vahI, 137
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura pharsatva darzanoM aura graMthoM ke aneka kathana va uddharaNa prastuta kiye gae haiM / aisA lagatA hai ve jisa viSaya kA vivecana karate haiM usake sambandha meM asaMkhya UhApoha unake mAnasa meM hiloreM lene lagate haiM tathA vastu kI gaharAI meM 1 mokSamArga prazAzaka, sastI granthamAlA dillI : nAma graMtha yA darzana pRSTha saMkhyA nAma graMtha yA darzana pRSTha saMkhyA vaikSika 20. gItA 150,11,366 208 21. avatAravAda 208,206 22. yogazAstra 167 138 23. yogavaziSTha 138 24. zRMgArazataka 138 25. nItizataka 148,163 26. dakSiNAmUrti sahastranAma 203 14, 27. vaMzampAyana sahastranAma 204 14. 28. mahimnistotra (durvAsAkRta)204 ... 26. rudrayAmala tantra 205 (bhayAnI sahastranAma) 282 1. Rgveda 2. yajurveda 3. chAndogyopaniSad 4. muNDakopaniSad 5. kaThopaniSad 6. viSNu purANa 7. vAyu purANa 8. matsya purANa 6. brahma purANa 10. gaNeza purANa . 11. prabhAsa purANa 12. nagara purANa (bhavAvatAra rahasya) 13. kAzI khaNDa 14. manusmRti 15. mahAbhArata 16. hanumannATaka 17. dazAvatAra caritra 18. vyAsa sUtra 16. bhAgavata 181 185 188 206,207 bhAratIya darzana 207 30. vedAnta 31. sAMkhya 32. nyAya 205 33. vaizeSika 210 34. mImAMsA 204 35, jaiminIya 206 36, cArvAka 205 islAma 163,164 37. kurAna zarIpha 162 166 10
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAmoM kA paricayAtmaka anuzIlana utarate hI anubhUti lekhanI meM utarane lagatI hai| ve viSaya ko pUrA sp| gA rahe haiM : pAra nahIM bilaya ko aspaSTa chor3anA par3A hai vahA~ ullekha kara diyA gayA hai ki use Age vistAra se spaSTa kreNge| nAma graMtha yA darzana pRSTha saMkhyA nAma graMtha yA darzana pRSTha saMkhyA 261,265, 56. jJAnArNava 366 bauddha graMtha 52, paramAtmaprakAza 269 38, abhidharma koSa 164 53. zrAvakAcAra(yogIndradeva) 350 54. gommaTasAra 316,397 zvetAmbara jaina graMtha jIvakAMDa 36. prAcArAMga sUtra 55. gommaTasAra TokA 364 40. bhagavatI sUtra 56. labdhisAra 385,386 41. uttarAdhyayana sUtra 57. ratnakaraNDa zrAvakAcAra 363 42. bRhakAlpa sUtra 58. vRhatsvayaMbhU stotra 43, upadezasiddhAnta ratnamAlA 314,441 60. dharma parIkSA 44. saMghapaTTa 265 45. DhArI paMya 61. sUkti muktAvalI 62. prAtmAnuzAsana 24,81 digambara jaina graMtha 46. SaT pAhar3a 262,266-68 63. tattvArtha mUtra 310,326 263,275,431 338,383 47. paMcAstikAya 326 64. samayasAra kalaza 286,287 48. pravacanasAra 303,304-5 46. rayarAsAra 277 65. padmanandi paccIsI 295 50. dhavala 387 66. puruSArthasidayupAya 372 51. jayazvala 388 67. pAhui dohA 24,25 1 mo0 mA0 pra0, 44, 116, 231, 246, 304, 341, 346, 378, 474 232
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 paMDita ToDaramala : vyaktitva praura kavi AtmAnuzAsana bhASATIkA 'AtmAnuzAsana' zAnta rasa pradhAna atyanta lokapriya racanA hai| yaha saMskRta bhASA meM chandobaddha hai| isameM pandraha prakAra ke vibhinna chandoM meM 266 padya haiM / yaha nIti-zAstrIya subhASita graMtha hai| isameM vibhinna viSayoM para mArmika vicAra prastuta kiye gae haiM / isakI tulanA hama mata hari ke vairAgyazataka aura nItizataka se kara sakate hai / saMskRta sAhitya meM jo sthAna bhartRhari ke vairAgyazataka aura nItizataka kA hai, jaina saMskRta sAhitya meM vahI sthAna yAtmAnuzAsana kA hai / isa grantha para paMDita ToDaramala ne bhASATIkA likhI hai, jo prakAzita ho cukI hai| isake AdhAra para paravartI vidvAnoM ne aneka TIkAeM likhI haiM, jinameM se eka bra0 jIvarAja gautamacandra dvArA marAThI bhASA meM likhI gaI hai, jo ki paMDita ToDaramala kI TIkA kA anuvAda mAtra hai'| eka hindI TIkA paM0 baMzIdhara zolApUra ne bhI likhI hai, jo ki jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI se 16 pharavarI san 1916 I0 ko prakAzita huI hai| san 1961 I0 meM eka vistRta prastAvanA va saMskRta TIkA sahita eka TIkA pro0 e0 ena0 upAdhye, pro0 hIrAlAla jaina evaM bAlacanda siddhAntazAstrI ke sampAdakatva meM jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura se prakAzita huI hai| ukta sabhI uttarakAlIna TIkAe~ paMDita ToDaramala kI TIkA se prabhAvita haiN| prAtmAnuzAsana kI eka TIkA aMgrejI meM bhI prakAzita huI hai, jisake lekhaka haiM zrI je0 ela0 janI / isa dIkA kA nAma 'yAtmAnuzAsana bhASATIkA' hai| paMDita ToDaramala ne jitane bhI granthoM kI TIkAe~ likhI haiM, una sabhI granthoM ke nAma ke Age 'bhASATIkA' lagA kara hI usakA nAma rakhA hai| eka samyagjJAnacandrikA kA avazya alaga nAma diyA hai, kintu usake aMtargata jina cAra granthoM kI TokAe~ likhI haiM, unake alaga-alaga nAma isI prakAra die hai-jaise gommaTasAra jIvakANDa bhASATIkA, 1 prAsmAnuzAsana golApura, san 1961 30, prastAvanA, 33 1 pra. vI. kAzmIrIlAla jaina sabjImaMDI, dillI, san 1956 I.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanApnoM kA paricayAtmaka anuzIlana 133 gommaTasAra karmakANDa bhASATIkA aadi| ata: isa dIkA kA nAma bhI 'pAtmAnuzAsana bhASATIkA' hI unheM abhISTa thA / paravartI sabhI vidvAnoM ne isI nAma kA prayoga kiyA hai| samAja meM bhI yahI nAma pracalita hai| hastalikhita prAcIna pratiyoM meM bhI 'bhAghATIkA' zabda kA hI prayoga huA hai| prAtmAnuzAsana grantha ke kartA prAcArya guraNabhadra (navIM zatAbdI) haiM jo mahApurANa ke kartA bhagavajjinasenAcArya ke ziSya haiM tathA jinhoMne apane guru ke Akasmika nidhana ke pazcAt adhure mahApurANa ko pUrNa kiyaa| guNabhadrAcArya ne isa bairAgyotpAdaka grantha kI racanA apane viSaya-vimohita gurubhAI lokasena muni ke saMbodhanArtha kI thI, jaisA ki isakI saMskRta TIkA aura hindI TIkA ke prArambha meM kramazaH prAcArya prabhAcandra aura paMDita ToDaramala ne likhA hai| --- -- zrI di0 jaina bar3A maMdira, jayapura evaM zrI di. jaina maMdira prAdarzanagara, jayapura meM prApta pratiyA~ / 1 (ka) jainendra siddhAnta zabdakoSa, 255 (kha) sohe jinazAsana meM prAtmAnuzAsana zruta, jAkI duHkhahArI sukhakArI sAMcI zAsanA / jAko mugabhadra karatA, guNabhadra jAkI jAni, bhavya guNadhArI bhavya karata upAsanA / / ___-yA. bhA0 TI0, maMgalAcaraNa 3 "bRhadazramabhrAtukisenasya vipayavyAmugghabuddheH saMbodhanavyAnasarvasatvopakAraka sammAnamupadarzavituMkAmo guNabhadradevo nivighnataH zAstraparisamAptyAdika phalamabhilaSanniSTadevajJAvizeSaM namaskugiyo lkssmiityaacaah"| - AtmAnubhAsana, 1 4 "atha zrI guNabhadra nAmA muni apanA dharmabhAI lokasena muni viSaya vimohita bhayA tAkA saMvodhana tisa kari sarva jIvanikoM upakArI jo bhalA mArga tAkA upadeza dene kA abhilANI hota saMtA nirvighna zAstra kI sampUrgAtA Adi anepha phalakI bAMchA karatA huyA pragane iSTadeva ko namaskAra karatA saMtA prathama hI lakSmI ityAdi sUtra kahe haiN|" - prA. bhA. TI. 1
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva isa anya para prAcArya prabhAcandra ne terahavIM zatI meM eka saMskRta TIkA likhI jo san 1961 I0 meM jIvarAja grandhamAlA, zolApura se prakAzita huI hai| isakI bhASATIkA likhate samaya paMDita ToDaramala ke sAmane ukta saMskRta TIkA thI, para unhoMne usakA vizeSa sahArA nahIM liyA hai / jo spaSTatA paMDita ToDaramala kI bhASATIkA meM hai vaha ukta saMskRta TIkA meM nahIM hai| bhASATIkA kI eka vizeSatA yaha hai ki usameM artha ko aura adhika spaSTa karane ke lie jahA~ Avazyaka samajhA gayA hai vahA~ bhAvArtha bhI diyA hai / donoM ke kucha udAharaNa dRSTavya haiM : pApAd duHkhaM dharmAtsukhamiti sarvajanasuprasiddhamidam / tasmAdvihAya mAM ca tu sukhardhI rAm / / 6 / / saMskRta TIkA - evaMvidhaH ziSyo gurUpadezAtsukhAthitayA dharmopArjanArthameva pravartatAm / yataH - pApAdityAdi / iti evam / caratu anutiSThatu ||8||' bhASA TIkA -- pApa teM duHkha hI hai / dharma ta sukha ho hai / aiseM yahu vacana sarva janani virSe bhalI prakAra prasiddha haiM / sarva hI aiseM mAna haiM vA kahaiM haiM / tAta sukha kA arthI hai, jAkauM sukha cAhie so pApa ko chor3i sadA kAla dharma . prAcarauM / bhAvArtha - pApa kA phala duHkha ara dharma kA phala sukha, aise hama hI nAhIM kahaiM haiM, sarva hI kahaiM haiN| tAtaM jo sukha cAhiye hai to pApa ko chor3i dharma kArya kro|' aMdhAdayaM mahAnandho viSayAndhIkRtekSaNaH / cakSuSAndho na jAnAti viSayAndho na kenacit / / 35 / / 1 AtmAnuzAsana zolApura, 8 ra A. bhA. TI0, 6 .
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - --- racanAoM kA paricanA mAgojana saMskRta TIkA - viSayavyAmugdhasya putravadhAdyakRtyapravRttI kAraNamAha andhAdityAdi / viSayAndhIkRtekSaNaH anandhAni andhAni kRtAni andhIkRtAni, viSayaiH andhIkRtAni IkSaNAni indriyAriga yasya / / 35 // bhASA TIkA -- viSayani kari andha kiye haiM- samyagjJAna rUpI netra jAkA aisA yahu jIva hai so andha se bhI mahAaMdha hai / ihA~ hetu kahaiM haiN| aMdha hai so tau netrani hI kari nAhIM jAna hai para viSaya kari aMdha hai so kAha kara bhI na jAne hai| mAvArtha - aMdha puruSa ke to nevani hI kari nAhI sUjhe hai| mana kari vicAranA kAnA kari sunanA ityAdi jJAna to vAka pAie hai / bahuri jo viSayavAsanA Rri aMdha bhayA hai tAka kAhU dvAra jJAna na hoi sake hai / yadi netrani virSe duHkha ho to netrani kari na dIsa, to mana kari vicAra, bhAsa, sIkha dene vAlA sunAva ityAdi jJAna hone ke kArana bane parantu viSayavAsanA kari aisA aMdha hoi kAha ko gine nAhIM / tAteM aMdha honA niSiddha hai| tisa ne bhI viSayani kari aMdha honA ati niSiddha jaannaa|' zuddhadhavivardhante satAmapi na saMpadaH / na hi svacchAmbubhiH pUraH kadAcidapi sindhavaH / / 45 / / saMskRta TokA - nanu nirabadyavRttyA arthopArjanaM kRtvA saMpadAM vRddhi vidhAya sukhAnubhaknaM kariyAmIti vadantaM pratyAhazuddharityAdi / zuddhaH niravadyaH / svacchAmbubhiH nirmalajalaiH / sindhavaH nadyaH // 45 // 'prAtmAnuzAsana zolApura, 36 2 prA0 bhATI0, 37 3 mAtmAnuzAsana zolApura, 45
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartasva bhASA TIkA - aho prANI ! nyAya ke AcaraNa kari upAA jo dhana tAhU kari uttama puruSani hU ke sukha saMpadA nAhIM bar3he hai| jaise nirmala jala kari kadAcit bhI samudra nAhI pUrNa hove hai| bhAyArtha - ayogya AcaraNa to sarvadhA tyAjya hI hai / ara yogya AcaraNa kari upALa jo dhana tAhU kari vizeSa saMpadA kI vRddhi naahiiN| jaise kadAcit hU nirmala jala kari samudra nAhIM pUrNa hoya hai / tAteM nyAyopAjita dhana hU~ kI tRSNA taji sarvathA niHparigrahI hohu / ' zarIramapi puSyanti sevante viSayAnapi / nAstyahI duSkaraM nRNAM viSAdvAnchanti jIvitum / / 166 // saMskRta TIkA - evaMvidhaM zarIraM poSayitvA ki kurvantItyAha - zarIramityAdi / puSNanti poSayanti // 166 / / bhASA TIkA .. aho loko ! mUrkha jIva kahA kahA na kreN| zarIra oN to pore, ara viSayani rovai / mUrkhani . kachU viveka nAhIM, viSa ne jiyA caahaiN| avivekIni . pApa kA bhaya nAhI, ara vicAra nAhIM / binA vicAreM na karane yogya hoya so kArya kreN| bhAvArtha - jo paNDita vivekI haiM te zarIra adhika prema na kreN| nAnA prakAra kI sAmagrI kari yAhi na poSai, para viSayani jana seveM / ara je mUr3ha jana haiM te zarIra / adhika poSa, ara viSayani kU seve, na kariva yogya kArya kI saMkA na kreN| jo viSayani kai seveM haiM te viSa khAya jIyA cAhe haiM / / 1 A. bhA. TI, 48 2 prAtmAnuzAsana zolApura, 187-8% 3 AbhA0 TI0, 220
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 racanAmoM kA paricayAtmaka anuzIlana ziraHsthaM bhAramuttArya skandhe kRtvA suyatnataH / zarIrasthena bhArega ajJAnI manyate sukham // 206 / / saMskRta TIkA - prekSAvatAmudvegaH kartuM manucita ityAha / / 206 / / ' bhASA TIkA - jaise koU zira kA bojha utAri kAMdhe dhari sukha mAna hai, taiseM jagata ke jIva roga kA bhAra utAri zarIra ke bhAra kari sukha mAne haiN| bhAvArtha - jagata ke jIva roga gae, zarIra rahe sukha mAna haiM / ara jJAnI jIva zarIra kA sambandha hI roga jAne haiN| tAtai zarIra jAya to viSAda nAhIM / jaisA zira kA bhAra taisA hI kAMdhe kA bhAra / jaise roga kA dukha taisA hI deha dhAraNa kA dukha hai / / ukta saMskRta TIkA kI aspaSTatA evaM bhASATIkA ke prabhAva kI pUrti paMDita ToDaramala kI bhApATIkA se huii| isa TIkA meM paMDita ToDaramala kI agAdha vidvattA kI spaSTa jhalaka dekhane ko milatI hai / AtmAnuzAsana bhASATIkA likhane kI preraNA unheM apane antara se hI prApta huI hai / antaHpreraNA kA preraka mithyA bhrama meM phaMse hue jIvoM ke upakAra kI bhAbanA rahI hai| isa TIkA ko dezabhASA meM likhane kA uddezya maMdabuddhi jIvoM ko bhI isa mahattvapUrNa graMtha kA artha samajhAnA rahA hai, jaisA ki unhoMne maMgalAcaragA ke chanda meM diyA hai / 'bhAtmAnuzAsana zolApura, 164 2 prA. bhA0 TI0, 227 / aise sAra zAstranako prakAze athaM jIvana kauM / bana upakAra nAzai mithyAnama vAsanA / / tAtaM dezabhASA kari ayaM ko prakAzakare / jAta maMda buddhi hU ke hove artha bhAsanA / / 1 / / -prA0 bhA0 TI0,1
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDisa ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva aAtmAnuzAsana bhASADhIkA sampUrNa prApta hai, para usake anta meM graMtha ke anta meM likhI jAne vAlI TIkAkAra ko prazasti upalabdha nahIM hai| ho sakatA hai prazasti likhI hI na gaI ho / ataH isa graMtha meM to racanAkAla sambandhI koI ullekha hai nahIM, anyatra bhI koI ullekha prApta nahIM hai| a0 rAyamala dvArA vikrama saMvat 1521 meM likhI gaI indradhyA vidhAna mahotsaba trikI isa racanA kI carcA nahIM hai. jaba ki anya racanAoM ke vistAra se ullekha ukta patrikA meM haiN| ataH pratIta hotA hai ki yaha racanA kama se kama usa samaya taka pUrNa nahIM huI thii| __ho sakatA hai yaha racanA vi0 saM0 1818 meM samyagjJAnacaMdrikA ke samApta hone ke bAda prAraMbha kara dI ho / lagatA hai isakA nAraMbha aura mokSamArga prakAzaka kA prAraMbha karIba-karIba sAtha-sAtha huA hogaa| mokSamArga prakAzaka ke prathama adhikAra meM varNita vaktA-zrotA ke lakSaNoM meM isake prAraMbhika zlokoM ke uddharaNa hI nahIM diye gae, varan unake AdhAra para vistRta vivecana bhI kiyA gayA hai| yaha bhI pratIta hotA hai ki mokSamArga prakAzaka ke chaThaveM adhikAra taka AteaAte yaha TIkA samApta ho gaI hogI kyoMki chaThaveM adhikAra meM bariNata sAdhuoM ke zithilAcAra para isa grantha meM variNata zithilAcAra kI spaSTa chApa hai / vi0 saMvat 1824 ke pUrva to isakI samApti mAnanI hI hogI kyoMki usake bAda to paMDita ToDaramala kA astitva hI siddha nahIM hotaa| __ yadi isa TIkA kA uparokta racanAkAla sahI hai to nizcita rUpa se isakI racanA jayapura meM hI huI hogI kyoMki ukta kAla meM paMDita ToDaramalajI kI upasthiti jayapura meM hI siddha hotI hai / unake anyatra jAne kA koI ullekha nahIM hai / prAtmAnuzAsana subhASita sAhitya hai, ataH isameM kisI eka viSaya kA kramabaddha varNana na hokara bahuta se upayogI viSayoM kA varNana hai / isake varNya-viSaya ke sambandha meM DaoN0 hIrAlAla jaina aura prA0 ne0 upAdhye likhate haiM :
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ j racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlana E guraNa bhI haiM, I "isameM siddhAnta bhI haiM aura AcAra bhI / kAvya ke aura dRSTAntoM dvArA sugamya sUktiyAM bhI koI viSaya itanI dUra taka nahIM lAnA gayA ki vaha pAThaka ko thakA de| thor3e meM bahuta kucha upadeza de diyA gayA hai, aura vaha bhI aisI sundara zailI meM ki viSaya ekadama hRdayaMgama ho jAya aura usake vAcaka zabda bhI smRti para cipaka jAveM / muniyoM aura gRhasthoM, striyoM aura puruSoM, bAla aura vRddha, sAhityakoM aura sAdhAraNa pAThakoM ko yaha racanA samAna rUpa se rucikara aura hitakArI hone kI kSamatA rakhatI hai| yahI kAraNa hai ki jaina samAja meM zatAbdiyoM se isakA supracAra rahA hai| isa para adhika TIkA TippaNI nahIM likhI gaI, isakA kAraNa usakI saralatA hai / usameM jaTilatA nahIM hai / bhAratIya subhASita sAhitya meM AtmAnuzAsana garaNanIya hai - isa vizeSatA ke sAtha ki usameM zrRMgArarasa kA vikAra nahIM hai' / AtmAnuzAsana bhASATIkA kA AraMbha maMgalAcaraNa svarUpa kAvya se huA hai, jisameM deva-zAstra-guru ke maMgala smaraNa ke sAtha-sAtha AtmAnuzAsana graMtha aura usake graMthakarttA kA paricayAtmaka smaraNa kiyA gayA hai / pazcAt graMtha nirmANa kA hetu batAyA gayA hai / tadanantara mUlagraMtha kI bhASATIkA AraMbha hotI hai / saMsAra ke samasta prANI sukha cAhate haiM aura duHkha se Darate haiM, yataH ukta prayojana kI siddhi ke lie isa graMtha meM AtmasvarUpa kI zikSA dI gaI hai| sAtha hI sAtha sAvadhAna bhI kiyA hai ki kaDuba zrauSadhi ke samAna yaha upadeza sunane meM kucha kaTu laga sakatA hai, parantu pariNAma hitakara hI hogA / isakA viSaya adhyAyoM meM vibhakta nahIM hai aura na hI aisA karanA saMbhava bhI hai, kyoMki isameM aneka viSaya jahA~-tahA~ zrA gaye haiM / isameM siddhAnta, nyAya, nIti, vairAgya prAdi kI carcAe~ yatra tatra sarvatra bikharI par3I haiN| isameM samyagdarzana kA svarUpa evaM usake bheda, sukha-duHkha AtmAnuzAsana zolApura, sampAdakIya, vii 1
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva kA viveka, daiba aura puruSArtha, jIvana aura maraNa, puNya-pApa, zatrumitra kI pahicAna, durbuddhi aura subuddhi meM antara, tRSNA kI sthiti, kuTumbIjanoM kA svArthIpana, saMsAra ko nazvaratA, dhanAdi kI nirarthakatA, jIvana kI kSaNabhaMgaratA. manaSya paryAya kI dUrlabhatA, lakSmI kI caMcalatA, szrIrAma kI nindA, satsaMgati kI mahimA, jJAnArAdhanA kI mahattA, mana kI mamatA va usakA niyaMtraNa, kaSAya vijaya kI AvazyakatA, prAtmA aura usakI karmabaddha avasthA, moha kI mahimA, kAmI kI duravasthA, viSaya-sevana kI nirarthakatA, sacce tapasvI kA svarUpa, sAdhuoM kI asAdhutA, satsAdhu kI prazaMsA aura asatsAdhu kI gahIM, yAcakanindA, ayAcaka prazaMsA, bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA tathA pravRtti aura nivRtti kA svarUpa Adi viSayoM kA vairAgya rasotpAdaka tarkasaMgata AdhyAtmika vivecana prastuta kiyA gayA hai| anta meM prAtmAnuzAsana kA phala batAte hue graMtha samApta huA hai / AtmAnuzAsana bhASATIkA vivecanAtmaka gadyazailI meM likhI gaI hai| bhASA sarala va subodha hai| aAvazyaka vistAra kahIM nahIM hai| saMkSepa meM apanI bAta kaha kara TIkAkAra Age bar3hate cale gae haiM / Age bar3hane kI dhuna meM prabhAcandra kI saMskRta TIkA ke mamAna viSaya aspaSTa kahIM bhI nahIM rahA hai| jahA~ zrAvazyakatA samajhI gaI hai, viSaya vistAra se bhI spaSTa kiyA gayA hai / pratyeka loka ke pUrva meM utthAnikA dI gaI hai| zloka ke bAda pahale mula zloka kA sAmAnyArtha diyA gayA hai, bAda meM bhAvArtha likha kara usake abhiprAya ko spaSTa kiyA gayA hai| bhAvArtha spaSTatA ke anurodha se hI likhe gae haiM / jahA~ viSaya ko spaSTa dekhA vahA~ bhAvArtha nahIM likhA hai| sAmAnyArtha likha kara hI Age bar3ha gae haiN| udAharaNa ke lie praloka naM0 1,13,76,80 evaM 87 dekhe jA sakate haiM / yAvazyakatAnusAra anya graMthoM ke udAharaNa dekara bhI viSaya ko spaSTa kiyA gayA hai / eloka naM0 111 evaM 141 meM viSaya kI puSTi ke lie 'ukta ca' likha kara graMthAntaroM ke uddharamA diye gae haiN|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 racamAnoM kA paricayAramaka anuzIlana puruSArthasiddhayupAya bhASATIkA _ 'puruSArthasiddhyupAya' AcArya amRtacaMdrA (11vIM zatI) kA atyanta lokapriya grAdhyAtmika graMtha hai, jisameM zrAvakoM ke prAcAra kA varNana hai / yaha graMtha samasta jaina parIkSA borDoM ke pAThyakrama meM nirdhArita hai aura niyamita calane vAle sabhI jaina bidyAlayoM meM paDhAyA jAtA hai / isa graMtha para paMDita ToDaramala ne sarala, subodha bhASA meM bhASATIkA likhI hai jo ki unake asamaya meM kAlakalavita ho jAne se pUrNa nahIM ho sakI / use paM0 daulatarAma kAsalIvAla ne pUrNa kiyA / yaha dIkA prAcArya amRtacaMdra parama prAdhyAtmika saMta, rasasiddha kavi evaM saphasa TIkAkAra the / unhoMne kuMdakuMdAcArya ke prAkRta bhASA meM likhe gae samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya nAmaka mahAn grandhoM para. saMskRta bhASA meM adhyAtmarasa se yonaprota bejor3a TIkAe~ likhI haiN| samayasAra TIkA (prAtmakhyAti) ke bIca-bIca meM likhe 278 zloka jinheM 'samayasAra kalamA' kahA jAtA hai, apane grAma meM abhUtapUrva hai| unhoMne prAcArya gRpiccha umAsvAmI ke mahAzAstra tattvArthasutra (mokSazAstra) ko AdhAra banA kara 'tattvArthasAra' nAmaka eka graMtha bhI likhA hai| digambara prAcArya-paramparA meM unheM mahatvapUrNa sthAna prApta hai / 2 amRtacaMdra munIndrakRta, graMtha thAvakAcAra / nadhyAtama rUpI mahA, prAchinda ju sAra // 1 / / puruSAraya kI siddhi ko, jAmaiM parama upAya / jAhi sunata bhava bhrama bhiTe, prAtamatattva lakSAya ||21 // bhASATokA tA upari, kInI ToDaramalla / / munivata vRtti tAkI rahI, vAke mAhi analla ||3|| be to parabhava kaM gaye, jayapura magara majhAri / saba sAdharmina tava kiyo, mana meM yahai vivAri ||4|| graMtha mahA upadezamaya, parama dhyAna ko mUla / TIkA pUrana hoya to, miTai jIva kI bhUla ||5||
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 paMDita ToDaramala : vyaktiraNa aura kasaMtva prakAzita ho cukI hai| tathA isakA anuvAda khar3I bolI meM di jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha se prakAzita huA hai| paMDitajI kI bhASATIkA ke sAdhAra para paravartI vidvAnoM ne aneka TIkAe~ likhI haiM jinameM bhUdhara mizra, nAthUrAma premI, ugrasena jaina, bAbU sUrajabhAna vakIla, paM0 makkhanalAlajI zAstrI kI pramukha haiN| ukta TIkAkAroM meM se bahutoM ne yaha bAta bhUmikA meM svIkAra bhI kI hai / bAbU unasena jaina ne to yahA~ taka likhA hai ki "paMDita ToDaramalajI kI TIkA ko maiMne rohataka jaina maMdira sarAya muhallA kI zAstra sabhA meM navambara 1926 se pharavarI 1630 taka par3ha kara sunAyA / usa samaya isa graMtha sAmina meM mukhya hai, ratanacaMda dIvAna / pirathIsyaMgha nareza ke, zraddhAvAna suthAna / / 6 / / tinikai yati ruci dharmasmI, sAmini sauM prIti / deva zAstra guru kI sadA, ura meM mahA pratIti / / 7 / / prAnaMda suta tinako sakhA, nAma ju daulatarAma / bhRtya bhUpa ko kula pariNaka, jAkI basavai dhAma ||8|| kachuyaka guru paratApata, phonoM graMtha abhyAsa / lagana lagI jinadharma sU, jinadAsani ko dAsa ||6|| tAsU ratana dIvAna neM, kahI prIti pari eha / karie TIkA pUraNA, ura dhari dharma saneha // 10 // taba TIkA pUrana karI, bhASA rUpa nighAma / kuzala hoya bahu saMgha ko, lahe jIva nija jJAna // 11 // 1 prakAzaka : muMzI motIlAla zAha, jayapura 2 vi0 saM0 1971 meM zAhagaMja, AgarA meM likhita 3 prakAzaka : zrImadarAjacandra zAstramAlA, agAsa prakAzaka : saha-kameTI, di. jaina maMdira sarAya muhallA, rohataka prakAzaka : bAbU sUrajabhAna vakIla 6 prakAzaka : bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlana 143 ko par3ha kara jaina siddhAnta ke rahasya kA bar3A bhArI prabhAva mere tathA sabhAsadoM ke citta para par3A / jisa dina sabhA meM yaha graMtha samApta huA to zrotAgaraNa ko niyama pratijJA dilAte hue maiMne svayaM yaha niyama kiyA ki maiM isa graMtha kI TIkA ko Ajakala kI sarala aura sAdhAraNa bhASA meM rUpAntara karane kA prayatna kruuNgaa|" uttaravartI TIkAkAroM ne paMDita ToDaramala kI TIkA kA khar3I bolI meM anuvAda mAtra kara diyA hai / ve usameM kucha vizeSatA nahIM lA pAye haiM / naye prameya ko to kisI ne uThAyA hI nahIM : jahA airaa| prayatna kiyA hai, viSaya aura aspaSTa ho gayA hai| _isa TIkA kA nAma 'puruSArthasiddhayUpAya bhASATIkA' hai, jaisA ki isa apUrNa TIkA ko pUrNa karane vAle paMDita daulatarAma kAsalIvAla ne likhA hai :-"bhASAdIkA tA upari, kInI ToDaramalla / / " yaha TIkA paMDita ToDaramala ne mula graMtha ke AdhAra para hI likhI hai / isa TIkA se pahale kI aura koI TIkA upalabdha nahIM hai aura na hI aise ullekha prApta haiM ki isake pUrva koI TIkA banI thii| isa TIkA graMtha ke apUrNa raha jAne se graMtha ke anta meM likhI jAne vAlI prazasti paMDita ToDaramala dvArA to likhI nahIM jA sakI / ataH anta:sAkSya ke AdhAra para to isake preraNAsrota kA patA calanA saMbhava nahIM hai, para kha0 rAyamala ne likhA hai ki paMDita ToDaramala kA vicAra pA~ca-sAta graMthoM kI TIkA likhane kA aura hai / isase yaha pratIta hotA hai ki isa TIkA kA nirmANa kArya unakI antaHpreraNA kA hI pariNAma thA, kintu adhUrI TIkA ko pUrNa karane kI preraNA paMDita daulatarAma kAsalIvAla ko dIvAna ratanacandajI ne avazya dI, jaisA ki graMtha kI antima prazasti meM paMDita daulatarAma ne spaSTa likhA hai : ' puruSArthasiyupAya, di0 jaina maMdira, sarAya muhallA, rohataka, prastAvanA, 16 2 pu. bhA. TI0 pra0, 126 3 i0 vi0 patrikA, pariziSTa 1
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 . paMrita ToDaramala : vyaktitva aura kariva "tAsU ratana dIvAna neM, kahI prIti dhari eha / karie dIkA pUraNA, ura dhari dharma saneha / / " isa bhASATIkA ke nirmANa kA ekamAtra uddezya prajJAnI jIvoM kI AtmA ke sambandha meM haI anAdikAlIna bhUla miTAnA aura AtmajJAna prApti kA sahaja sAdhana upalabdha karAnA hai, jaisA ki graMtha kI prazasti se spaSTa hai| paMDita daulatarAma kAsalIvAla ne yaha TIkA mArgazIrSa zuklA 2 vi0 saM0 1827 ko samApta kii| isakA prArambha nizcita rUpa se vi0 saM0 1824 ke pahile ho cukA thA, kyoMki ise prArambha paMDita ToDaramala ne kiyA aura unakI upasthiti vi0 saM0 1524 ke bAda siddha nahIM hotii| vi0 saM0 1821 meM hue indradhvaja vidhAna mahotsava kI patrikA meM bra0 rAyamala ne paNDita ToDaramala dvArA racita gommaTasAra jIvakANDa bhASATIkA, gommaTasAra karmakANDa bhASATIkA, labdhisAra-kSaparaNAsAra bhASATIkA, trilokasAra bhASATIkA kA aura mokSamArga prakAzaka kA to ullekha kiyA, para isakA ullekha nahIM kiyaa| ataH yaha bhASATIkA vi0 saM0 1921 ke bAda Arambha huI pratIta hotI hai| mokSamArga prakAzaka kA sAtavA~ adhikAra samApta karane ke bAda tatkAla isa TIkA kA prArambha ho gayA lagatA hai, kyoMki mokSamArga prakAzaka ke pUre sAtaveM adhikAra ko paMDita ToDaramala ne puruSArthasiddhayupAya ke maMgalAcaraNa meM cAra lAinoM meM lipibaddha kara diyA hai / maMgalAcaraNa ke rUpa meM ukta chanda kI koI upayogitA nahIM lagatI, kintu sAtavA adhikAra likhane ke uparAnta unake mastiSka meM baha viSaya chA rahA thaa| ve use isa TIkA ke prArambha meM rakhane kA - 5 pu. bhA. TI. prazAsti, 126 2 aTThAraha sau Upara saMvata sattAIsa / mAsa maMgasira Rtu zizira sudi doyaja rjniish|| - pu. bhA. TI0 prazasti, 126
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlama 145 lobha saMvaraNa nahIM kara sake / mokSamArga prakAzaka kI racanA aura puruSArthasiddhayupAya bhASATIkA kI racanA sAtha-sAtha cala rahI thii| mokSamArga prakAzaka ke nauveM adhikAra meM samyagdarzana ke vizleSaNa para puruSArthasiddhayupAya kI vyAkhyAe~ chAI huI haiM / durbhAgyavaza donoM hI graMtha apUrNa raha ge| paMDita daulatarAma ne paMDitajI kA avasAna jayapura meM batAyA hai va unakI adhurI puruSArtha siddhapAya bhASAko dIvAnA tAna dajI kI preraNA se jayapura meM hI pUrNa karane kI carcA kI hai / ata: isa graMtha kI racanA jayapura meM hI huI hai / ___ grantha kA prArambha maMgalAcaraNa se huA hai| maMgalAcaraNa meM deva-zAstra-guru ko smaraNa kara nizcaya aura vyavahAra kA svarUpa na jAnane vAle ajJAniyoM evaM nizcaya-vyavahAra vA svarUpa jAnane vAle zAniyoM kI carcA eka chanda meM kI gaI hai| taduparAnta mUla grantha kI bhASATIkA prArambha hotI hai, jisakA vibhAjana isa prakAra hai : (1) utthAnikA (2) samyagdarzana adhikAra mokSamArga prakAzaka ke sAtaveM adhikAra meM nizcayAbhAsI, vyavahArabhAsI ubhayAbhAsI evaM samyaktva ke sammukha mizyASTiyoM kA vistRta varNana hai evaM nizcaya-vyavahAra ke sahI svarUpa ko samajha kara mAtmA ke zuddha svarUpa ko pahicAnane kI preraNA dI gaI hai| puruSArthasidyupAya bhASATIkA meM maMgalAcaraNa kA chanda nimnAnusAra hai : koU naya nizcaya se AtmA ko zuddha mAna, bhaye haiM suchanda na pichAne nija shuddhtaa| koka vyavahAra dAna, zIla, tapa, bhASa ko hI, prAtama ko hita jAna, chor3ata na muddhatA / koU vyabahAra naya nizcaya ke mAraga ko, bhinna-bhinna pahicAna kara nija uddhatA / jaba jAne nizcaya ke bheda vyavahAra saba, kAraNa hai upacAra mAne saba buddhatA // 1
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 parita ToDaramala : vayaktitva aura katatva (3) samyagjJAna adhikAra (4) samyakcAritra adhikAra (dezacAritra) (5) sallekhanA adhikAra (6) aticAra adhikAra (7) sakalacAritra adhikAra utthAnikA meM maMgalAcaraNoparAnta nizcaya-vyavahAra ke viSaya ko liyA gayA hai| paMDita Toiramala ne bhASATIkA meM ukta viSaya ko vistAra se spaSTa kiyA hai| jo bAta mUla grantha meM nahIM hai, use anya granthoM ke AdhAra evaM yuktiyoM se spaSTa kiyA gayA hai / tatpazcAt baktA kaisA honA cAhie, kisa yogyatA kA zrotA upadeza kA pAtra hai| upadeza kA krama kyA hai, Adi bAtoM kI carcA kI gaI hai| tadanantara grantha kA prArambha hotA hai / samyagdarzana gadhisAra meM sammAdAma kA svarUpa evaM usake ATha aMgoM kA varNana hai| bhASATIkA meM samyagdarzana kI paribhASA ke aMtargata Ane vAle sAta tattvoM kA vistRta varNana hai| samyagjJAna adhikAra meM samyagjJAna kA svarUpa batAte hA mUla meM na hote hue bhI bhASATIkAkAra ne pramANa, pramANa ke bheda - pratyakSa, parokSa (smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama); naya evaM naya ke bhedoM ko spaSTa kiyA hai| isake anantara samyagjJAna sambandhI kAraNakArya-vidhAna evaM samyagjJAna ke aMgoM para vicAra kiyA gayA hai / samyakcAritra adhikAra meM dezacAritra (thAvaka ke bAraha vrata) kA vistRta varNana hai / ahiMsAguvrata ke saMdarbha meM ahiMsA kA bahuta sUkSma, gaMbhIra aura vistRta vivecana kiyA gayA hai / ahiMsA aura hiMsA sambandhI varNana meM unheM aneka pakSoM se dekhA gayA hai aura unake sambandha meM uThane vAle vividha pakSoM aura praznoM kA tarkasaMgata samAdhAna prastuta kiyA gayA hai / ahisA kI paribhASA bhI antaraMga pakSa ko lakSya meM lekara kI gaI hai evaM asatya, corI, abrahma aura parigraha ko
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAoM kA paricayAtmaka anuzIlana 147 hiMsA ke rUpa meM siddha kiyA gayA hai / satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha ko ahiMsA ke rUpAntara ke rUpa meM dekhA gayA hai / ahiMsA ke svarUpa para vicAra karate hue rAtribhojana, anachanA pAnI kAma meM lene Adi hiMsAmUlaka kriyAoM para tarkasaMgata prakAza DAlA gayA hai / isa adhikAra kI saMkSipta rUparekhA nimnalikhita cArTa dvArA samajhI jA sakatI hai : zrAvaka ke bAraha vrata pAMca pragata tIna guNavata cAra zikSAbata digdrata dezavata anadhaMdaNDavata ahiMsAgunnata satyAgubata pracIryAgguvrata brahmacaryANugata parigraha parimANANunata - - sAmAyikavata proSadhopavAsayata bhogopabhoga atithisaMvibhAgavata parimANavata sallekhamA adhikAra meM samAdhimaraga kA varNana hai| sallekhanA samAdhimaraNa ko kahate haiN| jaba koI bhI vratI jIva apanA maraNa samaya nikaTa jAna letA hai taba vaha zAnti se prAtmadhyAnapUrvaka binA AkulatA ke maraNa svIkAra kara letA hai, yahI samAdhimaraNa hai| isa adhikAra meM samAdhimaraNa kI vidhi vistAra se batAI gaI hai, jisameM kaSAyoM kI zAMti para vizeSa bala diyA gayA hai| kucha loga sallekhanA ko AtmaghAta ke rUpa meM dekhate haiM / isameM sallekhanA aura prAtmaghAta kA bheda spaSTa kiyA gayA hai tathA sallekhanA kI AvazyakatA aura upayogitA para vistAra se prakAza DAlA gayA hai| aticAra adhikAra meM samyagdarzana, zrAvaka ke bAraha vratoM evaM sallekhanA ke aticAroM kA varNana hai / pratyeka ke pAMca-pAMca aticAra batAye gae haiM / isa prakAra kula 70 aticAroM kA varNana hai| - - -... vy-- - M ar - n ."
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 paMjita ToDaramala : vyaktitva maura kartRtva __sakalacAritra adhikAra meM munidharma ke svarUpa kA varNana hai| isameM muniyoM ke SaT Avazyaka, bAraha tapa, tIna gupti, pAMca samiti, daza dharma, bAraha bhAvanA aura bAIsa parISahoM kA vistRta varNana hai / 'ratnatraya hI mukti kA kAraNa hai aura ratnatraya mukti kA hI kAraNa hai' - isa tathya ko bhI bhUkSmatA se spaSTa kiyA hai / anta meM prazastipUrvaka grantha samApta huA hai| yaha bhASATIkA vivecanAtmaka gadyazailI meM likhI gaI hai| yathAsthAna viSaya kI spaSTatA ke anurodha se viSaya vistAra kiyA gayA hai, kintu anAvazyaka vistAra kahIM bhI dekhane ko nahIM miltaa| mula meM Ae pAribhASika zabdoM kI paribhASAe~ dI gaI haiM tathA unake bheda-prabhedoM ko vistAra se samajhAyA gayA hai| jaise mUla zloka meM nizcaya aura vyavahAra zabda Aye / unheM spaSTa karane ke lie nizcayavyavahAra kI paribhASA, unake bheda evaM kathanapaddhati ko spaSTa kiyA gayA hai tathA viSaya ke bIca uThane vAle praznoM ko svayaM uThA-uThAkara samAdhAna kiyA gayA hai| mUla pATha kA samucita artha likha kara sarvatra bhAvArtha meM viSaya ko vizeSa rUpa se spaSTa kiyA gayA hai| pratyeka mUla praloka kI utthAnikA dI gaI hai tathA AvazyakatAnusAra sukSma viSaya ko udAharaNoM ke dvArA spaSTa kiyA gayA hai / jaise :___ "yahA~ prazna upaje - jo jIva ke bhAva mahA sUkSma rupa tinakI khabari jar3a pudgala kI kaise hoya / binA khabara kaise puNya-pApa rUpa hoya paranameM haiN| tisakA unara - jaise maMtrasAdhaka puruSa baiThA hunyA chAna maMtra ko japa hai, usa maMtra ke nimitta kari isake binA hI kIe kisI ko pIr3A upaja hai, koU prANAnta hoya hai, kisI kA bhalA hoya hai, koU viDambanA rUpa paranameM hai, aisI usa maMtra meM zakti hai jisakA nimitta pAi cetana-acetana padArtha prApa hI aneka avasthA kI dharai haiM / taiseM ajJAnI jIva apane aMtaraMga viSa vibhAva bhAvani paranameM hai, una bhAvani kA nimitta pAi isako binA hI kIe koU pudgala puNyarUpa paranameM koU pAparUpa paranameM" / TIkA sarala, subodha evaM saMkSipta zailI meM likhI gaI hai|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ padya sAhitya paMDita ToDaramala kA padya sAhitya do rUpoM meM pAyA jAtA hai / eka to hai gommaTasAra pUjA svataMtra kRti, dUsare haiM TIkA granthoM evaM maulika granthoM ke maMgalAcaraNa evaM prazastiyA~ / gadya sAhitya kI apekSA padya sAhitya kama hai| unhoMne svayaM likhA hai ki kavitA karanA merA kAma nahIM hai| phira bhI unakA jo bhI padya sAhitya prApta hai, usameM kAvyAtmaka guraNoM kI kamI nahIM / unhoMne padya sAhitya meM saMskRta aura hindI donoM bhASAoM ko mAdhyama banAyA hai| unakA padya sAhitya nimnalikhita rUpa meM upalabdha hai : maMgalAcaraNa prazasti yoga nAma grantha chanda 1. samyagjJAnacandrikA 2. gommaTasAra jIvakANDa bhApATIkA 3. gommaTasAra karmakANDa bhASATIkA 4, labdhisAra-kSapaNAsAra bhASATIkA | 5. trilokasAra bhASATIkA 6. arthasaMdRSTi adhikAra 7. puruSArthasiddhayupAya bhASATIkA 8. prAtmAnuzAsana bhASATIkA 6. mokSamArga prakAzaka 10. samosaraNa varNana ' tri0 bhA0 TI0, bhUmikA, 1
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartutva uparyukta prakAra, maMgalAcaraNa va prazasti padyoM kI saMkhyA 164 hai / gommaTasAra pUjA kI chanda saMkhyA 57 alaga se hai / isa prakAra kula milA kara 221 chanda hote haiM / gommaTasAra pUjA ke 45 chanda saMskRta meM 12 banda hindI meM haiM / labdhisAra-kSapaNAsAra kI prazasti ke 2 chanda evaM arthasaMdRSTi adhikAra ke 4 chanda saMskRta meM haiN| zeSa sabhI hindI meM haiM / chandoM kA nAmAnusAra vivaraNa isa prakAra hai: 150 hindI chanda - dohA 65, soraThA 1 caupAI 35, kavitta 4, savaiyA 200 graDilla 3 paddhari 12 saMskRta chanda - 51 gommaTasAra pUjA meM gommaTasAra zAstra ke prati bhakti-bhAva pradarzita kiyA gayA hai, jisakA varNana ukta kRti ke paricayAtmaka anuzIlana meM kiyA jA cukA hai / isakI bhASA sarala, subodha saMskRta hai para jayamAla hindI meM hai / chanda racanA nirdoSa evaM sahaja hai / prathama chanda isa prakAra hai : jJAnAnandamayaH zuddhaH, yenAtmA bhavati dhruvam / gommaTasAra zAstraM tad bhaktyA saMsthApayAmyaham || puSpa kA chanda bhI draSTavya hai : puSpaiH sugandhe: zubhavarNavadbhiH, caitanyabhAvasya vibhAsanAya / tattvArtha- bodhAmRta hetubhUtam, gommaTasAraM prayaje suzAstram // jayamAla ke prArambhika chanda meM gommaTasAra ko apAra samudra batAyA gayA hai jisameM bicAra rUpI ratna bhare hue haiM, jinheM gAthArUpI majabUta dhAgoM meM piro kara hAra banA bhAgyavAna bhavya jIva praphullita hokara pahanate haiM | chanda isa prakAra hai : yaha gommaTasAraM udadhi apAraM, ratana vizAlaM maMtra ghane gAthA dRr3ha dhAge guhe sabhAge, pahire bhavi jana hiya mAne ||
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM gola nockr 7 paJca sAhitya vibhinna maMgalAcaraNoM meM bhI kavi ne deva-zAstra-guru ke prati bhaktibhAva prakaTa kiyA hai| unakI bhakti niSkAma hai| unakA kahanA hai ki bIla rAga bhagavAna kA bhakta bhikhArI nahIM hotaa| unake anusAra maMgalAcaraNa meM kiye gae guNa stavana kA hetu yaha hai :- "sahAya karAbana kI, duHkha dyAvane kI jo icchA hai, so kapAyamaya hai, tatkAla vi4 vA AgAmI kAla virSe duHkha dAyaka hai / tAtaM aisI icchA kU chori hama to eka vItarAga vizeSa jJAna hone ke arthI hoi arahatAdika kauM namaskArAdirUpa maMgala kiyA hai|" unakI yadi koI mAMga hai to vaha hai eka mAtra svayaM bhagavAna banane kI / ve samyagjJAnacandrikA kI prazasti meM apanI bhakti kA kAraNa isa prakAra vyakta karate haiM : arahaMta siddha mUri upAdhyAya sAdhu sarva gartha ke pravAzI mAlIka upakArI hai / tinako svarUpa jAni rAgate bhaI hai bhakti, tAle kAya kauM namAya stuti ucArI hai / / dhanya dhanya tuma hI teM saba kAja bhayo, kara jori bAraMbAra baMdanA hamArI hai / maMgala kalyANa sUkha aiso cAhata hai, hohu merI aisI dazA jaisI tuma dhArI hai / / ve acchI taraha jAnate haiM ki bhagavAn kimI kA acchA burA nahIM karatA, kare to vaha bhagavAn nahIM / sabhI maMsArI jIvoM ke sukha-duHkha, jIvana-maraNa unake acche-bure kAryoM (zubhAzubha karmoM) kA phala hai / prataH unakI bhakti sahaja zraddhA kA pariNAma hai, kisI prakAra kI AmA-AkAMkSA kA phala nahIM / " - T 1 mo0 mA0 pra0, 14 2 sa0 cA pra0, sanda 63 3 mo0 mA0 pra0.331-22
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 paMDita ToDaramasa : kyaktisva aura kartRtva __ samyagjJAnacandrikA prazasti meM graMtha kI nivighna samApti para prasannatA vyakta kara kavi graMtha ke kartRtva sambandhI abhinna (nizcaya) va bhinna (vyavahAra) SaTkAraka spaSTa karatA hai / taduparAnta jinAgama ke prathama zrutaskaMdha kI paramparA batAtA hai evaM samyagjJAnacandrikA kI racanA kI carcA karatA hai| saMkSepa meM padyoM meM hI TIkA meM varNita viSayoM kI tAlikA de dI gaI hai / ajJAna aura pramAdajanya doSoM ke prati kSamA yAcanA karate hue kavi yaha spaSTa karatA hai ki galatiyA~ hone ke bhaya se yadi graMtha racanAe~ nahIM kI jAvegI to phira sAhitya nirmANa kA paMtha hI samApta ho jAyagA, kyoMki sarvajJatA prApti ke pUrva to galatI honA sabhI se saMbhava hai / hA~, kaSAya aura managar3hAta kalpanA se unake dvArA kucha nahIM likhA gayA hai, yaha bAta unhoMne spaSTa kara dI hai| isake bAda unhoMne apanI carcA kI hai| unhoMne apanA laukika paricaya kama aura AdhyAtmika paricaya adhika diyA hai| tadanantara apane zAstrAbhyAsa kI carcA ke sAtha va0 rAyamala kI preraNA se isa TIkA kI racanA karane kA ullekha kiyA hai| anta meM ukta zAstra ke abhyAsa karane, par3hane-par3hAne kI preraNA dete hue zAstrAmyAsa kA zubha phala batAyA hai| unake padyoM meM viSaya kI upAdeyatA, svAnubhUti kI mahattA, jina aura jinasiddhAnta paramparA kA mahattva Adi bAtoM kA rucipUrNa zailI meM alaMkRta varNana hai / jaise :anuprAsa - doSa dahana guna gahana ghana, ari kari hari arihaMta / svAnubhUti ramanI ramana, jaganAyaka jayavaMta / / siddha, sUddha, sAdhita sahaja, svarasa sUdhArasa dhAra / samayasAra siva sarvagata, namata hohu sukhakAra || jainIvAnI vividha vidhi, baranata vizva pramAna / syAtpada mudrita ahita hara, karahu sakala kalyAna / /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 it . padya sAhitya gomUtrikAbaMdha va citrAlaMkAra - maiM namoM nagana jaina jana jJAna dhyAna dhana lIna / maina mAna bina dAna ghana ena hIna vana chIna || ise gaumUtrakA meM isa prakAra rakheMge : maiM bhA na 5 ba hI 8 citra ke rUpa meM isa prakAra rakhA jAyagA : ja s $ gha jJA dhyA chI ka maiM na mo A G Sha ja Xin dhyA 15.3 isakA artha hai - maiM jJAna aura dhyAna rUpI dhana meM lIna rahane vAle, kAma aura zrabhimAna se rahita, megha ke samAna dharmopadeza kI varSA karane vAle, pApa rahita, kSINakAya nagna digambara jaina sAdhuoM ko namaskAra karatA hU~ / sara se dekhane para ukta chanda meM anuprAsa, yamaka Adi alaMkAra bhI khoje jA sakate haiM /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 154 zleSa - rUpaka baMdau jJAnAnandakara, nemicanda guru kanda | mAdhava baMdita vimala pada, punya payonidhi nanda || ukta chanda meM 'nemicanda' kA artha bAIsaveM tIrthaMkara bhagavAn neminAtha evaM gommaTasArAdi granthoM ke karttA AcArya nemicandra siddhAntavartI hai tathA 'mAdhava' kA artha zrIkRSNa tathA prAcArya nemicandra siddhAntacakravartI ke ziSya yAtrAyeM mAdhavacandra traividya hai / isI prakAra kA eka chanda arthasaMdRSTi adhikAra meM saMskRta kA bhI milatA hai, jo ki isa prakAra hai : upamA paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karava paMkha saMgraha siddhastaM, trilokIsAra dIpakaM / vastutastAni micamujvanaM // 1xxx mauktika ratnasUtra meM poya, gUMthyA grantha hAra sama soya | saMskRta saMdRSTini ko jJAna, nahi jinake te bAla samAna / / vAhna sama yaha sugama upAva, yA kari saphala karau nija bhAva | meghavata akSara rahita divya dhvani kari / - Apa arthamaya zabda juta graMtha udadhi gambhIra | yavagA hI jAnie yAkI mahimA dhIra // kalikAla rajanI meM artha ko prakAza kareM / ramo zAstra zrArAma maha sIkha lehu yaha mAni / / meghavat akSara rahita divya dhvani kari / dharmAmRta harai hai / / barasAya bhavatApa mUla grantha gommaTasAra kI tulanA 'giranAra se evaM samyagjJAnacaMdrikA TIkA kI tulanA 'vAhana' se karate hue kavi ne eka lambA rUpaka bA~dhA hai :
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ padya sAhitya . nemicanda jina zubha pada dhAri / jaise tIrtha kiyo girinAri / / taise nemicanda munirAma / __ graMtha kiyo hai taraNa upAya || dezani meM suprasiddha mahAna / pUjya bhayo hai yAtrA thAna / / yAmai gamana karai jo koya / uccapanA pAvata hai soya / / gamana karana kauM galI samAna / karnATaka dIkA amalAna / / tAkauM anusaratI zubha bhii| TIkA sundara saMskRta bhaI / / kezaba baraNI buddhi nidhAna / saMskRta TIkAkAra sujAna / / mArga kiyau tihi juta vistAra / jaha~ sthUlani ko bhI saMcAra / / hamahU karika tahA~ prvesh| pAyo tArana kArana deza / / citavana kari arthana ko sAra / ase kInhoM bahuri vicAri / / saMskRta saMdRSTini ko jJAna / lahi jinake te bAla samAna / / gamana karana kauM ati taraphareM / bala vin nAhi pani kI dharaM / / tini jIvani kI gamana upAya / bhASATIkA daI banAya / / vAhana sama yaha sugama upAva / yA kami saphala karau nija bhAva / /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 paMbita ToDaramala : vyaktitva aura karrAstra svAnubhUti para unhoMne sarvatra jora diyA hai| yaha bAta unake pratIkoM meM bhI milatI hai . mahAM paramaragata rUpa se arahanta, siddha bhagavAna ke lie "ziva ramanI ramana' likhA jAtA rahA hai, vahA~ ve 'svAnubhUti ramanI ramana' likhate haiN| __ isa prakAra unakA padya sAhitya yadyapi sImita hai, tathApi jo bhI hai vaha unake kavi hRdaya ko vyakta karatA hai| unake samagra sAhitya kA anuzIlana karane ke uparAnta hama dekhate haiM ki unakA sampUrNa sAhitya karIba eka lAkha zloka pramANa vizAla parimAraNa meM hai tathA vaha maulika aura TokAe~, gadya aura padya sabhI rUpoM meM upalabdha hai / sabhI sAhitya dezabhASA meM hai, mAtra kucha saMskRta chaMdoM ko chor3a kara / unakI racanAe~ varNanAtmaka, vyAkhyAtmaka, vivecanAtmaka, yaMtra-racanAtmaka evaM patrazailI meM haiN| vividha rUpoM meM prApta hone para bhI unakA pratipAdya AdhyAtmika tattvavivecana hI hai / unake maulika grantha to unake svatantra tattvacitana ko pratiphalita karate hI haiM, unake TIkAgraMtha bhI mAtra anuvAda nahIM haiM, unakA ciMtaka vahA~ bhI jAgata hai aura unhoMne apane isa svAtantrya kA spaSTa ullekha bhI kiyA hai| pratibhAtroM kA lIka para calanA kaThina hotA hai, para aisI pratibhAeM bahuta kama hotI haiM jo lIka chor3a kara caleM aura bhaTaka na jaayeN| paMDita ToDaramala bhI unhIM meM se eka haiM jo lIka chor3a kara cale, para bhaTake nhiiN| - to
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! caturtha adhyAya varNya viSaya aura dArzanika vicAra
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ varya viSaya aura dArzanika vicAra jaina mAnyatA ke anusAra yadyapi parama brahma (vastusvarUpa) ke samAna usakA pratipAdaka zabda brahma (thata) bhI anAdi nidhana hai; tathApi kAlavaza (paryAyApekSA) urAkA utpAda aura vinAza bhI hotA hai| vartamAna meM pAlocya mAhitya se sambandhita pUrva paramparAgata jaina sAhitya meM prAcArya dharasena ke ziSya puSpadanta aura bhUtabali dvArA racita 'SaTkhaNDAgama' sarvAdhika prAcIna racanA hai| isakI racanA kA kAla IsvI kI dvitIya zatAbdI siddha hotA hai 2 SaTakhaNDAgama meM sUtrarUpa se jIva dvArA karma baMdha aura usase utpanna hone vAle nAnA jIva-pariNAmoM kA bar3I vyavasthA, sUkSmatA aura vistAra se vivecana kiyA gayA hai / SaTkhaNDAgama kI TIkAe~ kramazaH kundakunda, zAmakuNDa, tumbulUra, samantabhadra aura bappadeva ne banAI - aise ullekha haiM, para ye TIkAe~ aprApta haiN| usake antima TIkAkAra haiM- vIrasenAcArya, jinhoMne apanI suprasiddha TIkA 'dhavalA' kI racanA zaka saM0 738 tadanusAra I0 san 816 kArtika zukla trayodazI ko pUrI kI / dharasenAcArya ke samaya ke lagabhaga eka aura prAcArya guNAghara hue jinhoMne 'kaSAyamAbhRta' kI racanA kii| isa para bhI vIrasenAcArya ne apUrNa TIkA likhI jise unake nidhanoparAnta unake ziSya AcArya jinasena ne pUrNa kI, vaha 'jayadhavalA' ke nAma se prasiddha hai| ghaTakhaNDAgama ke prathama tIna khaNDoM meM jIva ke kartRtva kI apekSA se aura antima tIna khaNDoM meM karma prakRtiyoM ke svarUpa kI apekSA se , mo0 mA0 pra0, 1 2 bhA0 saM0 jai yo0, 74 3 vahI, 75-76 4 vahI, 12
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. paMDita Tobaramala vyaktitva aura tatva vivecana hanA hai / isI vibhAga ko lakSya meM rakha kara AcArya nemicandra siddhAntacakravartI ne vikrama kI gyArahavIM zatAbdI ke madhya gommaTasAra grantha kI racanA kI aura usako do bhAgoM meM jIvakANDa aura karmakANDa meM vibhAjita kiyA / gommaTasAra meM SaTkhaNDAgama kA pUrNa nicor3a pA gayA hai'| siddhAntacakravartI prAcArya nemicandra dvArA racita do mahAgrantha aura haiM, jinake nAma haiM labdhisAra aura kSapaNAsAra / inhIM gommaTasAra jIvakANDa, gommaTasAra karmakANDa, labdhisAra va kSaparaNAsAra granthoM para Age calakara vi0 saM0 1815 meM paM0 ToDaramala ne 'samyagjJAnacaMdrikA' nAmaka bhASATIkA kI hai, jo ki prathama zrutaskaMdha paramparA meM pAtI hai| prathama zrutaskaMdha paramparA meM jIva aura karma ke saMyoga se utpanna AtmA kI saMsAra-avasthA kA, gurAsthAna, mArgaNAsthAna Adi kA varNana hotA hai| yaha kathana paryAyAthika naya kI pradhAnatA se hotA hai| isa naya ko azuddha dravyAthika na. zrI rahate haiM para ise ho rayAga kI bhASA meM azuddha nizcaya naya yA vyavahAra naya kahA jAtA hai / dvitIya zrutaskaMdha meM zuddhAtmA kA svarUpa pratipAdita kiyA gayA hai| isameM zuddha nizcaya naya kA kathana hai / ise dravyAthika naya bhI kahate haiM / ' dvitIya zrutaskaMdha kI utpatti kundakundAcArya se hotI hai| unhoMne samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, paMcAstikAya aura aSTapAr3a Adi granthoM kI racanA kI hai / kundakundAcAryadeva ko digambara paramparA meM bhagavAna mahAvIra aura indrabhUti gautama garaNadhara ke bAda tRtIya sthAna ke rUpa meM smaraNa kiyA jAtA hai : maMgalaM bhagavAna vIro, maMgalaM gautamo gaNI / maMgalaM kundakundAyo, jaina dharmo'stu maMgalam / / . bhA0 saM0 ja0 yo0, 79-80 2 sa. caM0 pra0 samayasAra, upodghAt, 10
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNya-viSaya aura dArzanika vicAra pratyeka digambara jaina ukta chaMda ko zAstrAdhyayana prArambha karate samaya prati dina bolate haiM / kundakundatrayI 5 para prAcArya amRtacandra ne gambhIra TIkAeM likhI haiN| ukta granthoM para prAcArya jayasena kI bhI saMskRta bhASA meM TIkAeM upalabdha haiN| paM0 ToDaramala ne donoM zrutaskaMdhoM kA gambhIra adhyayana kiyA tathA donoM prakAra ke granthoM kI TIkAeM likhane kA upakrama kiyA thaa| unhoMne po maulika prAthoM meM jo donoM pararAtroM meM vivecita viSayoM kA vistRta va gambhIra vivecana kiyA hai| isa adhyAya meM ukta donoM zrutaskaMdha paramparAgoM ke pariprekSya meM paM0 ToDaramala ke dArzanika evaM anya vicAroM kA adhyayana prastuta kreNge| paM0 ToDaramala ne kahIM bhI yaha dAvA nahIM kiyA hai ki unhoMne kucha nayA kriyA hai / unakA uddezya to vItarAga sarvajJa dvArA pratipAdita AtmahitakArI vastasvarUpa janasAdhAraNa taka pahu~cAnA thaa| ata: unake svara meM ve tathya adhika mukharita hue haiM jinake kAraNa sAmAnyajana AtmahitakArI vastusvarUpa samajhane ke lie nAlAyita aura prayatnazIla rahate hue bhI kahIM na kahIM ulajha kara raha jAte haiM / ve kauna se sthala haiM tathA ve kisa prakAra kI bhUleM haiM jo vastu ke samajhane meM bAdhaka banatI haiM, unheM unhoMne khoja-khojakara nikAlA hai| unake kAraNoM kI khoja kI hai| unakA vargIkaraNa kiyA, vizleSaNa kiyA evaM una bhUloM se bacane ke upAyoM para prakAza DAlA hai| unhoMne una bhUloM ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai :(1) nizcaya aura vyavahAra sambandhI ajJAna ke kAraNa hone vAlI bhuuleN| (2) cAroM anuyogoM ke kathana-paddhati sambandhI ajJAna ke kAraNa hone vAlI bhUle | inake saMbaMdha meM jaina darzana meM variNata mUlatattvoM ke saMdarbha meM yathAsthAna vicAra kreNge| 1 samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikAya ko kundakundatrayI kahA jAtA hai|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva jaina darzana meM chaH dravyoM ke samudAya ko vizva kahate haiM aura ve cha: dravya hai - jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / jIba ko chor3a kara bAkI pA~ca dravya ajIva haiM / isa taraha sArA jagat ciddhidAtmaka hai| jIva dravya ananta haiM aura pudgala dravya unase bhI anantaguraNe haiN| dharma, adharma aura AkAza dravya eka-eka haiM, kAla dravya asaMkhyAta haiM / jJAnadarzanasvabhAvI AtmA ko jIva dravya kahate haiM / jisameM sparza, rasa, gaMdha aura varga pAyA jAya vaha pudgala hai| jitanA bhI indriya ke mAdhyama se dRzyamAna jagat hai, vaha saba pudgala hI hai| svayaM calate hae jIva aura pudgaloM ko gamana meM jo sahakArI (nimitta) kAraNa hai, vaha dharma dravya hai aura gatipUrvaka sthiti karane vAle jIva aura pudgaloM kI sthiti meM jo sahakArI (nimitta) kAraNa hai, vaha adharma dravya hai| samasta dravyoM ke avagAhana meM nimitta prAkAza dravya aura parivartana meM nimitta kAla dravya hai| jIva va pudgala (karma, zarIra) anAdikAla se ekameka ho rahe haiN| jJAnAvaraNAdi dravya karma (pudgala karma) ke udaya meM jIva ke moharAga-dveSa (bhAva karma) hote haiM aura moha-rAga-dveSa hone para prAtmA se dravya kamoM kA sambandha hotA hai, usake phalasvarUpa dehAdi kI sthiti banatI rahatI hai aura AtmA duHkhI hanA karatA hai| jIva kI isa duHkhAvasthA kA nAma hI saMsAra hai aura duHkhoM se mukta ho jAne kA nAma hai mokSa / duHkhoM se chUTane ke upAya ko kahate haiM mokssmaarg| pratyeka saMsArI jIva duHkhI hai aura duHkhoM se chUTanA bhI cAhatA hai, para use saccA mokSamArga jJAta na hone se vaha chUTa nahIM pAtA hai| ukta mokSamArga batalAne kA prayatna hI samasta jainAgama meM kiyA gayA hai| 1 paMcAstikAya, gAthA 124 2 tattvArthasUtra, pra05 sU06 3 vyasaMgraha, gAthA 22 4 tattvArthasUtra, pa0 2 sU0 5-6 5 vahI, pra05 sU0 23 ' (pha) drazyasaMgraha, gAthA 17 se 21 (kha) pravacanasAra, gAthA 133-34
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaya-viSaya aura cAzanika vicAra samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakttAritra kI ekatA hI mokSa kA mArga hai| mokSamArga evaM usake antargata Ane vAle samyagdarzana, samyagjJAna aura samyazcAritra evaM samyagdarzanAdi ke bhI antargata Ane vAle jIvAdi sapta tatva evaM deva, zAstra. guru Adi kI paribhASAe~ jainAgama meM yathAsthA nijaya-vyavahAra narAgalaM hAra yanayogoM kI paddhati meM apanI-apanI zailI ke anusAra vibhinna prakAra se dI gaI haiM, ataH sAdhAraNa pAThaka unameM paraspara virodha-sA anubhava karatA hai, unake sahI marma ko nahIM samajha pAtA hai tathA bhrama se apane mana meM anyathA kalpanA kara letA hai yA saMzayAtmaka sthiti meM rahakara tattva ke prati azraddhAlU ho jAtA hai| isa tathya ko paM0 ToDaramala ne anubhava kiyA thA aura use unhoMne apane granthoM meM sAkAra rUpa diyA evaM sahI mArgadarzana karane kA saphala prayAsa kiyA hai / samyagdarzana jIvAdi tattvArthoM kA saccA zraddhAna hI samyagdarzana hai| | sacce deva, zAstra, guru kI zraddhA hI samyagdarzana hai / Atma zraddhAna hI samyagdarzana hai| samyagdarzana kI ukta tIna paribhASAe~ vibhinna prAcAryoM ne vibhinna sthAnoM para kI haiN| Upara se dekhane meM ve paraspara viruddha najara AtI haiM para unameM koI virodha nahIM hai / paM0 ToDaramala ne samyagdarzana kI vibhinna paribhASAoM kA spaSTIkarA karate hue unameM samanvaya sthApita kiyA hai / samyagdarzana prApti ke lie jIvAdi sAta tattvoM aura deba, zAstra, guru kA saccA zraddhAna, jJAna evaM prAtmAnubhUti atyanta prAvazyaka haiN| sapta tattva aura sacce deva, zAstra, guru kA saccA jJAna prApta karane ke lie jisa painI dRSTi kI AvazyakatA hai, vAhya vRtti meM hI santuSTa 1 tatvArthasUtra, pra0 1 0 1 2 bahI, ma 1 sU0 2 3 ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 01 zloka 4 4 puruSArthasiDyupAya, paloka 216 5 mo. mA0 pra0,477-78
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karttRtva rahane vAle vyavahArAbhAsI jIva usakA prayoga to karate nahIM, kintu zAstroM meM likhoM jIvAdi kI paribhASAe~ raTa lete haiM, dUsaroM ko sunA bhI dete haiM, tadanusAra upadeza devara vyAkhyAtA bhI bana jAte haiM, para unake marma ko nahIM jAna pAte, ataH ve samyagdarzana ko prApta nahIM kara pAte haiM / jaina zAstroM meM jIva, nIlagrAma ra nirjarA kara jIva aura prajIva hI vizeSa haiM / mokSa se sapta tava kahe gaye haiM / sAmAnya rUpa se do hI tattva haiM, grAmravAdika to jIvanyajIva ke inakA saccA svarUpa kyA hai aura paM0 ToDaramala ke anusAra ajJAnI jIva inake jAnane meM kyA-kyA aura kaisI-kaisI bhUleM karatA hai, unakA saMkSepa meM pRthak-pRthak vivecana apekSita hai / 3 jIva aura prajIva tatva jJAnadarzanasvabhAvI AtmA ko jIva tattva kahate haiN| jinameM jJAna nahIM hai, aise pudgalAdi dravya ajIva tattva haiM / jIva aura zarIrAdi ajIva anAdi se saMyoga rUpa se saMbaMdhita haiM, ataH yaha AtmA inheM bhinnabhinna nahIM pahicAna pAtA, yahI ajJAna hai | zarIrAdi rAjIva se bhinna jJAnasvabhAvI AtmA ko pahicAna ko bhedavijJAna kahate haiM / jIvaprajIva ko jAnane ke aneka prayatna karane ke uparAnta bhI bhedavijJAna kyoM nahIM ho pAtA ? paM0 ToDaramala ne isake pA~ca kAraNa batAe haiM : - (1) jaina zAstroM meM variMgata jIva aura ajIva ke bheda-prabhedoM ko to jAna lete haiM, para adhyAtma zAstroM meM kathita bhedavijJAna ke kAraNa evaM vItarAga dazA hone ke kAraNa rUpa kathana ko nahIM pahicAna rAte haiM / (2) yadi kadAcit prasaMgavaza jAnanA ho bhI jAya to unheM zAstrAnusAra jAna lete haiM, unakI paraspara bhinnatA nahIM pahicAna pAte / zarIra alaga hai. zrAtmA alaga hai; aisA mAnane para bhI zarIra ke kArya ko aura prAramA ke kArya ko bhinna bhinna nahIM jAna pAte haiM / 1 tattvArtha sUtra, a0 1 sU0 4 dravyasaMgraha, gAthA 28-26 3 mo0 mA0 pra0, 230 :' Bh.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNya-viSaya aura dArzanika vicAra (3) kabhI-kabhI zAstrAnusAra bAta to ThIka karate haiM kintu usakA bhAva unake dhyAna meM nahIM AtA hai| AtmA kI bAta isa taraha karate haiM jaise be svayaM prAramA na hokara koI aura hoN| prAtmA zuddha hai. buddha hai, aisA bolate haiM, para 'maiM zuddha-buddha hu~', aisI prati uneM nahIM ho paatii| (4) zarIrAdi se AtmA ko bhinna bhI kahate haiM. para bAta aise karate haiM jaise kisI aura se aura vo bhinna batA rahe hoM, inakA umase koI sambandha hI na ho| aisA anubhava nahIM karate ki maiM AtmA hU~, zarIra mujha se bhinna hai| (5) zarIra aura AtmA ke saMyogakAla meM donoM meM kucha kriyAe~ eka dUsare ke nimitta se hotI haiM, unheM donoM ke saMyoga se utpanna huI mAnate haiM / aisA nahIM jAna pAte ki yaha triyA jIba kI hai, zarIra isameM nimitta hai; aura yaha zriyA zarIra kI hai, jIva isameM nimitta hai| prarIra se bhinna prAtmA kI pratIti evaM anubhUti hI jIva aura ajIva tattva sambandhI saccA jJAna hai| ise pAnA bahuta Avazyaka hai, anyathA duHkhoM se mukti sambhava nahIM hai| karma - ajIva ke antargata jina pA~ca dravyoM kA varNana kiyA gayA hai, unameM se pudgala ke antargata bAIsa prakAra kI vargaragAeM hotI haiN| una meM eka kAraNa vargaNA bhI hotI hai, jo jIva ke moharAga-dveSa bhAvoM kA nimitta pAkara karma rUpa pariggamita ho jAtI hai aura usakA sambandha mohI-rAgI-dveSI yAtmA se hotA rahatA hai / ve karma pATha prakAra ke hote haiM - jJAnAbaragA, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, prAyU, nAma, gotra aura antarAya / inake bhI avAntara eka sau ar3atAlIsa bheda hote haiN| jJAnAvaraNAdi karmoM ke udaya meM prAtmA moha-rAga-dveSa Adi vikArI bhAva karatA hai aura moha-rAga ISa bhAvoM ke hone para prAtmA - -. . - - 1 gommaTasAra karmakANDa, gAthA 5,22
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartutva ke sAtha jJAnAvaraNAdi karmoM kA na hotA hai / isa taraha yaha cakra taba taka calatA rahatA hai jaba taka ki yaha prAtmA svayaM AtmonmukhI puruSArtha kara moha-rAga-dveSa bhAvoM kA abhAva kara karmoM se sambandha ko viccheda nahIM kara detA hai / AtmA ke moha-rAga-dveSa bhAvoM se kama-baMdha aura vArma ke udaya se AtmA meM moha-rAga-dveSa bhAvoM kI utpatti, isa prakAra kI saMgati hone para bhI prAtmA aura karma do bhinna-bhinna tattva hone ke kAraNa kevala apane-apane pariNAmoM ko hI niSpanna karate haiM, paraspara eka-dUsare ke pariNAmoM ko nahIM; inakA paraspara nimitta-naimittika sambandha hai, kartA-karma sambandha nahIM / vaha nimitta-namittika sambandha bhI sahaja rUpa se bana rahA hai, unameM koI anya kAraNa nahIM hai / donoM meM paraspara nimitta-naimittika sambandha hone para bhI donoM dravyoM meM kAryotpatti svayameva apane kAraNa se hI hotI hai / zAstroM meM kahIM-kahIM karma kI mukhyatA se vyavahAra kathana kiyA jAtA hai, usakA sahI marma na samajha pAne ke kAraNa bahuta se jIva hatAza ho jAte haiM athavA apane dvArA kiye gae bure kAryoM ko karma ke nAma para mar3hane lagate haiM / aise logoM ko sAvadhAna karate hue puruSArtha kI preraNA paM0 ToDaramala isa prakAra dete haiM :-- "ara tattva nirNaya na karane viSa koI karma vA doSa hai nAhIM terA (prAtmA kA) hI doSa hai, ara tUM grApa to mahanta rahyA cAhai para apanA doSa karmAdika ke lagAvai, so jina AjJA mAna to aisI anIti sambhava nAhIM" / ' mo. mA0 pra0, 44 2 pu0 bhA0 TI0, 3 mo0 mA0 pra0, 34 4 vahI, 43 5 bahI, 45.8
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ : T ror viSaya aura vArzanika vizvAra prAstraya tasva AtmA meM utpanna hone vAle moha-rAga-dveSa bhAvoM ke nimitta se karmoM kA AnA ( kArmAraNa bargeraNA kA jJAnAvaraNAdi karmarUpa parimita honA) prasrava hai / isake do bheda hote haiM - dravyAstrava aura bhAvAsrava / AtmA ke jina moha-rAga-dveSa rUpa bhAvoM ke nimitta se jJAnAvaraNAdi karma Ate haiM, una bhAvoM ko bhAvAsrava yA jIvAsrava kahate haiM aura jo karma zrAte haiM unheM dravyAsava yA ajIvAsava kahate haiM" / AsravoM ke bheda yA kAraNa midhyAtva, avirati kaSAya aura yoga mAne gae haiM / ajJAnI AtmA prAsrava tattva ke samajhane meM bhI bhUla karatA hai aura vaha yaha ki vaha kamastrava se bacane ke lie bAhya kriyA para to dRSTi rakhatA hai. para antara meM uThane vAle moha-rAga-dvepa bhAvoM se bacane kA upAya nahIM krtaa| paM0 ToDaramala ke zabdoM meM : 167 - "rAga-dveSa moha rUpa je Asava bhAva haiM, tinakA tau nAza karane kI cintA nAhIM ara bAhya kriyA vA bAhya nimitta meTane kA upAya so tinake peTe gAva miTalA nAhI" / baMdha tatva zrAtmapradezoM ke sAtha karmAzutroM kA dUdha-pAnI kI taraha ekameka ho jAnA baMdha hai| isake bhI do bheda haiM- dravyabaMdha aura bhAvabaMdha | AtmA ke jina zubhAzubha bikArI bhAvoM ke nimitta se jJAnAvaraNAdi karmoM kA baMdha hotA hai una bhAvoM ko bhAvabaMdha kahate haiM aura jJAnAvaraNAdi karmoM kA baMdha honA dravyabaMdha hai | baMdha ke cAra bheda haiM - prakRtibaMdha, pradezabaMdha, sthitibaMdha aura anubhAgabaMdha | inakA vistRta vivecana jaina zAstroM meM kiyA gayA hai / " dravyasaMgraha, gAthA 28-26 2 samayasAra, gAthA 164 | AcArya umAsvAmI meM pramAda ko bhI prasava kA bheda mAnA hai / tasvArdhasUtra 05 sU0 1 9 mo0mA0 pra0, 333 * dravyasaMgraha, gAyA 32 tatvArthasUtra 08
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karttRtva zubha bhAvoM se puSyabaMdha hotA hai aura azubha bhAvoM se pApabaMdha" / baMdha cAhe pApa kA hI yA puNya kA, vaha hai to Akhira baMdha hI, usase AtmA baMdhatA hI hai, mukta nahIM hotA / puNya ko sone kI ber3I evaM pApa ko lohe kI ber3I batAyA gayA hai / ber3I baMdhana kA hI rUpa hai, cAhe vaha sone (puNya) kI ho, cAhe lohe (pApa) kI / isa saMbaMdha meM DaoN0 hIrAlAla jaina likhate haiM : 168 "yahA~ yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki aura ga ye donoM hI pravRttiyA~ karmabaMdha utpanna karatI haiN| hA~, unameM se prathama prakAra kA karmabaMdha jIva ke anubhavana meM anukula va sukhadAyI aura dUsarA pratikUla va duHkhadAyI siddha hotA hai / isIlie puNya aura pApa donoM ko zarIra ko bA~dhane vAlI ber3iyoM kI upamA dI gaI hai / pApa rUpa ber3iyA~ lohe kI haiM; aura puNya rUpa ber3iyA~ svarNa kI, jo alaMkAroM kA rUpa dhAraNa kara priya lagatI haiN| jIva ke ina puNya aura pApa rUpa pariNAmoM ko zubha va azubha bhI kahA gayA hai| ye donoM hI saMsArabhramaNa meM kAraNIbhUta haiM, bhale hI puNya jIva ko svargIya zubha gatiyoM meM le jAkara sukhAnubhava karAye athavA pApa narakAdi va pazu yoniyoM meM le jAkara duHkhadAyI ho| ina donoM zubhAzubha pariNAmoM se pRthak jo jIva kI zuddhAvasthA mAnI gaI hai, vahI karmabaMdha se chur3A kara mokSa gati ko prApta karAne vAlI hai / " r puNyodaya se laukika bhogoM kI prApti hotI hai, ataH laukika bhogoM kA abhilApI prANI puNyabaMdha ko bhalA aura pApabaMdha ko burA mAna letA hai| athavA puNyabaMdha ke kAraNa rUpa jo zubha bhAva haiM, unheM mokSa kA kAraNa mAna letA hai / jo baMdha ke kAraNa haiM - cAhe ve puNyabaMdha ke hI kAraNa kyoM na hoM, unheM mukti ke kAraNa mAna lenA hI baMdha tatva saMbaMdhI ajJAna hai / ' tattvArtha sUtra zra0 6 sU0 3 2 samayasAra, gAthA 146 3 bhA0 saM0 jaM0 go0, 233 F
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaNya-viSaya aura dArzanika vicAra 166 saMbara tasva grAnava kA rukanA saMvara hai| yaha bhI do prakAra kA hotA hai - dravyasaMbara aura bhaavsNbr| jo AtmA kA pariNAma karma ke prAsrava ko rokane meM hetu hai vaha pariNAma bhAvasaMvara hai aura karmoM kA Agamana ruka jAnA dravyasaMvara hai / yaha saMvara gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra se hotA hai 3 | gRpti tIna prakAra kI hotI haiMmanogupti, bacanagapti aura kAyagapti / samiti pA~ca prakAra kI hotI haiM - IvA samiti, bhASA gamili, eSaNA samiti, prAdAnanikSepaNa samiti aura pratiSThApanA samiti / dharma dasa prakAra ke hote haiM - uttama kSamA, uttama mArdava, uttama prArjava, uttama zauca, uttama satya, uttama saMyama, uttama tapa, uttama tyAga, uttama prAkicanya aura uttama brahmacarya / anaprekSA bAraha prakAra kI hotI haiM - anitya, azaraNa, saMmAra, ekatva, anyatva, azuci, pAsava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharma / parIpahajaya bAIsa prakAra ke hote haiM - kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamasaka, nAgnya, arati, strI, caryA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNAsparza, mala, satkAra-puraskAra, prajJA, ajJAna aura pradarzana, ye vAIsa parISaha haiN| inheM jItanA parIpahajaya kahalAtA hai / cAritra pA~ca prakAra kA hotA hai - sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta / ina satra kA varNana jaina darzana meM vistAra se milatA hai| ina saba ke sambandha meM yaha ajJAnI prAsmA vAhya dRSTi se hI vicAra karatA hai, antara meM praveza nahIM karatA hai| antaraMga meM dharmarUpa svayaM to pariNamita hotA nahIM hai, pApa ke bhaya aura puNya ke lobha meM vAhya pravRtti ko rokane kI ceSTA karatA rahatA hai| isI tathya ko spaSTa karate hue paM0 ToDaramala kahate haiM : ' tattvArthasUtra, a0 6 sU. 1 2 dravyasaMgraha, gAthA 34 3 (ka) sattvArthasUtra, graha sU02 (sa) dravyasaMgraha, gAthA 35
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 paMDita ToDaramala: vyaktitva aura kartRtva "bahuri baidhAdika ke bhayate vA svarga mokSa kI cAhata, krodhAdi na kara hai, so yahA~ krodhAdi karane kA abhiprAya to gayA naahiiN| jaise koI rAjAdika ke mayata yA mahatapanA kA lobhate para-strI na seva hai tau bAkauM tyAgI na khie| taise hI yaha krodhAdi kA tyAgI naahiiN| to kaise tyAgI hoya ? padArtha aniSTa-iSTa bhAsai krodhAdi ho hai| jaba tattvajJAna ke abhyAsateM koI iSTa-aniSTa na bhAseM taba svayameva hI krodhAdi na upajai, taba sAMcA dharma ho hai|" nirjarA tasva AtmA se baMdhe karmoM kA jhar3anA nirjarA hai / isake bhI do bheda haiM - draSyanirjarA aura bhAvanirjarA / AtmA ke jo bhAva karma bharane meM hetu haiM, be bhAva hI bhAvanirjarA hai aura karmoM kA jhar3anA dravyanirjarA hai| nirjarA tapa dvArA hotI hai / tapa do prakAra kA hotA hai - antaraMga tapa aura bahiraMga tapa / tapa kA sahI rUpa nahIM samajha pAne se janasAdhAraNa kI dRSTi aMtaraMga taya kI ora na jAkara vAjha anazanAdi tapoM kI ora hI jAtI hai aura unakA bhI ve sahI svarUpa samajha nahIM pAte haiM; tathA bhUkha, pyAsa, garmI, sardI Adi ke duHkhoM ko sahane kA nAma hI taSa mAna lete haiN| icchAoM ke abhAva kA nAma tapa hai, isa para dhyAna nahIM jAtA aura tapa ke nAma para bAhma kriyAkANDa meM ulajhe raha kara nirjarA mAna lete haiN| ukta saMdarbha meM paMDita ToDaramala likhate haiM : "jo bAhya duHkha sahanA hI nirjarA kA kAraNa hoya to tithaMcAdi (pazu) bhI bhUkha tRSAdi sahaiM hai / ''........ upavAsAdi ke svarUpa ko bhI sahI nahIM samajhate haiN| kaSAyoM, bhogoM aura bhojana ke tyAgane kA nAma upavAsa hai, kintu mAtra bhojana 1 mo0 mA0pra0, 335-36 2 dravyasaMgraha, gAdhA 36 tasvArthasUtra, a06 sU03 4 mo0 mA0 pra0, 338 5. dahI, 337 vahI, 340
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - vayaM-viSaya aura dArzanika vicAra 171 ke tyAgane ko hI upavAsa mAna liyA jAtA hai, pariNAmoM meM bhogoM kI icchA tathA kaSAyoM kI jvAlA kitanI hI prajvalita kyoM na rahe, isa para dhyAna nahIM dete / - . kaSAyoM ke abhAva meM pariNAmoM kI zuddhatA hI vAstavika tapa hai aura usase hI nirjarA hotI hai / mokSa tasva prAtmA kA karmabaMdhana se pUrNataH mukta ho jAnA mokSa hai| yaha bhI do prakAra kA hotA hai-dravyamokSa aura bhAvamokSa / prAtmA ke jo zuddha bhAva karmabaMdhana se mukta hone meM hetu hote haiM ve bhAva hI bhAvamokSa haiM aura AtmA kA dravya karmoM se mukta ho jAnA dravyamokSa hai' | prAtmA kI siddha dazA kA nAma hI mokSa hai / siddha dazA ananta grAnandarUpa hai| vaha Ananda atIndriya grAnanda hai| usa alaukika Ananda kI tulanA laukika indriyajanya grAnAda ye nahIM kI jAtI hai, para saMsArI AtmA ko ukta atIndriya aAnanda kA svAda to kabhI prApta huA nahIM, ataH usa prAnanda kI kalpanA bhI vaha isa laukika indriyajanya Ananda se karatA hai, nirAkulatA rUpa mokSa dazA ko pahicAna nahIM paataa| paMDita ToDaramalajI likhate haiM :___"svarga virSe sukha hai, tiniteM ananta guragoM mozna virSa mukha hai| so isa guNakAra virSe svarga-mokSa sukha ko pA jAti jAna hai| tahA~ svarga viSa tau viSayAdi sAmagrIjanina mukha ho hai, tAkI jAti yAkauM bhAse hai para mokSa virSe viSayAdi sAmagrI hai nAhIM, lo bahA~ kA sukha kI jAti yAkauM bhAsa tau nAhIM parantu svarga teM bhI mokSa ko uttama, mahApuruSa kAhai haiM, tAteM yaha bhI uttama hI mAna hai| jaise koU gAna kA svarUpa na pahicAnai parantu sarva sabhA ke sarAhaiM, tAtaM Apa bhI sarAhai hai / taise yaha mokSa kauM uttama mAna hai|" ' brampasaMgraha, gAthA 37 2 mo0 mA0pra0, 342
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita Torara mata : vyaktitva aura kartRtva puNya-pApa puNya aura pApa donoM prAtmA kI bikArI antavRttiyA~ haiN| deva pUjA, guru upAsanA, dayA, dAna Adi ke prazasta pariNAma puNya-bhAva kahalAte haiM aura inakA phala laukika anukUlatA kI prApti hai| hiMsA, bhUTha, corI, kuzIla aura parigraha-saMgraha Adi ke bhAva pApa-bhAba haiM aura inakA phala laukika pratikUlatAe~ haiM / jIvAdi sapta tattvoM meM puNya aura pApa milA kara nava tattva bhI kahe gae haiM / jahA~ tattvoM kI saMkhyA sAta batAI gaI hai, vahA~ puNya-pApa ko prAsrava-baMdha meM sammilita kara liyA gayA hai| vastutaH ye prAsrava aura baMdha ke hI bheda haiN| isa tathya ko nimna cArTa dvArA samajhA jA sakatA hai : puNya pugyAdhaya pAya puNyUbaMdha pApAva pAna sAmAnyajana puNya ko bhalA aura pApa ko burA mAnate haiM, kyoMki puNya se manuSya va deva gati kI prApti hotI hai aura pApa se naraka aura tiryaMca gati vii| ve yaha nahIM samajhate ki cAroM gatiyoM saMsAra haiM, saMsAra duHkharUpa hai, tathA puNya aura pApa donoM saMsAra ke hI kAraNa haiM ataH saMsAra meM praveza karAne vAle puNya yA pApa bhale kaise ho sakate haiM ? puNya baMdha rUpa hai aura prAtmA kA hita mokSa (abaMdha) dazA prApti meM hai| prataH puNya rUpa zubha kArya bhI mukti ke mArga meM heya hI haiN| itanA avazya hai ki pApa-bhAva kI apekSA puNya-bhAva ko bhalA kahA gayA hai, kintu mokSamArga meM usakA sthAna abhAvAtmaka hI hai / ' samayasAra, gAthA 13 2 vahI, 145
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ T * varNya viSaya aura dArzanika vicAra deva 173 jo vItarAga, sarvajJa aura hitopadezI hoM, ve sacce deva haiM / jo janma bharaNa, rAga-dveSAdi aThAraha doSoM se rahita ho, ve vItarAga haiM / tIna loka va tIna kAla ke samasta padArthoM ko eka samaya meM spaSTa jAneM, ve sarvajJa kahalAte haiM tathA Atmahita (mokSamArga) kA upadeza dene vAle hitopadezI kahe jAte haiM ' / arahaMta aura siddha parameSThI sacce deva (bhagavAn) haiM / jaina mAnyatA meM bhagavAn alaga nahIM hote| jo bhI AtmA prAtmonmukhI puruSArtha kara samyagdarzana- jJAna cAritra kI pUrNatA ko prApta kara vItarAgI ho apane jJAna kA pUrNa vikAsa kara letA hai, vahI paramAtmA vana jAtA hai 1 isa vizva meM prananta jIvAdi padArtha apanI-apanI sattA meM paripUrNa bhinna-bhinna anAdi ananta haiM / pratyeka padArtha apane meM hone vAle parimana kA svayaM karttA harttA hai| yaha sampUrNa jagata anAdi ananta hai, ise kisI ne bhI nahIM banAyA hai aura na ise koI naSTa hI kara sakatA hai / eka dravya kA karttA dUsare dravya ko mAnanA dravya kI svatantratA ko khaNDita karanA hai| yadyapi nimittAdika kI apekSA vyavahAra se eka dravya kA karttA dUsare dravya ko kahA jAtA hai, tathApi paramArthataH eka dravya dUsare dravya kA kartA harttA nahIM hai / -- sacce deva kA sahI svarUpa nahIM jAnane vAle bhaktoM ko lakSya karake paM0 ToDaramala kahate haiM tini arahaMtana ko svarga-mokSa kA dAtA, dIna dayAla, adhama udhAraka, patitapAvana mAneM haiM, so anyamatI kartRtva buddhi Izvara kauM jaiseM mAneM haiM, tase bahu zrarahaMta kauM mAneM hai| aisA nAhIM jAneM hai - phala to apane pariNAmani kA lAge hai, arahaMta tinikoM nimitta mAtra hai, tArta upacAra kari ye vizeSaraNa sambhava hai / vastutaH bhagavAn jagata kA jJAtA dRSTA mAtra hai, kartA-dhartA nahIM / 1 ratnakaraNDa zrAvakAcAra, a0 1 zloka 5-8 2 mo0 mA0 pra0, 75,128,126,160,161 3 dravyasaMgraha, gAthA 4 mo0mA0pra0, 325
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva AtmahitakArI tattvopadeza karane vAlI, jIvoM ko unmArga se haTAkara sanmArga meM le jAne vAlI, pUrvApara virodha se rahita sacce deva kI vANI ko saccA zAstra kahate haiN| sacce deva vItarAgI aura pUrNajJAnI hote haiM, ataH unakI vANI bhI vItarAgatA kI poSaka aura pUrNatA kI ora le jAne vAlI hotI hai| sacce zAstra ke sambandha meM sabase adhika vicAraNIya bAta yaha hai ki sarvajJa paramAtmA bhagavAna mahAvIra ko hue 2500 varSa ho gae haiM, unake bAda Aja taka kI paramparA meM zAstroM kI prAmANikatA kisa AdhAra para mAnI jA sakatI hai ? kyA usameM itane lambe kAla meM vikRti sambhava nahIM hai ? ukta prazna para paMDita ToDaramala ne vistAra se vicAra kiyA hai / jaina zAstroM kI prAmANikatA para vicAra karate hue kAlavaza pAI huI vikRtiyoM ko unhoMne niHsaMkoca svIkAra kiyA hai, kintu sAtha-sAtha mUlatattvoM ke varNana kI prAmANikatA ko sayukti saMsthApita kiyA hai / ve likhate haiM : "aise virodha lie kathana kAladoSa nai bhae haiN| isa kAla virSe pratyakSajJAnI vA bahuzrutani kA to abhAva bhayA ara stokabuddhi grantha karane ke adhikArI bhae / tinakai bhrama se koI artha anyathA bhAsa tAko taiseM likheM athavA isa kAla virSe kaI janamata virSe bhI kaSAyI bhae haiM sau tinameM koI kAragA pAya anyathA likhyA hai| aise anyathA kathana bhayA hai, tAta jaina zAstrani virSe virodha bhAsane lAgA / " yadi aprayojanabhUta padArthoM meM kahIM koI anyathA kathana prA bhI gayA ho to usase pAtmA ke hita-ahita se koI sambandha nahIM hai| prayojanabhUta jIvAdi tattvoM meM vikRti pAne kI koI sambhAvanA nahIM hai 1 ratnakaraNDa bhyAnakAcAra, a0 1 zloka : 2 mo0 mA0 pra0, 15-20 3 vahI, 445 4 vahI, 445
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNya-viSaya aura dArzanika vicAra 175 aura yadi kadAcit ho bhA jAye to usake nirAkaraNa kI prakriyA bhI svataH sakriya hai / ataH mUla bAtoM kI prAmANikatA asaMdigdha hI hai / jaina darzana meM gurutva kI kalpanA kalAdika kI apekSA se nahIM hai kintu darzana, jJAna aura cAritra kI apekSA se hai| yadi guru ke svarUpa ko samajhane meM galatI huI to sarvatra galatiyoM sambhava haiM, kyoMki jJAna kA mUla to guru hI hai / ataH paMDita ToDaramala ne isake sambandha meM bahuta sAvadhAna kiyA hai| gumatA ke abhAva meM apane ko guru mAnane vAloM ke sambandha meM vistAra se vicAra kiyA hai / kula kI apekSA apane ko guru mAnane vAloM ko lakSya meM karake ve kahate haiM :-- "jo ucca kula virSe upaji hIna pAcarana kara to vAkauM ucca kaise mAnie 1 jo kula viSaM upajanehI te uccapanA ra hai, to mAMsabhakSaNAdi kie bhI trAko ucca hI mAnauM so vana naahiiN|....."taate dharma paddhati viSaM kula apekSA mahatapanA nAhIM sambhava hai / " isI prakAra paTTa para baiThane, U~cA nAma rakhane, vibhinna prakAra se bheSa banAne kA nAma bhI gurupanA nahIM hai| inake kAraggoM kA vizleSagA karate hue paMDita ToDaramala likhate haiM :___ "zAstrani viSaM to mArga kaThina nirUpaNa kiyA so to sadhai nAhIM para apanA U~cA nAma dharAeM binA loka mAneM nAhIM, isa abhiprAya teM yati, muni, prAcArya, upAdhyAya, sAdhu, bhaTTAraka, saMnyAsI, yogI, tapasvI,nagna ityAdi nAma to UMcA dharAve haiM para inikA AcAranikoM nAhIM sAdhi sake haiM tAteM icchAnasAri nAnA bheSa banAveM haiM / bahuri keI apanI icchAnusAri hI tau navIna nAma dharAve haiM ara icchAnusAri hI bheSa banAvai haiM / aise aneka bheSa dhArane ne gurupanauM mAnai haiM, so yahu mithyA hai| ' mo. mA0 pra0, 19-20 2 vahIM, 258 3 vahIM, 258-59 / vahIM, 261-62
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva murunAmadhArI logoM ko lakSya karake ve Age likhate haiM : "jo zIta ugAdi sahe na jAte the, lajjA na TUTa thI, to pAga, jAmA ityAdi pravRttirUpa vastrAdika tyAga kAhe koM kiyA ? unako chori aise svAMga banAvane meM kauna dharma kA aMga bhayA / gRhasthAna kauM Thigane ke athi aise bheSa jAnaneM / jo gRhastha sArikhA apanA svAMga rAna to gRhastha kase ThigAvai ? para yAkauM una kari grAjIvikA vA dhanAdika vA mAnAdika kA prayojana sAdhanA, tAnai ai svAMga banA hai| jagata bholA, tisa svAMga ko dekhi liMgAvai ara dharma bhayA mAne / ' bhakti prAtmIya sadguragoM meM anurAga ko bhakti kahate haiN| AtmIya guNoM kA carama vikAsa paMcaparameSThiyoM meM pAyA jAtA hai| arahaMta, siddha, prAcArya, upAdhyAya aura sAdha, ye pAMca paMcaparameSThI kahe jAte haiM / ataH isa ke prati anurAga hI bhakti huii| paMcaparameSThiyoM meM arahaMta aura siddha deva haiM; evaM prAcArya, upAdhyAya aura mAdhu guruyoM meM Ate haiN| inake dvArA nimita jinAgama hI zAstra hai| ataH prakArAntara se yaha bhI vAha sakate haiM ki deva-guru-zAstra ke prati anurAga hI bhakti hai / anurAga rAga kA hI bheda hai, yaha vItarAgatA kA kAraNa nahIM ho sakatA hai / vItarAgatA zuddha bhAva rUpa hai aura rAga zubhAzubha bhAva rUpa / devaguru-zAstra ke prati bhakti zubha rAga hai. ataH zubha bhAva rUpa hai| jaina darzana meM bhakti ko mukti kA kAraNa na mAna kara pUNya baMdha kA kAraNa mAnA gayA hai, kyoMki vaha rAga kA hai. aura rAga baMdha kA kAraga hai, mukti kA nahIM / ataH jaina darzana meM jJAnI AtmA kA lakSya bhakti nahIM hai, kintu tIna rAga se bacane ke lie evaM viSaya-bhogoM ke prati hone vAle rAga me bacane ke lie jJAnI jana bhI bhakti meM lagate haiN| ajJAnI jana bhakti ko mukti kA kAraNa jAnate haiM, ataH usameM tIvratA se lagate dekhe jAte haiN| 1 mo0 mA pra0, 261 2 paMcAstikAya saMgraha, samayavyAkhyA TIkA, gAthA 136
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaNma-viSaya aura dArzanika vicAra 177 paMDita ToDaramala vItarAgI sarvajJa deva, prAtmAnubhavI nirgrantha guru evaM bItarAgatA kI poSaka sarasvatI ke parama bhakta the, kintu bhakti ke kSetra meM andha zraddhA unheM svIkAra na thii| ve likhate haiM :- . "keI jIva bhakti kI mukti kA kAraNa jAni tahA~ ati anugagI hoya pravatta haiM so anyamatI jaise bhakti se mukti mAne hai naise yAkeM bhI zraddhAna bhayA / so bhakti tau rAgarUpa hai| rAga te bandha hai / tAtaM mokSa kA kAraNa nAhIM / jaya rAga kA kAlAvai. sa nI pApAnurAga hoya, sAte azubha rAga chor3ane kauM jJAnI bhakti virSe pravarne hai1 bA mokSamArga kauM bAhya nimittamAtra jAne haiN| parantu yahA~ hI upAdeyapanA mAni saMtuSTa na ho hai, zuddhopayoga kA udyamI rahai hai|" jaina mAnyatAnusAra bhagavAn kimI kA acchA-burA nahIM karate haiM aura na hI kisI ko kucha dete-lete haiN| bhakti mukti kA kAraNa to hai hI nahIM, kintu laukika lAbha (bhoga mAmagrI, dhanAdi kI prApti, zana nAza Adi) kI prApti kI icchA se kI gaI bhakti se pUNya bhI nahIM baMdhatA apitu pApabaMdha hotA hai, kyoMki vastutaH vaha bhagavAn kI bhakti rUpa zubha bhAva na ho kara bhogoM ko cAha rUpI azubha bhAva hai / bhakti ke nAma para hone vAlI nRtya, gIta Adi rAgavarddhaka kriyAyoM kA bhakti meM koI sthAna nahIM hai / ukta saMdarbha meM be likhate hai: "bahuri bhaktayAdi kAryani virSe hiMsAdika pApa badhAva vA gIta nRtya gAnAdika vA iSTa bhojanAdika vA anya sAmagrIni kari viSayani kauM poSa, kutUhala pramAdAdi rUpa pravarte / tahA~ pApa to bahuta upajAvaM ara dharma kA kiTU sAdhana nAhI, tahA~ dharma mAne sau saba kudharma hai|" baica aura puruSArtha ___ deva bhAgya ko kahate haiM / pUrvopArjita zubhAzubha karma hI bhAgya hai va vartamAna meM kiye gae prayatna ko puruSArtha kahA jAtA hai / isa prakAra daiva pUrvaniyojita hai aura puruSArtha iceSTita / abuddhipUrvaka hue kAryo 5 mo0 mA pra0, 326 2 vahIM, 325-326, 426 3 vahI, 275-76
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kalya meM deva ko mukhyatA dI gaI hai aura buddhipUrvaka kie jAne vAle kAryoM meM pauruSa pradhAna hai' / upadeza sadA buddhipUrvaka kie jAne vAle kAryoM ke lie hI diyA jAtA hai| ataH paMDita ToDaramala ne apane sAhitya meM sarvatra puruSArthaM ko pradhAnatA dI hai| unhoMne kAryotpatti meM kAlalabdhi, honahAra evaM karma kI upazamAdi avasthAoM ko yathAsthAna svIkAra karate hue puruSArtha para jora diyA hai| upadeza kA mahattva bhI mAtra preraNA taka hI sImita hai, kAryasiddhi puruSArtha para hI nirbhara karatI hai / puruSArthI ko anya sAdhana svayameva milate haiM, kintu puruSArtha kA vivekapUrvaka sahI dizA meM honA ati Avazyaka hai / paMDita ToDaramala ke sAhitya meM puruSArtha ko pramukhatA prApta hai, para puruSArtha kI vyAkhyA unake anusAra laukika mAnyatA se haTa kara hai / laukika janoM meM puruSArtha prAyaH una prayatnoM ko samajhA jAtA hai, jinakA prayoga vyakti laukika upalabdhiyoM ke lie karatA hai, para laukika upalabdhiyA~ puruSa prayatnasApekSa haiM ho kaba ? yadi laukika upalabdhiyA~ puruSa prayatnasApekSa ho, to phira jo jitanA zrama kare use utanA milanA cAhie, kintu vastusthiti bahulatA se isake viparIta dekhI jAtI hai / zrataH zarIra-mana-vANI, sauMdarya, Arogya tathA dhana-dhAnya, strI-putrAdi, sabhI vastue~ devakRta haiN| vartamAna meM AtmA to mAtra inakI upalabdhi ke lie rAga-dveSa rUpa vikalpa mAtra karatA hai / inake sampAdana meM isakA koI adhikAra nahIM hai / vartamAna jIvana meM jo bhI laukika upalabdhiyA~ hotI haiM. ve pUrva niyojita deva ke anukUla hotI haiM, tathA bhAvI bhAgya kI racanA kA zrAdhAra zrAtmA kA vartamAna puruSArtha hai / AtmA kA puruSArtha yadi pApa meM pravartita hotA hai to usake nimitta se pApakarma kA saMcaya hotA hai aura yadi puSya meM vartana karatA hai to puNyakarma saMcita hotA hai| yahI puNya-pApa karma zrAtmA kA deva yA bhAgya kahalAtA hai / jar3a karmoM ke nimitta se samasta laukika sukha-duHkha kI prApti sambhava hotI hai, kintu zrAtmA ke prAdhIna zAzvata Ananda kI prApti 1 prAptamImAMsA, zloka 61 I
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAyaM-viSaya aura dArzanika vicAra 176 na to pApa-puNya ke puruSArtha se hotA hai aura na unake dvaar| saMcita karmoM se arthAt bhAgya se / usakI upalabdhi to eka mAtra jJAnAnanda svabhAvI prAtmasvarUpa ke prati saceSTa samyaka puruSArtha se hI hotI hai aura isI : Atmasanmukha puruSArtha ko paMDita ToDaramala ne saccA puruSArtha mAnA hai tathA Atmahita rUpa kArya kI siddhi meM ise hI pradhAna sthAna diyA hai / nimitta-upAvAna kAraNa ke binA kArya kI utpatti sambhava nahIM hai / kArya kI utpAdaka sAmagrI ko hI kAraNA kahate haiN| kAraNa do prakAra ke hote haiM - upAdAna kAraNa aura nimitta kAraNa / jo svayaM kAryarUpa pariNamita ho, use upAdAna kAraNa kahate haiM / jo svayaM kAryarUpa parirAmita na ho, parantu kArya kI utpatti meM anukula hone kA Aropa jisa para pA sake use nimitta kAraga kahate haiM / ghaTa rUpa kArya kA miTTI upAdAna kAraNa hai aura cakra, daNDa evaM kumhAra nimitta kAraNa haiN| kisI eka padArtha meM jaba koI kArya niSpanna hotA hai to vahA~ dUsarA padArtha bhI niyama se vidyamAna hotA hai jo usa kArya ko utpanna bhI nahIM karatA, usameM yoga bhI nahIM detA, kintu usa kArya kI utpatti ke sAtha apanI anukUlatA rakhatA hai| vastusthiti ke isa niyama ko upAdAna-nimitta, sambandha kahate haiN| jisa padArtha meM kArya niSpanna hotA hai use upAdAna aura usa kArya ko upAdeya athavA naimittika kahate haiM tathA saMyogI itara padArtha ko nimitta kahate haiN| eka padArtha ko hI upAdAna kI apekSA kathana karane para upAdeya aura nimitta kI apekSA kathana karane para naimittika kahA jAtA hai / nimitta-upAdAna kI svatantra sthiti tathA unakA anivArya sahacara - ye do isameM mulabhUta tathya haiM, jinameM se eka ko bhI upekSA nahIM kI jA sakatI hai / nimitta ko balapUrvaka kArya ke samIpa 1 kArtikeyAnuprekSA, gAthA 217 2 jainatattva mImAMsA, 60 / upAdAna-nibhista saMvAda, dohA 3 - .-
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 ka ranAra avivAra hatAra lAnA par3atA ho, aisA nahIM hai kintu jaba kisI padArtha meM kArya sampanna hotA hai to tadanukUla nimitta sahaja rahatA hai aura usa kArya kA usase naimittika-nimitta sambandha bhI sahaja hotA hai| nimitta balapUrvaka usameM hastakSepa yA sahayoga karatA ho, aisA bhI nahIM hai| ukta tathya kA paMDita ToDaramala ne kaI sthAnoM para vibhinna saMdarbho meM ullekha kiyA hai / AtmA meM moha-rAga-dveSa rUpa vikAgetpatti, tathA karmodaya evaM vAhya anukUla pratikUla sAmagrI kI upasthiti ke saMdarbha meM nimitta-naimittika sambandha ko ve isa prakAra spaSTa karate hai : . "ihA~ koU prazna kareM ki karma to jar3a hai kichU balavAna nAhI, tini kari jIva ke svabhAva kA ghAta honA vA bAhya sAmagrI kA milanA kaise saMbhavai ? tAkA samAdhAna - jo karma pApa kartA hoya udyama kari jIva ke svabhAva ko ghAta, bAhya sAmagrI kI milAvai taba kAma ke cetanapanauM bhI cAhie aura balavAnapanauM bhI cAhie so to hai nAhI, sahaja hI nimitta-naimittika sambandha hai / jaba una karmani kA udayakAla hoya tisa kAla virSe Apa hI AtmA svabhAvarUpa na parizamai, vibhAvarUpa pariNamai........ 'brahari jaise sUrya kA udaya kA kAla virSa cakavA cakavIni kA saMyoga hoya tahA~ rAtri viSaM kisI nai dveSabuddhi teM jorAvari kari jude kie naahiiN| divama viSa kAhU ne karuNAbuddhi lyAya kari milAe nAhIM / sUrya udaya kA nimitta pAya prApahI mile haiM ara sUryAsta kA nimitta pAya pApa hI bichure haiM, aisA hI nimitta-naimittika bani rahA hai| taise hI karma kA bhI nimitta-naimittika bhAva jAnanA' / " upAdAna nimitta kA sahI jJAna na hone para vyakti apane dvArA kRta kAryoM (aparAdhoM) kA kartatva nimitta para thopa kara svayaM nirdoSa banA rahanA cAhatA hai, para jaise cora svayaMkRta corI kA Aropa cA~danI rAta ke nAma para mar3ha kara daMDa-mukta nahIM ho sakatA, usI prakAra prAtmA bhI apane dvArA kRta moha-rAga-drUSa bhAvoM kA kartRtva karmoM para thopa kara duHkha mukta nahIM ho sakatA hai / ukta sthiti meM svadoSadarzana aura prAtmanirIkSaNa kI pravRtti kI prora dRSTi bhI nahIM jAtI hai| 1 mo0 mA0 pra0, 37
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ vayaM-viSaya aura dArzanika vicAra samyagjJAna jIvAdi sapta tattvoM kA saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya se rahita jJAna hI samyagjJAna hai / paraspara viruddha aneka koTi ko sparza karane vAle jJAna ko saMzaya kahate haiN| jaise - vaha sIpa hai yA cAMdI ? viparIta eka koTi ke nizcaya karane vAle jJAna ko viparyaya kahate haiM / jaise - sIpa ko cA~dI jAna lenA / 'yaha kyA hai ? yA 'kucha hai' kevala itanA aruci aura anirNayapUrvaka jAnane ko anadhyavasAya kahate haiN| jaise - AtmA kucha hogaa| jIvAdi sapta tattvoM kA vistRta varNana jaina zAstroM meM kiyA gayA hai| jaina zAstroM kA vastusvarUpa ke kathana karane kA apanA eka tarIkA hai, use jAne binA unakA marma nahIM samajhA jA sakatA hai / samasta jinAgama meM nizcaya vyavahAra rUpa kathana hai | nizcaya aura vyavahAra ye do naya ke bheda haiN| jainAgama kA rahasya jAnane ke lie inakA svarUpa jAnanA atyanta yAvazyaka hai| inake sahI svarUpa ko na samajha pAne ke kAraNa aneka prakAra kI bhrAntiyAM utpanna ho jAtI haiM, jinakA vistRta varNana paMDita ToDaramala ne kiyA hai| nizcaya aura vyavahAra naya nizcaya naya bhUtArtha hai, satyArtha hai, kyoMki vaha vastu ke satya (zuddha) svarUpa kA udghATana karatA hai| vyavahAra naya abhUtArtha hai, asatyArtha hai, kyoMki vaha vastu ke asatya (saMyogI, azuddha) svarUpa kA kathana karatA hai | jaise - jIva va deha eka haiM, yaha kathana vyavahAra naya kA hai aura jIva va deha eka nahIM haiM, bhinna-bhinna haiM, yaha kathana nizcaya naya kA hai / yahA~ jIva aura zarIra ke saMyoga ko dekha kara ' pumyAmiDyupAya, zloka 35 * nyAyadIpikA, 2 3 mo0 mA0 pra0, 283 4 (ka) samayasAra, gAmA 11 (kha) samayasAra, grAmakhyAti TIkA, gAthA 11 (ga) puruSArthasijhyupAya, zloka 5 1 mumayasAra, gAthA 27
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 paMDita ToDaramasa : vyaktitva maura kartRtva unheM eka kahA gayA hai, ataH yaha vyavahAra kathana hayA tathA jIva aura zarIra eka kSetra meM rahane para bhI ve bastutaH bhinna hI haiM, ata: yaha asaMyogI kathana hone se nizcaya kathana hgaa| vyavahAra naya ko niSedhya aura nizcaya naya ko niSedhaka kahA gayA hai / paMcAdhyAyIkAra paMDita rAjamalajI pAMDe likhate haiM :___nyavahAra naya svayaM hI mithyA upadeza detA hai, ataH mithyA hai aura isI se vaha pratiSedhya hai| isIlie vyavahAra naya para dRSTi rakhane vAlA mithyA dRSTi mAnA gayA hai| tathA nizcaya naya svayaM bhUtArtha hAne se samIcIna hai aura isakA viSaya nirvikalpaka yA vacana agocara ke samAna anubhavagamya hai, athavA jo nizcaya dRSTi vAlA hai vahIM samyamhASTi hai aura vahI kAryakArI hai| ataH nizcaya naba upAdeya hai kintu usake sivAya anya nayavAda upAdeya nahIM haiN|" kundakundAcArya deva ne nizcaya naya se jAne hue jIvAdi sapta tattvoM ko samyagdarzana kahA hai aura nizcaya naya kA pAzraya lene vAle munivaroM ko hI nirvANa prApta honA batAyA hai| vyavahAra naya kA kathana ajJAnI jIvoM ko samajhAne ke lie kiyA gayA hai / jisa prakAra mleccha ko mleccha bhASA ke binA samajhAnA sambhava nahIM hai, usI prakAra vyavahAra ke binA nizcaya kA upadeza nambhava nahIM hai. ata: jinavANI meM vyavahAra kA kathana pAyA hai / mleccha ko samajhAne ke lie bhale hI mleccha bhASA kA Azraya lenA par3e para mleccha ho jAnA to ThIka nahIM, usI prakAra nizcaya kA pratipAdaka hone se bhale vyavahAra se kathana ho para usakA anukaraNa karanA to ThIka nahIM / nizcaya-vyavahAra kI ukta sthiti ko paMDita ToDaramala ne vistAra se 1 samayasAra, gAthA 272 2 paMcAdhyAyI, a0 1 zloka 628-30 3 samayasAra, gAthA 13 4 nahIM, 272 5 puruSArthasiddhayupAya, zloka 6 samayasAra, AtmakhyAti TIkA, 20-21
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. ..... . .. . .. - -...-.. varya-viSaya aura zAnika vicAra 183 sahaja va sarala bhASA meM jana-jana taka pahu~cAyA hai / unake vizleSaNa kA saMkSipta sAra isa prakAra hai : sacce nirUpaNa ko nizcaya aura upacarita nirUpaNa ko vyavahAra kahate haiM / eka hI dravya ke bhAva ko usa rUpa ho kahanA nizcaya naya hai aura upacAra se ukta dravya ke bhAva ko anya dravya ke bhAva svarUpa kahanA vyavahAra naya hai / jaise-miTTI ke ghar3e ko miTTI kA kahanA nizcaya naya kA kathana hai aura dhI kA saMyoga dekhakara ghI kA ghar3A kahanA vyavahAra naya kA kathana hai | jisa dravya kI jo parigAti ho, use usa hI kI kahane vAlA nizcaya naya hai aura use hI anya dravya kI kahane vAlA vyavahAra naya hai | vyavahAra naya svadnya ko, paradravya ko va unake bhAvoM ko va kAraNa kAryAdika ko kisI ko kisI meM milA kara nirUpaNa karatA hai tathA nizcaya naya unhIM ko yathAvata nirUpaNa karatA hai, kisI ko kimI meM nahIM milAtA hai' / ataH nizcaya naya satyArtha aura vyavahAra naya asatyArtha hai / vastutaH nizcaya naya aura vyavahAra naya dastu ke bheda na hokara samajhane aura kathana karane kI zailI ke bheda haiN| jaise - eka khAdI kI TopI hai / TopI to eka hI hai, para usakA kathana do prakAra se ho sakatA hai aura prAyaH hotA bhI hai| yaha TopI kisakI hai ? isa prazna ke do uttara sambhava haiM, svAdI ko aura netAjI kI / ina donoM uttaroM meM kauna sA uttara sahI hai ? vastutaH TopI to khAdI kI hI hai kintu ise netAjI pahanate haiM, ataH saMyoga dekhakara netAjI kI bhI kahI jA sakatI hai| TopI ko khAdI kI kahanA nizcaya naya kA kathana hai aura netAjI kI kahanA vyavahAra naya kaa| yadi isI tathya ko mokSamArga ko dhyAna meM rakha kara dekheM to isa prakAra kahA jAvegA - mokSamArga do nahIM haiM, mokSamArga kA kathana M. . 'mo. mA0pra0, 365-378 2 vahI, 366 3 vahI, 367 4 vahI, 368 5 vahI, 366
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kattva do prakAra se hai / jahA~ sacce mokSamArga ko mokSamArga kahA jAya vaha nizcaya mokSamArga hai aura jo mokSamArga nahIM hai kintu mokSamArga kA sahacArI yA nimitta hai, use mokSamArga kahanA vyavahAra mokSamArga hai | bastusvarUpa ke sahI jJAna ke lie yaha Avazyaka hai ki hama nizcaya naya ke kathana ko sahI jAna kara usakA zradvAna kareM aura vyavahAra naya ke dvArA kiye gae kathana ko prayojanabaza kiyA gayA upacarita kathana jAna kara usakA zradvAna chor3eM / vyavahAra naya asatyArtha aura heya hai phira bhI use jaina zAstroM meM sthAna prApta hai, kyoMki vyavahAra svayaM satya nahIM hai phira bhI satya kI pratIti aura anubhUti meM nimitta hai / prArambhika bhUmikA meM vyavahAra kI upayogitA hai kyoMki vaha nizcaya kA pratipAdaka hai / jaise - himAlaya parvata se nikala kara baMgAla kI khAr3I meM girane vAlI saikar3oM mIla lambI gaMgA nadI kI lambAI to RyA caur3AI ko bhI A~kha se nahIM dekhA jA sakatA hai / ata: usakI lambAI-caur3AI aura bahAva ke mor3oM ko jAnane ke lie hame nakze kA sahArA sanA par3atA hai / para jo gaMgA nakze meM hai vaha vAstavika nahIM hai, usase to mAtra gaMgA ko samajhA jA sakatA hai, usase koI pathika pyAsa nahIM bUjhA sakatA hai, pyAsa bujhAne ke lie asalI gaMgA ke kinAre hI jAnA hogA / usI prakAra vyavahAra dvArA kathita vacana nakze kI gaMgA ke samAna haiM / unase samajhA jA sakatA hai para unake Azraya sa pAtmAnubhUti prApta nahIM kI jA sakatI hai / prAtmAnubhUti prApta karane ke lie nizcaya naya ke viSaya bhUta zUddhAtmA kA hI sAtha lenA Avazyaka hai / ataH vyavahAra naya to mAtra jAnane (samabhane) ke lie prayojanavAna hai| vyavahAra naya mAtra dUsaroM ko hI samajhAne ke lie hI upayogI nahIM varana jana taka svayaM nizcaya naya dvArA variNata vastu ko na pahicAna sake taba taka vyavahAra dvArA vastu ko svayaM samajhanA bhI upayogI hai| vyavahAra ko upacAra mAtra mAna kara usake dvArA mulabhUta vastu kA ' mo0 mA0 pra0, 365-36 2 vahI, 368-366
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmya-viSaya aura vAzanika vicAra 155 nirNaya karanA upayogI hai / vyavahAra ko nizcaya ke samAna satya samajha lenA upayukta nahIM hai | jainAbhAsa ___bahuta se loga jaina kula meM utpanna hote haiM, jaina dharma kI vAhya zraddhA rakhate haiM tathA jaina zAstroM kA adhyayana-adhyApana bhI karate haiM, phira bhI jaina darzana kA marma nahIM samajha pAne se tattva se ar3hate raha jAte haiM evaM unake jIvana meM aneka bisaMgatiyAM utpanna ho jAtI hai / ve saba jainAbhAsa haiN| naya (nizcaya naya aura vyavahAra naya) sambandhI prajJAna ke kAraNa bhrama meM par3e jainAbhAsoM ko paMDita ToDaramala ne tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai : (1) nizcayAbhAsI (2) vyavahArAbhAsI (3) ubhayAbhAsI AtmA ke zuddha svarUpa ko samajhe binA AtmA ko sarvathA zuddha mAnane bAle svacchanda nizcayAbhAsI haiM / vyavahAra vrata, zIla, saMyamAdi rUpa zubha bhAboM meM AtmA kA hita mAna kara unameM hI lIna rahane vAle mohamagna vyavahArabhAsI haiM / nizcaya-vyavahAra ke sahI svarUpa ko samajhe vinA hI donoM ko ekasA satya mAna kara calane vAle ubhayAbhAsI haiM / ukta bhedoM meM se nizcayAbhAsI aura vyavahArAbhAsI jIvoM kI 5 mo0 mA0 pra0, 372 2 vahI, 283 5 koja naya nipacaya se AtamA ko zuddha mAna, ___ ye haiM sudRchanda na piyAne nija zuddhatA / koU vyavahAra dAna, zIla, lapa, bhAva kI hI, prAtama ko hita jAna, chAMita na muddhatA / ko vyavahAra naya nizcaya ke mAraga ko, bhinna bhinna pahicAna kara nija uddhatA / jaba jAna nizcaya ke bheda vyavahAra saba, kAraNa va upacAra mAne taba budratA / / -- pu. bhA. TI0, maMgalAcaraNa, chanda 5
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 paMcita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva carcA prAcArya amRtacandra ne paMcAstikAya saMgraha kI 'samayavyAkhyA' nAmaka saMskRta TIkA meM kI hai, kintu bahuta saMkSepa meM / ubhayAbhAsI kI carcA to vahA~ bhI nahIM hai| yaha to paMDitajI kI maulika dena hai| jisa prakAra vistRta, spaSTa aura manovaijJAnika vivecana paMDita / ToDaramala ne ina saba kA kiyA hai, vaisA anyatra kahIM bhI dekhane ko nahIM milatA / ukta bhedoM kA pRthak-pRthak vivetrana apekSita hai / nizcayAmAsI nizcaya naya vastu ke zuddha svarUpa kA kathana karatA hai, ataH nizcaya naya kI apekSA se zAstroM meM prAtmA ko zuddha-buddha, niraMjana, eka, kahA gayA hai| vahA~ zuddha-buddha, niraMjana aura eka zabda apane viziSTa artha ko liye hu haiM ! yaha saba kathana aAtma-svabhAva ko lakSya karake kiyA gayA hai| ukta kathana kA ThIka-ThIka bhAva samajhe binA vartamAna meM pragaTa rAgI-dveSI hote hue bhI apane ko zuddha (vItarAgI) evaM alpajJAnI hokara bhI bUddha (kevalajJAnI) mAnane vAle jIva nizcayAbhAsI haiN| jaba de apane ko zuddha-buddha kalpita kara lete haiM to svacchanda ho jAte haiM, bAhya sadAcAra kA niSedha karane lagate haiN| kahate haiM - zAstrAbhyAsa nirarthaka hai, dravyAdi ke vicAra bikalpa haiM, tapazcaragA karanA vyartha kleza hai, jatAdi baMdhana haiM aura pUjanAdi zubha kArya baMdha ke kAraNa hai| jinavANI meM nizcaya naya kI apekSA se ukta kathana Ate haiM, para ve zubhopayoga aura vAhya kriyAkANDa ko hI mokSa kA kAraNa mAnane vAle aura zuddhopayoga ko nahIM pahicAnane vAloM ko lakSya meM rakha kara kiye gae haiN| isa sambandha meM paMDita ToDaramala likhate haiM : "je jIva zubhopayoga kauM mokSa kA kAraNa mAni upAdeya mAne haiM. zuddhopayoga kI nAhI pahicAna haiM, tinikoM zubha-azubha douni kauM azuddhalA kI apekSA vA baMdha kAraNa kI apekSA samAna dikhAe haiM, bahuri zubha-azubhani kA paraspara vicAra kIjie, tau zubha bhAvani virSe 1 paMcAstikAya saMgraha, 161-366 2 mo0 mA0 pra0, 263-264
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNya-viSaya aura vArzanika vicAra 187 kaSAya maMda ho hai, tAtai baMdha hIna ho hai| azubha bhAvani virSe kaSAya tIna ho hai, tAteM baMdha bahuta ho hai| aise vicAra kie azubha kI apekSA siddhAnta viSe zubha kauM bhalA bhI kahie hai| jaise roga to thorA va bahuta burA hI hai| parantu bahuta roga kI apekSA zrorA roga kI bhalA bhI khie|" jimavAraNI meM sarvatra nizcaya naya kI apekSA se kathana karate hue vrata, zIla, saMyamAdi vAhya pravatti aura zubha bhAva ko baMdha kA kAraNa batA kara AtmajJAna aura prAtmadhyAna meM pravRtti karane kI preraNA dI gaI hai, kyoMki vastutaH mukti kA kAraNa eka mAtra zUdvopayoga hI hai| sAtha hI spanna hone aura zubha sA meM jAne kA bhI sarvatra niSedha kiyA gayA hai| nizcayAbhAsI jIva prAtmA ke zuddha svarUpa ko to pahicAna nahIM pAte evaM adhyAtma zAstroM meM nizcaya naya kI pradhAnatA se kiye gae kathanoM ko pakar3a kara zubha bhAvoM evaM vAdyAcAra kA niSedha kara svacchanda ho jAte haiN| vyavahArAbhAsI vyavahAra naya vastu ke zuddha svarUpa kA kathana na karake saMyogI kathana karatA hai / jainAgama meM vyavahAra naya kI mukhyatA se bahuta sA kathana hai jo saba kA saba prayojana vizeSa se kiyA gayA hai| ukta kathana kA prayojana pahicAne binA bAhya vyavahAra sAdhana meM hI dharma ko kalpanA kara lene vAle vyavahArAbhAsI haiN| vyavahArAbhAsI jainiyoM ko pravRttiyA~ aneka prakAra kI dekhI jAtI haiN| kucha loga kula apekSA dharma mAnate haiM / jaina dharma kA svarUpa jAnane kA prayatna na karake jaina kula meM utpanna hue haiM, ataH kulAnukUla prAcaraNa karate haiM aura apane ko jaina mAna lete haiM, kintu dharma kA kula se koI sambandha nahIM hai| ho sakatA hai unakA AcaraNa jaina dharmAnakala ho para unhoMne use jaina darzana ke marma ko samajha kara svIkAra nahIM kiyA hai, kintu kulakrama meM calI AI pravRtti ko 1 mo0 mA0 pra0, 301 2 vahIM, 314
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva kulInatA ke artha meM apanAyA hai| isa sammAna meM paM. manda likhate haiM : _"jo sA~cA bhI dharma ko kulAcAra jAni pravata hai, to vAkauM dharmAtmA na kahie / jAte sarva kula ke usa AcaraNa ko chor3eM, to Apa bhI chor3i de| bahari jo vaha AcararAva karai hai, so kUla kA bhaya kari kara hai| kicha dharma buddhita nAhIM kara hai, tAtai vaha dharmAtmA nAhIM / tAta vivAhAdi kula sambandhI kAryani viSaM tI kula nAma kA vicAra karanA aura dharma sambandhI kArya virSe kula kA vicAra na karanA' / " hama jaina haiM, ataH jainazAstroM meM jo likhA hai use hI satya mAnate haiM aura unako hI prAjJA meM calate haiN| aisA mAnane vAle prAjJAnusArI jainAbhAsa haiM / binA parIkSA kie evaM vinA hitAhita kA vicAra kie korI prAjJAkAritA gulAma mArga hai| dharma paramparA nahIM, svaparIkSita sAdhanA hai| paMDita ToDaramala binA parIkSaNa satya ko bhI svIkAra karane ko taiyAra nahIM haiM, ve parIkSApradhAnI haiN| 'bAbA bAkyaM pramANam' unheM svIkAra nahIM hai / ve parIkSoparAnta prAjJA ko svIkAra karanA upayukta mAnate haiM / ve spaSTa kahate haiM : "tAte parIkSA kari jina vacanani krauM satyapanI pahicAni jina AjJA mAnanI yogya hai| binA parIkSA kie satya asatya' kA nirNaya kaise hoya ?" dhArmika aMdhavizvAsa unheM pasaMda nhiiN| tarka kI tulA para jo halkA siddha ho vaha unheM mAnya nahIM hai aura vaha kisI bhI satyAnveyo ko mAnya nahIM ho sktaa| prAjIvikA, mAna, bar3AI Adi laukika prayojana siddha karane ke lie dharma sAdhana karane vAle vyakti bhI dharma ke marma ko samajhane meM asamartha rahate haiM, kyoMki unakI dRSTi tattva ko gaharAI meM na jAkara apane laukika svArtha siddhi kI ora rahatI hai| dharmAtmA ke laukika 1 mo0 mA0 pra0, 315 3 vahI, 316
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNya viSaya aura dArzanika vicAra 156 kArya sahaja hI sadheM to sadhaiM, para unake lakSya se dharma sAdhana karanA ThIka nahIM hai / ukta sambandha meM paMDita ToDaramala ne likhA hai : "jo Apa to kichU zrAjIvikA Adi kA prayojana vicAri dharma nAhI sAdhe hai, grApaka dharmAtmA jAni keI svayameva bhojana upakArAdi kareM haiM, to kichU doSa hai nAhIM / bahuri jo Apa hI bhojanAdika kA prayojana vicAri dharma sAdhaM hai, to pApI hai hI |ar Apa hI AjIvikA Adi kA prayojana bicAri bAhya dharma sAdhana kareM, jahA~ bhojanAdika upakAra koI na kare, tahA~ saMkleza kareM, yAcanA kareM upAya kareM vA dharma sAdhanA viSe zithila hoya jAya, so pApI hI jAnanA / " kula paramparA, dekhAdekhI, prAjJAnusArI evaM lobhAdi ke abhiprAya se dharma sAdhanA karane vAle vyavahArAbhAsI jIvoM kI pravRtti kA paMDita ToDaramala ne bar3A hI mArmika citra khIMcA hai : " tahA~ keI jIva kula pravRtti kAra vA dekhyAM dekhI lobhAdi kA abhiprAya kari dharma sAdhe hai, tinika to dharmedRSTi nAhIM / jo bhakti kareM haiM to citta to kahIM hai, dRSTi phiryA kareM hai| ara mukhateM pAThAdi kareM haiM vA namaskArAdi kareM haiN| parantu yahu ThIka nAhIM maiM kauna hU~, kisakI stuti karU~ hU~, kisa prayojana ke arthi stuti karU~ hU~, pATha viSe kahA artha hai, so kichu ThIka nAhIM / bahuri kadAcit kudevAdika kI bhI sevA karane lagi jAya / tahA~ sudeva, suguru, suzAstrAdi vA kudeva, kuguru, kuzAstrAdi viSai vizeSa pahicAna nAhIM / bahuri jo dAna de hai, tau pAtra apAtra kA vicAra rahita jaise apanI prazaMsA hoya taise dAna de hai / bahuri tapa kareM hai to bhUkhA rahane kari mahaMtapanI hoya so kArya kareM hai / pariNAmani kI pahicAna nAhIM / bahuri batAdika dhAreM hai, tahA~ bAhya kriyA Upara dRSTi haiM / so bhI koI sAMcI kriyA kareM hai| koI jhUThI kare hai| ara aMtaraMga rAgAdi bhAva pAie hai, tinikA vicArahI nAhIM vA bAhya bhI rAgAdi poSane kA sAdhana kareM hai / bahuri pUjA prabhAvanA Adi kArya kareM hai / tahA~ jaise loka vikheM bar3AI hoya vA viSaya kaSAya ' mo0 mA0 pra0, 322
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva pope jAya, tase kArya kara hai / bahuri himAdika nipajAbai hai / so e kArya to apanA vA anya jIvani kA pariNAma sudhArane ke athi kahe haiN| bahari tahA~ kiMcita hisAdika bhI nipaja hai, to thorA aparAdha hoya, guNa bahuta hoya so kArya karanA kA hyA hai| so pariNAmani kI pahacAna nAhIM / ara yahA~ aparAdha ketA lAga hai, gugA ketA ho hai, mo naphA-ToTA kA jJAna nAhI kA vidhi-vidhi kA jJAna nAhIM / bahari zAstrAbhyAsa kara hai| tahA~ paddhati rUpa pravata hai| jo vAM hai to aurani ko sunAya de haiM / jo par3he hai to Apa par3hi jAya hai| sana hai tauM kahai hai so suni le hai / jo zAstrAbhyAsa kA prayojana haiM, tAkauM aApa antaraMga virSa nAhIM avadhAre hai / ityAdi dharmakAryani kA marma ko nAhIM pahicAne / keIka to kUla viSaM jaise bar3e pravarte, taiseM hamI bhI karanA athavA aura karai haiM, tase hamakauM bhI karanA kA aise kie hamArA lobhAdika kI siddhi hogI, ityAdi bicAra lieM abhUtArtha dharma kauM sAdhe haiN|" ubhayAbhAsI ye ve loga haiM jinakI samajha meM nizcaya-vyavahAra kA saccA svarUpa to pAyA nahIM hai,para socate haiM ki jaina darzana meM donoM nayoM kA ullekha hai, ataH hameM donoM mayoM ko hI svIkAra karanA cAhie | nizcaya-vyabahAra kA sahI jJAna na hone se nizcayAmAmI ke samAna nizcaya naya ko aura vyavahArAbhAsI ke samAna vyavahAra naya ko svIkAra kara lete haiN| yadyapi binA apekSA samajhe isa prakAra svIkAra karane meM donoM nayoM meM paraspara virodha spaSTa pratIta hotA hai, tathApi kareM kyA? inakI mAnasika sthiti kA citraNa paMDita ToDaramala ne isa prakAra kiyA hai: "yadyapi aise aMgIkAra karane virSe doU nayani virSe paraspara virodha hai tathApi kara kahA, sA~cA to doU nayani kA svarUpa bhAsyA nAhIM para jinamata virSe doya naya kahe, tini virSe kAhU ko chor3I bhI jAtI nAhIM / tAteM bhrama lie doUni kA sAdhana sAdhe haiM, te bhI jItra mithyAdRSTi jaanneN| 1 mo. mA0 pra0, 322-24 2 vahIM, 365
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ bartha-viSaya aura dArzanika vicAra 191 isa prakAra inameM kama yA adhika rUpa meM prAyaH vahI doSa pAe jAte haiM jo ki nizcayAbhAsI aura byavahArAbhAsiyoM meM pAe jAte haiM / nayakathanoM kA marma aura unakA upayoga __ jaina zAstroM meM yathAsthAna sarvatra nizcaya vyabahAra rUpa kathana hai / jaise auSadhi-vijJAna sambandhI zAstroM meM aneka prakAra kI auSadhiyoM kA varNana hotA hai / para pratyeka auSadhi hara eka rogI ke kAma kI nahIM hotI hai, vizeSa roga evaM vyakti ke lie vizeSa auSadhi viziSTa anupAta ke sAtha nizcita mAtrA meM hI upayogI hotI hai / yahI bAta zAstroM ke kathanoM para bhI lAgU hotI hai| ataH unake sahI bhAva ko pahicAna kara apane lie hitakara upadeza ko mAnanA upayukta hai, anyathA galata auSadhi ke sevana ke samAna lAbha ke sthAna para hAni kI saMbhAvanA adhika rakhatI hai! jaina zAstroM meM aneka prakAra upadeza hai / buddhi aura bhUmikAnusAra upadeza grahaNa karane para lAbha hotA hai| zAstroM meM kahIM nizcayapoSaka upadeza hai, kahIM vyavahArapoSakaH / koI pahile se hI nizcayapoSaka bAta sunakara svacchanda ho rahA thA, bAda meM jinavANI meM nizcayapoSaka upadeza par3ha kara aura bhI svacchanda ho jAya to burA hI hogA / isI prakAra koI pahile se hI prAtmajJAna kI ora se udAsa hokara kriyAkANDa meM magna thA, bAda meM jinavAraNI meM vyavahArapoSaka kathana par3ha kara aura bhI kriyAkANDI ho jAya to bUrA hI hogA 1 ataH yadi hamAre jIvana meM hameM vyavahAra kA prAdhikya dikhAI de to nizcayapoSaka upadeza hitakara hogA aura yadi svacchandatA kI ora jhukAva ho to vyavahArapoSaka upadeza hitakara hogA / ataH jinavANI ke marma ko atyanta sAvadhAnIpUrvaka usakI zailI ke anusAra hI samajhane kA yatna karanA caahie| ' mo0 mA0pra0, 436 2 vahI, 439-440 3 vahI, 443
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 paMDita ToDaramala : vyaktistra aura kartava cAra anuyoga jaina zAstroM kA eka vargIkaraNa cAra anuyogoM ke rUpa meM bhI kiyA gayA hai : (1) prathamAnuyoga (2) karaNAnuyoga (3) cararaNAnuyoga (4) dravyAnuyoga anuyogoM ko kathana-zailI Adi kA sAmAnya varNana to pUrvAcAryoM ke granthoM meM milatA hai, para vaha ati saMkSepa meM hai| paMDita ToDaramala ne ukta anayogoM kI kathana-paddhati kA vizleSagA bar3I bArIkI evaM vistAra se kiyA hai| unakA vizleSaNa maulika evaM tarkapUrNa hai / unhoMne pratyeka anuyoga kI paribhASA, prayojana, vyAkhyAna kA vidhAna, vyAkhyAna-paddhati aura abhyAsakrama kA vizleparagAtmaka adhyayana prastuta kiyA hai / pratyeka anuyoga ke sambandha meM uThane bAlo doSa-kalpanAoM ko svayaM uThA-uThAkara unakA nirAkaraNa prastuta kiyA hai| anyogoM ke kathana meM paraspara pratIta hone vAle virodhAbhAsoM kA, svayaM zaMkAe~ upasthita karake, samucita samAdhAna karane kA saphala prayAsa kiyA hai| ___ aba hama pratyeka anuyoga ke sambandha meM unake dvArA prastuta vicAroM kA paricayAtmaka anuzIlana prastuta kreNge| prathamAnuyoga jina zAstroM meM mahApuruSoM ke caritroM dvArA puNya-pApa ke phala kA varNana hotA hai aura vItarAgatA ko hitakara batAyA jAtA hai, unheM prathamAnayoga ke zAstra kahate haiN| inakA prayojana saMsAra kI vicitratA aura puNya-pApa kA phala dikhA kara tathA mahApuruSoM kI pravRtti batA kara prathama bhUmikA bAloM ko sanmArga dikhAnA hai / .... - . . . - 1 ratnakaraNDa zrAvakAcAra, na. 2 zloka 42-46 2 mo. mA0 pra0, 364
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ parya-viSaya aura dhAzanika vicAra 163 ukta prayojana kI siddhi hetu unameM paurANika mula prArUyAnoM ke sAtha-sAtha kAlpanika kathAeM bhI likhI jAtI haiM tathA prayojana anusAra unakA saMkSepa-vistAra bhI kiyA jAtA hai| kahIM-kahIM dharmabuddhipUrvaka kiye gae anucita kAryoM kI bhI prazaMsA kara dI jAtI haiN| jaise viSNukumAra muni dvArA kiye gA ali-baMdhana evaM gvAla dvArA muni ko tapAye jAne kI prazaMsA kI hai| ukta kArya unakI bhUmivAnumAra yogya nahIM the, kintu prayojanavaza prazaMsA kI hai | vahana meM loga prathamAnayoga kI paddhati ko nahIM jAnate haiM, ataH ukta kAryoM ko yAdarNa va anukaraNIya mAna lete haiN| paMDita ToDaramala ne emI pravRttiyoM ke prati sAvadhAna kiyA hai| unhoMne spATa likhA hai ki muni viSNakumAra ke bahAne aura muniyoM ko aise kArya karanA ThIka nahI hai / isI prakAra gvAle kI prazaMsA sUna kara aura gRhasthoM ko muniyoM ko tapAnA Adi dharmapaddhati ke viruddha kArya karanA yogya nahIM hai| prathamAnuyoga meM kAvyazAstrIya paramparA ke niyamAnusAra kathana kiyA jAtA hai, kyoMki kAbhya meM kahI gaI bAta adhika asarakAraka * tathA manoraMjaka hotI hai / prathamAnayoga meM kahIM-kahIM vartavya vizeSa kI ora dhyAna AkarSita karane ke lie alpa zubha kArya kA phala bar3hA-car3hAkara bhI banA diyA jAtA hai tathA pApa kAryoM ke prati hatotsAha karane ke lie alpa pApa kA phala bhI bahata khoTA batA diyA jAtA hai, kyoMki ajJAnI jIva bahuta phala dikhAe binA dharma kArya ke prati utsAhita nahIM hote tathA pApa kArya me Darate nahIM hai / yaha kathana pUrNa satya na hokara bhI prayojana apekSA ThIka hai kyoMki pApa kA phala ghUrA aura dharma kA phala acchA hI dikhAyA gayA hai, kintu ukta kathana ko nAgnamyarUpa mAnane ke prati saceta bhI kiyA gayA hai / 1 mo0 mA0 pra0, 318- 366 2 bahI, 402 3 vahI, 421 4 vahIM, 366-400 4 vahI, 401
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 karaNAnuyoga kararaNAnuyoga meM guNasthAna, mArgaNAsthAna Adi rUpa jIva kA tathA karmoM kA aura tIna loka sambandhI bhUgola kA varNana hotA hai'| gaNanA aura nApa Adi kA vizeSa varNana hone se isameM gaNita kI mukhyatA rahatI hai / isameM sUkSmAtisUkSma viSayoM kA sthUla buddhigocara kathana hotA hai / jaise jIvoM ke bhAva to ananta prakAra ke hote haiM, ve saba to kar3e nahIM jA sakate, ataH unakA vargIkaraNa caudaha bhAgoM meM karake caudaha guggasthAna rUpa varNana kiyA hai| isI prakAra karma paramANu to ananta evaM anantAnanta prakAra kI zaktiyoM se mukta haiM, para una saba kA kathana to sambhava nahIM hai, ataH unakA bhI vargIkaraNa sATha karmoM evaM eka sau ar3atAlIsa prakRtiyoM ke rUpa meM kiyA gayA hai / paMDita ToDaramala : vyaktitva aura ka isameM adhikAMza kathana to kevalajJAnI dvArA kathita nizcaya kathana hai, kintu kahIM-kahIM upadeza kI apekSA vyavahAra kathana bhI hai, usako tAratamya rUpa se satya mAna lene ke prati paMDita ToDaramala ne sAvadhAna kiyA hai tathA kahIM kahIM sthUla kathana ko bhI pUrNa tAratamya rUpa se satya mAna lene ke prati bhI saceta kiyA hai / caraNAnuyoga gRhastha aura muniyoM ke AvaraNa niyamoM kA varNana caraNAnuyoga ke zAstroM meM hotA hai / isameM subhASita nItizAstroM kI paddhati mukhya hai" tathA isameM sthUla buddhigocara kathana hotA hai / jIvoM ko pApa se chur3A kara dharma meM lagAnA isakA mUla prayojana hai va unakA jIvana naitika aura sadAcAra se yukta ho, yaha isakA mukhya uddezya hai / isameM " mo0 mA0 pra0, 33, 35 2 vahI, 366, 421 vahI, 403 4 vahI 403 5 zrahI, 406 6 vahI, 363 7 vahI, 421 -
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ arkA-viSaya aura bArzanika vicAra prAyaH vyavahAra naya kI mukhyatA se kathana kiyA jAtA hai / kahIM-kahIM nizcaya sahita vyavahAra kA bhI upadeza hotA hai' / vyavahAra upadeza meM to bAhya kriyA kI hI pradhAnatA rahatI hai, kintu nizcaya sahita vyavahAra ke upadeza meM pariNAmoM ke sudhArane para vizeSa bala diyA jAtA hai| yadyapi kaSAya karanA burA hI hai tathApi sarva kaSAya chUTate na jAna kara caraNAnuyoga meM tIvra kapAya chor3a kara maMda kaSAya karane kA bhI upadeza diyA jAtA hai, kintu puSTi prakaSAya bhAva kIhI karate haiN| tIya kaSAyI jIvoM ko kaSAya utpanna karake bhI pApa kAyoM se virakta kara dharma kAryoM kI ora prerita karate haiM 1 jaise pApa kA phala narakAdi ke duHkha dikhA kara bhaya utpanna karAte haiM aura svargAdika ke sukha kA lobha dikhA kara dharma kI ora prerita karate haiN| / bAhyAcAra kA samasta vidhAna caraNAnayoga kA mUla varNya-viSaya hai| pariNAmoM kI nirmalatA ke lie vAhya vyavahAra kI bhI zuddhi Avazyaka hai| vravyAnuyoga dravyAnuyoga meM SaT dravya, sapta tatva aura svapara-bhedavijJAna kA varNana hotA hai / dravyAnayoga meM pratyeka kathana sabala yuktiyoM se siddha va puSTa kiyA jAtA hai evaM upayukta udAharaNoM dvArA viSaya spaSTa kiyA jAtA hai| pAThaka ko viSaya hRdayaMgama karAne ke lie viSaya kI puSTi meM prAvazyaka pramANa prastuta kie jAte haiM; pATaka kI tatsambandhI samasta jijJAsAoM kA tarkasaMgata samAdhAna prastuta kiyA jAtA hai| kyoMki isa anayoga kA prayojana vastusvarUpa kA saccA zraddhAna tathA svapara-bhedavijJAna utpanna kara bItarAgatA prApta karane kIpreraNA denA hai| isameM jIvAdi tattvoM kA varNana eka vizeSa dRSTikoNa se kiyA ' mo0 mA0pra0,407 2 vahIM, 406 3 vahI, 411 bha cahI, 412 5 vahI, 423
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 - paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva jAtA hai| grAmavAdi tattvoM kA varNana bIna rAgatA prApti ke dRSTikoNa ko lakSya meM rakha kara kiyA jAtA hai / AtmAnubhUti prApta karane kI preraNA dene ke lie usakI mahimA vizepa banAI jAtI hai| adhyAtma upadeza ko vizeSa sthAna prApta rahatA hai tathA bAhyAcAra aura vyavahAra kA sarvatra niSedha kiyA jAtA hai| ukta kathana-zailI kA uddezya na samajha pAne se aneka visaMgatiyA~ utpanna ho jAtI haiM, ataH paMDita ToDaramala te isake adhyayana karane vAloM ko sAvadhAna kiyA hai| ve likhate haiM :- "je jIva yAtmAnabhavana ke upAya ko na kareM haiM ara bAhya kriyAkA virSe magna haiM, tinako vahAM se udAsa kari AtmAnubhavanAdi virSe lagAvane kauM prata, zIla, saMyamAdi kA hInapamA pragaTa kIjie hai / tahA~ aisA na jAni lenA, jo inakA chor3i pApa virSe laganA / jAteM tisa upadeza kA prayojana azubha virSa lagAvaneM kA nAhIM / zuddhopayoga viSa lagAvane kI zubhopayoga kA niSedha kIjie hai|...taiseN baMdhakAraNa apekSA puNya-pApa samAna hai. parantu pApate puNya kichu bhalA hai / vaha tIvakaSAya rUpa hai, yaha maMdakapAya rUpa hai / tAte puNya chor3i pApa virSe laganA yUkta nAhIM hai|......airoN hI anya vyavahAra kA niSedha tahA~ kiyA hoya, tAkI jAni pramAdI na honA / mA jAnanA - je kevala vyavahAra virSe hI magna haiM tinakauM nizcaya kI ruci karAvane ke athi vyavahAra kI hona dikhAyA hai|" dravyAnuyoga ke zAstroM kA vizeSakara adhyAtma ke zAstroM ke adhyayana kA niSedha nihita svArtha vAloM dvArA kiyA jAtA rahA hai| inhoMne ina ke adhyayana meM aneka kAlpanika khatare khar3e kie haiN| paMDita ToDaramala ke yuga meM bhI isI prakAra ke loga bahuta the, jo adhyAtma graMthoM ke adhyayana-adhyApana kA virodha karate the, ata: ukta saMdarbha meM uThAI jAne vAlI samasta saMbhAvita AzaMkAnoM kA yuktisaMgata samAdhAna paMDitajI ne prastuta kiyA hai / saba se bar3A bhaya yaha dikhAyA jAtA hai ki ina zAstroM ko par3ha kara loga svacchanda ho jAvege, puNya chor3a kara pApa meM laga jaaveNge| isake sambandha meM unhoMne likhA hai :1 mo mA0 pra0, 418-19 r -. ..
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa-giga pro. zAniya vikAra 197 __"jaise gardabha mizrI khAya mare, to manuSya to mithI khAnA na chodd'e| taimeM viparIta buddhi adhyAtma grantha muni svacchanda hoya, to vivekI to adhyAtma graMthani kA abhyAsa na chodd'e| hA~, itanA avazya hai ki jahA~-jahA~ svacchanda hone kI thor3I bhI aAzaMkA ho, vahA~-vahA~ sAvadhAna avazya kiyA jAnA cAhie tathA adhyAtma granthoM meM yathAsthAna sAvadhAna kiyA bhI gayA hai| yadi svacchanda hone ke bhaya se adhyAtma upadeza kA niSedha kara deva to mukti ke mArga kA hI niSedha ho jAyagA, kyoki mokSamArga kA mUla upadeza to vahA~ hI hai| kucha loga kahate haiM ki utkRSTa adhyAtma upadeza unca bhUmikA prApta puruSoM ke lie to upayukta hai, para nimna stara vAnoM ko to vrata, zIla, saMyamAdi kA upadeza hI upayukta hai| ukta zaMkA kA samAdhAna ve isa prakAra karate haiM : "jinamata virSa to yaha paripATI hai, jo pahalai samyaktva hoya pIche vata hoya / so samyaktva svapara kA zraddhAna bhae hoya para so zraddhAna dravyAnuyoga kA abhyAsa kie hoya / tAneM pahale dravyAnayoga ke anusAra zraddhAna kari samyagdRSTi hoya, pIche caraNAnuyoga ke anusAra vratAdika dhAri pratI hoya, aise mukhyAne to nIcalI dazA viSaM hI dravyAnuyoga kAryakArI hai, gaurApaneM jAke mokSamArga kI prApti hotI na jAnie, tAkauM koI natAdika kA upadeza dIjie hai / jAte UMcI dazA vAlauM kauM adhyAtma abhyAsa yogya hai, aisA jAni nIcalI dazA vAloM ko tahA~ se parAGmukha honA yogya nAhIM / " . bho0 mA0 pra0, 426 2 vahI, 426.30 3 vahI, 430 4 yahA~ bratAdika kA artha praNunata yA mahAnata na hokara sAdhAraNa pratijJA rUpa bratoM se hai - jaise madha-mAMsa-macu, sacina padArtha yAdi ke tyAga, devadarzana bArane, anachanA pAnI nahIM pIne Adi kI pratijJA / 5 mo0 mA0 pra0, 430-31
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 - paMDita ToDaramala : vyaktisya aura katatva ve to adhyAtma kI dhArA ghara-ghara taka pahu~cAnA cAhate the kintu kucha logoM ko yaha pasanda na thA, ataH ye loga kahate the ki utkRSTa adhyAtma-upadeza kama se kama grAma sabhAyoM meM to na diyA jAya / paMDita ToDaramala grAma janatA meM adhyAtma-upadeza kI aAvazyakatA nimnAnusAra pratipAdita karate haiM : "jaiseM megha varSA bhae vahata jIvani kA kalyANa hoya ara kAha ke ulaTA ToTA par3e, tI tisakI mukhyatA kari megha kA to niSedha na karanA / taiseM sabhA virSe adhyAtma upadeza bhae bahuta jIvani kauM mokSamArga kI prApti hoya ara kAhU ke ulaTA pApa pravatta, tau tisakI mukhyatA kari adhyAtma zAstrani kA to niSedha na karanA / " anuyogoM kA adhyayana-krama anayogoM ke adhyayana-krama ke sambandha meM koI niyama sambhava nahIM hai| apanI yogyatA aura ruci ke anukUla adhyayana karanA cAhie / phera-badala kara cAroM anuyogoM kA adhyayana karanA haci evaM sarvAGgINa adhyayana kI dRSTi se adhika upayukta hai| mahattvapUrNa bAta yaha hai ki unameM vaNita-viSaya ke bhAva ko, unakI kathana-zailI ke sandarbha meM samajhA jAnA caahie| saba ko eka samAna jAna kara adhyayana karane meM bhrama ho jAnA sambhava hai| kaI granthoM meM ekAdhika anUyogoM kA kathana bhI eka sAtha prApta hotA hai / ataH anuyogoM kA adhyayana-krama nirdhArita nahIM kiyA jA sakatA hai| vItarAgatA ekamAtra prayojana ___samasta jinavANI kA tAtparya ekamAtra vItarAgatA hai / vItarAgatAhI parama dharma hai, ataH cAroM anayogoM meM vItarAgatA kI hI puSTi kI gaI hai| yadi kahIM pUrNa rAga tyAga kI bAta kahI gaI hai, to kahIM pUrNa rAga chUTatA saMbhatra dikhAI na diyA to adhiyA rAga chor3a ... - . - -- / mo0 mA pra0, 430 2 vahI, 448 3 bahI, 421 4 paMcAstikAya, samayavyAkhyA TIkA, 257
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa-viSaya aura dArzanika vicAra 169 kara alpa rAga karane kI salAha dI gaI hai, para rAgAdi bhAva bar3hAne ko kahIM bhI acchA nahIM batAyA gayA hai| jisameM rAma kA poSaNa ho, vaha zAstra jaina zAstra nahIM hai / nyAya vyAkaraNAvi zAstroM ke adhyayana ko upayogitA cAra anuyogoM ke atirikta nyAya vyAkaraNAdi-viSayaka zAstra bhI jaina sAhitya meM upalabdha haiM / anuyoga rUpa zAstroM meM praveza pAne ke lie unake sAmAnya adhyayana kI upayogitA paMDita ToDaramala ne strIkAra kI hai, kyoMki vyAkaraNa aura bhASA ke sAmAnya jJAna binA anuyoga rUpa zAstroM kA adhyayana sambhava nahIM hai tathA nyAya zAstroM ke adhyayana binA tattva nirNaya karanA kaThina hai. 1 pANDitya pradarzana ke lie inake abhyAsa meM samaya naSTa karanA ve upayukta nahIM samajhate haiN| ve likhate haiM : "je joba zabdani kI nAnA yukti lieM artha karane ko hI vyAkaraNa avagAhai haiM. vAdAdi kari mahanta hone kauM nyAya avagAheM haiM, caturapanA prakaTa karane ke athi kAvya avagAheM haiM, ityAdi laukika prayojana lie inikA abhyAsa kareM haiM, te dharmAtmA nAhIM / bane jaitA thorA bahuta abhyAsa inakA kari aAtmahita ke athi sattvAdika kA nirNaya kareM haiM, soI dharmAtmA paMDita jaannaa|" samyakcAritra aAtmasvarUpa meM ramaNa karanA hI cAritra hai| moha-rAga-dveSa se rahita AtmA kA pariNAma sAmprabhAva hai aura sAmyabhAva kI prApti hI cAritra hai / azubha bhAva se nivRtta hokara zubha bhAva meM pravRtti ko bhI vyavahAra se cAritra kahA gayA hai | jaina darzana meM vAmAcAra kI apekSA bhAva zuddhi para vizeSa bala diyA gayA hai| bhAva zuddhi binA 1 mo0 mA0 pra0, 446 2 vahIM, 432 a vahI, 347 4 pravacanasAra, gAthA 7 5 dravyasaMgraha, gAthA 45 - - - ....... -
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ parita ToDaramala ; vyaktitva aura kavi vAhyAcAra niSphala hai' | vAhyAcAra zuddha hone para bhI yadi abhiprAya meM hAmnA banI rahatI hai to ApakA yAtmahita kI dRSTi se koI mUlya nahIM hai| viSaya-kaSAya ko bAsanA kA abhAva hI saccA cAritra hai aura usakA kramazaH kama hote jAnA hI cAritra ko dizA meM kramika vikAsa hai| cAritra ke nAma para kie jAne vAle asaMgata AcaraNa evaM hiMsAmulaka pravRttiyoM kA paM0 ToDaramala ne apane sAhitya meM yathAsthAna joradAra skhaNDana kiyA hai / hiMsAmUlaka ayatnAcAra-pravRtti kA unhoMne dhArmika anuSThAnoM meM bhI niSedha kiyA hai| ve likhate hai : "deharA pUjA pratiSThAdivA kArya viSa jo jIva hiMsA hone kA bhaya na rAkha, jatana syoM na pravatai, kevala bar3AI ke vAstai jaise-taise kArya kara, to dharma hai nAhIM, pApa hI hai|" AcaraNa ko unhoMne sarvatra ahiMsAmUlaka aura vivekasaMmata hI svIkAra kiyA hai| sarvatra prAdhyAtmika lAbha-hAni ke vicArapUrvaka calane kI salAha dI hai| laukika pratiSThA aura sammAna ke lie kiye gae dhArmika sadAcAra rUpa nAcaraNA kA unakI dRSTi meM koI mahattva nahIM hai| unhoMne likhA hai : "jo mAna bar3AI ke vAste bahuta upavAsa aMgIkAra kari laMghana jI jyoM bhUkhA garaM tau kichU siddhi nAhIM / " unakA mAnanA hai ki bAhya vratAdika kI pratijJA lene ke pUrva pariNAmoM kI vizuddhatA para pUrA-pUrA dhyAna diyA jAnA caahie| zakti ke anusAra hI pratijJA lI jAnI cAhie / zakti ke abhAva meM pratijJA pAkulatA hI utpanna kregii| isa saMbaMdha meM ve likhate haiM : - 'keI jIva pahala to bar3I pratijJA dhari baiThe para aMtaraMga viSaya kapAyabAsanA miTI nAhIM / taba jaise taise pratijJA pUrI kiyA cAhaiM, ' (ka) bho gA0pra0, 336 (kha) tasmArikA pratiphalaMti na bhAvAnyA: -prA0 samantabhadra 2 mo. mA0 pra0.346 3 pU0 bhA0 TI0, 46 4 vahI, 52
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ digambara kheLADa gambara (jaika ee kSamAla 885 apyaM viSaya aura bArzanika vicAra 201 I tahA~ tisa pratijJAkari pariNAma duHkhI ho haiM / jaise bahuta upavAsa kari baiThe, pIche pIr3A taiM dukhI huvA rogIvat kAla gamAtrai, dharmasAdhana na kreN| so pahale hI satI jAnie kitanI hI pratijJA kyoM na lIjie / duHkhI hone meM prArtadhyAna hoya, tAkA phala bhalA kaise lAgegA | athavA usa pratijJA kA duHkha na sahyA jAya taba tAkI evaja viSaya poSane ko anya upAya kareM | jaise tRSA lAge taba pAnI to na pIva ara anya zItala upacAra aneka prakAra kreN| vA vRta to chor3e para anya snigdha vastukauM upAyakari bhakhaM / aiseM hI anya jAnanA / so parISaha na sahI jAya thI, viSayavAsanA na chUTe thI, to aisI pratijJA kAhe kI karI / sugama viSaya chor3i viSama viSayanikA upAya karanA par3heM, aisA kArya kAhe kauM kIjie / yahA~ to ulaTA rAga bhAva tIvra ho hai ' / 1 kAlA 20% madada vivekapUrvaka prAcaraNa ko unakI dRSTi meM koI sthAna prApta nahIM hai | anyAyapUrvaka dhana kamA kara dAna dene vAloM evaM saba kucha tyAga kara bhikSAvRtti karane vAloM ko unhoMne khUba phaTakArA hai" / hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla zrIra parigraha ina pA~coM pApoM ke tyAga ko bhI cAritra kahA gayA hai / yaha cAritra do prakAra kA hotA hai / sakala cAritra aura trikala cAritra | sakala cAritra pA~coM pApoM ke pUrNa tyAga rUpa hotA hai aura yaha muniyoM ke hotA hai / vikala cAritra pA~coM pApoM ke ekadeza tyAga rUpa hotA hai aura vaha gRhasthoM ke hotA hai / hiMsAdi pA~coM pApoM ke pUrNa tyAga ko mahAvrata kahate haiM aura eka deza tyAga ko suvrata / ye aNuvrata aura mahAvrata saba zubha bhAva rUpa haiM, grata inheM vyavahAra se cAritra kahA jAtA hai / vAstavika cAritra to vItarAga bhAva rUpa hI hotA hai| isa saMdarbha meM paMDita ToDaramala ne likhA hai| : " mo0 mA0 pra0, 350 - 351 nahI 354 3 ratnakaraNDa zrAvakAcAra, a0 3 zloka 46 * vahI, pra0 3 zloka 50 12
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura phartRtva ___"bahuri hiMsAdi sAvadyayoga kA tyAga kauM cAritra mAneM hai| tahA~ mahAyatAdi rUpa zubha yoga kI upAdeyapane kari grAhya mAne hai / so tatvArthasUtra virSa Asrava-padArtha kA nirUpamA varateM mahAprata aNukta bhI prAsrava rUpa kahe haiM / e upAdeva kaisa hoya ? ara pAlava to baMdha kA sAdhakA hai, cAritra mokSa kA sAdhaka hai, tAtai mahAvatAdirUpa pAsava bhAvanikoM cAritrapanoM saMbhava nAhIM, sakala kapAya rahita jo udAsIna bhAva tAhI kA nAma cAritra hai / mau cAritramoha ke dezavAti sparddhakani ke udaya te mahAmaMda prazasta rAma ho hai, so cAritra kA mala hai| yAkauM chUTatA na jAni yAkA tyAga na kara hai, sAvadyayoga hI kA tyAga kara hai| parantu jaise koI puruSa kaMdamUlAdi bahuMta doSIka haritakAya kA tyAga kara hai ara keI haritakAni kI bhakhe hai parantu yAkauM dharma na mAne hai / taiseM muni hiMsAdi tIna kaSAya hA bhAvani kA tyAga kare haiM para keI maMdakaSAya rUpa mahAgratAdi kI pAle haiM parantu tAkI mokSamArga na mAne haiN| yahAM prapana -- jo aise haiM, tI cAritra ke teraha bhedani virSe mahAvatAdi kI kahe haiM ? tAkA samAdhAna -- yaha vyavahAracAriya kahA hai / vyavahAra nAma upacAra kA hai / so mahAvatAdi bhae hI bIta rAgacAritra ho hai / aisA sambandha jAni mahAnatAdi viSaM cAritra kA upacAra kiyA hai / nizcaya kari niHkapAya bhAva hai. soI sA~cA cAritra hai'|" / ina satra kA vistata varNana paMDita ToDaramala mokSamArga prakAzaka ke 'cAritra adhikAra' meM karane vAle the' jo durbhAgya se likhA nahIM jA sakA, kintu jainAcAra ke mUla siddhAnta 'ahiMsA' para paMDita ToDaramala ke prApta sAhitya meM yatra-tatra paryApta prakAza DAlA gayA hai| ahiMsA rAga-duga-moha Adi vikArI bhAvoM kI utpatti hisA hai aura una bhAvoM kI utpatti nahIM honA ahiMsA hai / hisA-ahiMsA kI 1 mo0 mA0 pra0, 336-337 2. vahI, 231 3 puruSArthasiyupAya, zloka 44
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaNya-viSaya aura dArzanika vicAra 203 carcA jaba bhI calatI hai, janasAdhAraNa kA dhyAna dUsare jIvoM ko mArane, satAne yA rakSA karane Adi kI aora hI jAtA hai| hiMsA aura ahiMsA kA sambandha prAyaH dUsaroM se hI jor3A jAtA hai / dUsaroM kI hiMsA mata karo, basa yahI ahiMsA hai, aisA hI sarvAdhika vizvAsa hai / apanI bhI hisA hoto hai, isa ora bahuta kama logoM kA dhyAna jAtA hai| jinakA jAtA bhI hai to aAtmahiMsA kA artha viSa bhakSaraNAdi dvArA prAtmapAta (AtmahatyA) hI mAnate haiM / antara meM rAga-dvepa kI utpatti bhI hiMsA hai. isa bAta ko bahuta kama loga jAnate haiN| yaha tathya paMDita ToDaramala kI dRSTi se projhala na raha sakA / ve likhate haiM : "apane zuddhopayoga rUpa prAga kA ghAta rAgAdika bhAvani se hoya hai, tisata rAgAdika bhAvani kA abhAva soI ahiMsA hai / Adi zabda se dveSa, moha, kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, zoka, jugupsA pramAdAdika samasta vibhAva bhAva jAnana' / " vyavahAra meM jise hisA kahate haiM, jaise kisI ko satAnA, duHkha denA Adi, baha hiMsA na ho; yaha bAta nahIM hai| vaha to hiMsA hai hI, kyoMki usameM pramAda aura kapAya kA yoga rahatA hai / aTha, corI, kuzIla aura parigraha bhI hiMsA ke hI rUpAntara haiM, kyoMki ina satra meM rAgAdi vikArI bhAvoM kA sadbhAva hone se prAtmA ke caitanya prAraNoM kA ghAta hotA hai / hiMsA do prakAra kI hotI hai - dravyahiMsA aura bhAbahiMsA / jIvoM ke ghAta ko dravyAhiMsA kahate haiM aura ghAta karane ke bhAva ko bhAvahiMsA / ahiMsA ke sambandha meM eka bhrama yaha bhI calatA hai ki mArane kA bhAva hiMsA hai to bacAne kA bhAva ahiMsA hogA 1 zAstroM meM use vyavahAra se ahiMsA kahA bhI hai, kintu vaha bhI rAga rUpa hone se vastutaH hiMsA hI hai / vItarAga bhAtra hI ahisA hai, vastu kA svabhAva 'pu. bhA. TI0, 34 2 (ka) tattvArthamUtra, ya0 7 sU0 13 (kha) puruSArthasimyupAya, zloka 46 3 puruSArthasiddhyupAya, zloka 42 - m. . -- .. . ..
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura katatva hone se vahI dharma hai aura vahI mukti kA kAraNa hai / bacAne ke zubha bhAva rUpa ahiMsA, jo ki hiMsA kA hI eka rUpa hai, puNya baMtra kA kAraNa hai, mukti kA kAraNa nahIM / ukta tathya ko paMDita ToDaramala ne isa prakAra vyakta kiyA hai :___tahA~ anya jIvani kauM jivAtrane kA vA sukhI karane kA adhyatrasAya hoya so to puNya baMdha kA kAraNa hai, para mArane kA bA duHkhI karane kA pradhyavasAya hoya so pApa baMdha kA kAragA hai / aiseM ahiMsAvata satyAdika to puNya baMdha kI kAraNa haiM, para hiMsAvat asatyAdika pApa baMdha kauM kAraNa haiN| e sarva mithyAdhyavasAya hai, te tyAjya haiN| tAteM hisAdivat ahiMsAdika kI bhI baMdha kA kAraNa jAni heya hI mAnanA / hiMsaH vithai pANe va buddhi hoSa soka, Ayu pUrA hubA binA marai nAhIM, apanI dveSa pariNati kari Apa hI pApa bAMdha hai / ahiMsA viSa rakSA karane kI buddhi hoya so bAkA prAyu avazeSa binA jIve nAhIM, apanI prazasta rAga pariNati kari Apa hI puNya bAMdha hai| aise e doU heya haiN| jahAM vItarAga hoya dRSTA-jJAtA pravarta, tahA~ nirbandha hai / so upAdeya hai / so aisI dazA na hoya, tAvat prazasta rAga rUpa pravatI, parantu zraddhAna to aisA rAkhau - yaha bhI baMdha kA kAraNa hai, heya hai / zraddhAna virSe yAkauM mokSagArga jAneM mithyA dRSTi hI ho hai|" dUsaroM kI rakSA karane ke bhAva ko mukti kA kAraNa mAnane vAloM se ve pUchate haiM - 'so hiMsA ke pariNAmani te to pApa ho hai para rakSA ke pariNAmani ta saMbara (baMdha kA prabhAva) kahoge to puNya baMdha kA kAraNa kauna tthhregaa|" yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki aisI ahiMsA to sAdhu hI pAla sakate haiM, ataH yaha to unakI bAta huI / sAmAnyajanoM (zrAvakoM) ko to dayA rUpa (dUsaroM ko bacAne kA bhAva) ahiMmA hI saccI hai / prAcArya amRtacandra ne zrAvaka ke AcaraNa ke prakaraNa meM hI isa bAta ko lekara yaha siddha kara diyA hai ki ahiMsA do prakAra kI nahIM hotii| 1 mo mA0pra0, 331-32 2 vahIM, 335
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ vayaM-viSaya aura vArzanika vicAra 2.5 ahiMsA ko jIvana meM utArane ke stara do ho sakate haiM / hisA to hisA hI rhegii| yadi zrAvaka pUrNa hiMsA kA tyAgI nahIM ho sakatA to alpa hiMsA kA tyAga kare, para jo hiMsA vaha chor3a na make, use ahiMsA to nahIM mAnA jA sakatA hai / yadi hama pUrNanaH himA kA tyAga nahIM kara sakate haiM to aMzataH tyAga karanA cAhie / yadi vaha bhI na kara sakeM to kama se kama hiMsA ko dharma mAnanA aura kahanA to chor3anA hI cAhie / zubha rAga, rAga hone se hiMsA meM prAtA hai aura use dharma nahIM mAnA jA sktaa| eka prazna yaha bhI saMbhava hai ki tIvra rAga to hiMsA hai para maMda rAga ko hiMsA kyoM kahate ho? jaba rAga hiMsA hai to maMda rAya ahiMsA kaise ho jAvegA, vaha bhI to rAga kI hI eka dazA hai| graha bAta avazya hai ki maMda rAga maMda hiMsA hai aura tIvra rAga tIna hiMsA hai| ataH yadi hama hisA kA pUrNa tyAga nahIM kara sakate haiM to use maMda to karanA hI caahie| rAga jitanA ghaTe utanA hI acchA hai, para usake sadbhAva ko dharma nahIM kahA jA sakatA hai / dharma to rAga-dveSamoha kA abhAva hI hai aura vahI ahiMsA hai, jise parama dharma kahA jAtA hai| rAga-dveSa-moha bhAvoM kI utpatti honA hisA hai aura unheM dharma mAnanA mahA hiMsA hai tathA rAgAdi bhAvoM kI utpatti nahIM honA hI parama ahiMsA hai aura rAgAdi bhAvoM ko dharma nahIM mAnanA hI ahiMsA ke sambandha meM saccI samajha hai / bhAvoM kA tAtvika vizleSaNa krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya Adi vikArI manobhAva rAga-dveSa-moha ke hI bheda haiM / ataH yaha saba hiMsA ke hI rUpa haiM / pUrNa ahiMsaka banane ke lie inakA tyAga Avazyaka hai| inakI utpatti ke kAraNoM evaM nAza ke upAyoM para vicAra karate hue paMDita ToDaramanna ne inakA manovaijJAnika vizlepaNa prastuta kiyA hai| ---... 1 mo0 mA0 pra0,56
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMjita ToDaramala ; vyaktitva aura kartRtva jaba AtmA yaha anubhava karatA hai ki kucha para-padArtha mujhe mukhI karate haiM aura kucha duHkhI karate haiM: kucha mere jIvana ke rakSaka haiM, kucha vinAzaka : natra unake prati duSTa aliSTa vRddhi hAna hotI hai / yaha iSTa-aniSTa buddhi hI rAga-draMpa bhAvoM kI mukhyotpAdaka hai | jaba tattvAbhyAsa se vastusvarUpa kA saccA jJAna hotA hai aura pAtmA yaha anubhava karane lagatA hai vi. mere mukha-duHkha aura jIvana-maragA ke kAraNa mujha meM hI hai, maiM apane sukha-duHkha va jIvana-maragA kA svayaM uttaradAyI hai. koI. para-padArtha mujhe sukhI-duHkhI nahIM karatA hai aura na kara hI sakatA hai, to para-padArtha se inTa-aniSTa bRddhi samApta hone lagatI hai aura krodhAdi kA bhI abhAva hone lagatA hai / ___paMDitajI ne krodha, mAnAdi kapAyoM se yukta mAnasika aura vAhya kriyA-kalApoM ke sajIva citra prastuta kie haiN| unhoMne saba kucha zAstroM meM hI dekha kara nahIM likhA hai, varan apane antara evaM jagat kA purA-pUrA nirIkSaNa karake likhA hai| abhimAnI vyakti ko pravRtti kA vargAna ye isa prakAra karate haiM : "bahari jaba yAkai mAna kApAya upaje taya aurani vo nIcA vA ApakI U~cA dikhAbane kI icchA ho hai| bahuri tAkai athi aneka upAya vicAra, anya vI nindA kara, aApakI prazaMsA karai bA aneka prakAra kari aurani kI mahimA miTAve, aApakI mahimA karai / mahA kaSTa kari ghanAdika kA saMgraha kiyA tAkauM vivAhAdi kAryani virSe kharacai vA denA kari (karja lekara) bhI khara / mue po hamArA jasa rahegA aisA bicAri apanA marana karike bhI apanI mahimA badhAvai / jo apanA sanmAnAdi na karai tAkauM bhaya Adika dikhAya duHkha upajAya apanA sammAna karAnai / bahuri mAna hote koI pUjya bar3e hohiM tinakA bhI sammAna na kare, kinlU vicAra rahatA nAhIM / bahuri anya nIcA, prApa U~cA na dImeM to apane aMtaraMga virSa yAma bahuta rAntApavAna hoya -.. -- --.- . .- -.. . 1 mo mA0 pra0, 336 2 vahIM, 336
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 varya-viSaya aura dArzanika vicAra bA apane aMgani kA ghAta karai vA viSAda kari mari jAya / aisI avasthA mAna hote hoya hai' 1 paMDitajI ne cAritra moha ke antargata utpanna kapAya bhAvoM kA vizleSaNa kevala zAstrIya dRSTi se nahIM kiyA hai, usameM unakI manovaijJAnika pakar3a hai / antara kevala itanA hI hai ki manovijJAna jahA~ vibhinna bhAvoM kI sattA ke manovaijJAnika kAraNa khojatA hai, vahAM ve isakA kAraNa mohajanya rAgAtmaka pariNati ko mAnate haiM / isa bAta meM donoM eka mata haiM ki kaSAya aura manovega hI manuSya ke laukika caritra kI vidhAyaka zaktiyAM haiN| jIvana meM sArI viSamatAe~ inhIM ke kAraNa utpanna hotI haiN| inhIM ke kAraNa vaha apane-parAye kA bheda karatA hai| manovijJAna jinheM manovega kahatA hai, jaina darzana meM unheM rAga-dveSa rUpa kaSAya bhAtra kahA gayA hai / manovijJAna ke anusAra mAnava kA sampUrNa vyavahAra manovegoM se niyantrita hotA hai aura paMDitajI bhI yahI kahate haiM ki rAgIdveSI prAragI kA vyavahAra rAga-dveSamUlaka hai / isa prakAra unakA moha-rAga dveSa bhAvoM kA vizleSaNa manovaijJAnika hai| vividha vicAra upayukta dArzanika vicAroM ke atirikta unhoMne apane sAhitya meM yatra-tatra yathAprasaMga anya laukika evaM pArilaukika, sAmayika evaM kAlika, saiddhAntika evaM vyavahArika viSayoM para apane vicAra vyakta kie haiN| atra sAmAnya rUpa se unakA saMkSepa meM parizIlana kiyA jAtA hai| vaktA aura zrotA paMDita ToDaramanna mukhya rUpa se vizuddha AdhyAtmika vicAraka haiM / vicAra unakI anubhUti kA graMga hai / lekina yaha anabhUtimUlakatA unheM tarka se virata nahIM krtii| ve jisa bAta kA bhI vicAra karate haiM, taka usakI pahalI sIr3hI hai| unhoMne tattvajJAna aura usase sambandhita 'mo0 mA0 pra0, 76-77
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura katatva vaktA-zrotA donoM pakSoM kI yogyatA-ayogyatA ko tarka kI kasauTI para kasA hai / vaktA-zrotA sambandhI vinAra yadyapi paramparAgata haiM phira bhI vaha ina donoM ke sambandha meM apanA viziSTa dRSTikoNa rakhate haiN| kahanA na hogA isa dRSTikoNa meM unake vyaktitva aura lekhanazailI kI jhalaka milatI hai| udAharaNa ke lie vaktA zraddhAvAna honA cAhie, vaha vidyAbhyAsI ho aura apane vaktavya ke lakSya ko ThIka se jAnatA ho / use apane svIkRta mata ke prati niSThAvAna honA caahie| usakA zAstracitana. grAjIvikA kA sAdhana na ho| yadi vaha koI laukika uddezya rakhatA hai to sambhava hai ki zrotAoM ke prabhAva meM Akara unake anusAra zAstra kI vyAcyA kAra de / unhoMne likhA hai :.. bahuri vaktA kaisA honA cAhie, jAkaM zAstra bAMci AjIvikA Adi laukika kArya sAdhane kI icchA na hoya / jAte jo prAzAvAn hoi to yathArtha upadeza dei sake nAhIM, bAkai sau ki zrotAnikA abhiprAya ke anusAra vyAkhyAna bAra apane prayojana sAdhane kA hI sAdhana rahai para zrotAnita vaktA kA pada UMcA hai parantu yadi vaktA lobhI hoya tau vaktA prApa hI hIna ho jAya, zrotA UMcA hoya / bahuri vaktA kaisA cAhie jAkai tIvra krodha mAna na hoya jAte totra krodhI mAnI kI niMdA hoya, zrotA tisate Darate rahaiM, taba tisatai apanA hita kaise kareM / bahuri vaktA kaisA cAhie jo Apa hI nAnA prazna uThAya pApa hI uttara kara athavA anya jIva aneka prakAra karivahata bAra prazna kareM to miSTa vacanani kari jaise unakA saMdeha dUra hoya meM samAdhAna kreN| jo Apake uttara dene kI sAmarthya na hoya to yA kahai, yAkA maukoM jJAna nAhIM, kisI vizeSa jJAnI se pUcha kara tihAre tAIM uttara dUMgA, athavA koI samaya pAya vizeSa jJAnI tuma sauM mile to pucha kara apanA sandeha dUra karanA aura mauta ha batAya denA' / " vaktA kA sabase bar3A aura maulika guNa hai -- satya ke prati saccI jijJAsA aura anubhUta satya kI prAmArigaka abhivyakti / spaSTa hai ki vaktA apanI sImA meM hI uttara de, yadi use nahIM AtA hai to spaSTa 'mo. mA0 pra0, 22-23
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 rUpa meM svIkAra kare aura kahe ki maiM vizeSa jJAnI se pUcha kara batAU~gA zrathavA zrotA hI vizeSa jJAnI se pUcha le aura use bhI btaae| isase siddha hai ki unake anusAra vaktA meM jitanI pramANika bAta batAne kI ImAnadArI evaM kuzalatA honI cAhie, zrotA meM bhI utanI hI jijJAsA honI cAhie, ke abhimAna yA pANDitya ke jhUThe pradarzana se evaM zrotA kI sajagatA ke abhAva meM prakaraNa viruddha artha kI sambhAvanA banI rahatI hai| unhoMne unhIM arthoM kA virodha kiyA jo abhimAna yA pANDitya ke thothe pradarzana se kiye gae hoM, lekina jahA~ vaktA zrapane adhyayana se prasaMgoM kI naI vyAkhyA karatA hai aura pracalita mAnyatAnoM ko kATatA hai to use isakI svatantratA hai / kahanA na hogA ki paMDitajI ne isa svatantratA kA bharapUra upayoga kiyA hai, parantu aisA karate samaya namra zabdoM meM yaha bhI kaha diyA hai ki maiM jo kucha samajha sakA vaha maiMne likhA hai, bAkI sarvajJa jAneM | kSayopazama samyagdarzana meM lagane vAle dopoM kI carcA karate hue ve likhate haiM : rot viSaya aura dArzanika vicAra * " tAtaM samala tattvArtha zraddhAna hoya so kSayopazama samyaktva hai / yahAM jo mala lAge hai, tAkA tAratamya svarUpa to kevalI jAneM haiM, udAharaNa dikhAvane ke athi calamalinayamApanA kayA hai / tahA~ vyavahAra mAtra devAdika ko pratIti to hoya parantu arahanta devAdi viSa yaha merA hai, yaha anya kA hai, ityAdi bhAva so calapanA hai / zaMkAdi mala lAge hai so malinapanA hai / yahu zAMtinAtha zAMti kA kartA hai ityAdi bhAva so agAr3hapanA hai / so aise udAharaNa vyavahAramAtra dikhAe parantu niyamarUpa nAhIM / kSayopazama samyaktva viSaM jo niyamarUpa koI mala lAge hai so kevalI jAne haiN|" unhoMne apanA mata sarvatra savinaya kintu khula kara vyakta kiyA hai / jaise : (1) "bahuri jaise kahIM pramANAdika kichU kA hoya, soI tahA~ na mAni lenA, tahA~ prayojana hoya so jAnanA / jJAnAva viSe aisA 1 mo0 mA0 pra0, 436
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 paMjita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva likhA hai- 'avAra doya tIna sanpuruSa haiN|' so niyama te itane hI naahiiN| yahA~ 'thore haiM aisA prayojana jAnanA / aise hI anyatra jAnanA' / " (2) "bahuri prathamAnuyoga virSe koI dharmabuddhita anucita kArya karai tAkI bhI prazaMsA kariye hai| jaise viSNukumAra munina kA upasarga dUri kiyA, so dharmAnurAgateM kiyA, parantu munipada chor3i yaha kArya karanA yogya na thA / jAte aisA kArya to gRhasthadharma virSe sambhavai para gRhasthadharmata muni dharma U~cA hai| so U~cA dharmakauM chor3i nIcA dharma aMgIkAra kiyA so ayogya hai / parantu vAtsalya aMga kI pradhAnatA kari viSNukumArajI kI prazaMsA krii| isa chala kari auranikoM U~cA dharma chor3i nIcA dharma aMgIkAra karanA yogya nAhIM / " / (3) "bahuri jaise guvAliyA munikoM agni kari tapAyA, so karuNAteM yaha kArya kiyaa| parantu prAyA upasargakauM to duri kara, sahaja avasthA virSe jo zItAdika kI parISaha ho haiM, tisakauM dUra kie rati mAnane kA kAraNa hoya, tAmaiM unakI rati karanI nAhIM, taba ulaTA upasarga hoya / yAhIse vivekI unakai zItAdi kA upacAra karate naahiiN| guvAliyA avivekI thA, karuNA kari yaha kArya kiyA, tAte yAkI prazaMsA krii| isa chala kari auranikauM dharmapaddhati virSe jo viruddha hoya so kArya karanA yogya naahiiN|" (4) "bahuri keI puruSoM ne putrAdi kI prApti ke athi vA roga kaSTAdi dUri karane ke athi caityAlaya pUjanAdi kArya kie, stotrAdi kie, namaskAramantra smaraNa kiyaa| so aise kie to niHkAMkSita guNa kA prabhAva hoya, nidAnabaMdha nAmA prArtadhyAna hoya / pApa hI kA prayojana aMtaraMga virSe hai, tAteM pApa hI kA baMdha hoii| parantu mohita hoya kari bhI bahuta pApa baMdha kA kAraNa kudevAdika kA to pUjanAdi na kiyA, itanA vAkA guNa graharA kari vAkI prazaMsA karie hai| isa 'mo0 mA0pra0,438-436 3 vahI, 402 / bahI, 402
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-viSaya aura zArzanika vicAra chala kari auraniko laukika kAryani ke prathi dharma sAdhana karanA yukta nAhIM / aise hI anyatra jAnane' / " paMDitajI ne jo vaktA aura zrotA ke lakSaNa die haiM, unameM unakA vyaktitva spaSTa jhalakatA hai| unake anusAra vaktA kA bAhya vyaktitva bhI prabhAvazAlI honA cAhie / jaise - kulahIna na ho, aMgahIna na ho, usakA svara bhaMga na ho, vaha lokaniMdaka anItimulaka AcaraNa se sadA dUra rahanA ho / 39 sAra zAntarika mAna ke sAtha vAhya vyaktitva samanvaya hI acche vaktA kI kasauTI hai| vaktA ke samAna unake anusAra zrotA meM bhI tattvajJAna ke prati saccI jijJAsA honI caahie| vaha mananazIla ho aura udyamI / usakA vinayavAna honA bhI jarUrI hai| mokSamArga prakAzaka ke paMDita ToDaramala hI vaktA haiM aura ve hI zrotA, ve hI zaMkAkAra haiM aura ve hI samAdhAnakartA haiN| ukta graMtha meM abhinna vaktA-zrotA kA jo svarUpa hai vaha anyatra kahIM bhI dekhane ko nahIM miltaa| mokSamArga prakAzaka kA zaMkAkAra aura samAdhAnakartA unake Adarza zrotA aura vaktA haiM / paThana-pAThana ke yogya zAstra vaktA aura zrotA ke svarUpa ke sAtha hI unhoMne Adarza zAstra ke bAre meM bhI vicAra vyakta kie haiN| unakI dRSTi meM vItarAga bhAva ke poSaka zAstra hI paThana-pAThana ke yogya haiN| ve likhate haiM : "jAteM jIva saMsAra virSe nAnA duHkhani kari pIr3ita haiM, so zAstrarUpI dIpaka kari mokSamArgako pAveM to usa mArga vi Apa gamana kari una duHkhaniteM mukta hoya / so mokSamArga eka vItarAga bhAva hai, tAteM jina zAstrani virSe kAhU prakAra rAga-dveSa-moha bhAvani kA niSedha kari vItarAga bhAva kA prayojana pragaTa kiyA hoya tinihI zAstrani kA vAMcanA sunanA ucita hai / bahuri jina zAstrani virSe zRgAra bhoga kotUhalAdika poSi rAga bhAva kA para hiMsA-yuddhAdika poSi dveSa bhAva kA ara pratattva zraddhAna poSi moha bhAva kA prayojana pragaTa kiyA hoya ' mo0 mA0 pra0, 402-403
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 paMDita ToDaramala : vyaktistha aura kartRtva te zAstra nAhI zastra haiM / jAteM jina rAga-dveSa-moha bhAvani kari jIva anAdita duHkhI bhayA tinakI bAsanA jIva ke binA sikhAI hI thI / bahuri ina zAstrani kari tinahI kA poSaNa kiyA, bhale hone ko kahA zikSA dInI / jIva kA svabhAva ghAta hI kiyA tAta aise zAstrani kA vaucanA sunanA ucita nAhIM hai / ihA~ vA~canA sunanA jaise kahyA taise hI jor3anA sIkhanA sikhAvanA likhanA likhAvanA Adi kArya bhI upalakSaNa kari jAna lene / aise sAkSAt vA paramparA kari vItarAga bhAva kauM poSaM aise zAstra hI kA abhyAsa karane yogya hai|" jinameM vastu svarUpa kA saccA varNana ho, jo vItarAga bhAva ke poSaka ho, jo prArama sAnti kA mArga dikhAta ho, jinameM vyartha kI rAga-dveSavardhaka bAteM na hoM, jinase saccA sukha prApta karane kA prayojana siddha hotA ho, ve aise zAstroM ke par3ane-par3hAne kI preraNA dete haiM / aprayojanabhUta zAstroM ke par3hane ke paMDitajI virodhI nahIM haiM kyoMki unake jAnane se tattvajJAna vizeSa nirmala hotA hai aura ye bhI pAgAmI rAgAdi bhAva ke ghaTAne vAle haiM, para unakI zarta yaha hai ki ve rAga-dveSa ke poSaka na hoN| zAstroM ke isa kathana kA ki 'prayojanabhUta thor3A jAnanA hI kAryakArI hai' - prAzaya spaSTa karate hue ve kahate haiM ki yaha kathana usa vyakti kI apekSA hai jisameM buddhi kama hai aura jisake pAsa samaya kama hai| yadi koI zaktisampanna hai, vaha bahuzAstravid bhI ho sakatA hai| bahuzAstrajJatA prayojanabhUta jJAna ko adhika spaSTa aura vizad karatI hai| ve svayaM bahuzAstravid the / isa sambandha meM unake vicAra ekadama spaSTa haiM :__"sAmAnya jAnanete vizeSa jAnanA balavAna hai| jyoM-jyoM vizeSa jAne tyoM-tyauM vastu svabhAva nirmala bhAsai, zraddhAna hRr3ha hoya, rAgAdi ghaTa, tAteM tisa pramyAsa virSe pravartanA yogya hai / " ' mo0 mA0 pra0, 21-22 2 vahI, 267 3 dekhie prastuta grantha, 62-63 4 mo0 mA0pra0, 432
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaNya-viSaya aura dArzanika vicAra 213 "bahuri vyAkaraNa nyAyAdika zAstra haiM, tinakA bhI thorA-bahuta abhyAsa karanA / jAte inikA jJAna binA bar3e zAstranikA artha bhAsa nAhIM / bahuri vastu kA bhI svarUpa inakI paddhati jAne jaisA bhAsa, taisA bhASAdika kari bhAsai nAhIM / tAtai paramparA kAryakArI jAna inakA bhI abhyAsa karanA / parantu inahIM virSe phaisi na jAnA / kicha inakA abhyAsa kari prayojanabhUta zAstrani kA abhyAsa virSe pravartanA / vahari vaMdyakAdi zAstra haiM, tinata mokSamArga virSe kichU prayojana hI nAhIM / tAtai koI vyavahAradharma kA abhiprAyateM binA kheda inikA abhyAsa ho jAya to upakArAdi karanA, pApa rUpa na pravartanA / para inakA abhyAsa na hoya tI mati hohu, bigAra kichU naahiiN|" samyagjJAnacandrikA kI pIThikA meM catura aura mUrkha kisAna kA udAharaNa dekara unhoMne apane vicAroM ko spaSTa kiyA hai / unhoMne likhA hai : "jaiseM syAnA khitahara apanI zakti anusAri halAdikate thor3A bahuta kheta ko saMvAri samaya virSe bIja bove to tAkauM phala kI prApti hoI / taiseM tU bhI jo apanI zakti anusAri vyAkaraNAdika ke abhyAsa te thaurI-bahuta buddhi ko saMvAri yAvat manuSya paryAya bA iMdviyani kI prabalatA ityAdika pravarte haiM tAvat samaya virSe tattvajJAna ko kAraNa je zAstra tinikA abhyAsa karegA to tujhako samyaktAdi kI prApti ho skegii| bahuri jaise ayAnA khitahara halAdikateM kheta ko saMvAratAsaMvAralA hI samaya ko khone, to tAko phala prApti hone kI nAhI, vRthA hI kheda-khinna bhayA / taiseM tUM bhI jo vyAkaraNAdikatai buddhi ko saMvAratA-saMvAratA hI samaya khovegA to samyaktvadika kI prApti hone kI nAhIM / vRthA hI kheda-khinna bhayA / bahuri isa kAla virSe prAyu bUddhi Adi stoka haiM tAteM prayojana mAtra abhyAsa karanA, zAstrani kA to pAra hai nAhIM / " .. 5 mo mA pra0, 432-33 2 sa caM0 pI0, 13
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 paMDita ToDaramala : bhyaktitva aura kartatva mokSamArga prakAzaka unakA zrAdarza zAstra hai / unakA zAstra likhane kA uddezya usa samaya ke maMdajJAna vAle jIvoM kA bhalA karanA thaa| isIlie unhoMne dharmabuddhi se bhASAmaya graMtha kI racanA kI hai| ve likhate haiM ki yadi koI isase lAbha nahIM uThAtA hai to inakI kRti kA koI doSa nahIM hai, balki lAbha na lene vAle kA prabhAgya hai| jaise eka daridrI cintAmaNi ko dekha kara bhI nahIM dekhanA cAhatA aura kor3hI upalabdha amRta kA pAna nahIM karatA to isameM doSa daridrI aura kor3I kA hI hai, cintAmazinaura amRta kA nhiiN| mokSamArga prakAzaka kI unhoMne dIpaka se tulanA kI hai / saMsAra ko bhayaMkara aTavI batAte hue ve likhate haiM ki isameM ajJAna-aMdhakAra vyApta ho rahA hai, ata: jIva isase bAhara nikalane kA rAstA prApta nahIM kara pAte haiM aura tar3apha-tar3apha kara duHkha bhogate rahate haiN| unake bhale ke lie tIrthaMkara kevalI bhagavAnarUpI sUrya kA prakAza hotA hai / jaba sUryAsta ho jAtA hai to prakAza ke lie dIpakoM kI AvazyakatA hotI hai| ata: jaba kevalIrUpI sUrya asta ho gayA to grantharUpI dIpaka jalAye ge| jaise dIpakoM se dIpaka jalAne kI paramparA calatI rahatI hai, usI prakAra graMthoM se graMthanirmANa ko paramparA calatI rhii| usI paramparA meM yaha mokSamArga prakAzaka bhI mukti ke mArga para prakAza DAlane vAlA eka dIpaka hai| 1 yadyapi mArga para kitanA hI prakAza kyoM na ho, para A~kha vAle ko hI dikhAI detA hai, andhe ko nahIM; tathApi andhe ko dikhAI nahIM dene se prakAza andhakAra nahIM ho jAtA, prakAza to prakAza hI rahatA hai / ve bahate haiM ki yadi kisI ko mokSamArga dikhAI na de to mokSamArga prakAzaka ke prakAzakatva meM koI antara nahIM aataa| unhIM ke zabdoM meM : __ "bahuri jaise prakAza bhI netra rahita vA netra vikAra sahita puruSa haiM tiniphaeN mArga sUjhatA nAhIM to dIpakakai tau mArgaprakAzakapane kA , mo0 mA pra0, 26-30 2 vahI, 28
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ vayaM-viSaya aura pArzanika vicAra 215 abhAva bhayA nAhI, taiseM pragaTa kie bhI jai manuSya jJAnarahita haiM vA mithyAtvAdi vikAra sahita haiM tinA mokSamArga sUjhatA nAhI, to andhakai tau bhokSamA prakAzakaMpane kA prabhAva bhayA nAhIM / vItarAga-vijJAna (samyakabhAva) paMDita ToDaramala ne maMgalAcaraNa meM paMcaparameSThI ko namaskAra karane ke pUrva 'vItarAga-vijJAna' ko namaskAra kiyA kyoMki paMcaparameSThI banane kA upAya vItarAga-vijJAna hI hai| vItarAga-vijJAna kebala vijJAna hI nahIM hai, vaha prAtmavijJAna bhI hai, isIse maMgalamaya aura maMgalakaraNa hai | maMgala karaNa isalie kyoMki vaha svayaM maMgalasvarUpa hai tathA jo svayaM maMgalamaya ho, vahIM maMgalakaraNa ho sakatA hai| paMcaparameSThI pada isI vItarAga-vijJAna ke pariNAma haiN| ___paMDita ToDaramala ke lie mokSamArga mAtra jJAna nahIM varan AtmavijJAna hai, jise ve vItarAga-vijJAna kahate haiN| cUMki prAtmA amUrta haiM, nirAkAra hai, jJAnadarzana svarUpa hai, ataH usakA baijJAnika (bhautika) vizleSaNa sambhava nahIM hai / vaijJAnika vizleSaNa ke lie jisa vaijJAnika prakriyA kI jarUrata hotI hai, usameM kisI bhI mAnyatA yA siddhAnta ko taba taka siddha nahIM mAnA jAtA, jaba taka vaha tathyoM ko prAyogika vidhi se siddha nahIM ho jaataa| phira bhI kisI padArtha kI siddhi ke lie koI na koI siddhAnta kI kalpanA karanI hI par3atI hai / jaina darzana kA sthApita siddhAnta hai ki saMsAra meM jar3a aura cetana ye do mukhya tatva haiN| vaha donoM kI anantatA meM vizvAsa karatA hai| anAdikAla se cetana aura jar3a (karma) saMyogarUpa se sambandhita haiN| karmodaya meM jIva ke rAgAdi vikAra bhAva hote haiM aura una bhAvoM se navIna karma bandha hotA hai| ' mo0 mA0 pra0, 28-26 2 maMgalamaya maMgalakaraNa, vItarAga vijJAna | namI tAhi jAta bhaye, arahatAdi mahAna / / -mo. mA0 pra0, 1
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 paMDila ToDaramala : vyaktitva aura kasatva isa prakAra anAdicakra cala rahA hai / isI kA nAma saMsAra hai| zarIra sahita AtmA hI vItarAga-vijJAna kI prayogazAlA hai| zarIrAdi jar3a padArthoM kI upasthiti meM hI cetana tattva kI anubhUti vItarAga-vijJAna kA mUla lakSya hai| ataH ise bheda-vijJAna bhI kahA gayA hai / bheda-vijJAna arthAt jar3a aura cetana kI bhinnatA kA jJAna / yadyapi prAtmA kA vaijJAnika (bhautika) nipoSaNa to saMgja nahIM tathApi usakI anubhUti saMbhava hai, isI artha meM vaha vijJAna hai / usakA AdhAra vItarAgatA hai kyoMki prAtmAnubhUti vItarAga bhAva se hI saMbhava hai, ataH vaha vItarAga-vijJAna hai| paMDita ToDaramala ne mokSamArga meM vItarAgatA ko sarvocca prAthamikatA dI hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra tInoM kI paribhASA karate hue unhoMne niSkarSa rUpa meM vItarAgatA ko pramukha sthAna diyA hai / bahuta vistRta vizleSaNa karane ke bAda ve likhate haiM : "tAteM bahuta kahA kahie, jaise rAgAdi miTAvanekA zraddhAna hoya so hI zraddhAna samyagdarzana hai / bahuri jaise rAgAdi miTAvanekA jAnanA hoya so hI jAnanA samyagjJAna hai / bari jaise rAgAdi miTeM so hI AcaraNa samyaktAritra hai / aisA hI mokSamArga mAnanA yogya hai|" rAgAdi bhAva ke abhAva kA nAma hI vItarAga bhAva hai / vItarAga bhAva rAga-dveSa ke abhAvarUpa aAtmA kI vAstavika sthiti hai / usakA vijJAna hI vItarAga-vijJAna hai / vItarAga-vijJAna hI nija bhAva hai, vaha ho mokSa mArga hai, aura vaha mithyAtya ke prabhAva se pragaTa hotA hai / yadi vItarAga-vijJAna ke prakAza se vItarAga-vijJAnarUpa nija bhAva kI prApti ho jAye to sampUrNa duHkhoM kA abhAva sahaja hI ho jAtA hai / mithyAbhAva isa prAtmA ke samasta duHkhoM kA kAraNa eka mithyAbhAva (mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra) hI hai| yahI saMsArarUpI vRkSa kI jar3a hai / isakA nAza kie binA AtmAnubhUti prApta nahIM ho mo0 mA0 pra0,313
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNa-viSaya aura bArzanika vicAra 217 sakatI hai| isa mithyAtva bhAva kI puSTi kudeva, kugura aura kuzAstra ke saMyoga se hotI rahatI hai| yahI kAraNa hai ki paMDita ToDaramala ne mithyAbhAvoM aura unake kAraNoM kA vistRta varNana kiyA hai| unheM unhoMne do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai, agrahIta aura gRhIta 1 mithyAbhAva tIna prakAra ke hote haiN| mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra / isa prakAra ye kula milAkara chaha hue / inheM yoM rakhA jA sakatA hai : mizyAbhAva magRhIta gRhIta mithyAdarzana mithyAjJAna mithyAcAritra mithyAdarzana mithyAjJAna eka tarIkA yaha bhI ho sakatA hai : mithyAcAritra midhyAbhAva mithyAdarzana mithyAjJAna mithyAcAritra pragRhIta gRhIta agRhIta gRhIta pragRhIta gRhIta 1 mo0 mA0pra0 (ka) isa bhava ke saba duHkhanike, kAraNa mithyA bhAva / pR0 106 (kha) isa bhavataru kA mUla ika, jAnahu mithyA bhAva / pR. 283 (ga) mithyA devAdika bhajeM, ho hai mithyA bhAva / taja tinako sAMce bhajI, yaha hita hetu upAya // pR. 247
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva agRhIta mithyAbhAva anAdi haiN| ye jIva ne grahaNa nahIM kie haiM, inakA astitva dUdha meM ghI ke samAna usake astitva se hI jur3A huA hai| inase karma bandhana hotA hai aura bandhana hI duHstra hai / agRhIta mithyAtva jIva kI vivazatA hai, parantu gRhIta mithyAtva vaha hai jise jIva svayaM svIkAratA hai aura usameM kAraNa (nimitta) par3ate haiM - kudeva, kuguru aura kuzAstra / sacce deva-zAstra-guru kA sahI svarUpa na samajha pAne ke kAraNa hI yaha galata mArga apanA letA hai| isalie unhoMne inakA vistRta varNana kiyA hai| ve kisI vyakti vizeSa ko kudeba, kuguru yA kudharma nahIM kahate varan adeva meM devabuddhi, aguru meM gurubuddhi evaM adharma meM dharmabuddhikudeva, kuguru aura kudharma haiN| unhoMne kudeva, kuguru, kuzAstra aura kudharma kI prAlocanA karate hue mAtra janetara darzanoM kI hI nahIM varan jaina darzana va usake antargata AnevAle bheda-prabhedoM meM utpanna vikRtiyoM kI samAna rUpa se pAlocanA kI hai| jainetara darzanoM para saMkSipta meM sAmAnya rUpa se vicAra karane ke uparAnta jaina darzana meM vizeSakara digambara jainiyoM (ve svayaM digambara jaina the) meM samAgata vikRtiyoM kI vistRta samIkSA unhoMne kii| janetara darzanoM meM unhoMne sarvavyApI pradvaita brahma, sRSTi kartRtvavAda, mAyAvAda, avatAravAda, bhaktiyoga, jJAnayoga, sAMkhya, naiyAyika, vaizeSika, mImAMsaka, jaiminI, bauddha, cArvAka, muslima mata, evaM inake hI antargata brahma se kula pravRtti, yajJa meM pazuhiMsA, pavanAdi sAdhana dvArA jJAnI honA, Adi viSayoM para vicAra kiyA hai / zvetAmbara jaina mata ko bhI unhoMne anya mata vicAra vAle adhikAra meM rakhA hai tathA usake sambandha meM vicAra karate hue DhUMDhaka mata para bhI apane vicAra vyakta kie haiN| anya mata-matAntaroM ke atirikta lokapracalita sUrya, candra, graha, go, sarpa, bhUta-preta-vyantara, evaM sthAnIya gaNagaura, sAMjhI, cauthi, zItalA, dihAr3I, tathA muslimoM meM pracalita pIra-paigambara Adi tathA zastra, agni, jala, vRkSa, ror3I Adi kI upAsanA para bhI apane tarkasaMgata vicAra prastuta kie haiN|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaya-viSaya aura dArzanika vicAra 216 isa prakAra unhoMne usa samaya sampUrNa bhAratavarSa meM pracalita mata-matAntara evaM lapAsanA-paddhatiyoM para apane vicAra prastuta kie haiN| isase pratIta hotA hai ki ve mAtra svapnaloka meM vicaraNa karane vAle dArzanika na the varan deza-kAla kI paristhitiyoM se pUrNa paricita the aura una saba ke bAre meM unhoMne vicAra kiyA thaa| unhoMne guruoM ke sambandha meM vicAra karate hue kula apekSA, paTTa apekSA, bheSa apekSA Adi se apane ko guru mAnane vAloM kI bhI mAlocanA kI hai| isake bAda ve jainiyoM meM vidyamAna sUkSma mithyAbhAva kA varNana karate haiM / ve likhate haiM : je jIva jainI hai, jina prAzAkoM mAneM haiM para tinakai bhI mithyAtva rahai hai tAkA varNana kIjie hai - jAte isa mithyAtva vairI kA aMza bhI burA hai, tAtai sUkSma mithyAtva bhI tyAgane yogya hai / " vividha mata samIkSA karate samaya yA jainiyoM meM samAgata vikRtiyoM kI AlocanA karate samaya ve apane vItarAga bhAva ko nahIM bhulate haiN| isameM unakA uddezya kisI ko duHkha pahaMcAnA nahIM hai aura na ve dveSa bhAva se aisA karate haiM, kintu karuNA bhAva se hI yaha saba kiyA hai 1 jahA~ ve dveSapUrvaka kucha kahanA pasanda nahIM karate haiM, vahA~ unheM bhaya ke kAraNa satya chipAnA bhI svIkAra nahIM hai / ve nirbhaya haiM, para zAnta / ve apanI sthiti isa prakAra spaSTa karate haiM : "jo hama kaSAya kari nindA karai vA auranikoM duHkha upajAveM to hama pApI hI haiN| anya mata ke zraddhAnAdika kari jIvanikai atattvazraddhAna dRr3ha hoya, tAtai saMsAravirSe jIva duHkhI hoya, tAteM karuNA bhAva kari yathArtha nirUpaNa kiyA hai / koI binA doSa hI duHkha pAve, virodha 'upajAvai to hama kahA kreN| jaise madirA kI nindA karate kalAla duHkha pAveM, kuzIla kI nindA karateM vaizyAdika duHkha pAyeM, khoTA-kharA pahicAnane kI parIkSA batAvateM Thaga duHkha pAveM to kahA 1 mo0mA0 pra0, 283
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartava karie / aiseM jo pApInike bhayakari dharmopadeza na dIjie to jIvanikA bhalA kaise hoya ? aisA to koI upadeza hai nAhIM, jAkari sarva hI caina pAveM / bahuri vaha virodha upajAye, sau virodha tau paraspara ho hai / hama lareM nAhIM, ve aApa hI upazAnta hoya jaayeNge| hama to hamAre pariNAmoM kA phala hogaa|" unakI dRSTi meM eka vItarAga bhAva ho parama dharma hai aura vahIM ahiMsA hai / naH gA bhAta kI golaka aura hiMsAmUlaka kriyAoM ko unhoMne kUdharma kahA hai| dharma ke nAma para phaile ADambara aura zithilAcAra kA unhoMne DaTa kara virodha kiyA hai / zaithilya ke varNana meM tatkAlIna samAja meM dharma ke nAma para calane vAlI pravRttiyoM kA citra upasthita hotA hai : ___ "bahuri vratAdika karikai tahA~ hiMsAdika vA viSayAdika badhAva hai| sau bratAdika to tinakoM ghaTAvane ke athi kIjie hai| bahuri jahA~ anna kA to tyAga karai ara kaMdamUlAdikani kA bhakSaNa kara, tahA~ hiMsA vizeSa bhaI -- svAdAdika viSaya vizeSa bhae / bahari divasa virSe to bhojana kara nAhI, para rAtri virSe kareM / sau pratyakSa divasa bhaujanateM rAtri bhojana virSe hiMsA vizeSa bhAsa, pramAda vizeSa hoya / bahuri pratAdika kari nAnA zRMgAra banAvai, kutuhala kara, jUvA prAdirUpa pravarte, ityAdi pApakriyA karai / bahuri vratAdika kA phala laukika iSTa kI prApti, aniSTa kA nAzau cAhai, tahA~ kaSAyani kI tIvratA vizeSa bhaI / aise vratAdika kari dharma mAneM haiM, sau trudharma hai| bahuri bhaktyAdi kAryanivirSe hiMsAdika pApa badhA, vA gIta nRtyagAnAdika vA iSTa bhojanAdika vA anya sAmagnIni kari viSayanikauM paurSe, kutUhala pramAdAdirUpa pravartaM / tahA~ pApa to bahuta upajAvaM ara dharmakA kichU sAdhana nAhI, tahA~ dharma mAna so saba kudharma hai / " / 1 mo0 mA0 pra0, 202 2 bahI, 278-76
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNya-viSaya aura dArzanika vicAra 221 ve satI honA, kAzIkarota lenA Adi AtmaghAtI pravRttiyoM kA dharma ke nAma para honA dharma ke lie kalaMka mAnate the aura usa sAmanta yuga meM unhoMne unakA DaTa kara virodha kiyaa| unhoMne nirbhaya hokara unake viruddha AvAja uThAI, unheM kudharma ghoSita kiyaa| unhoMne yaha saba kucha apane jIvana kI bAjI lagA kara kiyaa| unake nimnalikhita zabdoM meM krAnti kA zaMkhanAda hai :___ "bahuri keI isa loka virSe duHkha sAhyA na jAya yA paraloka virSe iSTa kI icchA vA apanI pUjA bar3hAbane ke adhi vA koI krodhAdikakari apaghAta kreN| jaise pativiyogate agni virSe jalakari satI kuhAve hai vA himAlaya galai hai, kAzIkarota le hai, jIvita mArI le hai, ityAdi kAryakari dharma mAna haiN| so apaghAtakA to bar3A pApa hai| gAdikatai mAnurAga ghamA zA. nau capapanagAdi kiyA hotaa| mari jAne meM kauna dharma kA aMga bhayA / tAtai apaghAta karanA kudharma hai / aise hI anya bhI ghane kudharmake aMga haiN| kahA~ tAI kahie, jahA~ viSaya kaSAya badhai ara dharma mAnie, sau sarva kudharma jaanneN|" unakA niSkarSa hai - 'jahA~ viSaya-kaSAya bar3he aura dharma mAne vaha kudharma hai, kyoMki viSaya-kaSAyarUpa pravatti to adharma hai aura adharma meM dharmabuddhi vaha kudharma hai / vastutaH viSaya-kaSAya bhAva svayaM meM kudharma nahIM haiM, ve to adharma rUpa haiM, unheM dharma mAnanA dharma hai| isa prakAra ukta mAnyatA hI kudharma rUpa hai| isI prakAra rAgI-dveSI vyakti kudeva nahIM hai kyoMki vaha to pradeva (deva nahIM) hai, use deva mAnanA kudeva hai, ataH mAnyatA hI kudeva hai, koI vyakti vizeSa nhiiN| aise hI zAstra aura guru ke sambandha meM bhI samajhanA caahie| dharma viSaya-kaSAya ke prabhAvarUpa hai| dharma kI isI kasauTI para ve tatkAlIna jaina samAja meM pracalita dhArmika kriyAkANDoM ko kasate haiM 1 janetaroM kI AlocanA se bhI kaThora pAlocanA ve jainiyoM kI karate dikhAI dete haiN| dharma ke nAma para calane vAlA popaDama mo. mA0pra0, 276
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartava unheM bilakula svIkAra nahIM / ve usa para kasa kara prahAra karate haiN| unake hI zabdoM meM : "dekho kAla kA doSa, jainadharma virSe bhI dharma kI pravRtti bhii| jainamata virSe je dharmaparva kahe haiM, tahA~ to viSaya-kaSAya chori saMyamarUpa pravartanA yogya hai| tAkI to Adara nAhIM para vratAdika kA nAma dharAya tahA~ nAnA zrRMgAra banAveM vA gariSTha bhojanAdi karai vA kutuhalAdi karai vA kaSAya vadhAbane ke kArya kareM, jUvA ityAdi mahApAparUpa pravatta' / " ___ "bahuri jina maMdira to dharmakA ThikAnA hai / tahA~ nAnA kukathA karanI, sovanA ityAdika pramAda rUpa pravattai vA tahA~ bAga bAr3I ityAdi banAya viSaya-kaSAya porSe / bahuri lobhI puruSanirkI guru mAni dAnAdika deM vA tinakI asatya-stutikari mahaMtapanoM mAne, ityAdi prakAra kari viSaya-kaSAyanika tau badhAve para dharma mAna / sau jinadharma tau vItarAga bhAvarUpa hai / tisa viSaM aisI pravRtti kAladoSate hI dekhie hai / " ukta kathana meM tatkAlIna dhArmika samAja meM vyApta zithilAcaraNA kA citra A gayA hai| lekhaka kA baha rUpa bhI sAmane AyA hai, jo usake jIvana meM kUTa-kUTa kara bharA thaa| usane yahA~ spaSTa ghoSaNA kara dI hai ki - jaina dharma to vItarAga bhAva kA nAma hai, usameM rAga-raMga ko koI sthAna prApta nahIM hai / sUkSmAtisUkSma mithyAbhASa jainiyoM meM pAye jAne vAle sUkSmAtisUkSma mithyAbhAva ko unhoMne do rUpoM meM rakhA hai :(1) nizcaya aura vyavahAra ko na samajha pAne ke kAraNa hone vaalaa| (2) cAroM anuyogoM kI paddhati ko sahI rUpa meM na samajha pAne ke kAraNa hone vaalaa| ' mo0 mA0pra0, 276-80 2 vahI, 280
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNya viSaya aura dArzanika vicAra 223 inakA vistRta varNana unhoMne mokSamArga prakAzaka ke sAtaveMAThaveM adhikAra meM kramazaH kiyA hai| sAtaveM adhikAra meM lekhaka bhavarUpI taru kA mUla eka mAtra midhyAbhAva ko batAtA hai / isa mithyAtva kA eka aMza bhI burA hai, ataH sthUla miyA kI taraha sUdana mithyAtva bhI tyAgane yogya hai / sthUla mithyAbhAva kA varNana pichale adhyAyoM meM kiyA jA cukA hai| isa adhyAya meM sUkSma mithyAtva kA vivecana hai / sUkSma mithyAbhAva se paMDitajI kA zrAzaya jana antaraMga va vAhya jaina zrAcAra-vicAroM se hai jo tAtvika dRSTi se vivarAbhAsa haiM / paMDitajI ke anusAra jainadharma vizuddha zrAtmavAdI hai| usakI kathanazailI meM yathArtha kathana ko nizcaya aura upacArita kathana ko vyavahAra kahA hai / vyavahAra nizcaya kA sAdhana hai, sAdhya nahIM / vyavahAra naya kI apanI apekSAe~ aura sImAe~ haiM / una sImAoM ko nahIM pahicAna pAne se bhrama utpanna ho jAte haiM / jaina darzana kA pratyeka vAkya syAdvAda - praraNAlI ke antargata kahA jAtA hai| usake apane alaga sandarbha aura pariprekSya hote haiN| vaha kathana kisa pariprekSya aura saMdarbha meM huA hai, ise samajhe binA usakA marma nahIM samajhA jA sakatA hai, ulTA galata Azaya grahaNa kara lene se lAbha ke sthAna para hAni kI sambhAvanA adhika rahatI hai / paMDita ToDaramala ne jaina zAstroM ke kathanoM ko unake sahI sandarbha meM dekhane kA Agraha kiyA hai aura kaI udAharaNa prastuta karake yaha spaSTa karane kA saphala prayAsa kiyA hai ki kisa vAkya kA kisa prakAra galata artha samajha liyA jAtA hai aura usakA vAstavika artha kyA hotA hai / pratyeka kathana eka nizcita prayojana lie hotA hai / usa prayojana ko lakSya meM rakhe binA usakA artha nikAlane kA prayAsa yadi kiyA jAyagA to satya sthiti hamAre sAmane spaSTa nahIM ho pAyI, kintu sandeha utpanna ho jAyeMge | ukta tathyoM ko spaSTa karane ke lie paMDitajI dvArA prastuta kucha aMza udAharaNArthaM nIce diye jAte haiM :
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 paMdita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva "keI jIva nizcayakauM na jAnate nizcayAbhAsa ke zraddhAnI hoI ApakauM mokSamArgI mAneM haiN| apane prAtmA kauM siddha samAna anubhavai haiM / so Apa pratyakSa saMsArI haiN| bhramakari ApakauM siddha mAneM soI mithyAdRSTi hai / zAstranivirSe jo siddha samAna prAtmAkoM kahyA hai, so dravya dRSTi kari ka hyA hai, paryAya apekSA samAna nAhIM hai| jaise rAjA para raMka manuSyapane kI apekSA samAna haiM, rAjApanA aura raMkapanA kI apekSA to samAna naahiiN| taiseM siddha ara saMsArI jIvatvapanekI apekSA samAna haiM, siddhapanA saMsArIpanA kI apekSA to samAna naahiiN| yaha jaise siddha zuddha haiM, taiseM hI Apako zuddha mAne / so zuddha-azudra avasthA paryAya hai / isa paryAya apekSA samAnatA mAnie, so yaha mithyAdRSTi hai| bahuri Apake kevalajJAnAdikakA sadbhAva mAne, so pApakai tI kSayopazamarUpa matizrutAdi jJAna kA sadbhAva hai / kSAyika bhAva tI karma kA kSaya bhae hoi hai / yaha bhramate karmakA kSaya bhae binA hI kSAyika bhAva mAne / so yaha mithyAdRSTi hai| zAstraviSa sarvajIvani kA kevala zAna svabhAva kahA hai, so zakti apekSA kahyA hai / sarva jIvanivirSa kevalajJAnAdirUpa hone kI zakti hai / vartamAna vyaktatA to vyakta bhae hI khie'|" ukta kathana ko adhika spaSTa karate hue unhoMne likhA hai ki jala kA svabhAva zItala hai, kintu agni ke saMyoga se vartamAna meM vaha garma hai / yadi koI vyakti jala kA zItala svabhAva kathana suna kara garma khaulatA huA pAnI pI lebe to jale binA nahIM rhegaa| usI prakAra AtmA kA svabhAva to kevalajJAna arthAt pUrNajJAna svabhAvI hai, kintu vartamAna meM to baha alpajJAnarUpa hI parimita ho rahA hai / yadi koI use vartamAna paryAya meM bhI kevalajJAnarUpa mAna le to apekSA aura sandarbha kA sahI jJAna na hone se bhrama meM hI rahegA / - ' mo0 mA0 pra0, 283-284
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ vayaM viSaya aura dArzanika vizvAra 225 isI prakAra zAstroM meM tapa ko nirjarA kA kAraNa kahA hai aura anazanAdi ko tapa kahA hai / vyavahArAbhAsI jIva anazana yadi tapoM kA sahI svarUpa to jAnatA nahIM hai aura apanI kalpanAnusAra upavAsAdi karake tapa mAna letA hai| isa bAta ko paMDitajI ne isa prakAra spaSTa kiyA hai : "bahuri yahu anazanAdi tapate nirjarA mAneM hai / so kevala bAhya sapa hI tau kie nirjarA hoya nAhIM / vAhyatapa to zuddhopayoga badhAvanai ke grAtha kIjie hai| zuddhopayoga nirjarAkA kAraNa hai / tAneM upacAra kari tapakoM bhI nirjarA kA kAraNa kayA hai / jo bAhya duHkha sahanA hI nirjarA kA kAraNa hoya, tau tiryaMcAdi bhI bhUkha tRSAdi sahaiM haiM / " "zAstraviSai 'icchAvirodhastapaH' aisA kahyA hai| icchA kA rokanA tAkA nAma tapa hai / so zubha-azubha icchA miTai upayoga zuddha hoya, tahA~ nijeza hI hai | nAte tapakAra nirjarA kahate hai / " "yahA~ prazna jo aise hai to anazanAdikaka tapa saMjJA kaise bhaI ? tAkA samAdhAna inikoM bAhyatapa kaheM haiM / so bAhya kA artha yaha hai jo bAhya zrIranikoM dImai bahu tapastrI hai / bahUri Apa to phala jaisA aMtaraMga pariNAma hogA, vaisA hI gAvegA / jAteM pariNAmazUnya zarIra kI kriyA phaladAtA nAhIM / " - "yahA~ kahegA- jo aise hai to hama upavAsAdi na kareMge ? tAko kahie hai - upadeza to U~cA caDhaneka dIjie hai| tu ulaTA nIcA par3egA, to hama kahA kreNge| jo tu mAnAdikane upavAsAdi kare hai, tI kari bAmati kareM; killU siddhi nAhIM / para jo dharmabuddhi grAhArAdikakA anurAga chor3e hai, to jatA rAga chUyA tainA hI chuTyA / parantu isahIkoM tapa jAni isa nirjarAmAni santuSTa mati hohu / " ' mo0 mA0 pra0, 337 2 vahI 338 P vahI, 336 vahI, 240
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMjita ToDaramalA vyaktitva aura kartava sUkSma mithyAbhAvoM kA vizleSaNa karate samaya lekhaka ne sarvatra santulana banAe rakhA hai / jahA~ unhoMne ajJAnapUrvaka kiye jAne vAle vrata sapa prAdi ko bAlavata aura bAlatapa kahA hai, vahIM unhoMne svacchaMda hone kA bhI niSedha kiyA hai| isa sambandha meM unhoMne apanI sthiti isa prakAra spaSTa kI hai : ___ "jAkauM svacchanda hotA jAna, tAtrauM jaise vaha svacchanda na hoya, taiseM upadeza de / bahuri adhyAtmagraMthani virSe bhI svacchanda hone kA jahA~-tahA~ niSedha kIjie hai / tAteM jo nIke tinakauM sune to svacchanda hotA naahiiN| para eka bAta suni apane abhiprAyate koU svacchanda hoya, tau ganya mAtA doSa hai mATI, rApa jIva hI kA doSa hai' / ' isI nIti ke anusAra unhoMne sarvatra sAvadhAnI rakhI hai| isa satya kA jJAna karAnA bhI jarUrI hai ki binA AtmajJAna ke karor3oM prayatna karane para bhI prAtmopalabdhi honA sambhava nahIM hai, aura yaha bhI ki samyagjJAna kI prApti ke uparAnta vItarAgI cAritra se hI duHkhoM se pUrNa mukti hogii| unakI mUla samasyA yaha hai ki adhikAMza jaina vastu ke marma ko to jAnate nahIM haiM, zAstroM kA kucha aMza yahA~-vahA~ se par3ha kara apane mana kI kalpanA ke anusAra avivekapUrvaka dhArmika kriyAe~ karane lagate haiM aura apane ko dharmAtmA mAna kara santuSTa ho jAte haiM / isa taraha ke logoM kA citraraNa unhoMne isa prakAra kiyA hai :____ "bahuri sarvaprakAra dharmakoM na jAneM, aisA jIva koI dharma kA aMgakI mukhyakari anya dharmanikauM gauraga kare hai| jaise keI jIva dayAdharmako mukhyakari pUjA prabhAvanAdi kAryakauM uthA hai, keI pUjA prabhAvanAdi dharmako mukhya kari hisAdika kA bhaya na rAkheM haiM, keI tapa kI mukhyatAkari aArtadhyAnAdi karike bhI upavAsAdi kara bA prApako tapasvI mAni niHzaMka krodhAdi karai haiM / keI dAna kI mukhyatA kari bahata pApa karike bhI dhana upajAya dAna de haiM, keI prArambha 'mo0 mA pra0, 426-30
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ vayaM viSaya aura dArzanika vicAra 227 tyAga kI mukhyatAkari yAcanA Adi kare haiN| keI jIva hiMsA mukhya kari snAna zaucAdi nAhIM kareM haiN| vA laukika kArya Ae dharma chor3i tahA~ lagi jAya haiN| ityAdi prakAra kari koI dharmako mukhyakari anya dharmakoM na gine haiN| vA vAke zrAsare pApa zrAcareM haiM / so jaise avivekI vyApArI koI vyApAra ke naphe ke abhi anya prakArakari bahuta ToTA pAr3e taiseM yahu kArya bhayA / cAhiye to aise, jaise vyApArI kA prayojana naphA hai, sarva vicArakari jaise naphA ghanA hoya taiseM kare / taiseM jJAnI kA prayojana vItarAgabhAva hai| sarva vicArakari jaise vItarAgabhAva ghanA hoya taiseM kareM jAteM mUladharma vItarAgabhAva hai / vAhI prakAra avivekI jIva aMgIkAra kareM haiM. tinakai to samyak cAritra kA AbhAsa bhI na hoya / " 1 unake sAmane isa prakAra kA jaina samAja thA, jise unheM mokSamArga batAnA thA / sataH unhoMne apane tattva vivecana meM sarvatra santulana banAe rakhA aura pratyeka dhArmika kriyAkANDa ko AdhyAtmika lAbha-hAni kI kasauTI para kasA tathA jo kharA utarA use svIkAra kiyA aura jo khoTA dikhA usakA iTa kara virodha kiyA / icchAe~ ukta mithyAbhAvoM se icchAoM aura grAkAMkSAoM kI utpatti hotI hai / saMsAra ke samasta prANI inakI pUrti ke prayatna meM nirantara zrAkula- vyAkula rahate haiM aura inakI pUrti meM sukha kI kalpanA karate haiM / kintu paMDitajI icchA aura AkAMkSAoM kI pUrti meM sukha kI kalpanA na karake icchA ke prabhAva ( utpanna hI na honA) meM sukha mAnate haiM / ve icchAoM meM koI isa prakAra kA bheda nahIM karate ki yaha ThIka hai aura yaha burI / unakA to spaSTa kahanA hai ki icchA cAhe jisakI ho, vaha hogI duHkharUpa hI / icchAoM kI pUrti karane kI dizA meM kiyA gayA puruSArtha hI galata puruSArtha hai / prayatna aisA honA cAhie ki icchAe~ utpanna hI na hoN| unhoMne tIna prakAra kI icchAoM kI ' mo0 mA0 pra0, 354- 355,
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kasUrava carcA kI hai - viSaya, kaSAya, gaura pApa kA udaya / inakA vizleSaNa ve isa prakAra karate haiM :-- "duHkha kA lakSaNa prAkulatA hai so grAkulatA icchA hote hI hai / soI saMsArI jIva kai icchA aneka prakAra pAiye hai| eka to icchA viSayagrahaNa kI hai so dekhyA jAnA cAhai / jaise varNa dekhane kI, rAga sunanekI, avyaktako jAnane ityAdi kI icchA ho hai / so tahA~ anya ki pIr3A nAhIM parantu yAvat dekhe jAne nAhIM tAvat mahAnyAkula' hoi| isa icchA kA nAma viSaya hai| bahuri eka icchA kaSAya bhAvanike anusAri kArya karane kI hai to kArya kiyA caahai| jaise burA karane kI, hIna karane kI ityAdi icchA ho hai / so ihA~ bhI anya koI pIr3A nAhIM / parantu yAvat vaha kArya na hoi tAvat mahALyAkula hoya / isa icchA kA nAma kaSAya hai| bahari eka icchA pApake udayateM zarIraviSaM yA bAhya aniSTa kAraNa mileM taba unake dUri karane kI ho hai / jaise roga pIr3A kSudhA Adi kA saMyoga bhae unake dUra karane kI icchA ho hai so ihA~ yahu hI pIr3A mAna hai / yAvat vaha dUri na hoi tAvat mahAvyAkula rahai / isa icchA kA nAma pApa kA udaya hai / aiseM ina tIna prakAra kI icchA hote sarva hI duHkha mAna haiM so duHkha ___ ina tIna icchAtroM ke atirikta unhoMne eka cauthI icchA aura mAnI hai aura usakA nAma diyA hai puNya kA udaya / isakI vyAkhyA unhoMne isa prakAra dI hai : "bahuri eka icchA bAhya nimitattai banaM hai sau ina tIna prakAra icchAni ke anusAri pravartane kI icchA ho hai / so tIna prakAra icchAnivirSe eka-eka prakAra kI icchA aneka prakAra hai / tahA~ keI prakAra kI icchA pUraNa karane kA kAraNa puNya udayateM mile / tinikA sAdhana yugapat hoi sakai nAhIM / tAtai ekako chori anyakoM lAga, prAga bhI vAkI chori anyakauM lAge / aiseM hI aneka kAryani ' mo0 mA0 pra0, 100-101
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 varSa-viSaya aura dArzanika vicAra kI pravRtti virSe icchA ho hai so isa icchA kA nAma puNya kA udaya hai / yAkauM jagata sukha mAnai hai so sukha hai nAhI, duHkha hI hai|" icchAtroM kA ukta bargIkaraNa unakA maulika hai / isake pUrva icchAoM kA isa prakAra kA vargIkaraNa anyatra dekhane meM nahIM pAyA / yadyapi ukta sabhI icchAoM ko ve duHkharUpa hI mAnate haiM tathApi kaSAya nAmaka icchA se utpanna duHkhAvasthA kA unhoMne bistAra se varNana kiyA hai| usameM hone vAle maraNa paryanta kaSTa kA bArIkI se ullekha karane ke uparAnta ve niSkarSa isa prakAra dete haiM : "tahA~ maraNa paryanta kaSTa to kabUla karie hai para krodhAdika kI pIr3A sahanI kabUla na karie hai| tAtai yaha nizcaya bhayA jo maraNAdikateM bhI kaSAyani kI pIr3A adhika hai / bahuri jaba yAkai kaSAya kA udaya hoi taba kaSAya kie binA rahyA jAtA nAhIM / bAhya phaSAyani ke kAraNa prAya mile to unake Azraya kaSAya karai / na mile to Apa kAraNa banAvai / jaise vyApArAdi kaSAyanikA kAraNa na hoi to junA khelanA vA anya krodhAdika ke kAraNa aneka khyAla khelanA vA duSTa kathA kahanI sunanI ityAdi kAraNa banAvai hai|" isI prakAra kAmavAsanA, jisakI pUrti ko jagata sUkharUpa mAnatA hai, ve use mahA duHkharUpa siddha karate hue likhate haiM : __ "tisakari ati vyAkula hI hai| prAtApa upaje hai| nirlajja hI hai, dhana kharce hai 1 apajasakauM na gina hai| paramparA duHkha hoi vA daMDAdika hoya tAkI na ginai hai| kAma pIr3Atai bAulA ho hai / mari jAya hai| so rasagraMthani virSe kAma kI daza dazA kahI haiN| tahA~ bAulA honA, maraNa honA likhyA hai| vaidyaka zAstrani meM jvara ke bhedani virSe kAmajvara maraNa kA kAraNa likhyA hai| pratyakSa kAma kari maraNa paryanta hote dekhie haiM | kAmAMdhakai kichU vicAra rahatA naahiiN| 1 go. mA. pra0, 101 2 vahI, 76-50
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura katava pitA putrI vA manuSya tiryaMcaNI ityAdita ramane lagi jAya haiM / aisI kAma kI pIr3A mahA duHkharUpa hai|" saMkSepa meM paMDita ToDaramala ke vicAra paramparAgata vicAra hI haiM, kintu unameM unakA maulika cintana sarvatra pratiphalita huyA hai| kisI bhI vastu ko ve Agama, anubhava aura tarka kI kasauTI para kasa kara hI svIkAra karate haiN| mAtra paramparAgata hone se ve use svIkAra karane ko taiyAra nahIM haiM / yadyapi pArSavAkyoM ko unhoMne sarvatra Age rakhA tathApi takoM dvArA unheM tarAsA bhI, jisase unameM eka navInatA va camaka A gaI hai| unhoMne apane pratipAdya ko anubhava karane ke bAda pAThakoM ke sAmane prastuta kiyA hai, ata: unake pratipAdana meM vajana hai| -00-00 1 mo0 mA0pra0,79
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ ....... .. . paMcama adhyAya gadya zailI
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadya zailI paMDita ToDaramala kI pratipAdana zailI dRSTAntamayI praznottara zaMtI hai / jaisAki kahA jA cukA hai ki unakA lekhana kArya prAcIna AgamagraMthoM kI TIkA se AraMbha hA lekina usI meM se unake cintaka kA vikAsa humA / paramparAgata viSaya hota hae bhI unhoMne apanI lekhana zailI kA svayaM nirmANa kiyA aura apane anubhavapUrNa cintana ko aisI zailI meM rakhane kA saMkalpa kiyA jo sarala, dRSTAntamayI aura loka sugama ho / 'mokSamArga prakAzaka' nAma meM unakI zailI kI jhalaka mila jAtI hai| jahA~ taka pratipAdya vipaya kA sambandha hai, ise hama mokSazAstra kaha sakate haiM arthAt saMsAra se mukti kA zAstra / lekina unhoMne ise mokSazAstra na kaha kara 'mokSamArga prakAzaka' kahA 1 jaina tattvajJAna kI dRSTi se mokSamArga para prakAza DAlanevAle kaI graMtha haiM, parantu ise 'mokSamArga prakAzaka' kahane meM lekhaka kA abhiprAya yaha batAnA hai ki usake vicAra se sahI mokSamArga kyA hai ? khAsakara una paristhitiyoM ke sandarbha meM jinameM use ise prakAzita karanA hai / lekhaka apanI sImA, apane pAThaka samAja kI bauddhika kSamatA aura viSaya kI nissImatA se paricita hai| isalie vaha aisI zailI ko cunatA hai jo ekadama zAstrIya na ho, jo AdhyAtmika siddhiyoM aura camatkAroM se mukta ho, vaha aisI pIlI ho jisameM eka sAmAnya jana dUsare sAmAnya jana se bAta karatA hai, usI prAtmIya zailI ko ve svIkAra karate haiN| vaktA ke jo gugA pIra dharma batAye gae haiM, ve prakArAntara se mokSamArga prakAzaka meM svIkRta lekhana zailI ke gugga dharma haiM / ataH yaha kahA jA sakatA hai ki ve jisa zailI ko prAdarza mAnate haiM, vaha unakI svayaM kI nirmita zailI hai / yadi zailI manuSya ke caritra kI abhivyakti kA pratIka ho to hama isa zailI se paMDita ToDaramala ke ciMtaka kA caritra aura svabhAva acchI taraha parakha
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMjita doDaramala : vyaktitva aura kartRtva sakate haiN| prAdhyAtmika viSaya ke pratipAdana meM svIkAra kI gaI zailI meM vyaktitva kA aisA mukharita rUpa bahuta kama AdhyAtmika lekhakoM meM milatA hai| paMDitajI kI ukta zailI meM dRSTAntoM kA prayoga maNikAMcana prayoga hai| eka hI mUla bAta ke pratipAdana ke lie kabhI ve eka dRSTAnta ko dUra taka calAte cale jAte haiM aura dRSTAnta sAMgarUpaka kI sImAoM ko bhI lA~dha jAtA hai / kabhI ve eka hI jagaha kAI dRSTAntoM kA prayoga karate haiN| ye dRSTAnta loka prasiddha aura jAne mAne hote haiM / inake cayana meM gadyakAra ToDaramala kA sUkSma vastu nirIkSaNa pratiphalita hotA hai| udAharaNa ke lie hama yahA~ unake eka gadyakhaNDa para vicAra kareMge / isa gadyaskhaNDa kA mukhya pratipAdya hai ki matijJAna indriya aura mana kI sahAyatA se hotA hai - donoM meM nimitta-naimittika sambandha hai / yahA~ nimitta kA artha hai kAraNa (vAdya kAraNa) aura naimittika kA artha hotA hai kArya 1 prazna hai- jIva padArthoM kA jJAna kaise karatA hai ? yahA~ jAnanA kArya hai aura jJAtA hai jIva, lekina vaha indriya aura mana kI sahAyatA se jJAna karatA hai, isalie ye nimitta kAraNa haiM / jIva tAttvika dRSTi se jJAnasvarUpa hai kintu vartamAna meM zarIrabaddha hai, ataH usake jJAna meM usakI aMgabhuta indriyoM aura mana nimitta haiM / isa tathya ko samajhAne ke lie ve nimnalikhita dRSTAnta zailI apanAte haiM : "jaise jAkI dRSTi manda hoya sau apane netrakari hI dekha hai parantu casamA dIe hI dekhe / binA casamai ke dekhi saka nAhIM / taise AtmA kA jJAna maMda hai so apane jJAna ho kari jAne hai parantu dravya indriya vA mana kA sambandha bhae hI jAneM, timi binA jAni sakai nAhIM / bahari jaise netra to jaisA kA taisA hai para casamAvirSe kichu doSa bhayA hoya to dekhi sakai nAhIM, athavA thorA dIse athavA aura kA aura dosa, taiseM apanA kSayopazama to jaisA kA taisA hai ara dravyaindriya vA mana ke paramAraNa anyathA parigAmeM hoMya to jAni sakai nAhI, athavA thorA jAne athavA aura kA aura jAna / jAte dravya indriya vA manarUpa paramANunikA pariNamanakai ara matijJAnakai nimitta-naimittika sambandha hai
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadya zailI 235 so unakA pariNamana ke anusAri jJAna kA pariNamana hoya hai / tAkA udAharaNa : ___ "jaisaiM manuSyAdikakai bAla vRddha avasthAvirSe dravya indriya bA mana zithila hoya taba jAnapanA bhI zithila hoya / vahuri jaise zIta vAyu Adi ke nimittate sparzanAdi indriyani ke vA mana ke paramANu anyathA hoya taba jAnanA na hoya vA thorA jAnanA hoya vA anyathA jAnanA hoya / bahuri isa jJAnakai ara vAdya dravyAnaka bhI nimitta-naimittika sambandha pAiye hai / tAkA udAharaNa :-- __"jaise netra indriyakaM aMdhakAra ke paramANu vA phUlA aAdika ke paramAragu bA pASANAdika ke paramAraNa Adi prAr3e A jAe~ to dekhi na sake / bahuri lAla kAMca Ar3A Avai to saba lAla hI dIsa, harita kA~ca pAr3A prAvai tau harita hI dIse, aise anyathA jAnanA hoya / bahuri dUrabIna casamA ityAdi yAtrA prAve to bahuta dosane lagi jAya / prakAza, jala, hilavdhI kAMca ityAdika ke paramANu Ar3e A to bhI jaisA kA taisA diikheN| aise anya indriya vA manakaM bhI yathAsaMbhava nimitta-naimittikapanA jaannaa'|" ukta gadyAMza meM sirpha netra indriya ke viSaya ko cazmA, duravIna, aMdhakAra, phUlA, pApAraNa, prakAza, jala, hilavbI kA~ca Adi ke udAharaNoM se spaSTa kiyA hai tathA isameM bhI cazme kA kAMca lAla, harA, mailA Adi vizleSaNa dvArA bhI viSaya kI gaharAI taka pahu~cAne kA yatna kiyA hai| sAtha hI yaha nirdeza bhI diyA hai ki jitanA sAMgopAMga vizleSaNa lekhaka ne netra indriya sambandhI kiyA hai, pAThaka kA kartavya hai ki vaha bAkI cAra indriyoM aura mana kA bhI isI taraha vizleSaNa karake pratipAdya ko samajhane kA yatla kre| ___ isI prakAra sUkSma vicAroM ko samajhAne ke lie unhoMne laukika udAharaNoM kA saphala prayoga kiyA hai / kSayopazama jJAna dvArA eka samaya meM eka hI vastu ko jAnA jA sakatA hai, aneka ko nhiiN| isa viSaya ko ve isa prakAra spaSTa karate haiM :1 mo0 mA0 pra0, 48-46
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kattasya "bahuri kSayopazamateM zakti tI aisI banI rahai ara pariNamana kari eka jIva ke eka kAla virSa eka viSaya hI kA dekhanA va jAnanA ho hai / isa pariNamana hI kA nAma upayoga hai / ... so aise hI dekhie hai| jaba sunane vi upayoga lagyA hoya taba netranike samIpa tiSThatA bhI padArtha na dIsai, aise hI anya pravRtti dekhie hai| bahuri pariNamana virSe zIghratA bahuta hai tAkari kAhU kAla virSe aisA mAnie hai ki aneka viSayani kA yugapat jAnanA vA dekhanA ho hai, so yugapat hotA nAhIM, krama hI kari ho hai / saMskAra balataM tinikA sAdhana rahai hai ! jaise kAma meM neza ke loga molada haiM. punarI eka hai so phira zIghra hai tAkari doU golakani kA sAdhana kara hai, tase hI isa jIva ke dvAra to aneka haiM para upayoga eka hai so phira zIna hai tAkari sarva dvAranikA sAdhana rahai hai|" upayoga cAhe kahIM rahe, apane para yA dUsare para, yadi vaha rAgadveSa kI utpatti kA kAraNa nahIM banatA, to koI hAni nhiiN| isa bAta ko ve isa prakAra spaSTa karate haiM : __ "bahuri vaha kahai aise hai, to paradravya teM chur3Aya svarUpa vi4 upayoga lagAvane kA upadeza kAhaikauM diyA hai ? ___tAkA samAdhAna - jo zubha-azubha bhAvanikI kAraNa paradravya hai, tina vice upayoga laga jinake rAga-dveSa hoI pAtra haiM, ara svarUpa citavana karai to rAga-dveSpa ghaTa hai, aise nIcalI avasthAvAre jIvanikoM pUrvokta upadeza hai| jaiseM koU strI dhikAra bhAva kari kAhU ke ghara jAya thI, tAko manai karI-para ghara mati jAba, ghara maiM baiThi rahau / vahuri jo strI nirvikAra bhAvakari kAha ke ghara jAya 'yathAyogya pravatta to ki doSa hai nAhIM / taise upayogarUpa pararAti rAga-dveSa bhAvakari paradravyani viSa pravattaM thI, tAkI mana karI-paradravyani vipaM mati pravatta, svarUpavirSe magna rahIM / bahuri jo upayogarUpa paraNati vItarAga bhAva kari paradravyakauM jAni yathAyogya pravatta, to kichU doSa hai nAhIM / " 1 mo. mA0pra0, 52
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ madha lI 237 bahuri vaha kahai hai - emaiM hai, to mahAmuni parigrahAdika citavana kA tyAga kAhekauM kareM haiN| tAkA samAdhAna - jaise vikAra rahita strI kRzIla ke kAraNa paradharani kA tyAga kara. taise vItarAga parazAti rAga-dvapa ke kAraNa paradravyani kA tyAga kara hai| bahuri je vyabhicAra ke kAraNa nAhI, aise para ghara jAne kA tyAga hai nAhIM / taiseM je rAga-dveSakoM kAragaNa nAhI, aise paradravya jAnane kA tyAga hai nAhIM / bahuri vaha kahai hai - jaise jo strI prayojana jAni pitAdika ke ghami jo jAmo, vinA pramozana miti para jAnA to yogya nAhIM / taise paragatikauM prayojana jAni sapta tattvani kA vicAra krnaa| binA prayojana guNasthAnAdika kA vicAra karanA yogya naahiiN| tAkA samAdhAna - jaise strI prayojana jAni pitAdika vA mitrAdika ke bhI ghara jAya taiseM paraNati tattvani kA vizeSa jAnane ke kAraNa guNasthAnAdika vA karmAdika kI bhI jAne / bahuri tahA~ aisA jAnanA - jaise zIlavatI strI udyama kari tI viTa puruSani ke sthAna na jAya, jo paravaza tahA~ jAnA bani jAya, tahA~ kuzIla na sevai tI strI zIlavatI hI hai| taise vItarAga paragati upAya kari to rAgAdika ke kAraNa paradravyani virSe na lAga, jo svayameva tinakA jAnanA hoya jAya, tahA~ rAgAdika na kareM to paragAti zRddha hI hai| tAteM strI Adi kI parISaha muninaka hoya, tinikauM jAneM hI nAhI, apane svarUpa hI kA jAnanA rahai hai, aisA mAnanA mithyA hai / unako ' jAnai tI hai, parantu rAgAdika nAhIM kara hai| yA prakAra paradravyakoM jAnate bhI bItarAga bhAva ho hai, aisA zradvAna karanA' / " ukta gadyakhaNDa meM strI kA paraghara jAnA sambandhI udAharaNa yadyapi bahata lambA hai, para pratyeka paMkti meM viSaya kramabaddha spaSTa hotA calA gayA hai aura niSkarSa spaSTa ho gayA hai / -- mo0 mA0pra0, 310-312 - -
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva viSaya kA vistAra se varNana karane ke bAda ve usakA aMta meM samAhAra kara dete haiM jisase viSaya spaSTa ho jAya / krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati Adi kaSAyoM kA evaM unake bega meM hone vAlI jIva kI avasthA kA vistRta varNana karane ke uparAnta ve unakA isa prakAra sArAMza dete haiM : "krodhavi to anya kA burA karanA, mAnavirSe auraniryA nIcA kari pApa U~cA honA, mAyAvirSe chalakari kArya siddhi karanA, lobha virSe iSTa kA pAvanA, hAsyaviSaM vikasita hone kA kAraNa banyA rahanA, rasivirSe iSTa saMyoga kA banA rahanA, parativiSa aniSTa saMyoga kA dUra honA, jogaTi sena ko gAvinA, bhayavi bhaya kA kAraNa miTanA, jugupsA viSaM jUgupsA kA kAraNa duri honA, puruSaveda virSe strIsyoM ramanA, strIveda triya puruSasyoM ramanA, napuMsaka vedavi doUnisyoM ramanA, aise prayojana pAie haiN|" viSaya ko spaSTa karane ke lie svayaM zaMkAe~ uThA-uThA kara unakA samAdhAna prastuta karanA unakI zailI kI apanI vizeSatA hai / ve viSaya pratipAdana isa DhaMga se karate haiM ki pUrvaprazna ke samAdhAna meM agalA prazna svayaM ubhara pAtA hai / par3hate-par3hate pAThaka ke mastiSka meM jo prazna uThatA hai vaha use agalI paMkti meM likhA pAtA hai| isa prakAra viSaya kA vizleSaNa kramavaddha hotA calA jAtA hai| ve kisI bhI viSaya ko taba taka nahIM chor3ate haiM jaba taka ki usakA marma sAmane na yA jAya / prathamAnuyoga ke adhyayana kA niSedha karane vAle ko lakSya karake ve likhate haiM : "keI jIva kahai haiM-- prathamAnuyoga virSe zRMgArAdika kA bA saMgrAmAdika kA bahuta kathana kareM, tinake nimittataM rAgAdika badhi jAya, tAte aisA kathana na karanA thaa| aisA kathana sunanA naahiiN| tAkauM kahie hai - kathA kahanI hoya tatra tI sarva hI avasthA kA kathana kiyA cAhie / bahuri jo alaMkArAdi kari badhAya kathana kareM haiM sau paMDitanike vacana yukti lie hI nikasaiM / / * mo0 mA0 pra0,0
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadya zailI 236 para jo tU kahegA, mambandha milAvanekauM sAmAnya kathana kiyA hotA, vadhAyakari kathana kA hai kI kiyA ? tAkA uttara yaha hai - jo parokSa kathanako badhAya kahe binA vAkA svarUpa bhAsai naahiiN| bahuri pahale tI bhoga saMgnAmAdi aise kie, pIche sarvakA tyAgakari mani bhae, ityAdi camatkAra tabahI bhAsa jaba baghAya kathana kIjie / bahuri tU kahai hai, nimittate rAgAdika badhi jAya / sI jaise koU caityAlaya banAvai, so bAkA tI prayojana tahA~ dharma kArya karAvane kA hai / para koI pApI tahA~ pAekArya kara, lau caityAlaya banAvane vAle kA tau doSa nAhIM / taiseM zrIguru purANAdivi zRMgArAdi varNana kie, tahA~ unakA prayojana rAgAdika karAvane kA to hai nAhIM, dharmavirSe lagAvane kA prayojana hai| para koI pApI dharma na karai para rAgAdika hI badhA, to zrIguru kA kahA dopa hai ? bahuri jo tu kahai - jo rAgAdivAkA nimina hoga, mo kathana hI na karanA thaa| tAkA uttara yaha hai - sarAgI jIvani kA mana kevala bairAgya kathana virSe lAga nAhIM / tAteM jaise bAlakako patAsA ke grAzraya auSadhi dIjie, taiseM sarAgIko bhogAdi kathana ke aAzraya dharmavirSe mani karAie hai| vahuri tu kahegA -- aise haiM to virAgI purupanikauM to aise graMthanikA abhyAsa karanA yukta nAhIM / tAkA uttara bahu hai - jinakai antaraMga viSaM rAmabhAva nAhI, tinake zRMgArAdi kathana suneM rAgAdi upaje hI nAhIM / yahu jAne se hI yahA~ kathana karane kI paddhati hai / vahuri tU kahegA - jinakai zRMgAdi kathana sune rAgAdi hoya AvaM, tinakauM tau vaisA kathana sunanA yogya nAhIM / tAkA uttara yaha hai- jahA~ dharma hI kA tau prayojana para jahA~-tahAM dharmako poSaM aise jaina purANAdika tinavirSe prasaMga pAya zRMgArAdika kA kathana kiyA, tAkauM sunai bhI jo bahuta rAgI bhayA to vaha anyatra kahA~ .: -- -
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva virAgI hosI, purANa sunanA chor3i aura kArya bhI aisA hI karegA jahA~ bahuta rAgAdi hoya / tAtai bAkai bhI purANa sune thorI bahuta dharmabuddhi hoya to hoya / aura kAryanitaM yaha kArya bhalA hI hai| ___ bahuri koI kahe - prathamAnuyoga virSe anya jIvani kI kahAnI hai, tAteM apanA kahA prayojana sadhai hai ? tAkoM kahie hai - jaise kAmopurupani kI kathA suneM Apake bhI kAma kA prema bartha hai, taiseM dharmAtmA puruSanikI kathA suneM Apakai dharmakI prIti vizeSa ho hai / tAtai prathamAnUyoga kA abhyAsa karanA yogya hai|" unakA mokSamArga prakAzaka AdhyAtmika cikitsA zAstra hai| isameM unhoMne AdhyAtmika roga moha-rAga-dveSa kI utpatti, sthiti, vRddhi evaM eTakA nidAna liyA hai taNA ko dUra karane kI cikitsA paddhati kA varNana kiyA hai / AdhyAtmika vikAroM se bacane ke upAya kA nAma hI mokSamArga hai, aura isa graMtha meM usI para prakAza DAlA gayA hai / unhoMne isa pure graMtha meM vaidya kA rUpaka bA~dhA hai| yahA~ lekhaka svayaM vaidya hai| kisI rogI kI cikitsA karane meM jo paddhati eka catura vaidya apanAtA hai, vahI zailI lekhaka ne ima graMtha meM apanAI hai| unhoMne likhA hai : "tahA~ jaise vaidya hai sau rogasahita manuSyoM prathama to roga kA nidAna batAvai, aise yaha roga bhayA hai| bahuri usa roga ke nimilate yAka jo-jo avasthA hotI hoya so batAvai, tAkari vAkai nizcaya hoya jo mere aise hI roga hai / bahuri tisa roga ke duri karane kA upAya aneka prakAra batAvai ara tisa upAya kI tAkau pratIti anaav| itanA tI vaidya kA batAvanA hai| bahuri jo vaha rogI tAkA sAdhana kare to rogatai mukta hoI apanA svabhAvarUpa pravata / so yahu rogI kA kartavya hai / taiseM hI ihA~ karmabandhana yukta jIvakauM prathama to karmabandhana kA nidAna batAie hai, aise yaha karmabandhana bhayA hai| bahari usa karmabandhana ke nimittate yAkai jo-jo avasthA hotI hoya so-so batAie haiN| 1 mo. mA0 pra0, 424-426
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . gadya zailI 241 RAPirala m aniionary tAkari jIvaka nizcaya hoya jo mere aise hI karmabandhana hai| bahuri tisa karmabandhana ke dUri hone kA upAya aneka prakAra batAie hai para tisa upAya kI yAko pratIti anAiye hai, itanA to zAstra kA upadeza hai / bahuri yahu jIva tAkA sAdhana kara to karmabandhanateM mukta hoya apanA svabhAvarUpa pravarte, so yaha jIva kA kartavya hai| so ihA~ prathama hI karmabandhana kA nidAna batAiye hai|" "bahuri jaise vaidya hai so roga kA nidAna ara tAkI avasthA kA varNana kari rogI kauM roga kA nizcaya karAya pIche tisakA ilAja karane kI ruci karAve hai, taiseM yahA~ saMsAra kA nidAna vA tAkI avasthA kA barNana kari saMsArIkauM saMsAra roga kA nizcaya karAya aba tinikA upAya karane kI ruci karAIe hai| jaise rogI rogate duHkhI hoya rahyA hai parantu tAkA mUla kAraNa jAne nAhI, sA~cA upAya jAne nAhIM para duHkha bhI sahyA jAya naahiiN| taba Apako bhAsa so hI upAya kara tAteM duHkha dUri hoya naahiiN| taba tar3aphi-tar3aphi paravaza havA tina duHkhanikoM sahai hai parantu tAkA mUla kAraNa jAne nAhIM / yAkauM dedya duHkha kA mUla kAraNa batAve, duHkhakA svarUpa batAvai, yAke kiye upAyanika jhaMTha dikhAvai taba sA~ce upAya karane kI ruci hoya / taiseMhI yaha saMsArI saMsArateM duHkhI hoya rahA hai parantu tAkA mUla kAraNa jAna nAhIM, para sAMcA upAya jAna nAhIM bhara duHkha bhI sasyA jAya naahiiN| taba prApakauM bhAse so hI upAya kare tAtai duHkha dUri hoya naahiiN| taba tar3aphi-tar3aphi paravaza huvA tina duHkhanikI sahai hai / yArko yahA~ duHkhakA mUla kAraNa batAie hai, duHkhakA svarUpa batAie hai ara tina upAyanikU jhUThe dikhAie to sA~ce upAya karane kI ruci hoya, tAteM yaha varNana ihA~ kariye hai|" paMDitajI apane vicAra pAThaka yA zrotA para lAdanA pasaMda nahIM karate haiM / jaise vaidya rogI ko apane vizvAsa meM letA hai, usase pUchatA hai . mo. mA0 pra0, 31-32 2 vahI, 65-61
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartava ki maiMne jo sthiti tumhAre roga kI batAI, kyA tuma anubhava karate ho ki vaha satya hai ? rogI ke svIkArAtmaka uttara dene para va saMtoSa pragaTa karane para use apane dvArA batAI gaI cikitsA karane kI salAha detA hai| usI prakAra jitanI bhI apane pATaka se pUchate haiM : "he bhavya ! he bhAI ! jo to saMsAra ke duHkha dikhAe, te tujha virSa bIte haiM ki nAhIM so vicAri / ara tU upAya karai hai te jhUThe dikhAe so aise hI haiM ki nAhIM so bicAri / ara siddhapada pAe sukha hoya ki nAhIM so vicAri / jo tere pratIti jaise kahI hai taise hI Avai tau tUM saMsArateM chUTi siddhapada pAvane kA hama upAya kaheM haiM so kari, vilamba mati karai / iha upAya kie terA kalyANa hogaa|" yahA~ be mAtra pUchate hI nahIM pratyuta salAha bhI dete haiM ki dera mata kara, upAya zIghra kara, roga khataranAka hai aura samaya thodd'aa| jisajisa prakAra vaidya kupathya sevana na karane ke lie sAvadhAna karatA hai aura sAtha hI yaha bhI batAtA hai ki kyA-kyA kupathya haiM, vaise hI lekhaka ne aneka prakAra ke kupathyoM kA varNana kara unase bacane ke prati sAvadhAna bhI kiyA hai| isa prakAra 'mokSamArga prakAzaka' rUpaka ke rUpa meM likhA gayA hai / auSadhi sambandhI udAharaNoM kA bahuta aura bArIkI se prayoga grantha meM yatra-tatra milatA hai| isase mAlUma hotA hai ki lekhaka ko auSadhi-vijJAna evaM cikitsA paddhati kA bhI paryApta jJAna aura anubhava thA / unakI zailI meM samucita tarkoM ko sarvatra yathAyogya sthAna prApta hai| ve kisI bAta ko mAtra kaha dene meM vizvAsa nahIM karate haiM kintu ve use tarka kI kasauTI para kasate haiN| ve svayaM bhI koI bAta binA tarka kI kasauTI para kase svIkAra nahIM karate / ye jinAjJA ko bhI binA parIkSA kie mAnane ko taiyAra nahIM / ve spaSTa karate haiM : "tAteM parIkSA kari jina vacananikauM satyapano pahicAni + mo0 mA0 pra0, 108
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ gacca zailI 243 jina prAjJA mAnanI yogya hai / binA parIkSA kie satya asatya kA nirNaya kaise hoy'|" ve parIkSA pradhAnI vyakti the| yahI kAraNa hai ki unakI zailI meM tarka-vitarka ko mahatvapUrNa sthAna prApta hai| ve bahuta sI zAstrIya gusthiyAM apane anubhUtimUlaka tarkoM se sulajhAte haiN| isa pArSa vAkya kA ki 'tapa Adi kA kleza karo to karo, jJAna binA siddhi nahIM' - uttara dete hue ve kahate haiM ki ukta kathana unake lie hai jo binA tattvajJAna ke kevala tapa ko hI mokSa kA kAraNa mAna lete haiM / tatvajJAnapUrvaka tapa karane ke virodha kA to prazna hI nahIM hai, apanI zakti anusAra tapa karanA acchA hI hai| binA samajhe aura zakti ke pratijJA lene ke ye viruddha haiM, para ve yaha bhI pasaMda nahIM karate ki loga zakti maura samajha kA bahAnA banA kara yA pratijJA bhaMga hone ke bhaya kA bahAnA banA kara svacchanda pravRtti kreN| ve yaha bhI nahIM cAhate ki loga pratijJA le leM, phira bhaMga kara deM, use khela banA leN| aise ulajhana bhare prasaMgoM meM ve bahuta hI saMtulita dRSTikoNa apanAte haiM evaM vastusthiti spaSTa karane ke lie bar3e hI manovaijJAnika tarka va udAharaNa prastuta karate haiM / isa sambandha meM unakA kahanA hai ki apanI nirvAha-kSamatA ko dekha kara pratijJA lenI cAhie, kintu isa bhaya se pratijJA na lenA ki TUTa jAyagI to pApa lagegA vaisA hI hai, jaisA yaha soca kara bhojana nahIM karanA ki bhojana karane se kahIM ajIrNa na ho jAya / aisA socane vAlA mRtyu ko hI prApta hogaa| ve dUsarA tarka dete haiM - yadyapi kArya prArabdha ke anusAra hI hotA hai, phira bhI laukika kAryoM meM manuSya barAbara prayatna karatA hai, usI prakAra yahA~ bhI udyama karanA cAhie / tIsare tarka meM use niruttara karate hue kahate haiM ki jaba terI dazA pratimAvat ho jAyagI taba hama prArabdha hI mAnege / ve niSkarSa dete haiM:___"tAta kAhekauM svacchanda honeM kI yukti banAva hai / baneM sau pratijJA kari vrata dhAranA yogya hI hai|" ' mo0 mA pra0, 316 2 vahIM, 300
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 paMDita ToDaramala : vyaktirava aura kartRtva gadya zailI meM paMDitajI ke vyaktitva kI spaSTa chApa hai| ve apane adamya vizvAsa evaM prakhara pANDitya ke sAtha sarvatra pratibiMbita haiN| samAdhAnakartA bhI ve hI haiM aura zaMkAkAra bhI; para samAdhAnakartA sarvatra uttama puruSa meM vidyamAna hai jabaki zaMkAkAra kahIM madhyama puruSa aura anya puruSa bhI ho jAtA hai| 'ihA~ prazna' ke rUpa meM jahA~ vaha uttama puruSa meM vyakta huA hai vahIM 'tU kahe' yA 'tuma kaho' meM madhyama puruSa evaM 'koI kahe' meM anya puruSa ke rUpa meM AtA hai| zaMkAkAra vinayazIla hai, para hai mukhara / samAdhAnakartA kA vyaktitva sarvatra dabaMga hai| kahIM vaha karuNA se dravita hokara mRdula sambodhana karane lagatA hai to kahIM ziSya kI vAcAlatA para use phaTakAra bhI detA hai| eka acche adhyApaka ke sarva muNa pUrNa rUpa se usameM vidyamAna haiN| nIce usake vibhinna rUpoM kI kucha jhA~kiyA~ prastuta haiM : (1) "he bhavya ! he bhAI ! jo to saMsAra ke duHkha dikhAe, ve tujha virSe bIte haiM ki nAhIM so vicAri / ..... to taM saMsArata iTi siddhapada pAvane kA hama upAya kaha haiM so kari, vilamba mati karai / iha upAya kie terA kalyANa hogA' / " (2) "ara tattva nirNaya na karane vi* koI karma kA doSa hai nAhIM, terA hI doSa hai / para tU pApa to mahanta rahyA cAhai para apanA doSa karmAdikakai lagAvai, so jina AjJA mAneM to aisI anIti saMbhava naahiiN| tokauM viSayakaSAyarUpa hI rahanA hai, tAtai jhUTha bola hai| mokSa kI sAMcI abhilASA hoya to aisI yukti kAhekI banAvai / sAMsArika kAryani virSe apanA puruSArthateM siddhi na hotI jAne to bhI puruSArtha kari udyama kiyA kare, yahA~ puruSArtha khoya baiThe / " (3) "bahuri hama pUche haiM --bratAdikako chor3i kahA karegA ? jo hiMsAdi rUpa pravattaigAtI tahA~ to mokSamArga kA upacAra bhI sNbhvnaahiiN| ' mo0 mA0 pra0, 108 2 vahI, 458 . .
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 gaya zailI tahA~ pravarttanete kahA bhalA hoyagA, narakAdika pAvegA / tAteM aise karamA to nirvicArapanA hai|" (4) "jo aisA zradvAna hai, to sarvatra koI hI kArya kA udyama mati krai| tU khAna-pAna vyApArAdika kA to udyama kara, ara yahA~ honahAra batAvai / so jAnie hai, terA anurAga yahA~ naahiiN| mAnAdika kari aisI jhUThI bAteM banA hai|" (5) "bahuri jaise bar3e daridrIko avalokanamAtra cintAmaNi ko prApti hoya ara vaha na avaloka, bahuri jaise kor3hIkU amRta pAna karAve ara vaha na kare, taise saMsArapIDita jIvakauM sugama mokSamArga ke upadeza kA nimitta bane para vaha abhyAsa na kare to bAke abhAgya kI mahimA hamata to hoI sake nAhIM / vA~kA honahArahIko vicAra apane samatA pAvai / " (6) "so he bhavya ho ! kicinmAtra lobhata vA bhayateM kudevAdika kA sevana kari jAteM ananta kAla paryaMta mahAduHkha sahanA hoya aisA mithyAtvabhAva karanA yogya naahiiN| jinadharma viSa yaha to AmnAya hai, pahale bar3A pApa chur3Aya pIche choTA pApa chudd'aayaa| so isa mithyAtvako saptavyasanAdikateM bhI bar3A pApa jAni pahale chur3AyA hai / sAte jo pApake phala' se Dara haiM, apane prAtmA ko duHkhasamudra meM na DubAyA cAheM haiM, te jIva isa mithyAtva kauM avazya chodd'o| nidA prazaMsAdika ke vicAra teM zithila honA yogya nAhIM / " (7) "he sthulabuddhi ! se pratAdika zubha bhAva kahai te karane yogya hI haiM, parantu te sarva samyaktva binA aise haiM jaise aMka binA bindii| ara jIvAdi kA svarUpa jAneM binA samyaktva kA honA aisA hai, jaisA 5 mo0 mA0 pra0, 373 2 bahI, 260 3 bahI, 29-30 vahI, 281-282
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 paMDita Toramasa : vyaktiraNa aura kartRtva bAMjha kA putra / tAteM jIvAvika jAnane ke athi isa zAstra kA abhyAsa avazya krnaa|" (8) "he sUkSmAbhAsabuddhi ! teM kahyA so satya, parantu apanI avasthA dekhanI / jo svarUpAnubhava viSa vA bhedavijJAna virSe upayoga niraMtara rahai to kAhai kauM anya vikalpa krne| tahA~ hI svarUpAnaMda sudhArasa kA svAdI hoi santuSTa honA / parantu nIcalI avasthA virSe tahA~ nirantara upayoga rahai nAhIM, upayoga aneka avalaMbani ko cAhai hai| tAteM jisa kAla tahA~ upayoga na lAge taba guNasthAnAdi vizeSa jAnane kA abhyAsa karanA / " (E) "sau he bhavya ho ! zAstrAbhyAsa ke aneka aMga haiN| zabda bA artha kA bA~canA yA sIkhanA, sikhAvanA. upadeza denA, vicAranA, sunanA, prazna karanA, samAdhAna jAnanA, bAraMbAra caracA karanA, ityAdi aneka aMga haiN| tahA~ jaise bane taiseM abhyAsa karanA / jo sarva zAstra kA abhyAsa na bane to isa zAstra virSe sugama vA durgama aneka arthani kA nirUpaNa hai, tahA~ jisakA bane tisahI kA abhyAsa karanA, parantu abhyAsa virSe prAlasI na honA' / " paMDita ToDaramala kA zrotA yA zaMkAkAra bhI kama paMDita nahIM hai / vaha buddhimAna, jijJAsu evaM bahuzAstravid hai / mAtra usameM eka kamajorI hai ki vaha yathAprasaMga sahI artha nahIM samajha pAtA hai / paMDita ToDaramala kI zailI kI yaha vizeSatA hai ki unhoMne adhikAMza prAgama-pramANa zaMkAkAra ke mukha meM rakhe haiN| unakA zaMkAkAra prAyaH pratyeka zaMkA mArSavAkya prastuta karake sAmane rakhatA hai aura samAdhAnakartA ArSavAkyoM kA apekSAkRta kama prayoga karatA hai, vaha anubhUtijanya thuktiyoM aura udAharaNoM dvArA usakI jijJAsA zAnta karatA hai / zaMkAkAra uddaNDa nahIM hai, para vaha koI bhI bAta kahane se cUkatA bhI ' sa. caM. pI0,7 2 bahI, 10 3 vahI, 16
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ nakha zailI nahIM hai, vaha apanI bAta apanI maryAdA meM raha kara caturAI se kaha detA hai| phaTakAra aura dutakAra milane para bhI akhAr3A chor3atA nahIM hai, kintu jijJAsA bhAva se vastu ko samajhane kA barAbara prayatna karatA rahatA hai / zaMkAkAra dvArA zaMkA prastuta karane ke kucha namUne nIce diye jA rahe haiM : (1) "bahuri vaha kahai hai-zAstravirSe aisA kahyA hai - tapa Adi kA kleza kara hai to karau, zAna binA siddhi naahiiN|" (2) "bahuri vaha kahai hai - zAstravirSe zubha-azubhako samAna kahyA hai, tAteM hamako to vizeSa jAnanA yukta nAhIM / " (3) "bahuri vaha kahai hai - gommaTasAravirSe aisA kahyA haisamyagdRSTi jIva ajJAnI guru ke nimitta se jhUTha bhI zraddhAna kara to prAjJA mAnanete samyagdRSTi hI hoya hai / sau yaha kathana kaise kiyA hai|" (4) "yahA~ kahegA- jo aise hai, to hama upavAsAdi na kreNge|" (5) "ihA~ prazna - jo mokSa kA upAya kAlalabdhi pAe bhavitavyAnusAri bane hai ki mohAdi kA upazamAdi bhae baneM hai athavA apane puruSArthateM udyama kie bane hai, sau kahI ? jo pahile doya kAraNa mile baneM hai, to hamako upadeza kAhekauM dIjie hai ara purupArthate baneM hai, to upadeza to sarva suneM, tina virSe koI upAya kara sake, koI na kara sake, so kAraNa kahA ?" (6) "yahA~ koU kahai - aiseM hai to muniliya dhAri kircita parigraha rAkhe, so bhI nigoda jAya - aisA SaTpAhur3e viSaM kaise kahA hai?" ' mo0 mA0 pra0, 268 2 vahIM, 301 . vahI, 316 340 " vahI, 455 3 vahIM, 44.. 4 vahI,
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 // paMjita ToDaramala : vyaktisva aura kartRtva (7) "yahA~ koI prazna kara -- jahA~ anya-anya prakAra na saMbhava, tahA~ to syAdvAda saMbhavai / bahuri eka hI prakAra kari zAstrani virSe paraspara viruddha bhAsa tahA~ kahA karie ? jaise prathamAnuyoga virSe eka tIrthasAra kI sAthi hajArauM pusti gae saar| karaNAnuyoga virSe chaha mahinA ATha samaya vi chahasa pATha jIba mukti jAMya - aisA niyama kiyA / prathamAnuyoga viSaM aisA kathana kiyA -deva-devAMganA upaji pIche mari sAtha hI manuSyAdi paryAya virSe upajai / karaNAnayoga virSe deva kA sAgarauM pramANa, devAMganA kA palyoM pramANa Ayu khaa| ityAdi vidhi kaise mile" ? (8) "bahari artha kA pakSapAtI kahaiM hai ki - isa zAstra kA abhyAsa kIe kahA hai ? sarva kArya dhanateM bane haiN| dhana kari hI prabhAvanA Adi dharma nipaja haiM / dhanavAna ke nikaTa aneka paMDita Aya prApta hoM haiN| anya bhI sarva kArya siddhi hoI / tAteM dhana upajAbane kA udyama karanA / " (E) "bahuri kAma bhogAdika kA pakSapAtI bola hai ki - zAstrAmyAsa karane virSe sukha nAhIM, bar3AI naahiiN| tAtai jina kari ihA~ hI sukha upaja aise je strI sevanA, khAnA, pahiranA ityAdi viSayasUkha tinakA sevana karie athavA jina kari ihA~ hI bar3AI hoI, aise vivAhAdika kArya karie / " jahA~ ve kisI bAta se asahamata hote haiM vahIM zaMkAkAra ke sAmane praznoM kI bauchAra karane lagate haiN| eka ke bAda eka tarka kramabaddha rUpa se usake sAmane prastuta karate cale jAte haiM aura use baca nikalane kA koI rAstA nahIM chor3ate haiN| jaise sarvavyApI brahma ke svarUpa para vicAra karate hue nimnalikhita zailI apanAte haiM : "ihAM kauU kaha ki samasta padArthanike madhyaviSa sUkSmabhUta brahma ke aMga haiM tinakari sarva juri rahe haiM tAkauM kahie haiM: mo. mA0pra0, 444 2 sa. 20 pI0, 13 3 bahI, 14
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAzailI 246 jo aMga jisa aMgatai jurayA hai, tisahI tai juraghA rahai hai ki duTi TUTiM anya anya aMganisyauM juraghA kara hai / jo prathama pakSa grahegA to sUryAdi gamana kare haiM, tinikI sAthi jina mukSma aMganiteM vaha jura hai te bhI gamana kareM / bahuri unako gamana karate ve sUkSma aMga anya sthUla aMganita jure rahaiM, be bhI gamana kareM haiM so aise sarva loka asthira hoi jAya / jaise zarIra kA eka aMga khIceM sarva aMga svIMceM jAya, taiseM eka padArthakoM gamanAdi karate sarva padArthani kA gamanAdi hoya, so bhAsa nAhIM / bahuri jo dvitIya pakSa grahegA, to aMga TUTane se bhinnapanA hoya hI jAya taba ekatvapanA kaisai rahyA ? tAteM sarvaloka kA ekatva kauM brahma mAnanA kaise saMbhavai ? bahuri eka prakAra yaha hai jo pahale eka thA, pIche aneka bhayAbahAra eka hI jAya tAta eka hai / jaise jala eka thA so vAsaNAnimaiM judA-judA bhayA bahuri mila taba eka hoya / vA jaise sonA kA gadA eka thA so kaMkarA-kuNDalAdi rUpa bhayA bahari milakari sonA kA gadA hoya jAya / taise brahma eka thA, pIche aneka rUpa bhayA bahuri eka hoyagA tAteM eka hI hai / isa prakAra ekatva mAne hai to jaba aneka rUpa bhayA tava jayathA rahmA ki bhinna bhayA / jo jurayA kahegA to pUrvokta doSa prAvaigA | bhinna bhayA kahegA to tisa kAla to ekatva na rahA / bahari jaba sUvarNAdikakI bhinna bhA bhI eka kahie hai so to eka jAti apekSA kahie hai / so sarva padArthani kI eka jAti bhAse nAhIM / koU cetana hai, koU acetana hai, ityAdi anekarUpa haiM, tinakI eka jAti kaise kahie ? bahuri pahile eka thA poche bhinna bhayA mAne hai, to jaise eka pASArAdi phUTi Tukar3e hoya jAya haiM taise brahmake khaNDa hoya gae, bahuri tinakA ikaTThA honA mAne hai to vahA~ tinikA svarUpa bhinna rahe hai ki eka hoi jAya hai| jo bhinna rahe hai to tahA~ apane-apane svarUpa kari bhinna hI hai para eka hoi jAya hai to jar3a bhI vetana hoi jAya vA cetana jar3a hoi jAya / tahA~ aneka vastunikA eka vastu bhayA taba kAhU kAlavirSe aneka vastu, kAhU kAlavirSe ekavastu aisA kahanA baneM / anAdi ananta eka brahma hai aisA kahanA bane nAhIM / " ' mo0 mA0pra0, 140-141
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 paMkti ToDaramala : gyaktiraSa mora kartRtva unakA sAhitya udAharaNoM kA eka vizAla bhaNDAra hai| paramparAgata udAharaNoM kI apekSA unhoMne udAharaNoM kA cunAva dainika jIvana evaM prakRti se kiyA hai| mAnava jIvana, pazu-pakSI evaM prakRti se cune gae udAharaNoM se unakA sUkSma nirIkSaNa evaM vizAla vyavahArika jJAna prasphuTita huA hai| pariNaka kula meM utpanna hone evaM vyArArika samparka se unake sAhitya meM vyApAra sambandhI udAharaNa bhI paryApta mAtrA meM pAe jAte haiN| vaidyaka sambandhI udAharaNa bhI vipula mAtrA meM milate haiM / udAharaNoM ke lie udAharaNa kahIM bhI nahIM pAe, varan viSaya ko spaSTa karane kI dRSTi se sahaja pravAha meM Ae haiN| be viSaya ke sAtha ghulamila gae haiM, alaga-alaga pratIta nahIM hote / unake kucha udAharaNa nIce diye jA rahe haiM :-- auSadhi vijJAna se sambandhita udAharaNa siddhAnta (1) jaise vaidya saba se pahile (1) usI prakAra mokSamArga roga kA nidAna karatA hai, roga prakAzaka meM pahale saMsAra roga kA ke lakSaNa batAtA hai, rogI ko nidAna va duHkha ke lakSaNa batA vizvAsa meM lekara roga kI kara saMsArI jIva ko vizvAsa meM cikitsA karane kI preraNA lekara duHkha dUra karane kI preraNA detA hai evaM davA aura pathya kA dete hue grahaNa-tyAgarUpa upAya nirdeza karatA hai| batAyA gayA hai| (2) jaise vaidha roga dUra krnaa| (2) usI prakAra zrI guru rAgAdi cAhatA hai / ata: zIta sambandhI chur3AnA cAhate haiN| ataH jo roga ho to uSNa auSadhi detA hai| rAgAdi ko para jAna kara aura prAtApa saMbaMdhI roga ho to svacchanda ho jAte haiM, unase kahA zIta auSadhi detA hai| jAtA hai tere hI haiM; aura jo unheM apanA mAna kara chor3anA nahIM cAhate, unase kahA jAtA hai ki 1 mo0 mA0 pra0, 31,65,109, 137
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ digambara jaina guprakamaNDakA vATela hb gadya zailI ( 3 ) roga to burA hI hai para adhika kI apekSA kama roga ho to aba acchA hai - yaha bhI kaha dete haiM / (4) jaise dAh jvara bAlA vAyu hone ke bhaya se zItala vastu kA tyAga kare, para jaba taka zItala vastu ruce taba taka dAha jvara gayA nahIM jAnanA cAhie | (5) roga to zItAMga bhI hai aura jvara bhI, para zItAMga se maranA jAne to use jvara karAne kA upAya kiyA jAtA hai / bAda meM jvara bhI ThIka kiyA jAtA hai / (6) kisI ko viSama jvara ho to kabhI takalIpha adhika hotI hai, kabhI kama kama hone para loga kahate haiM ki aba ThIka hai, para jaba taka roga gayA nahIM taba taka ThIka kaisA ? 1 mo0 mA0 pra0, 280 vahI, 301 vahI, 362-63 4 vahIM, 412 5 bahI, 453 251 karma ke nimitta se hue haiM, ataH karma ke haiM" / (3) usI prakAra rAga bhAva to burA hI hai kintu azubha rAga kI apekSA zubha rAma ko bhalA bhI kaha dete haiN| (4) usI prakAra koI narakAdi ke bhaya se viSaya - sevana kA tyAga kara de kintu jaba taka viSaya-sevana ruce taba taka vaha vAstavika tyAgI nahIM hai / (5) usI prakAra kaSAya to saba burI hI haiM, kintu pApa kaSAyarUpa mahAkapAya chur3Ane ke lie puNya kaSAyarUpa alpakaSAya karAI jAtI hai / bAda meM use bhI chur3AyA jAtA haiM / (6) vaise hI jaba taka jIva mohI hai taba taka duHkhI hai, kabhI adhika aura kabhI kama / kama duHkhake kAla meM acchA bhI kahA jAtA hai, para hai vaha duHkhI hI / bo
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva (7) koI rogI yadi nirguNa (7) usI prakAra koI vyakti auSadhi kA niSedha suna kara puNyarUpa dharma kA niSedha suna kara auSadhi sevana chor3a kupathya sevana / dharmasAdhana chor3a de aura viSayoM karegA to mRtyU ko prApta hogA, meM laga jAya to vaha narakAdi meM usameM vaidya kA to doSa nahIM hai| duHkhI hogA, isameM upadezaka kA to doSa nahIM hai| (8) yadi gadhA mizrI khAne se (8) usI prakAra viparIta-buddhi mara jAve to manuSya to mizrI adhyAtmagraMtha suna kara svacchanda khAnA na chodd'e| ho jAve to viveko adhyAtmagraMtha kA abhyAsa kyoM chor3era ? (6) ati zItAMga roga vAle (6) usI prakAra kisI eka ko ati uSNa rasAdika auSadhi ora adhika jhuke hue vyakti ke dI jAtI hai / yadi dAha vAle ko saMtulana ko ThIka karane ke lie yA sAdhAraNa zIta vAle ko vaha usake niSedha kA upadeza diyA uSNa auSadhi de dI jAve to jAtA hai / yadi sAmAnya jana anartha hI hogaa| use grahaNa kara ukta kArya chor3a deM to burA hI hogaa| jaise dinarAta zAstrAbhyAsa meM lage hue vyakti ko kahA jAve ki prAtmAnubhava ke binA korA zAstrAbhyAsa nirarthaka hai| ise suna kara kama zAstrAbhyAsa karane vAle yA zAstrAbhyAsa nahIM karane vAle zAstrAbhyAsa se vimukha ho jAveM to burA hI hogaa| ' mo0 mA0pra0, 313-14 5 vahI, 426 3 vahI, 442
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadha zailI 253 (10) jaise pAkAdi auSadhi (10) usI prakAra ucca dharma guNakArI hI hai para jvara vaalaa| bahuta acchA hai kintu jaba taka khAve to hAni hI kregii| vikAra dUra na ho aura dhAraNa kare to anartha hI hogA, jaise bhojanAdi viSayoM meM Asakta rahe aura prAraMbhatyAgI ho jAve to anartha hI kregaa| vyApAra sambandhI udAharaNa udAharaNa siddhAnta (1) jaise svayaMsiddha motiyoM (1) usI prakAra lekhakagaraNa se gahanA banAne vAle apanI svayaMsiddha akSaroM ko apanI icchAnusAra vibhinna prakAra se icchAnusAra vibhinna prakAra gUMtha motI gUMtha kara vibhinna prakAra ke kara vibhinna prakAra ke graMtha gahane banAte haiN| vanAte haiM / (2) jaise zaktihIna, lobhI, (2) usI prakAra IzvaravAdI jhUThA vaidha yadi rogI ko pArAma yadi bhalA ho to Izvara kA ho to apanA kiyA batAtA hai kiyA mAnatA hai aura burA aura yadi burA ho yA maraNa ho ho to apane karmoM kA phala jAya to honahAra para TAlatA hai| kahatA hai ! (3) kamAne kI maMda icchA (3) usI prakAra muni pAhAra rakhane vAlA vyApArI bhI bAjAra ko nikalate haiM, bhojana kI maMda meM baiThatA hai, kamAne kI icchA icchA bhI hai, para kisI se bhI rakhatA hai, para kisI se prArthanA nahIM krte| sahaja hI yAcanA nahIM karatA / yadi nAhaka unakI vidhi anusAra AhAra .. mo0 mA0 pra0, 442 2 vahI, 14,15-16 3 vahI, 156
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 paMDita doharamala : vyaktitva aura kasthi apane Apa sahaja AtA hai to mile to karate haiM, anyathA vyApAra karatA hai, anyathA nhiiN| nhiiN'| (4) koI bhI vyakti dhana (4) usI prakAra jJAnI thor3I kharca karanA nahIM cAhatA, para bhI kaSAya nahIM karanA cAhatA, sampUrNa jAtA dekhe to thor3A para pAparUpa mahAkaSAya hotI dekara kAma nikAlane kA upAya / dekhe to usase bacane ke lie karatA hai| alpa kaSAyarUpa puNya kAryoM meM lagatA hai| (5) jaise rojanAmacA (dainika (5) usI prakAra zAstroM meM rokar3a) meM aneka rakameM jahA~- aneka prakAra upadeza diyA tahA~ likhI rahatI haiM, unheM khAte gayA hai| usako samyagjJAna meM khatAe binA yaha patA nahIM ( sahI buddhi ) se sahI-sahI calatA ki kisase kyA lenA hai pahicAne taba hita-ahita kA patA aura kisakA kyA denA hai| calatA hai, anyathA nhiiN| (6) munIma seTha kA kArya (6) usI prakAra jJAnI karatA hai, use apanA kahatA hai, karmodaya meM zubhAzubha bhAvarUpa kArya banane bigar3ane para use pariNamita hotA hai, unheM apane harSa-viSAda bhI hotA hai, usa bhI kahatA hai / para antara meM unheM samaya vaha apane aura seTha ko bhinna hI mAnatA hai| yadi vaha eka hI samajhatA hai; para antara zarIrAzrita vrata-saMyama ko apanA meM seTha aura apane bheda ko acchI mAne so ajJAnI hI kAhA taraha jAnatA hai / yadi seTha ke jAyegA / dhana ko apanA mAne to vaha munIma nahIM, cora kahA jaaegaa| . 1 mo0 mA0 pra0, 227-28 2 vahI, 302 3 vahI, 448 * vahI, 505 (rahasyapUrNa ciTThI)
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 gadya zailI (7) jaise khoTA rupayA calAne vAlA usameM kucha cAMdI bhI DAlatA hai| (7) usI prakAra nakalI sAdhu bhI dharma kA koI UMcA aMga ( kriyA) rakha kara apanI uccatA kI dhAka logoM para jamAe rakhanA cAhatA hai'| mAnava jIvana sambandhI udAharaNa udAharaNa (1) eka par3Ava para eka pAgala rahatA thaa| vahA~ bahuta yAtrI Ate the| unake sAtha gAr3I-ghor3e aAdi dhana-dhAnyAdi sAmagrI bhI hotii| vaha unheM apanI mAna kara prasanna hotA, para ve jaba jAne lagate to du.lI hotaa| (2) gAr3I apane Apa cala rahI hai| bAlaka use dhakkA dekara mAnatA hai ki yaha gAr3I mere dhakAne se cala rahI hai tathA jaba / gAr3I ruka jAtI hai taba bAlaka vyartha meM kheda-khinna hotA hai / sivAnta (1) usI prakAra isa jIva ke bhavarUpI par3Ava para zarIra strI putrAdi kA saMyoga ho gayA hai| yaha unheM apane mAna kara prasanna hotA hai aura unake viyoga meM duHkhI / prataH pAgala kezamA mAlanI dI hai ! (2) usI prakAra sArA jagata svayaM pariNamanazIla hai, para yaha ajJAnI samajhatA hai ki mere dvArA pariNamita ho rahA hai| jaba isakI icchAnukula pariNamana nahIM hotA taba vyartha hI duHkhI hotA hai| (3) usI prakAra pApa karma bA~dhe aura dukhI ho, phira ko ko doSa de to murkha hI mAnA jaaygaa| (3) jase koI patthara se apanA sira svayaM phor3e, phira patthara ko doSa de to mUrkha hI hai| ' mo0 mA0pra0, 262-63 2 bahI, 73 3 vahI, 128 4 vahI, 130
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 ( 4 ) svAmI kI AjJA se naukara ne bhalA-burA kiyA / usameM koI naukara se baira bA~dhe to mUrkha hI hai / + (5) jaise zIlavatI strI svecchA se parapuruSa ke sAtha pati ke samAna ra maraNa kriyA kabhI bhI nahIM. karatI hai / ( 6 ) jaise koI puruSa svapna meM apane ko rAjA huA dekhe aura prasanna ho / (7) jaise koI bAlaka strI kA veSa dhAraNa karake zRMgAra rasa kA aisA gAnA gAve ki sunane vAle kAma vikArarUpa ho jAneM kintu vaha usakA bhAva nahIM jAnatA hai, zrataH kAmAsakta nahIM hotA hai / ( - ) kisI vyakti ne dharma sAdhana ke lie mandira banAyA kintu koI pApI usameM pApakarma kare to mandira banAne vAle kA to doSa nahIM hai / 1 mo0 mA0 pra0, 130 vahI, 276 7 vahI, 306 4 cahI, 348 5 baddI, 425 paMDisa ToDaramala : vyaktitva aura karttRstha (4) usI prakAra isa jIva kA karmoM ko doSa denA bekAra hai, kyoMki ve to jIva ke bhAvAnusAra hI ba~dhe haiN'| ( 5 ) usI prakAra samyagdRSTi suguruvat kuguru Adi ko kabhI bhI namaskAra Adi nahIM karate / ( 6 ) vaise hI nizcayAbhAsI bhrama se kalpanA meM apane ko siddha mAna kara santuSTa hote haiM / (7) usI prakAra bhAvajJAna se rahita upadezaka aisA upadeza dete haiM ki dUsare Atmarasa ke rasika ho jAne para svayaM anubhava nahIM karate haiM va jaisA likhA hai vaisA upadeza de dete haiM / I ( 5 ) usI prakAra AcAryoM ne dharma meM lagAne ke lie zAstroM kI racanA kI / yadi koI unheM par3ha kara hI vikArarUpa pariraNamita ho to isameM zrAcAryoM kA to doSa nahIM hai /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadya zailI ( 9 ) manuSya jaise hAtha-paira baMdara ke nahIM hote / (10) jaise aMdhA mizrI ke svAda kA anubhava karatA hai, usake prAkArAdi ko nahIM dekha pAtA hai / pazu evam prakRti sambandhI udAharaNa udAharaNa (1) sUryodaya hone para cakavA - arat apane Apa mila jAte haiM aura sUryAsta hone para apane zrApa bichur3a jAte haiN| unheM koI milAtA yA bichur3AtA nahIM hai / (2) jaise kutte ko lATho mArane para kuttA lAThI mArane vAle kI ora na jhapaTa kara lAThI para jhapaTatA hai| asalI zatru ko nahIM pahicAnatA / ( 3 ) zAstroM meM isa kAla meM bhI haMsoM kA sadbhAva kahA hai, kintu haMsa dikhAI nahIM dete tI 1 mo0 ma0 pra0, 502 2] vahIM, 510 ( rahasyapUrNa ciTThI) 3 vahI, 37 4 bahI, 83 257 ( 6 ) usI prakAra jJAnI ke samAna ajJAnI ke samyaktva ke aMga nahIM ho sakate' / (10) usI prakAra kSayopazama jJAna vAle ajJAnI zrAtmA kA anubhava karate haiM, AtmA ke pradezoM ko nahIM dekhate haiM / siddhAnta I ( 1 ) usI prakAra rAgAdi bhAva hone para karma apane zrApa baMdha jAte haiM / karmodaya kAla meM jIva svayaM trikAra karatA hai, unheM koI pariNAmAtA yA vikAra nahIM karAtA hai / (2) usI prakAra ajJAnI svayaMkRta karmoM ke phala prApta hone para bAhya padArthoM para rAgadveSa karatA hai / grapane asalI zatru moha-rAga-dveSa ko nahIM pahicAnatA * / ( 3 ) usI prakAra zAstroM meM isa kAla meM bhI sAdhuyoM kA sadbhAva kahA hai, kintu sacce
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva auroM ko hama nahIM mAnA jA sAdha dikhAI na dekheM to poroM sakatA / jaba taka haMsa ke guraga ko to sAdhu nahIM mAnA jA na mileM taba taka kisI pakSI sakatA / sAdhu ke lakSaNa milane ko haMsa nahIM mAnA jA sktaa| para hI kisI ko sAdhu mAnA jA sakatA hai, anyathA nhiiN| (4) bIja boe binA kheta ko (4) usI prakAra saccA tattvakitanA hI saMbhAlo, anAja paMdA jJAna hAra binA kitanA hI nahIM hogaa| . vratAdi karo, samyaktva nahIM hogaa| saMgIta sambandhI udAharaNa udAharaNa siddhAnta (1) jaise koI vyakti saMgIta (1) usI prakAra koI jIva sambandhI zAstroM ke AdhAra se prAstroM kA adhyayana kara jIvAdi isake svara, grAma, mUrchanA ba tattvoM ke nAmAdi sIkha le kintu rAgoM ke rUpa, tAla, tAna va unake gahI rUpa ko pahicAne unake bhedoM ko sIkha letA hai nahIM / ataH binA pahicAna parantu unake svarUpa ko nahIM kisI tatva ko koI tattva mAna phicaantaa| pahicAna binA le athavA sahI bhI mAna le kisI svara ko kucha kA kucha mAna para binA nirNaya ke to vaha letA hai yA rAhI bhI mAna letA hai samyaktva ko prApta nahIM kara para binA nirNaya ke to vaha sakatA / catura gAyaka nahIM bana sktaa| pAThaka kI saci-aruci evaM kaThinatA-saralatA kA dhyAna unhoMne sarvatra rakhA hai / be utanA hI likhanA cAhate haiM jitanA pAThaka grahaNa kara sake aura usI prakAra se likhanA cAhate haiM jisa prakAra pAThaka / mo0 mA0 pra0, 235, 272 2 yahI, 344 / vahIM, 329
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaca zarI 256 samajha sake / isa bAta kA ullekha bhI unhoMne jahAM AvazyakatA samajhI, kiyA hai / isI bAta ko lakSya meM rakha kara unhoMne 'samyagjJAna candrikA' meM saMdRSTiyAM yathAsthAna na dekara anta meM unakA eka pRthaka adhikAra rakhA hai / isake sambandha meM unhoMne likhA hai : "jo yaha TIkA maMdabuddhIni ke jJAna hone ke athi karie sau yA tri bIci-bIci saMdRSTi likhane te tinakoM kaThinatA bhAsai taba abhyAsa se vimukha hoI / tAtai jinako artha mAtra hI prayojana hoI sau artha hI kara abhyAsa karau ara jinako saMdRSTinikauM bhI jAnanI hoI te saMdRSTi adhikAra virSe tinakA bhI abhyAsa karI' / " / bIca-bIca meM loka-pracalita evaM zAstroM meM samAgat lokoktiyoM kA yathAsthAna prayoga kiyA gayA hai| isase viSaya kI spaSTatA ke sAtha-sAtha zailI meM bhI gatizIlatA pAI hai| kucha isa prakAra haiM : (1) merI mA~ aura nA~jha (2) jala kA vilobanA (3) deha virSe deva hai, dehurA vi nAhIM (4) svabhAva virSe tarka nAhIM (5) bAlaka totalA bole to bar3e to na boleM (6) jhola diye binA khoTA dravya cAle nAhI (7) viSa te jIvanA kahe haiM, (8) kor3I ke karaNa aura kuMjara ke maraNa (6) ToTor3I kI sI nAIM ubArai hai (10) hasta cugala kA sA nAI (11) mizrI ko amRta jAna bhakhe to amRta kA gRNa to na hoya (12) kAkatAlIya nyAyabat . sa. caM0pI0,50
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karttRtva (13) yajJArthaM pazavaH sRSTAH (14) putrasya gatirnAsti (15) cAritaM khalu dhammo (16) hastAmalakavat paMDita ToDaramala ne gadya ko apane vicAroM ke pratipAdana kA mAdhyama usa samaya cunA jaba ki pramukha rUpa se saba loga padya meM hI likhate the / braja gadya kA rUpa bhI apanI prArambhika avasthA meM thA / yadyapi chuTapuTa rUpa meM ToDaramalajI se kucha samaya pUrva ke piMgala gadya ke rUpa mila jAte haiM kintu unase yaha nahIM kahA jA sakatA ki usa samaya gadya vicAroM ke vAhana kA mukhya sAdhana bana cukA thaa| hindI sAhitya ke itihAsakAroM ne gadya kI samasta vidhAnoM se yukta prAcIna se prAcIna gadya graMtha san 1800 I0 ke bAda kA hI honA ullikhita kiyA hai', jabaki paMDita ToDaramala kA khAkAla san 1724 se 1767 I0 (vikrama saMvat 1811 - 1824 ) hai / yataH hindI gadya ke nirmANa evaM rUpasthirIkaraNa meM paMDita ToDaramala kA pramukha yogadAna rahA hai| tatkAlIna gadya kI tulanA meM paMDitajI kA gadya kahIM adhika parimArjita, sazakta, pravAhapUrNa evaM suvyavasthita hai / 4 niSkarSa rUpa meM yaha kahA jA sakatA hai ki unakI gadya zailI praznottara zailI hai, jisameM dRSTAntoM kA prayoga mariNa-kAMcana yoga kI zobhA bar3hAne vAlA hai / AdhyAtmika viSaya ke pratipAdaka hone para bhI unako gadya zailI meM unake vyaktitva kI jhalaka hai / unakI zailI aisI pratipAdana zailI hai, jisameM vaha pratyakSa rUpa meM upadezaka bana kara nahIM aate| unakI zailI meM zAstrIya ciMtana aura loka vyavahArajJAna evaM anubhUti aura ciMtana kA sundara sAmaMjasya hai / hindI sAhitya, 364-365
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ T G SaSTha adhyAya bhASA
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA paMDita ToDaramala dvArA prayukta bhASA ke sambandha meM vicAra karate samaya usake do rUpa dekhane ko milate haiM : (1) maulika lekhana kI bhASA (2) anUdita granthoM kI bhASA unhoMne paramparAgata dArzanika aura saiddhAntika granthoM kA hindI bhASA meM rUpAntara kiyA jo adhikatara prAkRta aura saMskRta bhASA meM haiN| ina mUla granthoM meM se kinhIM-kinhIM para saMskRta TIkAe~ milatI haiM / ye anuvAda unhIM para AdhArita haiN| anuvAda kebala anuvAda hI nahIM apitu unameM anuvAda ke sAtha maulika cintana bhI hai, jisameM ve eka svataMtra vicAraka ke rUpa meM ubharate dikhAI dete haiN| inhIM maulika vicAroM aura mAnyatAoM ko unhoMne svataMtra granthoM ke rUpa meM graMthita kara diyA hai, jinheM hama unakI maulika racanAe~ mAna sakate haiN| jahA~ taka anuvAda kI bhASA kA prazna hai, usake mUla bhASA para AdhArita hone se lekhaka kI maulika bhASA nahIM mAnI jA sktii| adhika se adhika yahI mAnA jA satratA hai ki unhoMne lokaprayukta bhASA meM usakA anuvAda kiyA hai| trilokasAra bhASAdIkA kI bhUmikA (pIThikA) ke prAraMbha meM unhoMne apanI TIkA kI bhASA ko laukika bolacAla kI bhASA batAyA hai| ve likhate haiM : "isa zAstra kI saMskRta TIkA pUrva bhaI hai tathApi tahA~ saMskRta gaNitAdika ke jJAna binA praveza hoI sakatA nAhIM / tAtai stoka jJAna vAloM ke triloka ke svarUpa kA jJAna hone ke athi tisahI artha kauM bhASA kari likhie hai| yA vi merA katrtavya itanA hI hai jo kSayopazama ke anusAri tisa zAstra kA artha kauM jAni dharmAnurAga teM aurani ke
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karttava jAnane ke abhi jaise koU mukhateM prakSara uccAri kari dezabhASArUpa vyAkhyAna kare hai jaise maiM hastataM kSarani kI sthApanA kari likhauNgaa|" paMDita ToDaramala ne apane lekhana meM prayukta bhASA ke sambandha meM spaSTa rUpa se kahIM kucha bhI nahIM likhA / phira bhI prasaMgavaza kahIM kahIM aise ullekha milate haiM jinase unake bhASA sambandhI vicAroM para prakAza par3atA hai / bhASA ke sambandha meM unakA kathana hai : "isa niSTa samaya viSai hama sArikhe maMdabuddhIniteM bhI hIna buddhi ke dhanI ghane jana avalokie haiM / tinikoM tina padarzana kA arthajJAna hone ke artha dharmAnurAga ke vazateM dezabhASAmaya grantha karane kI hamAre icchA bhaI, tAkari hama yahu grantha banAyeM haiM / so isa viSai bhI artha sahita tinihI padana kA prakAzana ho hai / itanA to vizeSa hai jaise prAkRta saMskRta zAstraniviSai prAkRta saMskRta pada likhie haiM, taise ihA~ apabhraMza lie vA yathArthapanAko lieM dezabhASArUpa pada likhie haiM parantu artha viSai vyabhicAra kichu nAhIM hai / " isa kathana se siddha hai ki paMDitajI ne yadyapi dharmAnurAga se dezabhASA meM apane granthoM kI racanA kI hai, phira bhI unhoMne yaha spaSTa kara diyA hai ki dezI bhASA unakI hai, jabaki cariNata viSaya aura usakI pratipAdana zailI bahuta kucha paramparAgata hai / unakA yaha bhI kahanA hai ki jisa prakAra prAkRta aura saMskRta zAstroM meM prAkRta va saMskRta pada likhe jAte haiM, usI prakAra isa graMtha meM dezabhASArUpa padoM kI racanA kI gaI hai, parantu yaha dezI pada racanA apabhraMza aura yathArtha ko lie hue hai / yahA~ lekhaka kA abhiprAya yaha mAlUma hotA hai ki vaha jisa dezabhASA meM likha rahA hai usameM apabhraMza kA puTa hai lekina sAtha hI vaha yathArtha kA AdhAra lekara bhI calatI hai / arthAt unakI dezabhASA na TheTha apabhraMza hai, na TheTha dezabhASA | sAmAnyatayA kucha Alocaka use DhUMDhArI (jayapurI) bhASA kahate haiM, jabaki bra0 rAyamala ne samyagjJAnacaMdrikA kI bhASA ko 1 tri0 bhA0 TI0 bhUmikA, 1 2 mo0 mA0 pra0 17 * 9 vahI prastAvanA, 4
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA 265 gvAliyarI bhASA likhA hai / vastutaH vaha jayapura, gvAliyara Adi vizAla hindIbhApI pradeza kI sAhitya bhASA prajabhApA hI hai kyoMki lekhaka svayaM ise dezabhASA kahatA hai evaM usakA svarUpa apabhraMza aura lokabhASA ke bIca svIkAra karatA hai| vaha apanI bhApA ko kisI nAma vizeSa se abhihita nahIM karatA hai / lekina bhASA meM racitta hote hue bhI isake artha meM kahIM bhI kisI prakAra kA doSa nahIM hai, yaha unhoMne spaSTa rUpa se likhA hai| unakA 'dezabhASA' se prAzaya hai tatkAlIna loka pracalita vikAsazIla bhASA, jisako vyAkaraNAdi ke adhyayana ke binA bhI samajhA jA ske| ve mokSamArga prakAzaka ke adhyayana kI preraNA dete hue likhate haiM : "isa grantha kA to bA~canA, sunanA, vicAranA nA sugama hai, koU vyAkaraNAdika kA bhI sAdhana na cAhie, tAtai avazya yAkA abhyAsa virSa pravattauM, tumhArA kalyANa hoyagA / " paMDitajI ke lekhana kArya kA mukhya uddezya ucca mAdhyAtmika jJAna ko pracalita lokabhASA meM sarala DhaMga se prastuta karanA thA kyoMki tattva-vivecana ke anya saMskRta yA prAkRta bhASA meM the| unhoMne ina do kAraNoM se inakI TIkA saMskRta ko apekSA dezabhASA meM kI : (1) saMskRta jJAna se rahita logoM ko tattvajJAna sulabha ho sake / (2) jinheM saMskRta kA jJAna hai, ve isakI sahAyatA se artha kA aura adhika vistAra kara sakate haiN| unakA yaha bhI kahanA hai ki naI bhASA meM tattvajJAna kI carcA vAranA maI bAta nahIM hai| pUrva meM arddhamAgadhI ke granthoM ko samajhanA kaThina ho gayA to saMskRta meM zAstra racanA huI aura usake bAda dezabhASA meM / jaba saMskRta ke graMthoM kA artha dezI bhASA meM samajhAyA hI jAtA hai to mUla tattvajJAna ko dezI bhASA meM likhane meM bhI koI 1 dekhie prastuta graMtha, 52 2 mo mA0 pra0, 30
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kattuMsya doSa nahIM hai / ataH unhoMne dezI bhASA meM TIkAe~ likhiiN'| bhASA ke mulabhUta svarUpa evaM vargoM ke sambandha meM paMDitajI kA kathana hai ki akArAdi akSara anAdinidhana haiM. jinheM loga apanI icchA ke anusAra likhate haiN| isIlie 'siddho barNasamAmnAyaH' kahA gayA hai / jahA~ taka varNasamAmnAya kA sambandha hai, paMDitajI use siddha mAna kara calate haiM / ve usake vikAsa kI samasyA meM nahIM par3ate / unake anusAra akSaroM kA samuha pada hai aura satyArtha ke pratipAdaka padoM ke samUha kA nAma zruta hai / isa prakAra unhoMne zruta kI paribhASA dhyAgajA banA dI hai| 1 "je jIva saMskRtAdi vizeSa zAna rahita haiM te isa bhASATIkA se artha dhAro / bahuri je jIna saMskRtAdi jJAnasahita haiM parantu gaNita AmnAbAdika ke zAna kA abhAva te mUla grantha vA saMskRta TIkAvirSa praveza na pAtra haiM, to isa bhASA TIkAta prathaM ko cAri mUlagnantha vA saMskRta TIkAviyeM praveza karahU / bahuri jo bhASATIkA se mUlamantha vA saskRta TIkAviSaM adhika artha hoI tAke jAnane kA anya upAya bane so karachu / ihA~ phoU kahai saMskRti jJAna vAloM ke bhASA abhyAsa virSe adhikAra nAhIM ? tAkI kAhie haiM - saMskRta jJAna vAloM kA bhASA bA~cane leM koI doSa to nAhI upaja hai / apanA prayojana jaise siddha hoya taiseM karanA / pUrva arddhamAgadhI zrAdi bhASAmA mahAn graMtha the / bahuri buddhi kI maMdatA jIvani ke bhaI laba saMskRtAdi bhASAmaya grantha bane / va vizoSa buddhi kI maMdatA jIvani ke bhaI tAtai daNabhASAmaya grantha karane kA vicAra bhayA / bahari saMskRtAdika kA artha bhI aba bhASAvArakari jIvani ko samajhAiye hai| ihIM bhASAdvArakari hI artha liyA to kicha doSa nAhIM hai| aise vicAri zrImad gommaTasAra dvitIya nAma zrI paMcasaMgraha grantha kI jIvatattvapradIpikA nAmA saMskRta TIkA tAke anusAra 'samyagjJAna candrikA nAmA yAhu dezabhASAmayI TIkA karane kA nizcaya kIyA hai|" - sa. caM0 pI0, 4-5 "akArAdi akSara hai te anAdinidhana haiM, kAhU ke kie nAhIM / inikA AkAra likhanA to apanI icchA ke anusAri aneka prakAra hai parantu bolane meM AI haiM le akSara tI sarvatra sarvadA aise hI pravata haiM so hI kahyA hai -- 'siddho varNasamAmnAyaH' / yAkA artha yahu - jo akSarani kA saMpradAya hai sau svayaMsiddha hai / bahuri tini akSarani kari nipaje satyArtha ke prakAzaka pada tinake samUha kA nAma thuta hai zo bhI anAdinidhana hai / " -- mo. mA0pra0, 14
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvA paMDitajI ne isa sambandha meM motI-mAlA kA udAharaNa dete hue kahA hai jaise koI motiyoM kI choTI-bar3I mAlA banAtA hai, parantu vaha motI nahIM banA sakatA, motI usake lie siddha haiM: usI prakAra varNasamAmnAya siddha hai, jasanA apanI hamAmA karate haiM, isa prayoga meM mUla artha prabhAvita nahIM hotA hai / ataH ise bhI mUlagraMtha kI taraha pramANika mAnA jAya / isa prakAra unhoMne dezI bhASA ko paramparA se calI AtI rahI bhASA ke viruddha AdhyAtmika jJAna kI abhivyakti kA mAdhyama banAyA / dezabhASA ke lie unakI yaha maulika dena hai| __paMDitajI dvArA prayukta bhASA (jise ve dezabhASA kahate hai) vastutaH tatkAlIna jayapura rAjya va pArzvavartI kSetra meM prayukta braja hai, parantu usameM jayapura kI tatkAlIna bolacAla kI bhASA ke prayoga bhI A gae haiN| isakA eka kAraNa yaha hai ki unakA mukhya uddezya prAdhyAtmika tattvajJAna ko deza bhASA meM likha kara adhika se adhika vyApaka aura lokapriya banAnA thaa| ata: isake lie sthAnIya rUpa se prayukta bolI ko mAdhyama banAne ke bajAya unhoMne pracalita dezabhASA (braja) ko hI mAdhyama ke rUpa meM svIkAra kiyA, parantu usameM bolacAla kI sthAnIya bhASA kA bhI puTa hai / dUsare zabdoM meM paramparAgata bhASA hote hue bhI usake bolacAla ke svarUpa ko banAe rakhane kA prayatna kiyA hai| zabda samUha paMDita ToDaramala kA sAhitya mukhyataH saMskRta aura prAkRta bhASA meM likhita prAcIna sAhitya para AdhArita dhArmika sAhitya hai| isalie usameM 75 pratizata saMskRta, prAkRta aura unakI paramparA se vikasita zabda haiM / isake atirikta dezI zabdoM kA bhI prayoga hai para apekSAkRta kama / urdU ke zabda bhI milate haiM para bahuta thor3e / eka sthAna para arabI zabda 'hilanvI' kA bhI prayoga huaA hai / isa prakAra tatsama, tadbhava 'mo mA0pra0, 14-15 2 pro0 molavI karImuddIna dvArA likhita 'karImulalugAta' zabdakoSa meM 'hilabdhI' kA artha eka prasiddha kAMca hai / prakaraNa ke anusAra bhI yaha artha ThIka hai /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kattRtva aura dezI zabdoM ke atirikta usameM urdU ke bhI zabda milate haiM / tatsama zabdoM kI bahulatA kA kAraNa mUla granthoM kA saMskRta prAkRta meM honA hai| khakhaka apanI abhivyakti ko sugama banAne ke lie khule rUpa meM tatsama zabdoM kA prayoga karatA hai| dUsare vaha tadbhava ke nAma para jina zabdoM kA prayoga karatA hai unakI racanA-prakriyA prAkRta racanA-prakriyA se milatI-julatI hai| unake gadya sAhitya meM tatsama zabdoM kI sA hai gomA sAhibadAyaka bhii| isakA kAraNa kAvyabhASA braja meM tadbhava aura dezI zabdoM ke hI prayoga ke vidhAna kA anivArya honA hai / vrajabhASA prakRti aura chanda kI laya inhIM ko apanAne ke pakSa meM hai| padya meM isIlie paMDitajI paramparA se baMdhe the, parantu brajabhASA meM gadya kA abhAva thA isalie unheM usameM tatsama zabdoM ke prayoga meM visI prakAra bhI rukAvaTa nahIM thii| nagaNya hote hue bhI dezI zabda bhI ullekhanIya haiM kyoMki ve usa samaya bole jAne vAle sthAnIya zabda haiM / unakI bhASA meM prayukta vibhinna prakAra ke zabdoM ke kucha namUne nIce diye jA rahe haiM. :saMjJA zabda (1) vyaktivAcaka :tatsama - kRSNa, buddha, varddhamAna, ziva, mUlabadrI, kAzI, jayapura, lakSmI, sUrya, bhUtabali, vRSabha, nemicaMdra, rAjamalla, cAmuNDarAya, pNcsNgrh| tadbhava - RSabha riSabha, rAmasiMha rAmasiMgha, barddhamAna vardhamAna, mUlabadrI mUlavidrapura, giranAra giranAri, jayapura jaipura, gopAla guvaaliyaa| (2) jAtivAcaka :tatsama - vaktA, zrotA, thAvaka, vaidya, brAhmaNa, muni, rAjA, nRpa, putra, jIva, ajIba, mokSa, deva, zAstra, guru, mukha, nArma, guNasthAna, hasta, pAda, jihvA, sthAna, prAcArya upAdhyAya, sAdhu, manuSya, dvIpa, latA, zarkarA, niMba,
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA 266 kiMkara, skaMdha, pustaka, cora, puNya, pApa, grAma, udadhi, jmk| tadbhava - manudhyamAnupa, mRttikA mATI, svarNa - sonA, raupya rUpA, skaMdha khaMdha, sthAna >thAna, hRdaya >hiyA, gRgasthAna guraNathAna, vAnara>bA~dara, muktA motI, yAMta yatI, rUpakam rupaiyA, kSetragharakhitahara, kAka kAgalA, gogaU, haTTa hATi, paNDita pANDe, kacchapa kAchivA, zvasurAlaya sasurAla / dezI - ghUbhU, maNa, hA~DI, sAMThA, gAr3A, jevarI, pA~, patAsA, ThAkura (bhagavAna), ThakurAnI, ror3I, sUvA, galI / urdu - madirA, jAmA, gumAstA, casamA, duravIna, khudA, paig2ambara, kalAla, hilavI (aravI) / (3) bhAvavAcaka :tatsama-jJAna, darzana, cAritra, samyaktva, prIti, kArya, satya, vrata, bhrama, yaza, bhAgya, adhyAtma, kaSAya, krodha, rAga, dveSa, moha, upayoga, vArtA, stuti, RNa, anubhava, sukha, duHkha,AkulatA, avaguNa, udAsInatA, janmattatA, pAMDitya, svAmitva, manoratha, cetanA, kalaMka, milApa / tadbhava - marma marama, bArtAbAta, satya sAMcA, samyakta>samakita, nirdhAraNa>niravAna, yoga joga, bandhana bandhAna, yaza jasa, kAryakAraja, guNaguna, dhRSTha>DhITha / dezI - pAkhar3I, sIra, pAvanA, jAnapanA, jhApaTA / urdU - kharIda, evaja, judaaii| inake atirikta bhAvavAcaka saMjJAe~ 'panA, panoM, pane, tA, tva, tya, AI lagA kara banA lI gaI haiM / kahIM-kahIM do-do pratyaya eka sAtha lagA diye gae haiM / pratyeka ke kucha udAharaNa nIce diye jA rahe haiM :
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 . . paMDita ToDaramala : vyaktitva aura phartRtva panA - (1) devAdhidevapanA ko prApta bhae haiM / (2) kula apekSA mahaMtapanA nAhI saMbhava hai| (3) ghAtikarma kA honapanA ke hone taiM sahaja hI vItarAga vizeSajJAna pragaTa ho hai| panoM - (1) je gRhasthapanoM tyAgi muni dharma aMgIkAra kari nija svabhAba sAdhana cyAri ghAtiyA karmanivauM khipAya anaMtacatuSyarUpa virAjamAna bhAe / (2) tahA~ iSTa-aniSTapanoM na mAnie hai / pane - (1) bahuri je mukhyapane to nirvikalpa svarUpAcaraNa virSe hI magna haiN| (2) rAjA aura raMka manuSyapane kI apekSA samAna haiM / 'tA - (1) unmattatA upajAbane kI zakti hai / (2) jJAna darzana kI vyaktatA rahe hai| (3) moe lokavirSe paMDitatA pragaTa karane ke kAraNa haiN| (4) kula kI uccatA to dharma sAdhanate hai| tva - prANAdhikAravirSe prAgani kA lakSaNa para bheda ara kAraNa ara svAmitva kA kathana hai / tya - ara jo pAMDitya pragaTa karanekauM lAgai to kapAyabhAva te ulTA burA ho hai / AI- (1) juvAI kauM nAhIM vicAra / (2) apanI paNDitAI janAvanekauM / tva aura panA] (1) yAhI vari jIva kA jIvatvapanA nizcaya kIjie haiN| ___ kA eka (2) anubhAga zakti ke prabhAva honeH karmasthapanA kA sAtha prayoga abhAva ho hai / kahIM-kahIM para 'grArogyavAnapanoM, balavAnapanoM' jaise prayoga bhI milate haiN| jaise - bahuri sAtA ke udaya kari zarIra virSe ArogyaghAnapanoM balavAnapanoM ityAdi ho hai /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvanAma Alocya sAhitya kI bhASA meM nIce diye jA rahe cArTa ke anusAra sarvanAma kA prayoga huA hai : bhASA uttama purupa madhyama puruSa anya puruSa ekavacana kartR maiM, ahaM, hama tuM, tu, te (tUna), tuma karma-sampradAna mujhakoM, mokoM bhairo, moba so, vA, vaha, tA, tisa, isa, yA, yahU, yaha, jau, jihi, koI, jA, koU, tAko, tA, tAhi, jAkoM, jAko. jAgo, yAkoM, tAka sambandha | terA, tere mama, merA, merI, mero, marI, mere, merayo, meracau. hamAre, hamArai, hamArA tAkA, tAke, tAkI, tArka, jAkA, jAkI, jAkI, ja, yAkA, bAke, pAkI, yAkai, yA., kAda karma-sampradAna hamako, hamako, hamakoM numa taM, teI, mana, tini, je, ve, ina, una,e, keTa, saI, saba | tumako, tumako, tuma jinako, jinakoM, tinako, tinako, tiniko, inako, saba, sabanita tumhArA, tumAre, tumako, tumako | tinakA, tinikA, tinika, jinakA, jinaka, jinake, inakA, inakI, inaka, unakA, kI, unakai, sabakA, sanikA sambandha hamArA, hamAre, hamArI 271
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 kauna vaha (saMketavA (pra. daa.)| {pra0 vA0) .. DaoN. udayanArAyaNa tivArI ne brajabhASA meM prayoga Ane vAle sarvanAmoM kA vivaraNa isa prakAra diyA hai| :vaha (pu0 vaa.)| . kyA vaha (saMketa vA yaha ekavacana | maiM, hauM, ho | tu, te, teM | do, bahU, vuha / yaha, yiha | jau, jaoNna | so, tIna | ko, ko, nako kahA, bA tiryaka mo, muja, | to, tuja | visa, vA, vAhi | isa, yA, jisa, jA, | tisa, tA, tAhi kisa, kA, kAhe mohi, muhi | tohi, tuhi yAhi / jAhi / ' | kAhi karma-sampradAna mohi, muhi | tohi tuhi, vAhi, vAe, yAhi, yAe, jAhi, jAra, tAhi, tAe, | kAhi, kAe, moe, moya, toe, toya, vAya, vise yAya, ise ! jAya, jise tAya, tise kAya, kisse moi, mo | toi, to merau, meryo| terI, teryo ___ .... | jAsu tAmu ye, yai so, te hama tuma be, vai ko, ko / tiryaka | hama, hau, | tuma, tumhIM | uni, una, unhIM pani, ina, | jini, jina. tini, tina, kini, kina hamani, hamana | vini, vina,binhIM| inhauM / jinhIM, | tinhIM kinhIM kama-rAmpradAna hamaiM tumheM unheM, vinheM | inheM, ihaiM | jinheM tinhaiM kinheM sambandha hamArau | tumhArI hamAryo / tumhAryo tihArI tihAryo noTa :-uparyata (pramukha rUpa se uttama tathA madhyama puruSa) bahuvacana ke rUpoM kA prayoga prAyaH ekavacana meM bhI hotA hai / isI prakAra / idhara 'va' ke sthAna para 'gha' tathA 'ya' ke sthAna para 'ja' kA prayoga bhI calatA hai| ' hi bhA0 u0 vi0, 345 paMDita doDaramala : vyaktitva aura kartRtva
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA 273 Alocya sAhitya kI bhASA ke aura bajabhASA ke sarvanAmoM ke tulanAtmaka adhyayana se patA calatA hai ki donoM meM paryApta samAnatA hai| donoM meM hI bahuvacana ke rUpoM kA prayoga ekavacana meM bhI huyA hai| isI prakAra 'yA' ke sthAna para 'jA' kI pravRtti donoM meM samAna rUpa se pAI jAtI hai / aAlocya sAhitya kI bhASA meM kartA ke uttama purupa ekavacana meM brajabhASA ke hoM, hauM' rUpa nahIM milate haiM, kintu ekAdha sthAna para saMskRta kA 'ahaM' dikhAI de jAtA hai| karma va sampradAna meM braja ke 'mohi, muhi, tohi, tuhi' Adi rUpa na hokara khar3I bolI ke 'mujhakoM, mo, tokaM rUpa prApta hote haiM, para kahIM-kahIM vizeSakara padya meM 'tAhi' dikhAI par3a jAtA hai| jinheM, ninheM, kinheM ke sthAna para 'jinako, tinakoM, kinako', prayoga meM lAe gae haiM, jo brajabhASA kI apekSA khar3I bolI ke adhika nikaTa haiN| saba kucha milA kara inakI prakRti najabhASA ke sarvanAmoM ke hI nikaTa hai / adhyaya paMDita ToDaramala kI bhASA meM nimnalikhita avyaya prayukta haiM, jo vAkyaracanA meM vibhinna rUpa se kAma Ate haiM / avyayoM ko vibhinna bayAkararagoM ne vibhinna zIrSakoM ke antargata rakhA hai| vicArAdhIna bhASA meM prayukta avyayoM ko nimnalikhita zIrSakoM meM rakhA jA sakatA hai :-- (1) samayavAcaka avyaya (2) parimArarAvAcaka avyaya (3) sthAnavAcaka anyaya (4) guNavAlaka anyatra (5) praznavAcaka avyaya (6) niSedhavAcaka adhyaya (7) vismayavAcaka avyaya (8) sAmAnya avyaya
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kattatva (1) samayavAcaka : ava - aba siddhani kA svarUpa dhyAiye hai| taba - (1) taba aisA uttama kArya kaise bane / (2) taba kuTumba ko melo bhayo / jaba-jaba prazna upaja hai taba ati vinayavAna hoya prazna * kara hai| abAra - (1) tahA~ ThIka kIe graMtha pAie pracAra haiN| (2) para baise guru prabAra dI nAhIM / sadA - dekhe jAne aisI AtmA virSe zakti sadA kAla hai / sarvadA - aisI dazA sarvadA rhe| kabahU~ - (1) kabahU~ pAna dazA nahiM gahai / (2) kamahU~ to jIva kI icchA ke anusAra zarIra pravatta haiM, kabahU~ zarIra kI avasthA anusAra jIva pravatteM hai| abahU - anusArI graMthaniteM zivapaMtha pAi bhavya, ___ abahU kari sAdhanA svabhAva saba bhayo hai / kadAcit - kadAcit maMdarAga ke udayanai zubhopayoga bhI ho hai / pahile / pahile jAnai taba pIche taise hI pratIta karI pIcha / zraddhAnakoM prApta ho hai / idAnI - idAnoM jIvanikI buddhi maMda bahuta hai / ekakAla - tInoM vedanivirSe ekaikAla eka-eka hI prakRtini kA ___baMdha ho hai| yAvat -- yAvat baMdhAna rahe tAvat sAtha raheM / tAvat - yAvat baMdhI sthiti pUrNa hoya tAvat samaya-samaya tisa prakRti kA udaya pAyA hI kare /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA (2) pariNAmavAcaka :itanA - itanA jAnanA jinako anyathA jAne jIva kA burA hoya / jitanA - jaise mUrya kA prakAza hai so megha paTala meM hai jitanA dhyakta nAhI titanA kA to tisakAla virSe abhAva hai| titanA--jetA anurAga hoya titanA phala tisakAla virSe nipaja hai| R: -- apanI riki ke ho ki nidhaM jamate udaya prAva haiN| jaitI- janma samaya teM lagAya jatI Ayu kI sthiti hoya titane kAla paryanta zarIra kA sambandha rahe hai| jetA] ara jetA yathArthapanA ho hai, tetA jJAnAvaraNa ke tetA kSayopazama ta ho hai / jitane ! jitane graMzani kari vaha hIna hoya, titane graMzani titane / kari yaha pragaTa hoya / bahuta -- bahuta sUtra ke karana te nemicanda guNadhAra / mukhyapana yA graMtha ke kahie haiM karatAra / / ati -- (1) zAstrAbhyAsa virSe prati prAsakta hai| (2) gamana karana ko prati trphreN| kiLU - (1) parantu kichU avadhAraNa karate nAhIM / (2) saMzayAdi hote kichU jo na kIjie graMtha / ketIka -- mukhyapane ketIka sAmagrI sAtA ke udaya te ho hai, ketIka asAtA ke udaya te ho hai / kiteka - sUtra kiseka kie gaMbhIra / ketaka - ketaka kAla pIche cyAri aghAti krmnikaa.......| ketai ika - parantu phetaika ati maMdabuddhIni teM bhalA hai /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 paMDita Toparamala : vyaktitva aura pharsasva ketAika - parva ke dina bhI ketAika kAla paryanta pApa kriyA ___ kare pIche popahadhArI hoya / alpa - alpa kaSAya hote thorA anubhAga baMdhaiM hai / adhika - zAstrAbhyAsa virSe subhaga, vaDhayo adhika utsAha / kiMcit - carama zarIra se kiMcit Una puruSAkAravat prAtma pradezani kA AkAra avasthita bhayA / kiMcinmAtra -- jo kulapramAdikatai bhakti ho hai so kiMcinmAtra hI phala kA dAtA hai| (3) sthAnabAcaka : dUra-dUra kiyA cAhe hai / samIpa - dUra teM kaisA ho jAne samIpa te kaisA hI jAne / ' nikaTi - dakSiNa meM gommaTa nikaTi muulvidrpur| yahA~ -- ara kahA~ se pAkara yahA~ janma dhAr2yA hai / ihA~ - (1) ihA~ itanA jAnanA / (2) ihA~ aisA niyama nAhIM hai / kahA~ - mara kara kahA~ jAU~gA / tahA~ - (1) tahA~ prathamaparahaMtani kA svarUpa vicArie hai / (2) tahA~ ThIka kIe graMtha pAie abAra haiN| jahA~ - yA virSe jahA~-jahA~ cUkA hoi, anyathA artha hoI tahA~-tahA~ mere Upari kSamA kri.....| jaha - mArga kiyo tihiM juta vistAra, jaheM sthUlaniko bhI saMcAra / U~cA - yAta U~cA aura dharma kA aMga mAhIM / pIche-pIche deza sakala cAritra ko bakhAna hai / sarvatra -bahuri jadhanya sarvatra eka aMtarmuhUrta kAla hai /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA (4) guNavAcaka : aisA aisA vaktA hoya / - aisI-aisI aMtaraMga avasthA hote bAhya digambara saumya mudrAdhArI bhae haiM / aise - aise jaina muni haiM, tina sabani kI aisI hI avasthA ho hai' aise-aiseM sarva prakAra pUjane yogya zrI arahaMtadeva haiM / sau - satya artha sabhA mAhiM sau jina mahimA anusara hai / jaisI - hoU merI gresI dazA jaisI tuma dhArI hai / jaise - apane yogya bAhya kriyA ase bane taise bane hai / jaisI - jAkI jaisI iSTa so sune hai / tase avazeSa jaise haiM taise pramAraga / vaisA - vaisA viparIta kArya kaise banaM / jaisA, taisA - jaisA jIva taisA upadeza denA / ( 5 ) praznavAcaka : kauna - (1) daNDa na diyA kauna kAraNa ? (2) aise kArya ko kauna na karegA ? 277 kahA- merA kahA svarUpa hai ? kyoM - TIkA karane kA prAraMbha kyoM na kIyA ? kaisA - bahuri baktA kaisA cAhie ? kaisI -- jIva kI kaisI avasthA hoya rahI hai ? kaise kaise sau vicArie / kaise yaha caritra kaise bani rahyA hai ? -
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kAla (6) niSedhavAcaka :nAhIM - (1) paradravya virSe grahabuddhi nAhIM hai / (2) kauU dravya kAhU kA mitra zatru hai nAhIM / nahIM - pudgala paramANu to jar3a hai. unake kichU jJAna nahIM / nAhi - vardhamAna kevalI ke deharUpa pudgala te, jIva nAhi prere tauU upakAra kareM hai / nahi -- saMskRta saddaSTini kauM jJAna, nahi jinake te cAla samAna / na - (1) para bhAvani virSe mamatva na kare haiM / (2) bigAra na hoya, to hama kAhai kauM niSedha kreN| mati - (1) jinakoM baMdha na karanA hoya te kaSAya mati kro| (2) kAryakArI nAhIM to mati hohu, kiDU tinake mAnane se bigAra bhI to hotA nAhIM / (7) vismayavAcaka : aho - aho ! deva guru dharma to sarvotkRSTa padArtha haiM, inake prAdhAri dharma hai| hAya hAya -- so hAya ! hAya !! yahu jagata rAjA kari rahita hai, __koI nyAya pUchanevAlA maahiiN| (8) sAmAnya avyaya : atha - pratha mokSamArga prakAzaka nAma zAstra kA udaya ho hai| para - (1) para tAhI ke anusAra grantha banAveM haiM / (2) para zraddhAna hI sarva dharma kA mUla hai / prAna - tAhI kA nimitta pAya pAna skaMdha pudgala ke /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA 276 bahuri - bahuri baktA kaisA cAhie ? va - vA vacana sunanA vA nikaTavartI honA va tinake anusAra prvrttnaa| vA- ihA~ jo maiM yahu graMtha banAU~ hU~ so kaSAyanitaM apanA mAna badhAvanekoM yA lobha sAdhanekauM yA yaza honekauM zrA apanI paddhati rAkhanekauM nAhIM banAU~ huuN| athavA -- athavA paraspara aneka praznottara kari vastu kA nirNaya kara hai| para - para yadi vaktA lobhI hoya to vaktA Apa hI hIna ho jAya / parantu - parantu tisa rAga bhAva ko heya jAna kara dUra kiyA cAhe hai| kevala - kevala nirjarA hI ho hai / binA - tAke binA kumAe bhI dhana hotA dekhie / binu - (1) tAtai buddhimAna binu jAne nAhi sAra hai / (2) bala binu nAhi padanikoM dhrai| ydypi| yadyapi yaha pudgala ko khaMdha, tathApi hai tathApi zruta jJAma nibaMdha / to- durjana to hAsya kreNge| tau-ai tI kriyA sarva munani ke sAdhAraNa haiN| bhI - (1) te bhI yathAyogya samyagjJAna ke dhAraka haiN| (2) bahuri yuktise bhI aise hI saMbhava hai / tauU - tauU upakAra kara hai| yadi - para yadi vaktA lobhI hoya to vaktA Apa hI hIna ho jaay|
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura katatva yathAvat - tAko yathAvat nizcaya jAni avadhArai haiM / yathAyogya - (1) tinakA yathAyogya vinaya karU~ huuN| (2) te bhI yathAyogya samyagjJAna ke dhAraka haiM / yathAsaMbhava - aise hI yathAsaMbhava sIkhanA, sikhAvanA praadi......| nAnA prakAra - je nAnA prakAra duHkha tina kari pIr3ita ho rahe haiM / nAnA vidha - (1) nAnA vigha bhASArUpa hoi visatare haiN| (2) so nAnA vidha preraka bhayo / tathA vidha - tathA vidha karma ko kSayopazama jAnie / bAraMbAra - apane aMtaraMga virSe bAraMbAra vicAra hai / jAta - aise itaretarAzraya doSa nAhIM jAtaM anAdi kA svayaMsiddha dravyakarma saMbaMdha hai| tAte - tAtai bhinna na dekhe koya, binu viveka jaga aMdhA hoya / sahaja - sahaja hI vItarAga vizeSajJAna pragaTa ho hai| phuni - kanakanaMdi phuni mAdhavacanda, pramukha bhae muni bahU guna kaMda / ki - bahuri koU kahe ki anurAga hai to apanI buddhi anusAra graMthAbhyAsa karauM / hI- tAteM vrata pAlane virSe jJAnAbhyAsa hI pradhAna hai / pragaTa - vItarAga vizeSajJAna pragaTa hau hai / bugapat - sarva ko yugapat jAni sakate nAhIM / anyathA -- artha anyathA hI bhAsai / kina hai - kina ne anya graMtha banAe / bhinna-bhinna - bhinna-bhinna bhASA TIkA kInI artha gaaykaiN| sarvathA - tAteM sukhI sarvathA hoii|
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA saMkhyAvAcI zabda mAlocya sAhitya meM saMkhyAvAcI zabdoM kA prayoga vibhinna prakAra se huA hai| pratyeka zabda ke mAnekoM milate haiM / usaloM tatsama, tadbhava, evaM dezI sabhI prakAra ke rUpa pAe jAte haiM / kucha vibhinna rUpa nIce diye jA rahe haiM :-- eka - eka, ekA, ikavAI, nau-nava, navamA, navarmA prathama, pahilA daza - daza, dazabA~, dAhAko do- do, doya, doi, doU, gyAraha - gyAraha, gyArahIM, dUjA, dUjau, dUsarA, gyArahavA dvitIya, duNA, dUbA bAraha - bAraha, dvAdaza, bArahavA~ tIna - tIna, tRtIya, tIsarA, teraha - terahavA~ tIjo, tIjI, tIjA, caudaha - caudaha, caudaha, tIyA, timaNA, tihAI, caudahavA~ tIsare, tInoM pandraha - paMdraha, pandrahavA~ cAra - cAra, cyAra, cyAri, solaha - solaha, solahvA cAri, caukA, cyAroM, satraha - sataraha, satarahahvA~ cauthe, cauthA, cauthAI, aThAraha- aThAraha, aThArahavA caturtha unnIsa - ugaNIsa, ugaraNIsavA~ pA~ca - pA~ca, pa~ca, pA~cA, bIsa - bIsa, bIsavA~ pA~camA, pA~cavA~ ikkIsa - ikaIsa, ikkIsavA~ chaha - chaha, cha, pad, chatrakA, bAIsa - bAIsa, doyabIsa, chaThA, chaThA vAvIsavA~ sAta - sAta, sapta, sAtamA, teIsa - teIsa sAtavA~ cauvIsa-caubIsa pATha - pATha, pAThA, aSTa, paccIsa-paccIsa aAThamA, AThavA chabbIsa- chabbIsa F- -- - -
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAsa saiMkar3A 282 paMDita ToDaramasa / vyaktitva aura kartRtva aTThAIsa - aTThAIsa, aThAIsa pacahattara - picahattari untIsa-guNatIrA assI -- asI tIsa-tIsa terAsI-tiyAsI cauMtIsa - cauMtIsa navAsI - nibAsI chattIsa - chattIsa bAna4 - bAravaM saMtIsa - saiMtIsa terAnabai-tirANa cAlIsa -- cAlIsa chayAnave - chinave ikatAlIsa - ikatAlIsa sattAnave - satyAgavaM paitAlIsa - paiMtAlIsa so - sau, zata, sau, se, ar3atAlIsa - ar3atAlIsa uncAsa - puraNavAsa hajAra - hajAra, sahastra pacAsa - pacAsa ikAI - ikavAI, ekasthAnIya vaipana -- tarepana dahAI-dAhAkI, dazasthAnIya cauvana - cauvana saikar3A -- saMkar3A, zatasthAnIya pacapana--pacAbana hajAra-hajAra, sahastra-sthAnIya chappana - chappana saMkhyAta - saMkhyAt sattAvana - sattAvana asaMkhyAta - asaMkhyAt sATha -- sATha, sAThi anaMta - anaMta bAsaTha - bAsaTha prAdhA-AdhA zresaTha - taresaThi pauna - pauNa causaTha - causaTi, causaThavA yer3a -- Dyor3a, Dyor3ha paiMsaTha - paiMsaTha savA - savA unattara - guNahattari, muNahattara zUnya - zUnya, bindI bahattara - bahattara, bahattariyA~
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA 283 zamva-vizeSa ke kaI prayoga (lipi kI dRSTi se) vicArAdhIna sAhitya kI bhASA meM eka hI artha meM kucha zabdoM ke do yA do se adhika rUpa milate haiN| inameM prAyaH dhvani meM parivartana kara diyA jAtA hai / namUne ke rUpa meM kucha udAharaNa prastuta haiM :-- (1) anusAra - 1. ini kA prAkAra likhanA to apanI icchA ke __ anusAra aneka prakAra hai| aura 2. tina virSe hamAre buddhi anusAra abhyAsa vata hai 1 anusAri - 1. tAke anusAri anya-anya prAcAryAdika nAnA prakAra graMthAdika kI racanA kareM haiM / 2. icchA kaSAya bhAvani ke anusAri kArya karane kI ho hai| (2) siddhi - duHkha vinazai aise prayojana kI siddhi ini kari aura ho hai ki nAhI ? siddhI - ina kari aise prayojana kI to siddhI ho hai| (3) tinakA - pIche tinakA bhI prabhAva bhayA / aura tinikA- bhrama kari tinikA kahyA mArgavirSe pravarte haiN| (4) kichU - binA kaSAya bAhya sAmagrI kichU sukha-duHkha kI dAtA naahiiN| kachu - mile kachu kahie bhI so milanA karmAdhIna hai / aura kucha - tisake uttara apanI buddhi anusAra kucha likhie haiM / vArtA - dhanya haiM je svAtmAnubhava kI vArtA bhI kreN| aura bAta - mAtmA kI bAta bhI sunI hai, so nizcaya kari bhavya hai|
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura katya virSe - pariNAmana kI magnatA virSe vizeSa hai / aura vikheM - ara donoM hI kA pariNAma nAma bikheM haiN| dharma - taba sA~cA dharma ho hai / aura dharma - bahuri dharma ke aneka aMga haiM / karma - jo karma pApa kartI hoya udyama kari jIva ke aura svabhAva ko ghAta.......| karma - karma nimitta te nipaje jIva nAnA prakAra duHkha tina kari pIr3ita ho rahe haiN| (8) cyAri - tahA~ cyAri ghAtiyA karmani ke nimitta te to jIba ke svabhAva kA ghAta hI ho hai / cyAra - prathamanoga. kAraNAnugoga, caraNAnuyoga, dravyAnuyoga e cyAra anuyoga haiM / aura cAri - jo ye cAri lakSaNa kahe tini virsse......| kAja - kari maMgala kari hauM mahAgraMtha karana ko kAja / kAraja- taba yaha uttama kAraja thayo / aura kArya -- jaise koI gumAstA sAhU ke kArya virSe pravarte hai / (11) prAdi - AhAra-vihArAdi kriyAni viyeM sAvadhAna ho haiM / aura Adika -- vacanAvika likhanAvika kriyA, varNAdika aru indriya hiyA / (12) gumAvai - jaise taise kAla gumAye / aura gamAvai - nirudyamI hoya pramAdI yUM hI kAla gamAva hai|
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA 255 (13) pratIti / bahuri pratIti anAvana ke arthi aneka yukti kari anAvanai / upadeza diijie| aura pratIti ! vastu kI pratIti karAbane kauM upadeza dIjie hai| kagavana vacana Alocya sAhitya kI bhASA meM ekavacana aura bahuvacana kA prayoga huaA hai / ekatracana se brahRvacana banAne ke lie 'ni, na, oM' kA prayoga kiyA gayA hai| ekavacana se bahuvacana banAne meM akAganta, prAkArAnta, ikarAnta, IkArAnta, ukArAnta aura UkArAnta prAdi zabdoM meM koI vizeSa niyama na apanA kara sarvatra ukta pratyaya lagAkara hI ekavacana se bahuvacana banA liye gae haiM / dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki jaba ve hrasva 'i, u' ke bAda ni' lagA kara baha vacana banAte haiM taba hrasva 'i, u' ke sthAna para kramaza: dIrgha 'I, U' kara dete haiN| nIce kucha udAharaNa die jA rahe haiM :ni.. - tahA~ prathama prarahaMtani kA svarUpa vicArie haiM / prA - loka virSe to rAjAdika kI kayAni vimeM pApa kA poSaNa ho hai| i - aiseM tuccha buddhIni ke samajhAbana kauM bahu anuyoga hai / I-- ara pApIni ko nindA jA virSe hoy.....| u - ina tIna prAyUni kA alpa kaSAya se bahuta para bahuta kaSAya te alpasthiti baMdha jaannaa| na - tAtai zrotAna kA viruddha zraddhAna karane tai burA hoya / oM - jAteM jo aisA na hoi to zrotAoM kA sandeha dUra na hoI /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 paMDisa ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva kAraka aura vibhaktiyA~ hindI kI sAkAraNa sI dupita se bhIgA kara, vAkAthoM meM kAraka aura vibhakti ke sambandha meM bahuta bhrama hai| kAraka aura vibhakti do alaga-alaga cIje haiN| kArakoM kA sambandha kriyA se hai / vAkya meM prayukta bibhinna padoM kA kriyA se jo sambandha hai, use kAraka kahate haiN| ina prayukta padoM kA ApasI sambandha bhI kriyA ke mAdhyama se hotA hai, unakA kriyA se nirapekSa svataMtra saMbaMdha nahIM hotaa| isa prakAra vAkya racanA kI prakriyA meM kAraka eka pada ke dUsare pada se sambandha-tatva kA bodhaka hai arthAt vaha yaha batAtA hai ki bAkya meM eka pada kA dUsare pada se kyA sambandha hai / bhASA meM isa sambandha ko batAne vAlI vyavasthA vibhakti kahalAtI hai arthAt jina pratyayoM yA zabdoM se isa sambandha kI pahicAna hotI hai use vibhakti kahate haiM / isa prakAra vibhakti bhASA sambandhI vyavasthA hai / pANinI ne sAta vibhaktiyA~ aura chaha kAraka mAne haiM, isameM eka-eka kAraka ke lie eka-eka vibhakti sunizcita kara dI gaI hai| kartA -prathamA karma -dvitIyA karagaNa - tRtIyA sampradAna - caturthI apAdAna - paMcamI adhikaraNa - saptamI SaSThI ke sambandha meM unakA spaSTa nirdeza hai 'zeSe SaSThI' 1 sambandha ko batAne ke atirikta dUsare kArakoM ko banAne ke lie bhI SaSThI kA prayoga kiyA jA sakatA hai| 'zeSe SaSThI' kA abhiprAya yahI hai, parantu hindI ke vyAkaraNoM meM sambandha ko kAraka mAna liyA gayA aura use SaSThI vibhakti sunizcita kara dI gii| isI prakAra saMbodhana ko bhI eka vibhakti dI jAtI hai jo ki sarAsara galata hai| jahA~ taka kArakoM ke aitihAsika vikAsa kA sambandha hai, kArakoM kI
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA 287 sthiti pratyeka bhApA meM aparivartanazIla hai, kyoMki unakA sambandha vAkyoM meM prayukta padoM kI vivakSA se hai| hA~, isa vivakSA ko batAne vAlI bhASAI vyavasthA meM vinimaya yA parivartana saMbhava hai| udAharaNa ke lie jaba hama kahate haiM ki saMskRta ke bAda prAkRta-apabhraMza meM kartA. karma aura sambandha kI vibhaktiyoM kA lopa ho gayA to isakA artha vaha nahIM hai ki ina kArakoM kA lopa ho gayA, kAraka no jyoM ke tyoM hU~, hA~, unakI sUtraka vibhaktiyAM yA pratyayoM kA lopa ho gayA arthAt cinA bhASA sambandhI pratyayoM ke hI unake kAraka tattva kA pratyaya (jJAna) ho jAtA hai / pAlocya sAhitya meM nIce likhe anusAra kAraka cihnoM aura vibhaktiyoM ke prayoga milate haiM :phartA kartA kAraka meM vibhakti kA prAyaH lopa milatA hai| jaise :(1) jIva navIna zarIra dhare hai / (2) rAjA aura raMka manuSyapane kI apekSA samAna haiM / (3) je kevala jJAnAdi rUpa prAtmA ko anubhava haiM, te mithyAdRSTi haiM / (4) vaidya roga meTyA cAhai hai| (5) maiM siddha samAna zuddha huuN| (6) vaha tapazcaraNa ko vRthA kleza ThaharAva hai / (7) tuma koI vizeSa graMtha jAne hoM to mujha ko likha bhejnaa| (8) tuma prazna likhe tisake uttara apanI buddhi anusAra likhie hai / (6) tuma tIna dRSTAnta likhe / (10) jihi jIya prasanna citta kari isa cetana svarUpa prAtmA ko bAta bhI sunI hai, so nizcaya kari bhavya hai| (11) bahuri ta kahyA so satya..!
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karttRsva isake apavAda bhI milate haiM / jaise : (1) tumane pratyakSa-parokSa sambandhI prazna likhe / (2) tinine tisa maMgala karanevAle kI sahAyatA na karI / (3) tAteM tumane jo likhyA thA ....... / (4) hamane svapna viSe vA dhyAna biye phalAne puruSa ko pratyakSa dekhA | (5) svAnubhava aura pratyakSAdika sambandhI prazna tumane likhe the / pharma karma kAraka meM 'ko, koM, koM, kU~, zroM' ke prayoga milate haiM / kahIM-kahIM karma kAraka meM bhI vibhakti kA lopa dekhA jAtA hai / ko - ( 1 ) tattvajJAna ko poSate pradhanikoM dhreNge| + (2) maiM sarva ko sparza, sarva ko sUMdhU, sarva ko dekhUM, sarva ko sunU~, sarva ko jAnU~ / (3) Apako Apa anubhava hai / (4) tAko bhI maMda kareM hai / ko - ( 1 ) anaMta vIrya kari aisI sAmarthya koM dhAre haiM / (2) judAI koM nAhi vicAre / (3) jo unakoM mAneM pUje tisa setI kautuhala kiyA kreN| ko - tinika tina padani kA arthajJAna hone ke artha dharmAnurAga vaza teM ........ | kUM - ( 1 ) ghana kU~ curAya apanA mAne / (2) tAteM aisI icchA kUM chori (3) mokUM batAya denA / (4) sarva kUM svArdaM / | troM-kahIM aniSTapanoM mAni dilagIra ho hai / vibhakti kA lopa - kASTha pASANa kI mUrti dekhi, tahA~ vikArarUpa hoya anurAga kareM / .
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA 28 karaNa karaNa kAraka meM 'tai, kari, syauM, setI' pratyaya prayoga meM lAye gae haiM :te - (1) muni dharma sAdhana tai cyAri dhAti karmani kA nAza bhaye / (2) te to mote bane nAhIM / (3) namo tAhi jAta bhaye arahaMtAdi mahAna / (4) saMskAra ke bala se tinakA sAdhana rahe hai| (5) mukha meM grAsa dhar2yA tAkoM pavana teM nigalie hai / (6) yA kAraNa ta yahA~ prathama maMgala kiyA / kari - (1) jA kari sukha upajai vA duHkha vinazai tisa kArya kA nAma prayojana hai / (2) tinakA saMkleza pariNAma kari to tIvra baMdha ho haiM / (3) bandhana kari AtmA dukhI hoya rahyA hai / (4) jIbha kari cAkhyA, nAsikA kari suuNghyaa| (5) arahatAdikani kari ho hai / (6) tA phari jIvani kA kalyANa ho hai / syauM - (1) sukha syauM grantha kI samApti hoi| (2) rAjA syauM milie| (3) zarIra syau~ sambandha na chUTe / setI - jo unako mAnai pUrje tisa setI kautUhala kiyA kr| sampradAna sampradAna kAraka meM 'ke athi' kA bahuta adhika prayoga huA hai| 'ko, koM, tAI ke prayoga bhI yatra-tatra hue haiM :ke athi-(1) namaskAra prarahaMtani ke prathi / (2) zrIguru to pariNAma sudhArane ke prayi bAhya kriyAni ko upadeza haiN| (3) yA prakAra yAke samyagdarzana ke adhi sAdhana karate bhI samyagdarzana na ho hai| m
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karttRtva (4) jaina zAsana ke athi aisI sampradAna jAnie / - ( 5 ) bhavyani ke athi kiyA aise sampradAna hai / ko - tAke dikhAvane ko pratibiMna samAna hai / koM- je karma bAMdhe the, te to bhoge binA chUTate nAhIM tAteM mokoM sahane Ae / tAI - kisI vizeSa jJAnI se pUcha kara tihAre tAI uttara dUMgA / apAdAna : apAdAna kAraka meM 'taiM, kari' kA prayoga prApta hotA hai :teM - ( 1 ) kSudhA tRSA Adi samasta doSani taiM mukta hoya devAdhidevapanA' ko prApta bhaye / sambandha (2) graMthahI te bhayo graMtha yahu apAdAna | ( 3 ) grAna kAja chUTane teM bhayo yahu kAja, soI apAdAna nAma aise jAnata sujAna hai / kari - sarva rAgadveSAdi vikAra bhAvani kari rahita hoya zAMtarasa rUpa parie haiM / sambandha kA jJAna karAne ke lie 'kA, kI, ke, kai, ko, kauM, kau, kA prayoga pAyA jAtA hai : kA - ( 1 ) jinake pratipakSI karmani kA nAza bhayA / (2) strI kA AkArarUpa kASTha, pASANa kI mUrti dekhi, tahA~ vikArarUpa hoya anurAga kreN| kI - ( 1 ) tina sabani kI aisI avasthA ho hai / (2) kASTha, pASANa kI mUrti dekhi, tahA~ vikArarUpa hoya anurAga kareM / ( 3 ) tA kI samyagjJAnacandrikA bhASAmaya TIkA sukhakAra / ( 4 ) labdhisAra kI TIkA karI, bhASAmaya arthani soM bharI /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA 211 ke - prAtmA ke bAhya sAmagrI kA sambandha bane hai / kaiM- (1) bahuri jina ke pratipakSI karmanikA prabhAva bhayA / (2) saMzayAdi hote ki jo na kIjie graMtha, to chadmasthani ke miTaM graMtha karana ko paMtha / (3) jI kaSAya upajAya ke dharai artha viparIta, to pApI hai Apa hI AjJA bhaMga abhIta / ko - kari maMgala kari hauM mahAgraMtha karana ko kAja / kauM - (1) yA kauM avagAheM bhavya pAveM bhavapAra haiM / (2) inakI saMdRSTini kauM likhikai svarUpa 1 ko - (1) samakita upazama kSAyika ko hai bakhAna / (2) samyagjJAnacandrikA dharau hai yA ko nAma / (3) lagyo hai anAdi te kalaMka karmamala ko| tAhI ko nimitta pAya rAgAdika bhAva bhaye / bhayo zarIra ko milApa jaise khala ko / / adhikaraNa adhikaraNa kAraka meM 'vi' vibhakti kA bahuta prayoga huA hai| isake atirikta 'i, meM' ke bhI prayoga milate haiM :virSe - (1) triloka virSe je akRtrima jinabiMba birAje haiN| (2) pAMca grAmani virSe jAvo parantu eka dina vikheM eka hI nAma ko jaavo| (3) eka bheda ghirSa bhI eka viSaya viSaM hI pravRtti ho hai| (4) munidharma virSe aisI kapAya saMbhava nAhIM / (5) loka viSaM bhI strI kA anurAgI strI kA citra banAte hai / (6) jainazruta vivaM yaha adhikaraNa pramAnie / -... L...-
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 paMDita Toraramala : vyaktitva aura kartRtva (7) so mahaMta puruSa zAstrani virSe aisI racanA kaise kareM ? (8) sUdhI bhASA virSe hoya sakaM naahiiN| i - i bIci nAve to unakauM bhI burA kahaiM / meM - jAmeM apanA hita hoya aise kArya kauM kauna na karegA? kriyApada _ 'dhAtu' mUla rUpa hai, jo kisI bhASA kI kriyA ke vibhinna rUpoM meM pAyA jAtA hai| jA cukA hai, jAtA hai, jAyagA - ityAdi udAharagoM meM 'jAnA' samAna tattva hai| dhAtu se kAla, puruSa aura lakAra se banane vAle rUpa kriyApada haiN| Alocya sAhitya kI bhAga meM zipAgadoM kI sthiti mA saura 'sarala hai / mukhya rUpa se unheM tIna vargoM meM rakhA jA sakatA hai :-- (ka) prathama varga meM saMskRta kI sAdhyamAna kriyAoM se banane vAlI kriyAeM tathA saMskRta saMjJApadoM se banane vAlI kriyAe~ grAtI haiN| saMjJApadoM se banane vAlI kriyAoM ko hama 'nAma dhAtu' nahIM kaha sakate, kyoMki inameM byaktivAcaka saMjJAoM kI apekSA bhAvavAcaka saMjJAoM kA prayoga hotA hai| jaise -- 'anubhava se anubhava hai', anubhava karane ke artha meM evaM 'nAdara se prAdarai hai', prAdara karane ke artha meM prayoga hue haiN| khar3I bolI meM jahA~ aise saMjJA zabdoM ke sAtha 'kara' jor3a kara saMyukta kriyA se kAma calAyA jAtA hai, vahA~ pAlocya sAhitya kI bhASA meM mUla zabdoM se hI kriyA banA lI jAtI hai / (kha) inake atirikta jo dezI dhAtue~ milatI haiM, ve dUsare varga meM aAtI haiM / inameM kaI kriyAe~ aisI haiM jinake mUla srota ko saMskRta dhAtu kI sAdhyamAna prakRti se khojA jA sakatA hai, parantu aisI dhAtue~ prAyaH prAkRta vikAsa paramparA se
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA 263 AI haiN| ye eka taraha se tadabhava rUpoM se banI huI haiM / jaise - 'upaje hai', yaha rUpa 'utpadyate' se prAyA hai| hama inheM yahA~ dezI mAna kara hI cala rahe haiN| kucha zuddha dezI kriyAe~ bhI pAI jAtI haiN| jaise - nigalie, khose, kumAve, aadi| (ga) tIsare varga meM ve preraNArthaka kriyAe~ pAtI haiM jo ukta donoM prakAra ke kriyApadoM meM preraNArthaka 'yA' jor3a kara hI banA lI gaI haiM / jaise- likha se likhAnA, par3ha se par3hAnA, pariNama se pariNamAnA, kara se karAnA, Adi / kucha kriyAe~ zuddha preraNArthaka bhI haiN| jaise - batAnA Adi / inake atirikta eka-do videzI kriyAe~ bhI prApta huI haiN| jaise - baksI (bheTa dii)| kaI sthAnoM para eka 'ghAtu' ke eka hI artha meM aneka prakAra ke rUpa bhI banAye gae haiN| jaise - 'kara' dhAtu se karie hai, kIjie hai, kara hai, karI hauM, Adi vartamAna kAla ke rUpa milate haiM / isI prakAra dezI kriyA 'banAnA' ke vartamAna kAla meM hI banAiye hai, banAveM hai, banAU~ hU~, rUpa prApta hote haiM / saMskRta ko sAdhyamAna (vikaraNa) kriyAoM se banane vAlI kucha kriyAe~ sodAharaNa nIce dI jA rahI haiM :(1) kara 1. karihIM kari maMgala karihoM mahAgrantha karana ko kaaj| 2. karie hai tahA~ maMgala karie hai| 3. kIjie hai citavana kIjie hai| 4, kareMge sajjana hAsya nAhIM kreNge| 5. karai hai tAko bhI maMda kara hai| 6. karau hauM / TIkA karane kA udyama karo hoN| 7, kInhoM hama kachu kInhoM naahiN| 5. kInI aiseM kono bahuri vicaari| '*
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 (2) nirUpaNa hai (3) dhAra (4) sAdha (5) mAna 1. dhAra hai 2. vArau 1. sAdhe hai 2. sadhai hai 1. mAne hai 2. mAneMge (6) pariNaya parigae hai (7) pariNama pariNama hai (= ) pravataM pravartte hai bhAsa hai ( 8 ) bhAsa (10) pratibhAsa pratibhAsaM hai (11) basa base hai (12) sparza sparza (13) avaloka zravalokaM hai (14) dIsa dIse (15) likha likhie hai (16) suna 1. sune haiM 2. sunie hai 3. sunU~ (17) vicAra vicAriye hai (18) dhyA 1. dhyAiye hai 2. dhyAve hai (16) avaloka avalokie hai paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karturaba svaNya miLalie hai / sAmarthya ko dhAra haiN| te isa bhASA TIkA te artha dhAroM / je grAmasvarUpa ko sAdheM haiM / svayameva hI sadhai hai | apane mAne hai / aiseM to mAneMge / zAnta rasarUpa pariragae haiM / divyadhvani rUpa parirAma hai / paramparA pravarteM haiM / pradhAnatA mAsa hai / tinakeM svabhAva jJAna viSai pratibhAsa hai / vanakhaMDAdi viSa base haiM / maiM sarva ko sparzaM / sAmAnyaparne pravalokaM hai / auranikoM vIse yahu tapasvI hai / prAkRta saMskRta pada likhie haiN| kaI sune haiN| bahuta kaThinatA sunie hai / sarva ko sunU~ / arahaMtana kA svarUpa vicAriye hai / atra siddhani kA svarUpa dhyAiye hai / apane svarUpa ko dhyAye hai / aba AcArya upAdhyAya sAdhuni kA svarUpa zravalokie haiM / -
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA 265 (20) kaha 1. kahiye hai| 3. kahyA hai (21) jirAja birAja hai (22) baMdha baMdhI thI tina sabani kA nAma prAcArya kahiye hai| koI kahai hai| soI kahA hai| aba siddhAlaya virSe birAja haiN| pUrve asAtA Adi pApa prakRti baMdhI thii| dravyAnuyoga ke graMtha rce| mokSamArga prakAzaka nAma zAstra racie hai| hamAre buddhi anusAra abhyAsa (23) raca 1. 'race 2. racie hai (24) vattaM vata hai vata hai| (25) pAla pAle hai aThAIsa mUla guNanikoM akhaNDita pAleM haiN| (26) saha sahai hai bAIsa parISahani ko sahaiM haiM / (27) sambhava sambhava hai bItarAga vijJAnabhAva sambhava hai| (28) poSa poSe hai anya kAryani kari apanI kaSAya poSe haiN| (26) zobha zobhai tAko baktApanoM vizeSa zobha / (30) vicAra 1. vicAra hai aMtaraMga virSe bAraMbAra vicAra hai / 2. vicAroM hoM TIkA karane vicAroM hoN| (31) suna suna hai jisa artha kauM sune haiN| (32) avadhAra avadhAra hai tAko yathAvada nizcaya jAni avadhAra haiM 1 (33) prakAza prakAza hai so yaha bhI graMtha mokSamArga koM prakAza hai| prakAzoMgA buddhi anusAra artha prkaashoNgaa|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 (35) dA 1. dIjie 3. dete haiM 4. dete bhaye (36) seva 1. seve hai 2. seveMge (37) dhAta ghAta (38) cala cAla (36) jIva jIvaigA (40) bakhAna bakhAnie (41) anusara anusarai hai (42) 'cunanA cune hai paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva kathAdika suneM pApata ureM haiN| dAna diijie| adharmI ko daNDa ve haiN| dharmopadeza dete haiN| divyadhvani kari upadeza dete bhye| uttama jIva sece haiN| viSayAdika seveNge| jIva ke svabhAva koM ghAta / hAla cAlai 1 yaha jivAyA jIvaMgA naahiiN| grAna ko vidhAna na bakhAnie / jina mahimA anusaraM hai| tAneM graMtha guMthane kauM bhale varNa cune haiN| baha zakti to jJAnadarzana badhe bdhai| zrIguru to pariNAma sudhArane ke asthi bAhya kriyAnikoM upadeza haiN| ihA~ bauU pUcha ki| nAnA vidha bhASA rUpa hoya vistare haiN| zAstraniko pApa par3e hai| indriyasukha ko kAraNabhUta sAmagrI mila hai| sAmagrI ko milAvai / nAma dharaco tina harSita hoya / bItarAga tattvajJAna koM poSate arthami kauM dhreNge| (43) badha (bar3hanA) badhai (44) upadeza upadeza hai (45) pUcha puccha {46) vistara vistare hai (47) par3ha (48} mila par3he hai 1. mile hai (46) ghara 2. milAvai 1. gharayo 2. dhareMge
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA 267 (50) pragaTa pragaTai hai (51) nirjara nirjara hai (52) nikasa nikasa hai (53) uthApa uthApa hai prakAza pragaTa hai| eka samayaprabaddha mAtra nirjare hai / chasse ATha jIva nikasa hai| pUjA prabhAvanAdi kArya ko uthApa (54) anubhava anubhava hai paramAnandako anubhava haiN| (55) prAdara prAdaraM hai bAraha prakAra tapani kI prAdareM haiN| {56) vinaza vinazai jA kari sukha upaje va duHkha binaze / (57) anusara anusare hai sabhA mAMhi aisI jinamahimA pAnasare hai| (58) svAda svArdU sarva kauM svAyU~ / pAlocya sAhitya meM dezI kriyAoM ke nimnalikhita rUpa pAe jAte haiM :(1) cAha cAhai hai / rAgadveSa bhAva koM heya jAna kari dUra kiyA cAhai haiM / (2) upaja 1. upaja hai 2. upajyo upajyo mAnuSa nAma kahAya / ( 3 ) dekha 1. dekhie hai tAkai bhI dukha dekhie hai| 2. dekhU sarva kauM dekhU / (4) jAna 1. jAna hai pratyakSa jAna hai| 2. jAneM sarva kauM Ane / 3. jAnane te sarva muni sAdhu saMjJA ke dhAraka jAnane / ( 5 ) pakara pakareM kauU zarIra ko pakara to AtmA bhI paka racA jaay|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 paMDita ToDaramala ; vyaktitva aura kartRtva (6) nigala nigaglio dukha .. sA cama nigliye| (7) cAba cAba jaise kUkarA hAr3a caab| (8) banAnA 1. banAvai hai gUMthi kari gahanA banAye hai| 2. banAU~ hU~ buddhi anusAri gUMthi graMtha banAU~ huuN| 3. banAye tina graMthani te anya graMtha banAye / 4. banAiye hai tAteM yaha stoka sugama graMtha banAiye hai| (6) gUMtha 1. gUMthe hai| aMgraprakIrNaka graMtha gUMthe haiM / 2. gaMdhU hauM nAhIM gUMthU hauM / {10) kADha kAr3hiye hai malAdika pabana te hI kAr3hiye hai / (11) khosa khose kabahU~ khosa / (12) bananA bane hai bAhya nAnA nimitta bane hai / (13) dekha dekhiye hai vighna kA nAza hote dekhiye hai| (14) pAnA sAya hai aneka kAla virSe pUrva baMdhai karma eka kAlavirSe udaya prAI hai| (15) raha raheMge bhaviSyakAla meM hama sArikhe bhI jJAnI na rheNge| (16) kUTa kUda hai tu kaNa chor3i tusa hI phUTa hai| (17) phailanA phaile hai sahaja hI vAkI kiraNa phaile hai| (18) lAganA lAga hai upayoga bizeSa lAge hai| (16) kumAvanA kumAe binA kumAe bhI dhana dekhie / (20) mIr3anA mIr3e sA~cI jhUThI doU vastuni koM miidd'e| (21) hApaTA hApaTA mAra hai bahari vAko chor3i aura ko gnahai, mAranA aise hApaTA mAra hai|
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA 266 ---- (22) seya seie hita kA kartA jAni seie / (23) pahirAva pahirAvai kabahU~ navA phiraavN| (24) bola bole maramaccheda gAlI pradAnAdi rUpa vacana bole| (25) dhunanA dhuna hai sarva karma dhune haiN| (26) miTanA miTa to chadmasthAni ke miTe, graMtha karana ko paMtha / (27) laganA lagyo hai lagyo hai anAdi te kalaMka karma mala ko| (28) sUMgha sUcUM sarva kI suucuuN| (26) pahicAna pahicAnie bhayA yahu graMtha soI karma phicaanie| (3) da higAvai koI bholA do sau hI motI nAma kari tthigaaye| preraNArthaka kriyAoM ke nimnalikhita rUpa pAe jAte haiM :(1) pariNamanA pariNamAvai puNya prakRti rUpa pariNamA / (2) ThaharAnA ThaharAva vaha tapazcaraNa ko bRthA ThaharAve / (3) anAnA anAiye yAko pratIti anAiye hai| (4) anAvanA anAva tisa upAya kI tAko pratIti anAvai / (5) karAnA 1. karAvaM hai| saMyoga karAvaM hai| 2. karAvI jaise bane taise zAstrAbhyAsa kraavau| (6) likhAnA likhAvI likho likhAyau vAMcI pddh'ii| (7) par3hAnA par3hAvaM anya dharmabuddhInikauM pddh'aavai| (8) dyAva dyAkne dukha dhAvane kI jo icchA hai so kaSAyamaya hai| 1" ......-... --. . -1
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMjita ToDaramala : vyaktitva maura kartRtva 19) batAnA batAiye hai prathama hI karmabandhana ko nidAna batAiye hai| (10) dikhAnA 1. dikhAiye hai tAkA sArthakapanA dikhAiye hai / 2. dikhAyA so tAko mithyA dikhaayaa| (11) milanA milAdai asatyArtha padani ko jaina zAstrani virSe milaaye| (12) banAnA banA hai| ara tAhIM ke anusAra graMtha banAva hai| (13) rAkha rAkhUgA maiM to bahuta sAvadhAnI raakhuugaa| (14) lajAnA lajAvaM jinadharma ko ljaaye| (15) bhramAnA bhramAva hai apane upayoga ko bahuta nAhI bhramAvai haiN| nimnalikhita videzI kriyAe~ bhI pAI jAtI haiM :(1) baksanA (denA) 1. baksI rAjA mauna aksii| 2. basase pIche rAjA bakse to grahaNa krnaa| 3. baksa pIche ThAkura baksa to grahaNa kI / vartamAnakAlika kriyA paMDita ToDaramala ne apane sAhitya kI bhASA meM mUla sAdhyamAna (vikaraNa) dhAtu evaM saMjJApadoM ke sAtha 'hai' sahAyaka kriyA ke rUpa jor3a kara vartamAna kAla ke rUpa banAe haiM, kintu mUla dhAtu yA saMjJA zabda ke anta meM tathA sahAyaka kriyA ke pahile 'ai, ie, au, U~' pratyaya lagAe haiN| jaise 'kara' sAdhyamAna dhAtu meM 'ai' pratyaya jo. kara aura 'hai' sahAyaka kriyA lagAkara kara hai' rUpa banAyA hai, jabaki mUla meM saMskRta 'karoti' se 'karaI, karai' rUpa banatA hai, kintu Alocya bhASA meM mAtra 'kare' kAlabodha nahIM detA, ataH isameM 'hai' sahAyaka kriyA lagAnA
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 517 diamy poraja fh husal kAnAike thvent bhASA Avazyaka ho jAtA hai| sAdhyamAna dhAtu se yahA~ prAya: isI prakAra kriyAe~ banAI gaI haiN| kahIM-kahIM sahAyaka kriyA ke binA bhI kAma calAyA gayA hai / 'yoM, U~' pratyayoM kA prayoga uttama puruSa ekavacana meM kiyA gayA hai / ukta rUpoM ke kucha udAharaNa nIce die jA rahe haiM :-- ai - kara-|-ai+haikara hai tAko bhI maMda kara hai| dhAra+e+hai=dhAra hai sAmarthya ko pAra hai| i:- likha+39+ - lijie hai prAkRta saMskRta pada likhie hai / suna+ie+hai-sunie hai bahuta kaThinatA sunie hai| oM- kara+oM+hI karoM hauM TIkA karane kA udyama karoM hauN| vicAra+oM+hauM-vicAroM hI TIkA karane vicAroM hoN| OM- gUMtha-++k-gU) hU~ nAhI yUM huuN| nimna udAharaNoM meM sahAyaka kriyA kA prayoga nahIM kiyA gayA hai :svAda+U~-svArdU sarva ko svA5 / sparza+ U~ sparza sarva ko sprsh| badha+e badhai yaha zakti jJAnadarzana badhe vadhaM / pUcha+e pUcha yahA~ koU pUcha / vinaza+e vinazai jA kari sukha upajai va dukha vinazai / nigala +ie-nigalie mukha meM grAsa ghar2yA tAkauM pavana teM niglie| cAva --e-cAba jaise kUkarA hAr3a caab| bola +e bola maramaccheda gAlI pradAnAdi rUpa bacana bole| bhUtakAlika kriyA bhUtakAla sambandhI rUpa 'I, zrA, e, ai, prau' pratyaya jor3a kara banAye gae haiN| kahIM-kahIM 'thI, thA, the' sahAyaka kriyA ke rUpa bhI lagAye gae haiM / sAmAnya bhUta ke rUpa 'yA, e, I, yo' pratyaya jor3a kara
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 paMDita ToDaramala : yaktitva maura kartRtva banA liye gae haiN| kahIM-kahIM 'yA' ke sAtha 'hunA hai' bhI lagA diyA gayA hai aura kahIM-kahIM 'yA' ke sthAna para 'yA' bhI lagA huA hai| udAharaNa isa prakAra haiM :baMdha+I+thI baMdhI thI pUrve asAtA Adi pApa prakRti baMdhI thii| raca+e-race dravyAnuyoga ke graMtha race / baksa+I-baksI rAjA bksii| sAmAnyabhUta sambandhI udAharaNa nimnAnusAra haiM :-- dekha --yA dekhyA nRtya dekhyA / suna+yA sunyA rAga sunyA / suMdha--yA-sUcyA phUla suuNghyaa| jAna+yA-jAnyA svAda jAnyA / sparza - A = sparzA padArtha sprshaa| graha + yA + huA = grahyA hugrA mukhadvAra kari brahmA hamA bhojn..."| upadeza +- yA = upadezyA samyagdRSTi jIva upadezyA satya bacana ko zraddhAna kara hai| mu (maranA) + e = mue mue pIche hamArA yaza hogA / bhU - e = bhae virAjamAna bhae / bhU + I = bhaI prAraMbhI ara pUraNa bhii| bhU + yo = bhayo saphala manoratha bhayo hmaaro| upaja + yo upajyo upajyo mAnuSa nAma kahAya / dhara + yo = dharaco nAma gharayo tina harSita hoya, ToDaramalla kahaiM saba koya /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA nigamAlika jisa bhaviSyakAla ke rUpa Alocya sAhitya kI bhASA meM khar3I bolI ke samAna 'gA, ge, gI' lagA kara hI banAye gae haiM, kintu 'gA, ge, go' pratyayoM ke pUrva mUla dhAtu ke anta meM e, e, ai, oM, auM, OM kA prayoga pAyA jAtA hai / inake atirikta 'sI, syUM , ho' pratyayoM kA prayoga bhI milatA hai / kucha udAharaNa nIce diye jA rahe haiM : aise to maaneNge| mAna + e + ge = mAneMge prakAza +oN + gA= prakAzoMgA seva + e + ge= seveMge jIva + e | gA = jIvegA raha + eM+ge = raheMge kara +ai+ ge= kareMge kara 4-e + mA= karegA listra + auM + gA= likhogA kara + i + hI = karihauM = buddhi anusAra artha prkaashoNgaa| viSayAdika seveNge| yaha jivAyA jIvegA naahiiN| bhaviSyakAla meM hama sarIkhe bhI jJAnI na rheNge| aise vicAri hAsya na kreNge| aise kArya kauna na kregaa| upacAra kari maiM likhauNgaa| kara maMgala karihoM mahAgraMtha karana ko kAja / maiM to bahuta sAvadhAnI raakhuugaa| eka hU~ vahuta hosyUM / isase itanA to hoso narakAdika na hosI svargAdika hosI parantu mokSamArga kI prApti to hoya naahiiN| rAkha - OM + gA rAkhaMgA ho + syUM = hosyU~ ho + sI = hosI
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva prAjJArtha kriyA AjJArtha rUpa banAne ke lie 'o, au, ne, nA, hu' pratyaya prayoga kiye gae haiM :(1) likha -- zrI = likhau (2) likhAva -|- au = likhAbo (3) bAMca + au = bAMcI (4) pada + pro = paDhau likho likhAvau bA~cau par3hI, (5) sodha / yo = soco sodho sokho rucijuta bddh'au| (6) sIkha + au = sIkho / duHkhadAyaka rAgAdika harI, (7) bar3ha + au = bar3hI artha vicAroM dhAraNa karau / / (8) hara +au = harau (6) vicAra + au = vicArI (10) kara - prI karI jAna ne =jAnane / te sarva mUni sAdhu saMjJA ke dhAraka jAnane / jAna -- mA= jAnanA tinakI suzruSA kA niSedha kiyA hai, so jaannaa| dhAra + au = dhArI te isa bhASATIkA te artha dhArau / jAna + hu = jAnahu bahuri lobhI puruSanikoM dAna denA jo hoya, so zava jo maracA tAkA vimAna jo cakaDola tAkI zobhA samAna jaanhuN| pUrvakAlika kriyA pUrvakAlika kriyAe~ mAdhyamAna (vikaraNa ) dhAtu saMjJA zabdoM meM 'i, pAya' pratyaya jor3a kara banAI gaI haiN| sarvAdhika prayoga 'i' ke milate haiM :
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 305 kara + i = kari kari maMgala karihauM mahA, graMtha karana ko kAja / jAta milai samAja saba, pAvai nija pada rAja // tyAga -- i = tyAgi gRhasthapanauM tyAgi munidharma aMgIkAra kari.....! vicAra -- I - vicAri apanA prayojana vicAri anyathA prarUpaNa kareM to rAga-dveSa nAma paavai| bana +mAya = banAya te jhUThI kalpita yukti banAya viSaya-kaSAyAzakta pApI jIvani kari pragaTa kie haiN| pA+prAyapAya pradhAna pada kauM pAya saMgha virSe pradhAna bhaye / gA -|- prAya = gAya gAya gAya bhakti kreN| upaja +pAya - upajAya tinako lobha kaSAya upajAya dharma kAryani virSe lagAiye haiN| cura + Aya = curAya sAhU ke dhanakaM curAya apanA mAne tau gumAstA cora hI kahie / ukta vivecana se niSkarSa rUpa meM yaha kahA jA sakatA hai ki TIkAoM aura mokSamArga prakAzaka meM prayukta bhASA paramparAgata tatkAlIna pracalita ajabhASA hI hai jise unhoMne dezI kahA hai, yadyapi usameM sthAnIya bolacAla ke zabdoM kA bhI prayoga kiyA gayA hai| AdhyAtmika vidyA kA pratipAdana hone ke kAraNa inakI gadya zailI saMskRtaniSTha hai arthAt usameM tatsama zabdoM ke prayoga adhika haiM / usakI tulanA meM padma sAhitya kI bhASA meM tadbhava zabda adhika hai| isake atirikta sthAnIya dezI zabdoM kA bhI prayoga hai| urdU kA prabhAva nagaNya hai kyoMki usake bahuta kama zabda milate haiN| isa prakAra unakI bhASA meM dezI ThATha hai| bhAvavAcaka saMjJAmoM meM 'AI, sva, sya,
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramasa : vyaktitva aura kastatva tA, panA, panoM, pane' aura kahIM-kahIM duhare bhAvavAcaka pratyayoM kA prayoga kiyA hai / uttama puruSa ekavacana sarvanAma meM vizeSa ullekhanIya yaha hai ki isameM kartA kAraka ke ekavacana meM 'hauM' kA prayoga nahIM hai jabaki brajabhASA meM yaha prayoga milatA hai| isake sthAna para Alocya bhASA meM khar3I bolI kA 'maiM milatA hai / kartA kAraka meM 'ne' kahIM-kahIM hI milatA hai / Alocya bhASA meM nimnalikhita parasarga (kAraka cihna) milate haiM : kartA karma - ko, koM, kauM, kU, oM karaNa - teM, kari, syoM, setI sampradAna -ko, koM, tAIM, ke arthi apAdAna -te, kari sambandha - kA, kI, ke, ke, ko, ko, kauM adhikaraNa - virSe, i, meM | DaoN. udayanArAyaNa tivArI ne brajabhASA ke parasarga (kAraka cihna) nimnAnusAra die haiN| : kartR - neM, maiM karma-sampradAna - kuM, kU, kauM, ke, ke karaNa-apAdAna - soM, sUM, te, te sambandha - kau; tiryaka (pulliga) ke, (strIliMga) kI adhikaraNa - meM, maiM, pai, lauM donoM ke tulanAtmaka adhyayana karane se patA calatA hai ki Alocya bhASA ke karma kAraka meM brajabhASA ke anya pratyayoM ke sAtha khar3I bolI kA 'ko' bhI milatA hai / karaNa aura apAdAna kAraka meM 'kari' kA prayoga milatA hai jo ki ajabhASA meM nahIM hai| isI 'hi. bhA. u0 vi0, 244
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA prakAra sampradAna kAraka meM 'ke athi' aura 'tAI' naye prayoga hai| sambandha kAraka meM prajabhASA kI apekSA vyApaka prayoga hue haiM, khar3I bolI kA 'kA' pAyA jAtA hai jo ki maja meM nahIM hai / adhikaraNa meM brajabhASA kA 'lauM' aura 'pa' na hokara 'viSa' aura 'i' pAyA jAtA hai / prAyaH zeSa kAraka cinha brajabhASA se milate haiN| paMDitajI kI bhASA meM khar3I bolI kA bhI prabhAva dekhane meM prAtA hai| sAmAnyabhUta meM 'calra.:, mAsA, kahA' hA gAte haiM se khadI donI ke nikaTa haiN| kucha prayoga to sIdhe khar3I bolI ke bhI haiM- jaise 'sprshaa| zeSa prAyaH sabhI rUpa ajabhASA se milate-julate haiN| khar3I bolI se milate-julate kucha aMza nIce die jA rahe haiM : "bahuri maiM nRtya dekhyA, rAga sunyA, phUla sUMghyA, padArtha sparzA, svAda jAnyA tathA maukoM yaha jAnanA, isa prakAra jJeyamizrita jJAna kA anubhava hai, tAkari viSayani kari hI pradhAnatA bhAsa hai|" "jaise bAulAkauM kAhU nai vastra paharAyA, vaha bAulA tisa vastrakoM apanA aMga jAni Apata para zarIrako eka mAnai / vaha vastra paharAvane vAle ke adhIna hai, so vaha kabahU phAra, kabahU jorai, kabahU khosa, kabahU navA paharAva ityAdi caritra karai / vaha bAulA tisakoM apane prAdhIna mAne, vAkI parAdhIna kriyA hoya tAteM mahA khedakhinna hoy|" uttama puruSa ekavacana kriyA ke rUpa nimnalikhitAnusAra pAe jAte haiM, jo khar3I bolI ke prati nikaTa haiM :____ "maiM sarva ko spazI, sarva kauM svAdauM, sarva ko sUMghoM, sarva ko dekhoM, sarva kauM sunauM, sarva kauM jAnauM, so icchA to itanI hai aura zakti itanI hI hai jo indriyani ke sammukha bhayA vartamAna sparza rasa gaMdha varNa zabada tini viSa kAhU ko kiMcinmAtra grahai / " 1 mo0 mA0 pra0, 67 2 vahI, 73 3 vahI, 68
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karpasva 'hoi' kA prayoga bhI bahutAyata se milatA hai / jaise - "prAyu pUrNa bhae to aneka upAya kara hai, aneka sahAI hoI to bhI marana hoi hI hoi / eka samaya mAtra bhI na jIvai / para yAvat Ayu pUrI na hoi tAvat aneka kAraNa milau, sarvathA marana na hoI / tAtai upAya kie marana miTatA nAhIM / bahuri prAyu ko sthiti pUrNa hoi ho hoi tAteM marana bho hoi hI hoi....!" 'hosI' kA prayoga bhI milatA hai| jaise - 'jo inakA prayojana pApa na bicArai, taba to sUvA kA sA hI par3hanA bhayA / bahari jo inakA prayojana vicAra hai, tahA~ pApa kI burA jAnanA, punya kI bhalA jAnanA, mugAsthAnAdika kA svarUpa jAni lenA, inakA abhyAsa kareMge, titanA hamArA bhalA hai, ityAdi prayojana vicArayA so isateM itanA tau hosI-- narakAdi na hosI svargAdika homI parantu mokSamArga kI to prApti hoya nAhI / " eka hI kriyA ke aneka prakAra ke rUpa dekhane meM Ate haiN| jaise'kara' ke vartamAna kAla meM hI 'kariye hai, kIjie hai, kareM haiM rUpa milate haiN| brajabhASA kI mRdutA sarvatra vidyamAna hai| kaThora vargoM ke sthAna para mRdu vaNoM kA prayoga huA hai| 'Da' ke sthAna para 'ra' kA prayoga milatA hai| jaise - laDielarie, lar3anelarane, chor3a
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya upasaMhAra : upalabdhiyA~ aura malyAMkana
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra : upalabdhiyA~ aura mUlyAMkana bhAratIya paramparA meM dharma aura darzana eka dUsare se antaH sambaddha haiM / unakI yaha antaH sambaddhatA mAnava jIvana ke antima lakSya aura naitika AcaraNa se sambandha rakhatI hai| samaya ke pravAha meM laukika mUlyoM aura AdhyAtmika mUlyoM meM utAra-car3hAva ke sAtha antavirodha kI sthitiyAM zrIvibhita hotI rahatI haiN| kabhI sUkSma prAdhyAtmika sAdhanAe~ aura vicAradhArAe~ vAhya ADambara aura dharma kI mithyA abhivyaktiyoM se zrAcchanna ho jAtI haiM aura kabhI AdhyAtmikatA kI prativAdI zaktiyA~ manuSya ke jIvana ko akarmaNya banA kara usakI samUcI aihika pragati ke patha ko avaruddha kara detI haiN| jaina dharma bhI isa prakriyA kA apavAda nahIM / IsA kI chaThI zatI ke AsapAsa jina paramparA ke zvetAmbara sampradAya meM banavAsI va caityavAsI bheda ho cuke the tathA kucha digambara sAdhu bhI tyoM meM rahane lage the' / prasiddha zvetAmbarAcArya haribhadra ne maThavAsI sAdhuyoM kI pravRtti kI kar3I AlocanA kI hai / digambaroM meM bhI caityavAsa kI pravRtti drAvir3asaMgha kI sthApanA ke sAtha prAraMbha hotI hai, jo bAda meM mUlasaMgha meM bhI zrA jAtI hai| pahile maThavAsI sAdhu nagna hI rahate the, bAda meM unameM zithilAcAra bar3hA aura yahIM se bhaTTArakavAda kI sthApanA huI / muslima rAjyasattA ne bhI isa pravRtti ko bar3hAvA diyaa| AlocyakAla taka Ate-Ate bhaTTArakavAda deza ke vibhinna bhAgoM meM phaila kara apanI jar3eM gaharI aura majabUta banA cukA thA / yaha yuga sabhI dharmoM meM vAhya zithilAcAra evaM sAmpradAyika bheda-prabheda kA yuga thA / solahavIM zatI meM digambaroM meM tAraNasvAmI aura zvetAmbaroM meM lokAzAha ne kramazaH tAraNapaMtha evaM 1 bhA0 saM0 OM0 yo0, 45 20 sA0 iti0, 456
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 paMDita ToDaramala : vyaktitva mora kasaMva sthAnakavAsI saMpradAya kI sthApanA kI tathA aThArahavIM zatI meM prAcArya bhikSu ne sthAnakavAsiyoM meM se eka terahapaMtha alaga bnaayaa| satrahavIM-aThArahavIM zatI meM digambara paramparA meM bhaTTArakavAda ThATha-bATa kI carama sImA para thA aura nivRttivAda para pravRttibAda jama kara prAsana jamAe baiThA thA, jisane eka tathAkathita prAdhyAtmika sattAvAda sthApita kara liyA thA - jisakA vAstavika adhyAtmavAda se koI sambandha na thaa| sabrahlIM zatI meM isake viruddha vidroha kA cIr3A banArasIdAsa ne utthaayaa| unake bAda krAMti kI isa paramparA meM paMDita ToDaramala kA nAma ullekhanIya hai| prAMti kI isa dhArA kA nAma 'adhyAtmavAda' aura 'terApaMtha' abhihita kiyA gayA hai / chaThI zatI se lekara solahavIM zatI taka bizAla bhAratIya dharmoM ke paMthoM meM bhI yathAsthitivAda aura AdhyAtmika vicAradhArA ke bIca saMgharSa hote rahe haiN| prAcArya zaMkara ke vedAnnavAda aura dhArmika saMgaThana ne bhI isa deza kI dhArmika vicAradhArAoM ko bahuta dUra taka prabhAvita kiyaa| kucha AlocakoM ke anusAra unake maThoM kI sthApanA kA prabhAva bhaTTAraka prathA para pdd'aa| ___ yadyapi bauddha dharma ko niHzeSa karane kA zreya prAcArya zaMkara ko hai tathApi paravartI lAla meM bauddha sAdhanA ne naI sAdhanAoM ko janma diyA / siddha, nAtha, nirgaNa, saguNa Adi AdhyAtmika vicAradhArAoM meM yaha kriyA-pratikriyA spaSTa rUpa se dekhI jA sakatI haiN| jaina dharma bhI isa vizAla prAdhyAtmika uthala-puthala aura vAhya dabAvoM kA taTastha dRSTA nahIM raha sakA, usameM bhI isakI pratikriyA huii| paMDita ToDaramala kA samaya vikrama kI aThArahavIM zatI kA anta evaM unnIsavIM zatI kA prAraMbhika samaya hai / yadyapi yaha samaya rAjanItika dRSTi se mugalasattA ke vighaTana kA yuga thA tathApi asaMgaThita hindU rAjasattA bhI isa paristhiti kA lAbha nahIM uThA sakI / nAdirazAha durrAnI aura ahamadazAha kI dillI lUTa ke bAda deza meM kendrIya zAsana ke abhAva meM 'bha0 saM0, 17
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 313 A- - -". - . - -.. : upasaMhAra : upalaridhayoM aura mUlyAMkana prAntIya svAyattatA kA bhAva adhika thA / yadyapi paMDitajI ke samakAlIna jayapura riyAsata sampanna evaM suzAsita thI tathApi unake jIvana tathyoM se yaha pramANita hai ki vahA~ bhI eka samaya sAmpradAyika tanAva avazya rahA' / ___ sAhityika dRSTi se yaha yuga rItikAlIna zRMgAra yuga thA / jaina kavi zRMgAramulaka racanAoM ke kar3e pAlocaka the / ve isI ke samAnAntara prAdhyAtmika graMthoM ke nirmANa meM lage hae the| unhoMne prAcIna prAkRta-saMskRta dharma granthoM kI gadya meM bhASA va nakAe~ likhiiN| yadyapi yaha paramparA paMDitajI ke do sau varSa pUrva se milatI hai tathApi use pUrNatA para unhoMne hI pahu~cAyA : paMDitajI ke jIvana kA pUrA itivRtta nahIM milatA hai| vibhinna pramAraNoM ke AdhAra para itanA nizcita hai ki ekAdha apavAda ko chor3a kara jayapura hI unakI kAryabhUmi thaa| jayapura ke bAhara ve kevala cAra-pA~ca varSa siMghAraNA rahe / paMDitajI ne svayaM likhA hai : deza DhahAraha mA~hi mahAna, nagara savAI jayapura jAna / tAmeM tAkI rahanau ghano, thoro rahano auThe bano' / / paramparAgata mAnyatAnusAra paMDitajI kI Ayu kula 27 varSa kI thI parantu unakI sAhitya sAdhanA, jJAna evaM prApta ullekhoM ko dekhate hue merA nizcita mata hai ki ve 47 varSa taka jIvita rhe| unakI mRtyu tithi lagabhaga pramANita hai| ataH janma tithi isa hisAba se vikrama saMvat 1776-77 meM honA caahie| ve pratibhAsampanna, medhAvI aura adhyayanazIla the| usa samaya prAdhyAtmika cintana ke lie jo adhyayana maMDaliyA~ thIM, unheM 'salI' kahA jAtA thaa| paMDitajI ko AdhyAtmika cintana kI preraNA jayapUra kI terApaMtha sailI se milI thii| bAda meM ve isa mailI ke saMcAlaka bhI bane / 'sailI' kA lakSya dhArmika zikSA ke sAtha-sAtha nyAya, vyAkaraNa, chaMda, alaMkAra, prAdi kI zikSA denA bhI thaa| 'cu0 vi0, 152-157 2 sa. caM0 pra0, chaMda 41
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 paMDita doDaramala : vyaktitva aura kartava prAkRta, saMskRta aura hindI ke atirikta unheM kannar3a bhASA kA bhI jJAna thaa| mUla graMthoM ko ve kannar3a lipi meM par3ha-likha sakate the| unakA kAryakSetra AdhyAtmika tatvajJAna kA pracAra va prasAra karanA thA, jise ve lekhana-pravacana Adi mAdhyama se karate the| unakA samparka tatkAlIna AdhyAtmika samAja se pratyakSa va parokSa rUpa se dUra-dUra taka thaa| aneka jijJAsu unake samparka meM Akara vidvAn bane / unase preraNA pAkara kaI vidvAnoM ne sAhitya sevA meM apanA jIvana lagAyA evaM paravartI vidvAnoM ne unakA anukaraNa kiyA / ve vinamra, para svAbhimAnI evaM sarala svabhAvI the| ve prAmANika mahApuruSa the / tatkAlIna prAdhyAtmika samAja meM tattvajJAna sambandhI prakaraNoM meM unake kathana pramANa ke taura para prastuta kie jAte the| be lokapriya AdhyAtmika pravaktA the / grahastha hone para bhI unakI vRtti sAdhutA kI pratIka thii| unhoMne apane jIvana meM choTI-bar3I bAraha racanAe~ likhIM, jinakA parimANa karIba eka lAkha zloka pramANa hai -- pAMca hajAra pRSTha ke karIba / inameM kuccha lokapriya saiddhAntika evaM AdhyAtmika ganthoM kI bhASATIkAe~ haiM - eka hai maulika grantha atyanta lokapriya 'mokSamArga prakAzaka / eka hai prasiddha AdhyAtmika patra jise 'rahasyapUrNa ciTTI' ke nAma se jAnA jAtA hai / paJca-rattanA hai 'gommaTasAra pUjA' jo ki saMskRta aura hindI chaMdoM meM likhI gaI hai| eka varNanAtmaka kRti 'samosaraNa varNana' hai| TIkAgranthoM meM kucha prAkRta granthoM kI TIkAe~ haiM aura kucha saMskRta granthoM kii| prAkRta granthoM meM gommaTasAra jIvakANDa, gommaTasAra karmakANDa, labdhisAra-kSaparaNArAAra para likhI gaI TIkAe~ haiM, jinakA nAma hai 'samyagjJAnacandrikA' / samyagjJAnacandrikA meM prAe viSayoM ko samajhAne ke lie hajAroM saMdRSTiyA~ (cArTsa) banAI, jinheM svataMtra rUpa se arthasaMdRSTi adhikAra meM rakhA gayA hai| isa adhikAra ko bhI samyagjJAnacandrikA kA pariziSTa samajhanA cAhie / isake atirikta prAkRta bhASA kA grantha trilokasAra bhI hai| isakI TIkA trilokasAra bhASATIkA' nAma se likhI hai| samyagjJAnacandrikA aura trilokasAra bhASATIkA ke prArambha meM unake viSaya meM sugamatA se praveza karane ke lie vizAla bhUmikAe~ likhI gaI haiN|
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra : upalabdhiyAM praura mUlyAMkana saMskRta TIkAgnanthoM meM 'aAtmAnuzAsana' evaM 'puruSArthasiddhayupAya' kI bhASATIkAe~ haiN| puruSArthasiddhayupAya bhASATIkA apUrNa raha gaI thI jise bAda meM dIvAna ratanacaMda kI preraNA se paM0 daulatarAma kAsalIvAla ne vi0 saM0 1827 meM pUrNa kiyaa| mokSamArga prakAzaka bhI adhUrA raha gayA hai jise pUrNa karane ke lie kabivara dAlanadAsa banArasa ne aneka granthoM ke lokapriya TIkAkAra paMDita jayacaMda chAbar3A jayapura se prAgraha kiyA thA kintu unhoMne paM0 ToDaramala kI buddhi kI vizAlatA evaM svayaM ke jJAna kI tucchatA pradarzita karate hue isake liye asamarthatA prakaTa kI thI / unakA likhanA thA ki koI mUlagranya ho to usakI TIkA yA vyAkhyA to maiM kara sakatA hai kintu mokSamArga prakAzaka jaisI svataMtra maulika kRti kI racanA ToDaramala jaise vizAla buddhi vAle kA hI kArya hai| unakA padya sAhitya yadyapi sImita hai, phira bhI usameM jo bhI hai, unake kavi-hRdaya ko samajhane ke lie paryApta hai / paMDitajI kA sabase bar3A pradeya yaha hai ki unhoMne saMskRta prAkRta meM nibaddha prAdhyAtmika tattvajJAna ko bhASAgadya ke mAdhyama se vyakta kiyA aura tattva-vivecana meM eka naI dRSTi dii| yaha nayApana unakI krAntikArI dRSTi meM hai| ve tattvajJAna ko kevala paramparAgata mAnyatA evaM zAstrIya prAmANikatA ke sandarbha meM nahIM dekhate / tatvajJAna unake lie eka jIvita cintana pratriyA hai jo kevala zAstrIya paramparAgata rUr3hiyoM kA hI khaNDana nahIM karatI apitu samakAlIna pracalita cintanarUr3hiyoM kA bhI khaNDana karatI hai| unakI maulikattA yaha hai ki jisa tattvajJAna se loga rUr3hivAda kA samarthana karate the, usI tattvajJAna se unhoMne rUr3hivAda ko kaattaa| unhoMne samAja kI nahIM, tattvajJAna kI cintana-rUr3hiyoM kA khaNDana kiyaa| unakI sthApanA hai ki koI bhI tattva-cintana taba taka maulika nahIM jaba taka apanI tarka aura anabhUti para siddha na kara liyA gayA ho / kula aura paramparA se jo tattvajJAna ko svIkAra lete haiM, vaha bhI samyak nahIM hai| unake anusAra dharma paramparA nahIM, svaparIkSita sAdhanA hai| unhoMne nizcaya aura vyavahAra para bhI apanA maulika bhASya prastuta kiyA hai /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva ve mukhya rUpa se AdhyAtmika cintaka haiM, parantu unake cintana meM tarka aura anubhUti kA sundara samanvaya hai| ve vicAra kA hI nahIM, usake pravartaka aura grahaNakartA kI yogyatA-ayogyatA kA bhI tarka kI kasauTI para vicAra karate haiM / tattvajJAna ke anuzIlana ke lie unhoMne kucha yogyatAe~ prAvazyaka mAnI haiN| unake anusAra mokSamArga koI pRthaka nahIM pratyut AtmavijJAna hI hai, jise ve vItarAga-vijJAna kahate haiN| jitanI cIjeM isa vItarAga-vijJAna meM rukAvaTa DAlatI haiM, ve saba mithyA haiN| unhoMne ina mithyAbhAvoM ke gRhIta aura agrahIta do bheda kie haiN| gRhIta mithyAtva se unakA tAtparya una vibhinna dhAraNAoM aura mAnyatAoM se hai jinheM hama kuguru Adi ke saMsarga se grahaNa karate haiM aura unheM hI vAstavika mAna lete haiM - cAhe ve para-mata kI hoM yA apane mata kii| isake antargata unhoMne una sArI jaina mAnyatAoM kA tAkika vizleSaNa kiyA hai jo chaThI zatI se lekara aThArahavIM zatI taka jaina tattvajJAna kI aMga mAnI jAtI rahI aura jinakA vizuddha prAdhyAtmika jJAna se koI sambandha nahIM rhaa| jaina sAdhanA ke isa vAhya ADambara - kriyAkANDa, bhaTTArakabAda, zithilAcAra Adi kA unhoMne talasparzI aura vidvattApUrNa khaNDana kiyA hai| inake pUrva banArasIdAsa isakA khaNDana kara cuke the, parantu paMDitajI ne jisa citana, tarka-vitarka, zAstra-pramANa, anubhava aura gaharAI se isakA vicAra kiyA hai vaha Thosa, preraNAprada, vizvasanIya evaM maulika hai| isa dRSTi se unheM eka aisA vizuddha AdhyAtmika cintaka kahA jA sakatA hai jo hindI-jaina-sAhitya ke itihAsa meM hI nahIM, balki prADAta va apabhraMza meM bhI pichale eka hajAra varSoM meM bhI nahIM huaa| dhArmika ADambara aura vAhya kriyAkANDa kA virodha aura khaNDana sarahalAda, joindu, rAmasiMha, nAmadeva, kabIra, jAmbhojI, nAnaka prAdi santoM aura kaviyoM ne bhI kiyA thaa| unhoMne svAnubhUti para bhI jora diyA, parantu paMDitajI ne jisa vizuddha zAstrIya aura mAnavIya dRSTikoNa se prAdhyAtmika satya kA vizleSaNa gadya meM kiyA hai, baha maulika hai| unakI mUla dRSTi santulana banAye rakhane va mUla lakSya na chor3ane kI hai|
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra : upalabdhiyAM aura mUlyAMkana 317 TIkAkAra hote hue bhI paMDita jI ne apanI gadya zailI kA nirmANa svayaM kiyaa| unakI zailI dRSTAntayukta, praznottaramayI tathA sugama hai| ve aisI zailI ko apanAte haiM jo na to ekadama zAstrIya hai aura na AdhyAtmika siddhiyoM aura camatkAroM se bojhila / unakI isa zailI kA sarvottama nirvAha mokSamArga prakAzaka meM hai / usa samaya taka hindI meM praznottara rUpa meM mukhyataH nimnalikhita gadya zailiyA~ pracalita thIM : (1) guru-ziSya athavA do prasiddha vyaktiyoM ke praznottara yA saMvAda ke rUpa meN| yaha zailI nAthapaMthI aura kabIrapaMthI sAhitya meM pAI jAtI hai / isameM paMtha-vizeSa ke pratiSThApaka yA guru-vizeSa ke mula maMtavyoM kA spaSTIkaraNa mukhyataH rahatA hai / / (2) vibhinna prakAra ke logoM dvArA vibhinna samaya aura sthiti meM pUche gae anekavidha praznoM ke uttara ke rUpa meM sampradAya-pravartaka yA guru-vizeSa dvArA vAraNI kathana / isa zailI kA prayoga jambhavANI meM huA hai / (3) kisI mata, vicAra, kathana, tAttvika-rahasya, citana-bindu vizeSa kI vyAkhyA hetu lekhaka dvArA svayaM hI vividha prazna uThAnA aura aneka koNoM se svayaM hI unakA samyaka, takasammata evaM bodhagamya rUpa meM uttara denA / isa zailI ke ekachatra samrATa paMDita ToDaramala haiN| kahane kI AvazyatA nahIM ki isake lie aneka zAstroM ke maMthana aura gahana citana kI AvazyakatA thI, kyoMki usa samaya taka isa prakAra ke pariSkRta prayoga pracalita nahIM the / aisI sthiti meM gadya ko AdhyAmika ciMtana kA mAdhyama banAnA bahuta hI sUjha-bUjha aura zrama kA kArya thaa| unakI zailI meM unake nitaka kA caritra aura tarkakA svabhAva spaSTa jhalakatA hai| eka AdhyAtmika lekhaka hote hue bhI unakI gadya zailI meM vyaktitva kA prakSepa unakI hI mAlika vizeSatA hai / dRSTAnta unakI zailI meM mariNa-kAMcana yoga se camakate haiN| dRSTAntoM ke prayoga meM paMDitajI kA sukSma vastu-nirIkSaNa pratibiMbita hai| kabhI-kabhI to ve eka hI dRSTAnta ko vahuta Age taka bar3hA kara apanA pratipAdya spaSTa karate haiM, aura kabhI eka hI vAta ke lie aneka daSTAntoM kA prayoga karate haiN|
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva unakI zailI kI vizeSatA yaha hai ki prazna bhI unake hote haiM aura uttara bhI unake / pUrva prazna ke samAdhAna meM agalA prazna ubhara kara A jAtA hai| isa prakAra viSaya kA vivecana vicAra ke aMtima bindu taka pahuMcane para hI vaha prazna samApta hotA hai / unakI zailI kI eka maulikatA yaha hai ki ve pratyakSa upadeza na de kara apane pAThaka ke sAmane vastusthiti kA citraNa aura usakA vizleSaNa isa taraha karate haiM ki use abhISTa niSkarSa para pahu~canA hI par3atA hai / eka cikitsaka roga ke upacAra meM jisa prakriyA ko apanAtA hai, paMDitajI ko manAlI meM yaha prakriyA dekhI jA sakatI hai / unako zailI tarka-vitarkamUlaka hote hue bhI anubhUtimUlaka hai| kabhI-kabhI vaha manovaijJAnika tarkoM se bhI kAma lete haiM / unake tarka meM kaThamullApana nahIM hai / unakI gadya zailI meM unakA agAdha pANDitya aura AsthA sarvatra pratibimbita hai / unakI praznottara zailI AtmIya hai kyoMki usameM praznakartA aura samAdhAnakartA eka hI hai| usameM zAstrIya aura laukika jIvana se sambandhita donoM prakAra kI samasyAoM kA vivecana hai| jIvana ke aura zAstra ke pratyeka kSetra se unhoMne apane udAharaNa cune haiN| kahIM-kahIM kathA-kahAnI bhI udAharaNa svarUpa prastuta kI gaI haiM / lokoktiyoM kA bhI usameM prayoga hai| hindI ke antargata sAmAnyataH pazcimI hindI, pUrvI hindI, rAjasthAnI, bihArI tathA pahAr3I bhASAoM aura inakI boliyoM kI gaNanA kI jAtI hai / isa prakAra inameM se kisI bhI bolI yA bhASA meM likhA gayA gadya hindI gadya kahalAegA / adyAvadhi upalabdha sAmagrI ke AdhAra para rAjasthAnI, maithilI, purAnI avadhI, ' (ka) hindI bhASA kA itihAsa : DaoN. dhIrendra barmA (kha) hindI bhASA kA udgama aura vikAsa : DaoN. udayanArAyaNa tivArI 2 rAjasthAnI bhASA aura sAhitya : DaoN. hIrAlAla mAhezvarI, adhyAya 14 tathA usake aMtargata diye gae vibhinna saMdarbha 3 (ka) varNa ratnAkara (kha) hisTrI oNva maithilI liTrecara, bhAga 1, DaoN. jayakAnta mizra 4 uktivyakti prakaraNa
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra: upalabdhiyAM aura mUlyAMkana 316 5 par3I bolI aura inake prAcIna gadyoM ke namUne milate haiN| brajabhASA aura khar3I bolI ke sambandha meM kucha bAteM vicAraNIya haiN| prAcArya bhikhArIdAsa kA yaha kathana : - "brajabhASA sIkhibe kI trajavAsa hI na anumAnau / aise aise kavina kI, vAnI hU leM jAniye / / " brajabhASA ke pracAra aura prasAra ke saMdarbha meM yaha atyanta mahattvapUrNa aura saTIka TippaNI hai| khar3I bolI ke lie bhI prakArAntara se kucha aisI hI bAta kahI jA sakatI hai, kintu nitAnta bhinna saMdarbha meM / musalamAnoM ke isa deza meM nirantara prAte rahane aura aneka ke yahA~ sthAyI rUpa se basa jAne ke kAraNa yahA~ ke logoM aura videzI AgantukoM kI bhASAoM kA pArasparika AdAna-pradAna huA / zraneka sAMskRtika, sAmAjika, rAjanaitika aura bhaugolika kAraNoM se donoM ke sammilana se khar3I bolI ko rUpa-rekhA milI / jahA~-jahA~ musalamAnoM kA vizeSa prAbalya rahA, vahA~ vahA~ yahA~ ke kSetra vizeSa kI bhASA ke saMparka aura samanvaya se khar3I bolI apanA rUpa sudhAratI gaI / Upara likhe kAraNoM se unnIsavIM zatAbdI meM usameM ekarUpatA yAnI Arambha huI, jisakI pUrNa pariNati aura nikhAra AcArya mahAvIraprasAda dvivedI ke hAthoM huaa| aneka aise kavi aura lekhaka hue, jinhoMne yahA~ ke kSetra vizeSa kI bhASA ke sAtha khar3I bolI kA; tathA kSetra vizeSa kI bhASA ke sAtha brajabhASA kA prayoga kiyA hai / aise bhI lekhaka hue jinhoMne kSetrIya bhASAoM kI vizeSatAoM ke sAtha uparyukta prakAra kI khar3I bolI aura brajabhASA- donoM kA mizraNa , khar3I bolI ke lie draSTavya : (ka) kutuba- zataka aura usakI hinduI sampAdaka DaoN0 mAtAprasAda gupta (kha) paMjAba prAntIya hindI sAhitya kA itihAsa : paM0 candrakAnta vAlI (ga) khar3I bolI hindI sAhitya kA itihAsa : vRjaratnadAsa ' brajabhASA ke lie draSTavya : (ka) sUra pUrva brajabhASA aura usakA sAhitya : zivaprasAdasiMha (kha) ajabhASA kA vyAkaraNa : DaoN0 bhIrendra varmA
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karttRtva kiyA hai| paMDita ToDaramala kI bhASA para aMtima donoM bAteM vizeSa rUpa se lAgU haiM, yadyapi unakA jhukAva kSetrIya bhASA - DhUMDhAr3I mizrita brajabhASA kI ora vizeSa hai| isa prakAra yaha kahA jA sakatA hai ki paMDitajI kI bhASA pradhAna rUpa se DhUMDhAr3I mizrita braja hai jisameM yatra-tatra khar3I bolI ke rUpa bhI prayukta hue haiM / yoM to khar3I bolI aura brajabhASA ke namUne hindI ke AdikAlIna sAhitya meM milate haiM, kintu pandrahavIM zatAbdI se unake apekSAkRta praur3ha namUne prApta hote haiM / zrAcArya rAmacandra zukla ne kisI ajJAta lekhaka dvArA racita brajabhASA kA namUnA diyA hai, jo isa prakAra hai : "zrI guru paramAnanda tinako daMDavata hai / haiM kaise paramAnanda, Ananda svarUpa haiM sarIra jinhi ko, jinhike nitya gAe teM sarIra cetanni aru zrAnandamaya hotu haiM / maiM ju hoM goriSa so machaMdaranAtha ko daNDavata karata ha / haiM kaise ve machaMdaranAtha ? Atmajyoti nizcala hai aMta karana jinake aru mUladvAra taiM chaha cakra jini nIkI taraha jAneM " / " rAhula sAMkRtyAyana ke anusAra gorakhapaMtha se sambandhita pustakoM kA kAla vikrama kI dazamI zatI hai aura isa prakAra brajabhASA gadya ke prAcInatama lekhaka gorakhanAtha mAne jA sakate haiM, kintu prAcArya rAmacandra zukla aura mizrabandhu ne inheM gorakhanAtha kI likhI na mAna kara unake ziSyoM dvArA likhI mAnA hai / isIlie ve usakA samaya 14vIM zatI ke AsapAsa mAnate haiN| DaoN0 rAmakumAra varmA to ise isake bhI bAda kA mAnate haiM * / 5 DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI ne sapramANa siddha kiyA hai ki gorakhabAnI' meM saMgrahIta sabhI racanAe~ gorala racita nahIM haiM tathA " hi0 sA0 iti0, 403 vahI, 403 mizrandhu vinoda pra0 bhA0, 242 4 hi0 sA0 prA0 iti0, 111 # jAmbhojI viSNoI sampradAya aura sAhitya - bhAga 1, 2 : DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI gorakhabAnI : saMpAdaka - DaoN0 pItAmbaradatta baDathvAla " :
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra : upasamdhiA aura mUlyAMkana 321 unakA saMkalana vikrama kI satrahavIM zatAbdI meM nAtha siddha pRthvInAtha ke samaya kiyA gayA thaa| madya kA eka aura namUnA 'zRgAra rasa maMDana' meM dikhAI detA hai, . jisakI bhASA kA namUnA nimnalikhita hai : "prathama kI sakhI kahatu haiM / jo gopIjana ke caraNa viSa sevaka kA dAsI kari jo inako premAmRta meM Dubi ke inake maMda hAsya ne jIte haiM / amRta samUha tA kari nikaMja viSa zRgArarasa zreSTha rasanA kIno so pUrNa hota bhii'|" prAcArya zukla aura mizrabandhu Adi ne 'zRgAra rasa maMDana' kA lekhaka zrI vallabhAcArya ke putra viTThalanAthajI ko mAnA hai, kintu DaoN0 premaprakAza gautama ne siddha kiyA hai ki yaha pustaka viTThalanAthajI ne saMskRta meM likhI thI / isakA ajabhASA meM rUpAntara kisI anya paravartI vidvAn (saMbhavataH 18vIM zatI) kA hai | isake bAda vallabha sampradAya ke 'caurAsI vaiSNavoM kI vArtA tathA 'do sau bAvana vaiSNavoM kI vArtA' kI gadya racanAe~ haiN| inake lekhaka ke sambandha meM matabheda hai / kucha loga inheM viTThalanAtha ke putra gokulanAtha kI likhI mAnate haiM, jabaki kucha loga unake kisI ziSya ke dvaaraa| inakA samaya satrahavIM zatI kA uttarArddha hai / inameM kathAe~ bolacAla kI bhASA meM likhI gaI haiM aura arabI, phArasI ke zabdoM kA niHsaMkoca prayoga hai / prAcArya zukla kA kahanA hai ki sAhityika nipuNatA yA camatkAra kI dRSTi se ye kathAe~ nahIM likhI gaI 1 udAharaNa ke lie yaha uddhRta aMza paryApta hogA : "so zrI naMdagAma meM rahato so khaMDana brAhmaNa zAstra panyo hto| so jitane pRthvI para mata haiM sabako khaMDana karato; aiso vAko nema hato / yAhI te saba logana ne vAko nAma khaMDana pArayo hto| so eka dina zrI mahAprabhujI ke sevaka baiSNavana kI maMDalI meM Ayo / 'hi. sA0 iti0, 404 2 hi ga0 vi0, 60
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 paMdhita ToDaramala : yaktitva aura kariba so khaMDana karana laago| vaiSNavana ne kahI jo tero zAstrArtha karano hovai to paMDitana ke pAsa jA, hamArI maMDalI meM tere prAyabe ko kAma nhiiN| ihA~ khaMDana maMDana nahIM hai / bhagavadvArtA ko kAma hai| bhagavadyaza sunano ho to ihA~ zrAvo' / " vikrama saMvat 1660 meM nAbhAdAsa dvArA likhita aSTayAma ke brajabhASA gadya kA namUnA isa prakAra hai : "taba zrI mahArAja kumAra prathama vasiSTha mahArAja ke carana chui . pranAma karata bhae 1 phira Upara vRddha-samAja tinako pranAma karata bhae / phira zrI mahArAjAdhirAja jU ko johAra karike zrI maheMdranAtha dazaratha jU ke nikaTa baiThate bhae / " pUrva ToDaramala, jaina lekhekoM dvArA racita gadya ke katipaya namUne kAlakramAnusAra nimnalikhita haiM : "yathA koI jIva madirA pIvAi kari avikala kIjai cha, sarvasva chinAi lIja ch| pada teM bhraSTa kIjai chai tathA anAdi tAI leI kari sarva jIva rAzi rAga dveSa moha azuddha pariNAma kari matavAlo halo cha, tihi te jJAnAbaraNAdi karma ko baMdha hoi cha / " ukta gadya khaNDa satrahavIM zatI ke pUrvArddha ke prasiddha vidvAn paMDita rAjamalajI pANDe dvArA racita samayasAra kalaza kI bAlabodhinI TIkA se liyA gayA hai| isake karIba pacAsa varSa bAda kavivara paMDita banArasIdAsa ke dvArA likhita 'paramArtha vacanikA' kA gadma isa prakAra hai : "mithyAdRSTI jIva apanI svarUpa nahIM jAnatI tAteM para-svarUpa viSa magana hoi kari kArya mAnatu hai, tA kArya karatI chatI azuddha vyavahArI kahie / samyagdRSTi apanI svarUpa parokSa pramAna kari anubhavatu hai / parasattA parasvarUpasauM apanI kArya nahIM mAnato saMto pahi0 sA0 iti0, 404-405 2 vahI, 405 3 hi sA0, vi0 kha0, 476-477
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra : upalagghiyAM praura mUlyAMkana jogadvArakari apane svarUpako dhyAna bicArarUpa kriyA karatu hai tA kArya karatau mizra vyavahArI khie| kevalajJAnI yathAkhyAta cAritra ke balakari zuddhAtmasvarUpa ko ramanazIla hai tAteM zuddha vyavahArI kahie, jogArUha avasthA vidyamAna hai tAtai vyavahArI nAma kahie / zuddha vyavahAra kI sarahada trayodazama guNasthAnaka sauM lei kari caturdazama guNasthAnaka paryaMta jAnanI / prasiddhatva parigamanatvAt vyavahAra : / ina bAtanako byauro I lirika vA mAhita / vacanAtIta, indriyAtIta, jJAnAtIta tAta yaha vicAra vahuta kahA likhahiM / jogyAtA hoigo so thoro hI likhyA bahuta kari samajhego, jo pragyAnI hoigo so yaha ciTThI sunaMgo sahI parantu samujhamo nahIM / yaha vacanikA yathA kA yathA sumati pravAMna kevalI vacanAnusArI hai| jo yAhi sUnago samujhepo saradahego tAhi kalyANakArI hai bhAgyapramANa' / " isake bAda vikrama kI aThAravIM zatI ke uttarArddha meM racita paMDita dIpacandajI kI racanAeM AtI haiN| unakI bhASA kA namUnA isa prakAra hai : "jase bAnara eka kAMkarA ke par3e rove tase yAke deha kA eka aMga bhI chIjaM to bahuterA rovaM / ye mere aura maiM inakA jhUTha hI aise jar3ana ke sevana se sukha mAnai / apanI zivanagarI kA rAjya bhUlyA, jo zrIguru ke kahe zivapurI kI saMbhAle, to vahA~ kA Apa cetana rAjA avinAzI rAjya kreN|" uparyukta uddharaNoM ke tulanAtmaka adhyayana se yaha svataH pramANita hai ki paMDita ToDaramala ke gadya kI bhASA kI prakRti aura pravRtti paramparAgata aja kI hI hai / lekina unakI dena yaha hai ki unhoMne isa bhASA ko apane dArzanika citana kA dhArAvAhika mAdhyama banA kara usako pUrNata: sazakta kiyA / jahA~ taka gorakhapaMthI gadya kA prazna hai, usakI aitihAsikatA aura lekhaka kI prAmANikatA saMdigdha hai| 'pra0 kA bhUmikA, 78 1 hi sA0, dvi0 kha0, 465
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 Dila ToDaramala : vyaktitva aura karttRrava viTThalanAthajI ke 'zrRMgAra rasa maMDana'' kA gadya AcArya zukla ke anusAra aparimArjita aura avyavasthita hai / 'caurAsI vaiSNavoM kI bArtA' ke gadya meM sAhityikatA aura nipuNatA nahIM hai / usameM bolacAla kA sIdhA-sAdA gadya hai / nAbhAdAsa kA gadya bhI itivRttAtmaka hai / isa kAla kI prAlocanA kA niSkarSa zuklajI ke anusAra yaha hai ki vaiSNava vArtAoM meM brajabhASA gadya kA jaisA pariSkRta aura suvyavasthita rUpa dikhAI par3A, vaisA phira Age cala kara nahIM / kAvyoM kI TIkAnoM Adi meM jo thor3A bahuta gadya dekhane meM AtA hai vaha bahuta hI avyavasthita aura azakta thA / isa prakAra AcArya zukla kA antima niSkarSa yaha hai ki jisa samaya madya ke lie khar3I bolI uTha khar3I huI usa samaya taka gadya kA vikAsa nahIM huA thA, usakA koI sAhitya khar3A nahIM yA thA, isI se khar3I bolI ke grahaNa meM koI saMkoca nahIM huA / zrAcArya zukla 'ke ukta kathana para vicAra karane ke pUrva jaina gadyoM ke namUnoM kA vizleSaNa kara lenA Avazyaka hai / jaina gadya meM pAMDe rAjamala kI bhASA Adarza braja gadya nahIM hai / 'hai' kI jagaha 'chai' kA prayoga usake rAjasthAnI - gujarAtI prabhAva ko sUcita karatA hai / 'pIvAi kari zravikala kIje le' jaise prayoga braja gadya ke lie aparicita haiM / use parimArjita aura zuddha nahIM mAnA jA sakatA / banArasIdAsa mukhya rUpa se kavi haiM, gadya unhoMne bahuta kama likhA hai / ataH unake gadya ke AdhAra para brajabhASA gadya sambandhI koI nizcita dhAraNA nahIM banAI jA sktii| dUsare usameM kriyA meM 'tA' vAle rUpa jaise - 'jAnato, karato, nAhIM jAnato mAnatu hai, dikhAyatu' Adi adhika haiM, jo braja kI prakRti ke anukUla nahIM haiM / dIpacaMda zAha kA gadya parimArjita gadya hai, parantu parimANa kI dRSTi se adhika nahIM hai / 2. zrRMgAra rasa maMDana ke kartA aura kAla ke viSaya meM DaoN0 premaprakAza gautama ne asahamati vyakta kI hai| hi0 0 vi0, 60 hi0 0 sA0 iti0, 406
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra : upalabdhiyAM aura mUlyAMkana 325 ata: upalabdha jaina gadyakAroM meM paMDita ToDaramala hI brajabhASA gadya ke zreSTha gadya-lekhaka Thaharate haiN| __ prAcArya rAmacandra zukla ne brajabhASA ke jina gadyakAroM kI bhASA ke AdhAra para apanA ukta mata vyakta kiyA hai, vaha prAMzika rUpa se hI satya mAnA jA sakatA hai, kyoMki 'caurAsI vaiSNavoM kI vArtA' meM prayukta pariSkRta aura suvyavasthita brajabhASA gadya kA pUrNa vikAsa ToDaramalajI ke gadya meM dekhA jA sakatA hai, ataH usakI paramparA . vahIM samApta nahIM ho jaatii| ToDaramalajI ne vArtAkAra ke rUpa meM nahIM, dArzanika ciMtaka ke rUpa meM use apanI abhivyakti ke samartha mAdhyama ke rUpa meM prayoga kiyA hai / ataH prAcArya zukla kA yaha kathana tarkasaMgata nahIM mAnA jA sakatA ki braja ke gadya ke vikAsa yA usake gadya-sAhitya ke khar3e na hone se khar3I bolI ko gadya ke mAdhyama ke rUpa meM niHsaMkoca rUpa se svIkAra kara liyA gy|| ToDaramala ke gadya ke sAkSya para yaha kahA jA sakatA hai ki brajabhASA kA gadya aura gadyasAhitya donoM hI pUrNa rUpa se samRddha the, phira bhI khar3I bolI ke gadya ke nivirodha svIkAra kie jAne kA kAraNa aitihAsika thA, brajabhASA gadya aura gadya-sAhitya ke hone na hone se usake vikAsa kA koI sambandha nahIM thaa| hA~, brajabhASA kA gadya meM utanA ekAdhikAra nahIM thA, jitanA ki padya meN| gadya meM usakA viSaya sImita thaa| ataH hama prAcAryakalpa paMDita ToDaramala ko isa rUpa meM brajabhASA kA eka samartha evaM maulika gadyakAra svIkAra kara sakate haiN| jahA~ taka paMDitajI kI bhASA kA prazna hai, TIkAroM kI bhASA paramparAgata aura saMskRtaniSTha hai / mUla grantha kI anugAmI hone se anuvAda kI bhASA ko adhyayana kA prAdhAra nahIM banAyA jA sktaa| mokSamArga prakAzaka kI bhASA unakI pratinidhi bhApA hai / 'siddhovarNaH samAmnAyaH' kaha kara unhoMne bhASA ke vikAsa ke sambandha meM apane vicAra pragaTa nahIM kie| yaha unakA viSaya bhI nahIM thA / vaha apanI bhASA ko dezabhASA avazya kahate haiM, para vastuta: vaha unake samaya kI pracalita sAhityabhASA thii| ve yaha bhI kahate haiM ki unakI dezI
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 paMDita Tobaramata : vyaktitva aura katRtva padaracanA 'apabhraMza' aura 'yathArtha' ko liye hue hai| kucha loga ise DhUMDhAr3I mAnate hai / mere vicAra meM dezabhASA se unakA prAzaya tatkAlIna pracalita lokabhASA se hai jo sAhitya meM vizeSataH prayukta hotI thii| jisa kAraNa se vaha saMskRta prAkRta bhASA ke viruddha dezIbhASA kA prayoga karate haiM, usI kAraNa se unhoMne zuddha dUMDhAr3I bhASA kA prayoga ucita nahIM samajhA hogA, kyoMki vaha sImita kSetra kI bhASA ho jaatii| ataH unakI dezabhASA tatkAlIna pracalita sAhitya bhASA 'brajabhASA' hai / unake gadya kI bhASA saMskRtaniSTha hai, jabakri padya kI bhASA meM tadbhava aura dezI zabdoM kA prayoga apekSAkRta adhika hai / gA meM tatsama zabdoM kI apekSA tadbhava zabda kama hai, tadbhava kI apekSA dezI zabda tathA urdU ke pAra na ke barAbara haiM . bhAvAcaka saMjJA meM 'panA. parne, pane, tya, tva, tA, pAI, vapanA', prAdi rUpa milate haiN| sarvanAma aura kAraka cinhoM meM Alocya sAhitya kI bhASA brajabhASA ke nikaTa hai, jaisA ki tulanAtmaka citroM se spaSTa hai| yahI sthiti avyayoM va saMkhyAvAcaka zabdoM ke sambandha meM bhI hai / kucha saMkhyAvAcaka isake apavAda haiM, ve khar3I bolI ke samAna haiM / eka hI zabda ke kaI uccAraNa vAle rUpa milate haiM, jaise-anasArianusAra, tinikA tinakA, kiDUkucha kachu dharma>dharma, ityAdi / isakA kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki lipikAroM ne zabdarUpoM meM parivartana kara diyA ho / bibhakti vinimaya kI bhI pravRtti hai / sampradAna ke lie 'ke arthi' kA prayoga bahuta milatA hai / vastutaH yaha parasarga jaisA prayoga hai / isake atirikta 'kauM, ko bhI pAte haiM parantu yaha karma ke bhI parasarga haiN| 'tAI' kA prayoga bhI milatA hai lekina bahuta kama / karaNa va apAdAna meM 'kari' kA viziSTa prayoga hai / yaha vizeSa ullekhanIya hai ki sambandha ke parasargoM meM apabhraMza ke 'kera aura tagu' kA prayoga kahIM nahIM hai / adhikaraNa meM virSe' kA prayoga bahuta milatA hai / 'kie' kA bhI prayoga kahIM-kahIM huA hai|
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra : upalabdhiyoM aura mUlyAMkana 327 kriyApadoM meM dhAtu kA mUla rUpa saMskRta kI sAdhyamAna dhAtu se liyA gayA hai / saMskRta zabdoM se kriyA banAne kI pravRtti bahuta vyApaka hai| isake atirikta apabhraMza paramparA aura degI dhAtuoM kA bhI prayoga hai tathA vartamAna va bhaviSya meM tigaMtakriyA kA prayoga hai| bhaviSya meM 'gA, ge, gI' vAle rUpa bhI haiM / pUrvakAlika kriyA meM 'kari, Aya' kA prayoga hai| ___isa prakAra unakI bhASA brajabhASA hai, lekina usameM saMskRta kA anusaraNa hai aura dezI bhASA kA bhI puTa hai| sAtha hI khar3I bolI ke katipaya rUpa bhI milate haiM / upalabdha sAkSyoM ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki unakI bhASA majI aura nikharI huI hai| / uparyukta vivecana se spaSTa hai ki paMDita ToDaramala na kevala TIkAkAra hI the balki adhyAtma ke maulika vicAraka bhI the| unakA yaha cintana samAja kI tatkAlIna paristhitiyoM aura bar3hate hue AdhyAtmika zithilAcAra ke sandarbha meM ekadama saTIka hai / ve yaha acchI taraha samajha cuke the ki belAga aura maulivA citana ke bhAra ko padya ke bajAya gadya hI vahana kara sakatA hai / ve vizuddha prAtmavAdI vicAraka the / unhoMne una sabhI vicAradhArAnoM aura dhAraNAoM para tIkhA prahAra kiyA jo AdhyAtmikatA ke viparIta thiiN| prAcArya kundakunda ke samaya jo vizuddha prAdhyAtmavAdI Andolana kI lahara uThI thI, ve usake apane yuga ke sarvottama vyAkhyAkAra the / kevala racanA parimANa kI dRSTi se pichale eka hajAra varSoM meM hindI sAhitya meM itane vizAla dArzanika gadya kA itanA bar3A racanAkAra nahIM huyA / prAdhyAtmikatA ke prati unakI ruci aura niSThA kA saba se bar3A pramANa yaha hai ki unhoMne lagabhaga eka lAkha zloka pramANa madya likhA / sAdagI, adhyAtma-ciMtana, lekhana aura svAbhimAna unake vyaktitva kI saba se bar3I vizeSatAe~ haiM / ve apane yuga kI jaina prAdhyAtmika vicAradhArAoM ke jyoti-stambha the| ve eka vRhattara graMtha likhanA cAhate the - 'mokSamArga prakAzaka' usI kA eka aMza hai / durbhAgyavaza ve
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 328 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karttRtva apanI yojanA pUrI nahIM kara sake para vaha jisa rUpa meM hai, usa rUpa meM jina - adhyAtma para itanA vizada, prAMjala, suspaSTa aura maulika gadya-grantha lokabhASA meM dUsarA nahIM miltaa| unakA 'mokSamArga prakAzaka' vastutaH zrAtmavAda kA pratiSThApaka, vItarAga-vijJAna aura prAdhyAtmika cikitsA kA zAstra hai / zrAdhyAtmikatA unake lie anubhUtimUlaka ciMtana hai / lokabhASA kAvyazailI meM 'rAmacarita mAnasa' likha kara rAmabhakti ke anubhUtimUlaka mahAkavi ke rUpa meM mahAkavi tulasIdAsa ne jo kAma kiyA, vahI kAma unase do sau varSa bAda gadya meM jina adhyAtma ko lekara paMDita ToDaramala ne kiyA / isIlie unheM 'AcAryakalpa' kahA gayA | AdhyAtmika lekhaka hote hue bhI unakI zailI dRSTAnta-pratidRSTAnta bahulA praznottara zailI hai, jisameM unakA vyaktitva jhalaka uThA / usameM loka-jIvana zailI aura manovijJAna kA sundara samanvaya haiM / saba se mahatvapUrNa bAta yaha hai ki praznottara zailI meM prAznika aura uttaradAtA bhI vahI haiM, isase usameM rocaka prAtmIyatA hai| mUlabhASA braja hote hue bhI usameM khar3I bolI kA khar3Apana bhI hai, sAtha hI usameM sthAnIya raMgata bhI hai / zrAdhyAtmika ciMtana kI aisI anubhUtimUlaka sahaja lokAbhivyakti, vaha bhI gadya meM, paMDitajI kA bahuta bar3A pradeya hai / AdhyAtmika citana kI abhivyakti ke lie gadya kA pravartaka, vyavahAra aura nizcaya, tathA pravRtti aura nivRtti kA santulanakartA, dhArmika ADambara aura sAmpradAyika kaTTaratAnoM kI tarka se dhajjiyA~ ur3A dene vAlA nispRhI aura AtmaniSTha gadyakAra isake pUrva hindI meM nahIM huA / unakA gadya lokAbhivyakti aura grAtmAbhivyakti kA sundara samanvaya hai / dArzanika ciMtana kI aisI sahaja gadyAtmaka abhivyakti, jisameM gadyakAra kA vyaktitva khulakara jhalaka uThe, isake pUrva virala hai /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. - ... . .. ... ... ... .. .. .. . - . . . . pariziSTa 3 pariziSTa 2 pariziSTa 1 ... nAmAnukramaNikA ... saMdarbha graMtha-sUcI ... jIvana patrikA indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA pariziSTa
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 jovana patrikA [sAdharmo bhAI 0 rApamala] atha AgeM ketAika smAcAra ekodezI jaghanya saMyama ke dhAraka rAyamalla tA kari kahie hai| iha asamAnajAtIparajAya utapanna bhae~ tIna varSa nau mAsa hueM, hamAre tA sama gyeya kA jAnapanAM kI pravatti nirmala bhaI so prAyu paryaMta dhAraNa zakti ke bala kari smRti rhai| taho tIna varSa nau mAsa pahalI hama paraloka saMbaMdhI cyArAM gati mAMsUM koI gati virSe ananta pudgala kI parapuvA' ara eka hama doU mili eka asamAnajAtIparyAya kauM prApta bhayA thA, tAkA vyaya bhayA / tAhI samaiM hama veM paryAya saMbaMdhI nokarma zarIra k chor3i kArmANa zarIra sahita ihAM manuSya bhava viSa vaizya kula tahAM utpanna bhayA / so kaise utpanna bhayA jaise bhiSTAdika asuci sthAnaka viSa laTakami Adi jIva upaje taiseM mAtA-pitA ke rudhira zukna viSai prAya uhA~ nokarma jAti kI vargaNA kA grahaNa kari aMtamahata kAla payaMta chahUM paryApta pUrNa kIe / tA samai lohI sahita nAMka ke zleSma kA puMja sAdRSya zarIra kA prAkAra bhyaa| pIche anukrama sUM badhatA badhatA ketAka dinAM maiM mAMsa ko bUthI sAdRzya prAkAra bhyaa| bahuri ketAika dina' pIche sUkSma Akhi nAka kAna mastaka mukha hAtha pAva iMdrayAM gocara Ave asA AkAra bhyaa| aise hI badhatA badhatA bilasati pramANa prAkAra bhayA / ase nau mAsa paryaMta praudhA mastaka, Upari pAva, goDA virSa mastaka, cAMma kI kothalI kari pAchAdita, mAtA ke bhiSTAdika khAya mahAkaSTa sahita nAnA prakAra kI vedanA * bhogavatA saMtA, laghu udara viSa udarAgni maiM bhasmIbhUta hotA 'paramAragu, 2 bAlizta
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 . paMjita ToDaramala : vyaktitva praura katatva saMtA, jahAM pauna kA saMcAra nAhI asI avasthA nai dharayAM nau mAsa narka sAdrasya dukha kari pUrNa kiiyaa| pIche garbha bAhya nikasyA bAla avasthA ke dukha kari pheri tIna varSa pUrNa kIye / asA tau tIna barSa nau mAsa kA bhAvArtha jAnanAM / para yA avasthA ke jo pUrva avasthA bhaI tAkA jAnapanAM to hamAre naahiiN| tahAM pIchalA jAnapanAM kI yAdi hai soI kahie hai| terA caudA varSa kI avasthA hueM svayameva vizeSa vodha bhayA / tA kari paisA vicAra hone lAgA jIva kA svabhAva tau anAdinidhana avinAsI hai / dharma ke prabhAva kari sukhI hoya hai| pApa ke nimatta kari dukhI hoya hai| tAte dharma hI kA sAdhana kara dhanAM pApa kA sAdhana na karanAM 1 parantu sakti hIna kari vA jathArtha jJAna kA prabhAva kari utkRSTa dharma kA upAya baneM nAhIM / sadeva paramAM kI vRtti ase rahai, dharma bhI priya lAge ara I paryAya saMbaMdhI kArya bhI priya lAge / bahuri sahaja hI dayAlasubhAba, udAracitta, jJAna bairAjJa kI cAhi, satasaMgati kA herU, muragIjana puraSAM kA cAika hota saMtA isa paryAya rUpa pravartaM / para mana viSa asA saMdeha upajai - e sAsatA etA manuSya Upaja hai, etA tiryaMca Upaja hai, etI banAspatI Upaja hai, etA nAja sapta dhAtu rUI SaTrasa mevA Adi nAnA prakAra kI vastu upajai hai, so kahA~ sUM Avai hai para binasi kahAM jAya hai / isakA kartA paramezvara batAvai hai so to paramezvara kartA dIsa naaNhiiN| e to Apai Apa upaja hai, Apai pApa vinasai hai, tAkA svarUpa kauMna kU buujhie| bahuri Upara kahA kahA racanA hai| adho dizA ne kahA kahA racanA hai, pUrva Adi cyArAM dizAM ne kahA kahA racanA hai, tAkA jAnapanA kaise hoi / yAkA jAnapanAM koI ke hai kA nAhI, asA saMdeha kaise miTai / bahuri kuTuMbAdi bar3e puruSa tAne yAkA svarUpa kade pUche taba koI tau kahai paramezvara kartA hai, koI kahai karma kartA hai, kaI kahai hama to kyUM'
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- " jIzrama patrikA jAneM nAhIM / bahuri koI prAnamata' ke guru vA brAhmaNa tAkU mahAsiddha vA bizeSa paMDita jAMni bAkaM pUche taba koI to kahai brahmA viSNu maheza e tIna deva isa sRSTi ke kartA haiM, koI kahe rAma kartA hai, koI kahai bar3A-bar3I bhavAnI kartA hai, koI kahai nArAyaNa kartA hai; behamAtA lekha ghAle hai, dharmarAya lekhA le hai, jama kA DAMgI isa prANI * le jAya hai, vA siganAgare tIna loka ku~ pharaNa Upara dhAreM haiN| aisA judA judA vastu kA svarUpa kahai / ekajimyA koI bole naahii| so e nyAya hai - sAMcA hoya to sarva eka rUpa hI kahai / para jAne kyUM bhI khabari nAhI, ara mAhIM mAna kaSAya kA prAzaya tA kari cAhai jyauM bastu kA svarUpa catAvai ara unamAMna muM pratakSa viruddha ; tAta hamAre sadaiva yA rAta ko AkulatA rahai, saMdeha bhAja naahiiN| bahuri koI kAli aisA vicAra hoi a dharma sAdhana karie pIche yAkA phala tai rAjapada pAvai, tAke pApa kari pheri naki jAya to asA dharma kari bhI kahA sidhi / asA dharma karie jA kari sarva saMsAra kA dukha sU nirvatti hoi / jaise hI vicAra hote hote bAIsa barSa kI avasthA bhii| tA samai sAhipurA nagra viSa nIlApati sAhUkAra kA saMjoga bhayA / so vAka suddha digaMbara dharma kA pradhAna, deva guru dharma kI pratIti, prAgama adhyAtma zAstroM kA pAThI, SaTa dravya nava padArtha paMcAsti kAya sapta tatva guNasthAna mArgaNA baMdha udaya satva prAdi caracA kA pAragAmI, dharma kI mUtti, jJAna kA sAgara, tAke tIna putra bhI vizeSa dharmabuddhI aura pAMca sAta dasa jane dharmabuddhI; tA sahita sadaiva carcana hoi, nAnA prakAra ke sAstrAM kA avalokana hoi / so hama bAke nimatta kari sarvajJa vItarAga kA mata satya jAnyAM ara bAke vacanAM ke anusAri sarva tatvoM kA svarUpa yathArtha jAnyAM / thore hI dinAM maiM svapara kA bheda-vijJAna bhayA / jaiseM sutA AdamI jAMgi uThe hai taiseM hama anAdi kAla ke moha nidrA kari soya rahe the ' bhanya mata, 2 zeSa nAga, 3 carcAeM
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva so jinabogI ke prasAda ne vA nIlApati Adi sAdharmI ke nimatta teM samparajJAna-divasa viSa jA . sAdA bAda 2 sima sAdRzya, apanA jAmyAM aura saba caritra pudgala dravya kA jaanyaaN| rAgAdika bhAvAM kI nija svarUpa saM bhinnatA vA abhinnatA nIkAM jaanii| so hama vizeSa tatvajJAna kA jAMnapanoM sahita AtmA havA pravartaM / virAga pariNAMmAM ke bala kari tIna prakAra ke saugada - sarva harita kAya, rAtri kA pANI, vivAha karane kA prAyuparyaMta tyAga kiiyaa| ase hota saMte sAta varSa payaMta uhA~ hI rahe / / pIche rAMgAM kA udepura viSa daulatarAma terApaMthI, jaipura ke jayasyaMgha rAjA ke ukIla 'tAsaM dharma athi mile / vAkai saMskRta kA jJAna nIko, bAla avasthA saMle braddha avasthA paryaMta sadaiva sau pacAsa zAstra kA avalokana kIyA aura uhAM daulatarAma ke nimatta kari dasa bIsa sAdharmI vA dasa bIsa pAyaryA sahita sailI kA varaNAva bariNa rahyA / tAkA avalokana kari sAhipurai pAchA pAe / pIche ketAika dina rahi ToDaramalla jaipura ke sAhUkAra kA putra tAkai vizeSa jJAna jAni vAmaM milane ke athi jaipura nagari pAe / so ihAM vAkU nahIM pAyA ara eka baMsIdhara kiMcita saMjama kA dhAraka vizeSa vyAkaraNAdi jaina mata ke zAstroM kA pAThI, sau pacAsa lar3akA puruSa vAyA jA nakheM2 vyAkaraNa cheda alaMkAra kAvya caracA par3he, tA sUM mile| pIche vAnai choDi prAgarai ge| uhAM syAhagaMja viSa bhUdharamalla sAhUkAra vyAkaraNa kA pAThI ghaNA jaina ke zAstroM kA pAragAmI tAsUM mile aura sahara virSa eka dharmapAla seTha janI agravAlA vyAkaraNa kA pAThI motI kATalA ke caitAla zAstra kA vyAkhyAna kara, syAhagaMja ke caitAle bhUdharamalla zAstra kA vyAkhyAna karai, aura sau doya se sAdharmI bhAI tA sahita vAsU mili pheri jaipura pAchA Ae / pIche sekhAvATI viSa siMghAMNAM nagra tahAM ToDaramallajI eka dilI kA bar3A sAhakAra sAdharmI tAke samIpa karma kArya ke athi . vakIla, 2 jisake pAsa
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana patrikA vahAM rahai, tahAM hama gae ara ToDaramallajI saM mile, nAnA prakAra ke prazna kAe, tAkA uttara eka gomaTTasAra nAmA graMtha kI sAkhi sUM dete me| tA graMtha kI mahimA hama pUrva suraNI thI, tAtUM vizeSa dekhii| para ToDaramallajI kA jJAna kI mahimA adbhuta dekho| pIche una hama kahI - tumhArai yA graMtha kA paracai nirmala bhayA hai| tuma kari yAkI bhASA TIkA hoya tau ghaNAM jIvAM kA kalyANa hoi ara jina dharma kA udyota hoi / abahI' kAla ke doSa kari jIvAM kI buddhi tucha rahI hai, aAge yAteM bhI alpa rahegI, tAtai paisA mahAn graMtha parAkRta tAkI mUla gAthA paMdraha se 1500 tAkI TIkA saMskRta prakAraha hajAra 15000 tA virSa alaukika caracA kA samUha saMdRSTi vA garirAta zAstra kI AmnAya saMyukta lisyA hai, tAkA bhAta bhAsanA mahA kaThina hai / ara yAke jJAna kI pravatti pUrvaM dIrgha kAla paryaMta teM lagAya aba tAI nAhIM to prAgai bhI yAkI pravatti kase rhegii| tAteM tuma yA graMtha kI TIkA karane kA upAya zIghra karo, prAyu kA bharosA hai naaNhiiN| pIche aise hamAre prerakaparaNoM kA nimatta kari inakai TIkA karane kA anurAga bhayo / pUrva bhI yAkI TIkA karane kA inakA manortha thA hI, pIche hamAre kahane kari vizeSa manortha bhayA / tanna zubha dina mahala viSa TIkA karane kA prAraMbha siMghAMNAM nagna virSa bhayA / so ve to TIkA baNAvate gae, hama bAMcate ge| barasa tIna maiM gomaTTasAra graMtha kI aThatIsa hajAra 35000, labdhisAra kSapaNAsAra graMtha kI teraha hajAra 13000, trilokasAra graMtha kI caudaha hajAra 14000, sanna mili cyAri graMthoM kI peMsaThi hajAra TIkA bhaI / pIche sabAI jaipura graae| tahAM gomaTasArAdi cyArauM graMthoM ke sodhi yAkI bahota prati utarAI / jahAM sailI chI tahAM sudhAi mudhAi pdhgii| ase yA graMthAM kA avatAra bhayA / abAra ke aniSTa kAla virSa ToDaramallajI ke jJAna kA kSayopasama vizeSa bhyaa| e gomaTasAra graMtha kA bacanA pAMca se barasa pahalI thaa| tApIcha budhi kI maMvatA kari mAva sahita bacanA rahi gyaa| bahari praba pheri yAkA udyota mayA / 1 vartamAna meM hI 2 prAkRta /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva bahuri vartamAna kAla viSe ihAM dharma kA nimitta hai tisA anyatra nAMhIM / vartamAna kAla viSai jina dharma kI pravRtti pAIe hai tAkA vizeSa Age iMdradhvaja pUjA kA vidhAna likheMge tA vidhai jAnanA / 336 bahuri kAla doSa kari bIci maiM eka upadrava bhayA so kahie hai / saMvat 1817 kai sAli asAr3ha ke mahane eka syAmarAma brAhmaNa vAke mata kA pakSI pApamutti utpanna bhayA / rAjA mAghavasyeha kA gura ThAharacA, tA kari rAjA naiM basi kiiyaa| pIche jinadharma sUM droha kari yA na ke vA sarva DhUMDhAr3a deza kA jina maMdira tinakA vighna kIyA, sarva kUM besa karane kA upAya kIyA, tA kari lAkhAM jIvAM meM mahA ghorAna ghora dukha hUvA para mahA pApa kA baMdha bhayA / so eha upadrava barasa DyoDha paryaMta radhA / pIche pheri jinadharma kA atizaya kari vA pApiSTa kA mAna bhaMga vA jina varSa kA parva jina maMdirAM kA pheri nirmANa huuvaa| zragAM bIci duguraNAM tiguNAMcIguragAM jinadharma kA prabhAva prabartyA / tAsamai bIsa tIsa jina maMdira yA namra viSai apUrva baraNeM / tina viSai doya jina maMdira terApaMthyAM kI zailI viSai zradbhuta sobhA ne lIyAM, bar3A vistAra nai dharayAM bargoM / tahAM niraMtara hajAroM puraSa strI devaloka kI sI nAI caityAle prAya mahA punya upArajai, dIrgha kAla kA saMcyA pApatAkA kSaya kareM / sau pacAsa bhAI pUjA karane vAre pAIe, sau pacAsa bhASA zAstra bAMcane bAre pAIe, daza bIza saMskRta zAstra bAMcaneM vAre pAIe, sau pacAsa jane caracA karane bAre pAIe aura nityAna' kA sabhA ke sAstra kA vyAkhyAna viSai pAMca se sAta se puraSa tIna se cyAri se strIjana saba mili hajAra bArA se puraSa strI zAstra kA zravaNa karai, bIsa tIsa bAya zAstrAbhyAsa kareM, deza deza kA prazna ihAM zrAvai tinakA samAdhAna hoya uhAM pahuMce, ityAdi adbhuta mahimAM caturthakAlavata yA namra viSe jinadharma kI pravRtti pAie hai| t " nitya prati kI f
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA [ sAdharmI bhAI ka0 rAyamala ] AgeM mAha sudi 10 saMvat 1821 aThArA se ikadIsa ke sAli indradhvaja pUjA kA sthApana havA / so desa-desa ke sAdharmI bulAMvaneM kauM cIThI likhI tAkI nakala ihAM likhie hai| dillI 1, Agarai 1, bhiDa 1, koraDA jihAMnAbAda 1, siroja 1, vAsodo 1, Idaura 1, auragAMvAda 1, udapura 1, nAgora 1, bIkAneri 1, jaisalameri 1, mulatAna 1 paryaMta cIThI aseM likhI so likhie hai : svasti dillI AgarA Adi nana ke samasta jainI bhAyAM yogya savAI jayapura thI rAimalla keni zrI zabda bAMcanAM / ihA~ prAnanda varte hai / thA~ ke AnaMda kI vRddhi hoU / the dharma ke bar3e rocaka ho / apraci ihA~ savAI jayapura nagra viSa indradhvaja pUjA sahara ke bAre adhakosa parai motIDUMgarI nikaTi ThAharI hai| pUjA kI racanA kA prAraMbha to posa badi 1 saM hI hone lagA hai| cIsaThi gaja kA caur3A itanAM hI lAMbA eka cyautarA baNyA hai| tA upari teraha dvIpa kI racanA baraNI hai / tA viSa yathArtha cyAri sai aThAvana caityAlaya, aDhAI dvIpa ke pAMca meru, naMdIzvara dvIpa ke bAvana parvata tA upari jinamaMdira baraNeM haiN| aura aDhAI dvIpa viSa kSetra kulAcala nadI parvata vana samudra tAkI racanA baraNI hai / kaThe hI kalpavRkSoM kA vana tA viSa kaThe hI caitya vRkSa, kaThe hI sAmAnya vRkSAM kA bana, kaThe hI puSpa bAr3I, kaThe hI sarovarI, kaThe hI kuMDa, kaThe hI draha, kaThe hI draha mAhi sUM nikasi samudra meM praveza karatI nadI, tAkI racanA bagI hai| kaThe hI mahalAM kI paMkti, kaTai hI dhvajA ke samUha, kaThe hI choTI-choTI dhvajA ke samUha kA nirmApaNa hUvA hai|
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 paMDita doramala : vyaktitva aura kartatva posa badi 1 sUM lagAya mAha sudi 10 tAIM sau DyoDha se kArIgara, racanA karane vAle silAvaTa, catere, darajI, kharAdhI, khAtI, sunAra Adi lAge haiM / tAkI mahimA kAgada maiM likhI na jAya, dekheM hI jAnI jAya / so e racanA to pathara cUnA ke causaThi gaja kA cyauMtarA tA upari baraNI hai| tAke cyArayauM tarapha kapar3A kA sarAyacAM ke koTa bagaiMgA / aura cyArayoM tarapha cyAri vIthI kahie galI, cyAraghauM tarapha ke loga daravAjA meM praveza kAri zrAvaneM ko bhaisI mArA sarakaH cyAti vIthI kI racanA samosaraNa kI vIthI sAdRzya baneMgI / ara cyArAM taraphA meM bar3e-bar3e kapar3A ke vA bhoDala kA kAma ke vA citrAMma kA kAMma ke daravAje khar3e hoyge| tAkai parai cyAracauM tarapha naubatikhAMnAM sarU hoMige / aura cyauMtarA kI AsipAsi sau do se Daire taMbU kanAta khar3e hoMyage / aura cyAri hajAra rejA pAgha rAtA' chITa lauMgI pAe haiM / so nisAna dhujA caMdavA bichAyata viSa lAgeMge / doya se rUpA ke chatra jhAlarI sahita navA ghar3Ae haiM / pAMca sAta indra baraseMge; tinakai mastaka dharane * pAMca sAta mInA kA kAma ke mukaTa bnneNge| bIsa tIsa cAlIsa gaDDI kAgadA kI bAgAyati vA pahopabADI ke tAI aneka prakAra ke raMga kI raMgI gaI hai| aura bIsa tIsa maNa raddI kAgada lAge haiM, tAkI aneka taraha kI racanA baraNI hai| pAMcasai kaDI vA soTi bAMsa racanA viSa laageNge| __ aura causaThi gaja kA nyautarA upari AgarA saM pAe eka hI bar3A DerA dharatI sUM bIsa gaja UMcA ikatrobhA doya sai pharAsa prAdamyAM kari khar3A hoyagA / tAkari sarva cyauMtarA upari chAyA hoyagI / aura tA DerA ke cyArAM taraphA cauIsa cauIsa dvAra kapar3A ke vA bhoDala ke jhAlarI sahita aMta viSa carkotarA kI kora upari baNe haiM / cyArAM tarapha ke chinadvAra bhe| aura DerA ke bIci Upara ne sonAM ke kalasa car3he haiM aura tAka pAsi pAsi ghaNAM darabAra kA choTA bar3A DerA khar3A hoyagA / tAka pare sarva divAna mutaso kA DerA khar3A hoigA / tAkai parai jAtryAM kA DerA khar3A hoyagA / ' lAla, 2 cAMdI, 3 bAga, 4 puSpa vATikA
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA 336 aura posa badi 1 sU lagAya pAcAsa rupayAM ko rojInoM kArIgarAM ko lAga hai / so mAha sudi 10 tAI laagegaa| pAchai sau rupayAM ko rojInoM phAgaNa nadi '4 tAI laagegaa| aura terA dvIpa, terA samudra ke bIci bIci chabbIsa koTa baraNaMgA / aura darabAra kI nAnA taraha kI jalUsi AI hai athavA prAgaraM indradhvaja pUjA pUrva huI thI tAko sAro masAlo vA jalusi ihAM pAyA hai| aura ihAM sarva sAmagrI kA nimatta anyatra jAyagA te pracura pAIe hai tAtai manortha anusAri kArya siddhi hohiMge / eha sArI racanA dvIpa nadI kulAcala parvata Adi kI ghana rUpa jaannii| cAMvala rolI kA maMDala kI nAIM pratara rUpa nahIM jAnanI / e racanA trilokasAra graMtha ke anusAri baNI hai / aura pUjA kA vidhAna iMdradhvaja pUjA kA pATha saMskRta zloka hajAra tIna 3000 tAkai anusAri hoyagA / cyArAM tarapha nai cyAri bar3I gaMdhakuTi tA virSa bar3e biMba biraajeNge| tinakA pUjana cyArAM taraphA yugapat prabhati mukhiyA sAdharmI kreNge| pIche cyAro taraphA jUdA-jUdA mahataddhi kA dhAraka mukhiyA sAdharmI sAstra kA vyAkhyAna kreNge| desa-desa ke jAtrI Ae vA ihAM ke sarva mili sAstra kA upadeza sunneNge| pIche AhAra lenA Adi zarIra kA sAdhana kari dopahara dina car3he se lagAya doya ghaDI dina raheM paryaMta sudarzana merU kA caityAlaya sUM lagAya sarva caityAlayAM kAM pUjana indradhvaja pUjA anusAri hoygaa| pIche cyautarA kI tIna pradakSiNA deya cyArAM taraphA prAratI hoygii| pIche sarvarAtri viSa cyArAM tarapha jAgaraNa hoygaa| aura sarvatra rUpA sonA ke jarI kA vA tabaka' kA vA citrAma kA yA bhoDala ke kAma kA samavasaraNavat jagamagATa ne liyAM sobhA baneMgI aura lAkhoM rUpA sonA ke dIpa vA phUla pUjana ke tAI bana hai| aura eka kala kA ratha baNyA hai so binA baladhAM binA prAdamyAM kala ke ' sone-cAMdI ke varaka
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kalya pheraneM kari gamana kregaa| tA Upara bhI zrIjI birAjaige aura bhI aneka taraha kI prasavArI bagI / ityAdi zradbhuta AzcaryakArI sobhA jAnUMge / aura sau do se kosa ke jainI bhAI sarva saMga caraNAya kabIlA sudhAM zrAveMge / zrara ihAM jainI logoM kA samUha hai hI ara mAha sudi dasai~ ke dini lAkhoM AdamI aneka hAthI ghore pAlikI nisAraNa aneka nobati nagAre AkhI' bAje sahita baDA ucava sUM indrAM kari karI huI bhakti tAkI upamA ne lIyAM tA sahita caityAlaya sUM zrIjI ratha upari birAjamAna hoi vA hAthI ke haude birAjamAna hoI sahara ke bAreM teraha dvIpa kI racanA vi bi so phAguNa di 4 tAM tahAM hI pUjana hoyagA vA nitya zAstra kA vyAkhyAna tatvAM kA nirNaya, paThana-pAThana, jAgarga Adi zubha kArya afriI uhAM hI hoyagA / pIche zrIjo caityAlaya Aya birAjeMge / tahAM pIche bhI deza-deza ke jAtrI pAMca sAta dina paryaMta aura raheMge / IM bhAMti ucchrava kI mahimAM jaanoNge| tAteM apane kRtArtha ke prathi sarva desa vA pradesa ke jainI bhAyAM kUM zragAU samAcAra de vAkUM sAthi le saMga barAya muhUrtta pahalI pAMca sAta dina sIghra prAvoge / euchana pheri I paryAya meM dekhaNA durlabha haiM / e kArya darabAra kI AjJA sUM huvA hai aura e hukama huvA hai jo yAM pUjAjI ke prathi jo vastu cAhije so hI darabAra sUM le jAyo / soe bAta ucita hI hai| e dharma rAjAM kA calAyA ho cAle haiM / rAjA kA sahAya binA aisA mahata parama kalyANarUpa kAryaM barNe nAhI / ara donyU~ divAna ratanacanda vA bAlacanda yA kArya viSaM zragrezvarI hai tAteM vizeSa prabhAvanA hoigI / aura ihAM bar3e-bar3e pUrva jina mandira barateM haiM / sabhA viSaM gomaTTasArajI kA vyAkhyAna hoya hai / so barasa doya to hUvA ara barasa doya sAMI aura hoigaa| eha vyAkhyAna ToDaramallajI kareM haiN| aura ihAM gomaTTasAra grantha kI hajAra aThatIsa 38000, labdhisAra 1 saba prakAra ke
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA 341 kSapaNAsAra anya kI hajAra terA 13000, trilokasAra grantha kI hajAra caudaha 14007. mozA kAraka graMtha kI ijAra bIsa , bar3A padmapurANa grantha kI hajAra bIsa 20000 TIkA baraNI hai tAkA darzana hoyagA aura ihAM bar3e-bar3e saMyamI paMDita pAIe hai tAkA milApa hoigaa| aura doya cyAri bhAI dhavala mahAdhavala jayadhavala lene kU~ dakSiNa deza viSa jainabadrI nagara vA samudra tAI gae the| vahAM jainabadrI viSa dhavalAdi siddhAnta tAr3apatrAM viSa likhyA karNATI lipi meM virAja haiM tAkI eka lAkha sattara hajAra mUla gAthA hai| tA viSa sari hajAra dhavala kI, sAThi hajAra jayadhavala kI, cAlIsa hajAra mahAdhavala kI hai / tAkA koI adhikAra ke anusAri gomaTasAra labdhisAra kSapaNAsAra bage haiN| para uhAM ke rAjA vA raiti' sarva jainI hai ara muni dharma kA uhA~ bhI abhAva hai| thore se barasa pahalI yathArtha liMga ke dhAraka muni the, a kAla ke doSa kari naahii| agala-bagala kSetra gharagAM hI hai, tahAM hoyagA / aura uhAM koDyAM' rUpayAM ke kAma ke siMgIbaMdha mauMdhA mola ke patharani ke bA Upari sarvatra tAMbA ke patrA jar3e tAkai tIna koTa tAkA pAva kosa kA vyAsa hai, aise solA car3A-bar3A jina mandira birAja haiN| tA viSa muMgyA lasaNyAM Adi ratana ke choTe jina biba gharamA birAja hai aura uhA~ aSTAhnikAM kA dinAM viSa rathayAtrA kA bar3A uchava hoi hai| aura uhAM eka aThArA dhanuSa UMcA, eka no dhanuSa UMcA, eka tIna dhanuSa UMcA kAyotsarga judA jUdA tIna dezAM viSa tIna jina viva tiSTa hai| tAkI yAtrA jurai hai| tAkA nirAbharaNa pUjana hoya hai| tAkA nAma gomaTa svAmI hai / jaisA gomaTTa svAmI prAdi ghaNAM tIrtha hai / vA uhAM sItakAla virSa bhIma riti' kI sI uSNatA pAI hai| uhA~ mukhyApana cAMvaloM kA bhakhana vizeSa hai| uhAM kI bhASA viSa ihAM ke samajhe nAhIM / ihAM kI bhASA virSa uhAM ke samajhe nAhI / 'prajA, 2 karor3oM, 3 zikharabaMdha, 5 mahage, 5 Rtu, / bhojana
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva dubhASyA teM samajhacA jAya hai / so suraMgapaTTaNa paryaMta tI ihA~ ke deza ke thore bahuta pAIe hai| tAteM ihAM kI bhASA * rAmajhAma de haiM / para suraMgapaTTaNa ke manuSya bhI vaise hI bole haiM / tahAM para ihAM kA desa ke loga nAhIM / suraMgapaTTaNa Adi sUM sAthi le gayA jAya haiN| so tAkA avalokana kari pAe haiN| ihAM sUM hajAra bArAsa kosa parai janabadrI nagra hai / vahAM jina mandira viSa dhavalAdi siddhAnta naiM Adi de aura bhI pUrva vA apUrva tAr3a patrAM maiM vA bAMsa ke kAgadAM maiM kararNATI lipi maiM vA marahaTI lipi maiM vA gujarAtI lipi maiM vA tilaMga deza kI lipi maiM vA ihAM ke deza kI lipi maiM likhyA baUgAr3A' ke bhAra zAstra jaina ke sarva prakAra ke yatiyAcAra vA zrAvakAcAra vA tIna loka kA varnana ke vA vizeSa bArIka carcA ke vA mahaMta puruSAM ke kathana kA purANa, vA maMtra, yaMtra, taMtra, chaMda, alaMkAra, kAvya, vyAkaraNa, nyAya, ekArthakosa, nAmamAlA prAdi jude-jUde zAstra ke samUha uhAM pAIe haiN| aura bhI uhAM bar3A-bar3A sahara pAIe hai, tA virSa bhI zAstrAM kA samUha tibda hai / ghaNAM zAstra to aisA hai so buddhi kI maMdatA kari kaMhI khule nAhI / sugama hai te bace hI hai| uhAM ke rAjA vA raiti bhI jainI hai| vA suraMgapaTTaNa viSai pacAsa ghara janI brAhmaNAM kA hai| vakA rAjA bhI thor3A sA barasa pahalI jainI thaa| ihAM sUM sAr3hA tIna se kosa parai nauraMgAbAda hai, tAka para pAMca sai koza suraMgapaTTaNa hai, tAka pare doya sa kausa jainabadrI hai, tA ura bIci bIci ghaNAM hI bar3A bar3A nana pAIe hai, tA viSa bar3e-bar3e jina mandira birAja hai aura jainI loga ke samUha basa hai aura jainabadrI para cyAra koza khAr3I samudra hai ityAdi; tAkI adbhuta vArtA jaanuuNge| dhavalAdi siddhAnta tau uhAM bhI bace nAhI hai| darzana karane mAtra hI hai / uhAM bAkI yAtrA jurai hai para deva bAkA rakSika hai tAteM I deza maiM , kaI gAr3iyoM, 2 vahA~ kA
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA 343 siddhAMtAM kA Agamana hUvA nAhI / rupayA hajAra doya 2000) pAMca sAta prAdamyAM ke jAbai pAbai kharaci pddyaa| eka sAdharmI DAlUrAma kI uhA~ hI paryAya pUrI huii| vAM siddhAMtoM ke rakSika deva DAlurAma ke svapna pAe the / tAnaM aisA kahA he bhAI tU yAM siddhAMtAM meM lene kU pAyA hai so e siddhAMta vA deza virSe nAhIM padhAreMge / uhAM mleccha puraSAM kA rAja hai| tAtai jAne kA nAhI / vahari yA bAta ke upAya karane maiM barasa cyAri pAMca laagaa| pAMca vizvA paurU bhI upAya varte hai| auraMgAbAda sUM sau kosa para eka malayakher3A hai| tahAM bhI tInUM siddhAMta birAjai hai / so nauraMgAbAda virSa bar3e-bar3e lakhesvarI, vizeSa pRnyavAna, jAkI jihAja cAla, para jAkA navAba sahAyaka, aisA nemIdAsa, avicala rAya, amRtarAya, amIcanda, majalasirAya, hukamacanda, kaulApati grAdi sau pacAsa pariNIpathyA agravAle jainI sAdharmI uhAM hai| tAka malayakher3A sUM siddhAnta maMgAyabe kA upAya hai / so dekhie e kArya bagarne viSai kaThinatA vizeSa hai, tAkI vArtA jAnUMge / aura hama mevAr3a virSa gae the / so uhAM cItor3agar3ha hai / tAkai tale talahaTI nagra base hai| so uhAM talahaTI vithai havelI nirmAcaraNa ke adhi bhaumi kharagatai eka bhaiharA nikAsyA / tA viSa solA bica phaTikamariNa sAdRzya mahA-manojJa upamAM-rahita padma pAsaNa virAjamAna paMdrA solA barasa kA purUSa ke prAkAra sAdRzya parimANa ne lIyAM jinabiMba nIsare / tA viSa eka mahArAji bAvana ke sAla kA pratiSThayA hayA moharA kA atisaya sahita nIsare / aura ghaNAM jinabiMba vA upakaraNa dhAtu ke mIsare tA viSa sUvarNa pItala sAdRzya dIsa te niisre| so dhAtu kA mahArAji tau gar3ha upari bhaiharA virSe virAje hai / upari killAdAra vA jogI rahe hai| tAkai hAthi tA bhaiharA kI kaMtrI hai| aura pASANa ke biMba talahaTI ke mandira viSai birAjai hai ! ghara sau uhAM mahAjana logAM kA hai / tA viSe prAdhe janI hai| prAdhe mahezvarI haiN| so uhAM kI yAtrA hama kari paae| tAke darasaNa kA lAbha kI mahimA vacana agocara hai / so bhI vArtA the jAneMge / . . . .
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva aura koI thAMka manaviSa prazna hoya vA saMdeha hoya tAkI vizuddhatA hoyagI / aura gomadRsArAdi graMthAMkI aneka apUrva crcaajaanNge| ihAM ghaNAM bhAyAM ke gomaTasArAdi graMthAM kA adhyayana pAIe hai / aura ghaNI bAyAM ke vyAkaraNa vA gomaTa sArajI kI carcA kA jJAna pAIe hai| vizeSa dharma buddhi hai tAkA milApa hoygaa| sArAM ho viSa mAIjI ToDaramalajI ke jJAna kA kSayopazama alokIka hai jo gomaTTasArAdi graMthA kI saMpAlApa lokaTIlA masAI aura pAMca sAta graMthAM kA TIkA baraNAyace kA upAya hai| so prAyu kI adhikatA hudhA bnnegaa| para ghayala mahApavalAvi graMthoM ke kholabA kA upAya kIyA yA uhAM bakSiNa vesa pAMca sAta aura graMtha tAr3apatrAM viSa karNATI lipi maiM likhyA ihAM padhAre haiM, tAka malajI bAMca hai, dhAkA yathArtha dhyAkhyAna kara hai vA karNATI lipi maiM likhi le haiN| ityAdi nyAya vyAkaraNa gaNita chaMda alaMkAra kA yAkai jJAna pAIe hai| aise puruSa mahaMta buddhi kA dhAraka IkAla virSa honAM durlama hai| tAte yAMsaM mileM sarva saMdeha dUri hoi hai| gharapI likhabA kari kahA, prAparaNAM hita kA bAMchIka puruSa sIdhra prAya yAsaM milApa kro| aura bhI deza deza ke sAdharmI bhAI prAbaiMge tAsU milApa hoyagA / aura ihAM daza bArA lekhaka sadaiva sAsate jinavANI likhate haiM vA sodhate haiM / aura eka brAhmaNa paMDita mahainadAra cAkara rAkhyA hai so bIsa tIsa lar3ake bAlakana kU nyAya vyAkaraNa gaNita zAstra paDAva hai| aura sau pacAsa bhAI vA bAyAM carcA vyAkaraNa kA adhyayana kara haiN| nitya sau pacAsa jAyagA jina pUjana hoi hai / ityAdi ihAM jina dharma kI vizeSa mahimA jAnanI / aura I naga viSa sAta visana kA abhAva hai| bhAvArtha I nagna viSa kalAla kasAI vezyA na pAIe hai| ara jIva hiMsA kI bhI manAI hai| rAjA kA nAma mAdhavasiMha hai| tAke rAja viSai vartamAna ete kRvisana darabAra kI AjJAta na pAIe hai| para jainI loga kA samUha basa hai / darabAra ke mRtasaddI sarva jainI hai aura sAhUkAra loga sarva jainI hai| jadyapi aura bhI hai pari gauNatA rUpa hai, mukhyatA rUpa nAhI / chaha sAta
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA * vA zrATha dasa hajAra jainI mahAjanAM kA ghara pAIe hai / aMsA jainI logoM kA samUha aura die~ nAMhI ! aura yahAM ke deza va sarvatra mukhyapara zrAvagI loga base haiM / tAteM eha namra vA deza bahota nirmala pavitra hai / tAteM dharmAtmA puruSa basane kA sthAnaka hai| abAra to e sAkSAta dharmapurI hai / bahuri dekho e prANI karma kArya ke athi tau samudra paryaMta jAya hai vA vivAhAdika ke kArya viSai bhI sau pacAsa kosa jAya hai, ara manamAnyA dravyAdika kharacai hai / tAkA phala to narke nigodAdi hai / tA kArya viSe to yA jIva ke aMsI grAsalatA pAIe hai, so e tau vAsanA sarva jIvani ke binA sikhAI huI svayameva nariMga rahI hai; paraMtu dharma kI lagani koI satpuruSA ke hI pAIe hai / viSaya - kArya ke poSane vAle to peMDa peMDa viSaM dekhie hai, paramArtha kArya ke upadezaka vA rocaka mahAdurlabha birale ThikANaM koI kAla viSai pAIe hai / tAteM yAko prApatI mahAbhAgya ke udai kAlalabdhi ke anusAri hoya hai / yaha manuSya paryAya jAvaka khinabhaMgara' hai, tA viSe bhI avAra ke kAla meM jAvaka alpa bIjurI kA camatkAravata thiti hai / tAkai viSai naphA ToTA bahuta hai| ekAM tarapha naiM to viSaya kaSAya kA phala narakAdika anaMta saMsAra kA dukha hai| ekAM tarapha ne subha suddha dharma kA phala svarga mokSa hai / thor3A sA paraNAMmAM kA vizeSa kari kArya vide etA taphAvata' para hai / sarva bAta viSe eha nyAya hai| bIja tI sarva kA tucha hI hoi hai para phala vAkA aparaMpAra lAgaM hai, tAteM jJAnI vicakSaNa puraSana ke eka dharma hI upAdeya hai / anaMtAnaMta sAgara paryaMta kAla ekendrI viSai vitIta kareM hai taba eka paryAya asa kApAve hai| sA sa paryAya kA pAyavA durlabha hai tau manukSa paryAya pAyabA kI kahA bAla / tA viSai bhI ucca kula, pUrI grAyu, indrI prabala, niroga zarIra, AjIvakA kI thiratA, subha kSetra, subha kAla, jinadharma kA anurAga, jJAna kA vizeSa kSayopazama, paraNAMmAM kI vizuddhatA, e anukrama kari durlabha sUM durlabha e jIva pAva hai / kaise durlabha 2 aMtara, choTA kSaNabhaMgura,
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 paMDita ToDaramala : vyaktirava aura kartatva pAva hai ? abAra asA saMyoga milyA hai so pUrvaM anAdi kAla kA nahIM milyA hogaa| jai asA saMjoga milyA hoya tI pheri saMsAra viSa kyAM ne rahai ? jinadharma kA pratApa aisA nAhIM ka sAMcI pratIti AyAM pheri saMsAra ke dukha * pAvai / tAteM the buddhimAna ho / jAmaiM apanA hita sadhai so krnaa| dharma ke arthI puruSa ne to thor3A sA hI upadeza ghaNo hoi paraNamai hai / ghaNI kahabA kari kahA / aura I cIThI kI nakala daza bIsa aura cIThI utarAya uhAM ke Asi pAsi jahAM janI loga basate hAi tahAM bhajanI / e cIThI sarva jainI bhAyAM na ekaThe kari tAkai bIci bAMcaNI / tAkaM yAkA rahasya sarva kaM samajhAya denaa| cIThI kI pahoMci sitAbI' pAchI likhniiN| likhyAM binAM cIThI pahoMcI vA na pahoMcI kI khabari par3e naahiiN| pAbA na pAbA kI khabari par3e nAhI / mitI mAha badi 6 saMvat 1821 kaa| _.. .. . .. -- - ' turaMta
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 saMdarbha grantha-sacI 1. adhyAtma sandeza (hindI) : kAnajI svAmI; ba. harilAla __ prAcAryakalpa paMDita ToDaramala graMthamAlA, e-4 bApUnagara, jayapura 2. adhyAtma sandeza ( gujarAtI ) : kAnajI svAmI; 4. harilAla zrI di. jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha / 3. prakhaM kathAnaka : banArasIdAsa ; nAthUrAma premI ; saMzodhita sAhityamAlA, ThAkuradvAra, bambaI-2, san 1957 I0 4. alavara kSetra kA hindI sAhitya [vi0 saM0 1700 se 2000] : (aprakAzita zodhaprabandha, 1672 I.) DaoN0 bhImaprakAza caudharI; rAjasthAna vizvavidyAlaya pustakAlaya, jayapura 5. rAyagAna mArA mi mAyara kA ya rahAra kAryAlaya, bambaI, san 1616 I. 6. prAtmAnuzAsana : AcArya guNabhadra; DaoN. horAlAla jaina, pro. mA. ne. upAdhye, paM0 bAlacaMda si. zAstrI; jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, vi0 saM0 2018 7. prAtmAnuzAsana : prAcArya guNabhada; paMDita baMzIdhara zAstrI; jaina grantha rasnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, giragAMva, bambaI 8. prAsmAnuzAsana bharavATIkA : paMDita ToDaramala; indralAla zAstrI, jayapura, vI0 ni0 saM0 2482 6. pa.tmAnuzAptana (aMgrejI anuvAda) : je. ela. jainI ; bo. kazmIrIlAla jaina, sabjI maNDI, dillI, san 1956 10 10. AptamImAMsA : AcArya samantabhadra; anantakauti graMthamAlA, bambaI 11. uktivyakti prakaraNa : sampAdaka - muni jinavijaya'; siMdhI jaina zAstra zikSApITha, bhAratIya vidyA bhavana, baMbaI, vi0 saM0 2010 12. uttarI bhArata ko saMta paramparA : parazurAma caturvedI; bhAratIya bhaNDAra, lIvara presa, ilAhAbAda, vi0 saM0 2021 13. enalsa eNDa endIkviTIja prAva rAjasthAna : jemsa TaoNDa; roTaleja eNDa keganapola limiTeDa, 68/74 kArTara lena, I. sI. 4, laMdana
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 . pazita Tobaramala : vyaktitva aura kartutva 14. karImulalugAta ( urdU zabdakoSa): pro0 maulavI karImuddIna, san 1856 10 15. kavivara banArasIdAsa - jIvanI aura kRtitva : DaoN. ravIndrakumAra jaina ; bhAratIya jJAnapITha, kAzI 16, kAvya aura kalA tathA anya nibandha : zrI jayazaMkara 'prasAda'; bhAratI zAhIra pa, himAda, ... 20, 17. kArtikeyAnuprekSA : svAmI kArtikeya ; zrImad rAjacaMdra pAzrama, pragAsa 18, kutuba zataka aura usakI hinduI : sampAdaka - DaoN0 mAtAprasAda gupta; bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa vArANasI-5, san 1967 I. 16. khar3I bolI hindI sAhitya kA itihAsa : brajaraladAsa; hindI sAhitya kuTIra, hAthI galI, banArasa, vi0 saM0 2006 20. gommaTasAra pUjA : paMDita ToDaramala ; bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA 21. gommaTasAra pUjA: paM0 ToDaramala ; kunthusAgara svAdhyAya sadana, buraI 22. gommaTasAra jIyakANDa (bAlabodhinI TIkA) : paMDita khUbacaMda jaina; zrImad rAjacaMdra Azrama, agAsa 23. gommaTasAra jIvakANDa ( aMgrejI anuvAda ) : je. ela. janI; paM0 ajitaprasAda jaina, dI senTrala pabliziMga hAusa, ajitAzrama, lakhanaU, san 1927 I0 24. gommaTasAra karmakANDa (saMkSipta hindI TIkA): paM0 manoharalAla zAstrI zrImada rAjacaMdra Azrama, pragAsa 25. gommaTasAra karmakANDa (aMgrejI anuvAda) : a0 pItalaprasAda tathA bAbU ajitaprasAda 26. gommaTasAra (marAThI anuvAda) : gAMdhI nemacaMda bAlacaMda 27. gommaTasAra jIyakANja bhASATIkA (samyagjJAnacaMdrikA) : paM0 ToDaramAla; jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA 28. gommaTasAra karmakANDa bhASATIkA (samyagjJAnacaMdrikA): paM0 ToDaramala; jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, karalakattA 26. gorakha bAnI : sampAdaka-DaoN. pItAmbaradatta bar3athvAla ; hindI sAhitya sammelana, prayAga, vi. saM0 2003 jana sa .
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha prantha-sUcI 349 30. caracA saMgraha ( ha. li0) : 0 rAyamala ; zrI di. jaina mandira alIgaMja, jilA aiTA (u0 pra0) 31. carcA samAdhAna (ha. li.) : bhUdharadAsa : thI di0 jana bar3A maMdira terApaMthiyAna, jayapura 32, jAmbhojI viSNoI sampradAya aura sAhitya [ jambhavANI ke pATha sampAdana sahita], bhAga 1, 2 : DaoN. hIrAlAla mAhezvarI; bI. bAra, pablikezansa, kalakattA-6, sana 1670 I. 33. jIvana aura sAhitya : DaoN0 udayabhAnusiMha, dillI 34. jana zataka : bhUdharadArA; jaina graMtha pracAraka pustakAlaya, devabanda 35. jenataSa mImAMsA : paM0 phUlacaMda siddhAntazAstrI ; azoka prakAzana maMdira, 2/38, bhaInIghATa, vArANasI 36. jainendra siddhAnta zavakoza, bhAga 1, 2 : kSullaka jainendra baraNIM; bhAratIya jJAnapITha, kAzI 37. jaina nibaMdha ratnAvatI : paMDita milApacaMda kaTAriyA evaM paMDita ratanalAla kaTAriyA; vIra zAsana saMgha, kalakattA 38. jaina sAhitya aura itihAsa : nAthUrAma premI; saMzoSita sAhityamAlA, ThAkuradvAra, bambaI-2, san 1956 I0 39. jaina sampradAya zikSA : zrIpAlabaMda; nirNaya sAgara presa, bambaI 40. jaina zodha aura samIkSA : DaoN. premasAgara jaina; di. jaina a. kSetra zrI mahAvIra jI, mahAvIra bhavana, jayapura 41. tatvArthasUtra : prAcArya umAsvAmI; di0 jana pustakAlaya, sUrata 42. tattvArtha sUtra-zrutasAgarI TIkA : bhAratIya jJAnapITha, kAzI,san 1946 I. 43. sIna loka maMDalapujA (ha. li.) : kavivara TekacaMda; zrI di. jana mandira, mAdhorAjapurA (rAja.) 44. terahapaMtha vaMTana (ha.li.) : paMDita pannAlAla ; zrI di. jaina bar3A maMdira terApaMthiyAna, jayapura 45. kyAbAI kI bAno : belaveDiyara presa, ilAhAbAda, san 1967 I0 46. dravya saMgraha : nAcArya nemicaMdra siddhAntacakravartI; zrI di0jana svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra)
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karava 47. dharma sarovara (0) jIvarAja godIkA bAbA dulIcaMda kA zAstra bhaMDAra, zrI di0 jaina bar3A maMdira terApaMthayAna, jayapura 48. dharma saMgraha zrAvakAcAra (60 li0) : paMDita medhAvI; zrI di0 jaina maMdira lUNakaraNajI pANDayA, jayapura 46. nyAyadIpikA : dharmabhUSaraNa yati, jainagrantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI 50. nyU hisTrI AAva di marAThAja sara jI. esa. desAI ke. vI. dhavala, phoniksa pablikezansa, cIrA bAjAra, bambaI 51. nATaka samayasAra kavivara banArasIdAsa ; zrI di0 jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra ) 52. niraMjanI sampradAya aura saMta surasIdAsa niraMjanI : DaoN0 bhagIratha mizra; lakhanaU vizvavidyAlaya, lakhanaU, san 1664 I0 53. paramAtmaprakAza aura yogasAra : AcArya yogIndudeva zrImad rAjacandra zrAzrama, agAsa, vi0 saM0 2017 54. padasaMgraha ( ha0 li0) : pothIkhAnA, rAjamahala, jayapura 55. pravacanasAra bhASA ( ha0 li0) : jodharAja godIkA, zrI di0 jaina maMdira choTA dIvAnajI jayapura 56. pravacanasAra : AcArya kundakunda zrI di0 jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra ) 57. paMcAstikAya saMgraha prAcArya kundakunda zrI di0 jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra ) 58. paMcAstikAya samayavyAkhyA TIkA: zrAcArya kundakunda zrI di0 jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra ) 56. paMcAdhyAyI : pAMDe rAjamalla zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, bhadainI ghATa, vArANasI 60. paMjAba prAntIya hindI sAhitya kA itihAsa paM0 caMdrakAntabAlI; nezanala pabliziMga hAusa, javAhara nagara, dillI, san 1962 I0 61. paMcAmRta: sampAdaka - svAmI maMgaladAsa zrI svAmI lakSmIrAma TrasTa, dAdUdvArA, motI DUMgarI, jayapura, san 1648 I0
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ Canon nonstone K aizen horen? saMdarbha grantha-sUcI 351 62. purAtana jaina vAkya sUcI : jugalakizora multAra; vIra sevA maMdira, sarasAvA, jilA sahAranapura, san 1950 I. 63. puruSArSasiddhayupAya bhASATIkA : paMDita ToDaramala tathA paM0 daulatarAma ___kAsalIvAla ; muMzI nAtAlAla zAha, kizanapoka bAjAra, jayapura 64. puruSArthasiyupAya : prAcArya amRtacaMdra; nAthUrAma premI, zrImad rAjacaMdra prAthama, bhagAsa, vi. saM. 2017 65. puruSArthasiddhayupAya : yAcArya amRtacaMdra; ugrasena jaina; zrI di. jaina maMdira, sarAya muhallA, rohataka 66. puruSArthasiddhayupAya : prAcArya amRtacaMdra paM0 makkhanalAla zAstrI; bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA 67. puruSArtha siddhayupAya : AcArya amRtacaMdra; zrI di0 jana svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra) 68. basanAjI kI vANI : svAmI maMgaladAsa; dAdU mahAvidyAlaya, jayapura, san 1937 I. 66, brajabhASA vyAkaraNa : DaoN. dhIrendra varmA, rAmanArAyaNalAla, ilAhAbAda, san 1954 I. 70. brahma vilAsa : maiyA bhagavatIdAsa, jaina graMtha ratnAkara kAryAlaya, baMbaI, san 1626 I. 71. vRndAvana vilAsa : bRndAbanadAsa; nAthUrAma premI; jaina hitadhI kAryAlaya, bambaI 72. banArasI bilAsa : banArasIdAsa; nannUlAla smAraka graMthamAlA, nyU kAlonI, jayapura / 73. buddhi vilAsa : bakhatarAma zAha; rA. prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura 74. bhaTTAraka sampradAya : vidyAdhara joharApurakara; jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, vi0 saM0 2014 75. bhakti sAgara : caraNadAsajI; DaoN. trilokInArAyaNa dIkSita, sejakumAra presa buka Dipo, lakhanaU, san 1966 I. 76. bhakti vilAsa (ha li.) : pothIlAnA, rAjamahala, jayapura 77, bhakti priyA (ha0 li.) : poSIkhAnA, rAjamahasa, jayapura
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 hitokti kI pa : 78. bhAratIya itihAsa eka dRSTi jyotiprasAda jaina; bhAratIya jJAnapITha, kAzI, san 1966 I0 76. bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna : DaoN0 hIrAlAla jaina; madhyapradeza zAsana sAhitya pariSad, bhopAla, san 1962 I0 80. madhyakAlIna dharma sAdhanA : DaoN0 hajArIprasAda dvivedI ; dvivedI pra0 sAhitya bhavana prA0 li0, zrahamadAbAda 81. makaranda : DaoN0 pItAmbaradatta bar3hadhyAla; sampAdaka - DaoN0 bhagIratha mizra : avadha pabliziMga hAusa, lakhanaU 82. midhyAtva khaNDana ( 30 li0): bakhatarAma zAha, zrI di0 jaina bar3A maMdira terApaMthIyAna, jayapura 83. mizrabandhu vinoda mizrabandhuH kAzI nAgarI pracAriNI sabhA kAzI 84. mokSamArga prakAzaka : paMDita ToDaramala sastI granthamAlA, dillI 85. mokSamArga prakAzaka : paM0 ToDaramala bhA0 da0 jaina saMgha, mathurA 86. mokSamArga prakAzaka : paM0 ToDaramala zrI di0 jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra), vi0 saM0 2023 87. mokSamArga prakAzaka : paM0 ToDaramala bAbu jJAnacaMdajI, lAhaura 8. mokSamArga - prakAzaka : paM0 ToDaramala jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI, san 1911 I0 89. mokSamArga prakAzaka : paM0 ToDaramala; bAbu pannAlAla caudharI, vArANasI 60. mokSamArga prakAzaka : paM0 ToDaramala; anantakIrti granthamAlA, bambaI 61. mokSamArga prakAzaka (urdU) : paMDita ToDaramala dAtArAma cairiTebila TrasTa, 1583, darIbA kalA~, dillI 12. mokSamArga prakAzaka (gujarAtI) : paM0 ToDaramala zrI di0 jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha 23. mokSamArga prakAzaka ( marAThI ) : paM0 ToDaramala ; mahAvIra brahmacaryAzrama, kAraMjA (mahArASTra ) Ex. mokSamArga prakAzaka kI kiraNeM, bhAga 1 va 2 ( hindI, gujarAtI ) : kAnajI svAmI zrI di0 jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha 95. mokSamArga prakAzaka (60 li0 mUla prati) : paMDita ToDaramala ; zrI vi0 jaina maMdira dIvAna bhadIcaMdajI, ghI vAloM kA rAstA, jayapura
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdharbha grantha-sUcI 66. prazastilaka bhAra : popadeva mUmi vizaMsAparAI 17. pukti prabodha : meghavijaya mahopAdhyAya; RSabhadeva kezarImala zvetAmbara saMsthA, ratalAma 68. yogapravAha : DaoN0 pItAmbaradatta baDavAla, sampAdaka - zrI sampUrNAnanda, zrI kAzI vidyApITha, banAra, saMvat 2003 66. rasmapharaNDa zrAvakAcAra : prAcArya samantabhadra; marala jaina grantha bhaNDAra, javAharagaMja, jabalapura 100. makaraDa zrAvakAcAra : prAcArya samantabhadra, paMDita sadAmamadAsa kAsalIvAla; zrI digambara jaina samAja, mAdhorAjapurA (rAja.) 101. rahasyapUrNa ciTThI : paMDita ToDaramala; digambara jaina pustakAlaya, kApar3iyA bhavana, sUrata 102. rahasyapUrNa ciTThI (ha. li.): paM0 ToDaramala ; zrI di. jaina maMdira Adarzanagara, jayapura 1.3. rajjaba bAnI : sampAdaka - haoN0 brajalAla varmA, upamA prakAzana prA. li* kAnapura, san 1663 I0 104. rAjasthAna kA itihAsa : jaimsa TADa, Adarza hindI pustakAlaya, ilAhAbAda, san 1962 I. 105. rAjasthAnI bhASA aura sAhitya [vi0 saM0 1500-1650 ] : DA hIrAlAla mAhezvarI, Adhunika pustaka bhavana, kalakattA-7, san 1960 I0 106, rAjasthAna ke jaina grantha-bhaNDAroM kI andha-sUcI [prathama bhAga, dvitIya bhAga, tRtIya bhAga, caturtha bhAga] : sampAdaka - DaoN. kastura panda kAsalIvAla evaM paM0 anUpacaMda nyAyatIrtha; zrI di0 jana a0 kSetra zrI mahAvIrajI, mahAvIra bhavana, jayapura 107. rItikAvya ko bhUmikA : DaoN. nagendra ; gautama duka ripo, naI sar3aka, dillI, san 1953 I0 108. labdhisAra (kSaparaNAsAra gabhita) saMkSipta hindI TokA : paM. manoharalAla zAstrI; zrImad rAjacaMdra prAzrama, agAsa 106. lakSmI vilAsa : paMDita lakSmIcaMdajI lazkaravAle; seTha kanhaiyAlAla gaMgavAla, sarrAphA bAjAra, lazkara -... parAma
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva 110. aNaM ratnAkara : saMgAdaka - DaoN. sunItikumAra caTarjI tathA zrI babuyA mitha; raoNyala eziyATika sosAiTI oNpha baMgAla, 1. pArthasTrITa, kalakattA, san 1940 I. . 111. zAntinAya purANa vanikA (ha. li.) : sevArAma; jaina siddhAnta bhavana, mArA, vi0 saM0 1834 112. zrI mahArAja haridAsajI kI vANI : saMpAdaka - svAmI maMgaladAsa, dAdU mahAvidyAlaya, jayapura, san 1962 I0 113. zrI dAdU mahAvidyAlaya rajata jayantI grantha : saMpAdaka- svAmI surajana dAsa, dAdU mahAvidyAlaya, motIDUMgarI, jayapura, vi. saM. 2006 114. SaT khaNDAgama (jIvasthAna satprarUANA pustaka) : prAcArya bhUtabali puSpadanta ; DaoN. hIrAlAla jaina ; zrImaMta seTha zitAvarAva lakSmIcaMda jaina sAhityoddhAraka phaMDa kAryAlaya, amarAvatI (barAra) 115. SaT prAbhUta (zrutasAgarIya TIkA sahita) : prAcArya kuMdakuMda; mANikacanda ___di jaina graMthamAlA samiti, hIrAbAga, bambaI-4 116. samayasAra : kundakundAcArya : zrI di. jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha 117. samayasAra (nAtmakhyAti TIkA) : prAcArya kundakunda, TIkAkAra prAcArya amRtacaMdra; zrI di0 jana svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha 118. samyagjJAnacaMdrikA : paMDita ToDaramala, jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA 116. sabhyAjhAnacandrikA ( ha. li. mUla prati apUrNa) : paM0 ToDaramala; zrI di0 jaina maMdira dIvAna bhadIcaMda, ghI vAloM kA rAstA, jayapura 120. sampakta kaumudo (ha. li.) : jodharAja godIkA; zrI di0 jaina bar3A mandira terApaMthiyAna, jayapura 121. sarvAsivivanikA : paM0 jayacaMdra chAmar3A, jinendra presa, kolhApura 122. samosaraNa racanA varNana(ha. li.) : paMDita ToDaramala; ailaka pannAlAla di. jaina sarasvatI bhavana, bambaI 123. sahajobAI ko bAnI : belabeDiyara presa, ilAhAbAda, san 1967 I0 124. sattA svarUpa : paM0 bhAgacaMdajI chAjer3a; zrI di jaina mumukSa maNDala, manAvada (ma0 pra0)
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ +- - -. saMdarbha grantha-sUcI 125. saMbodha prakaraNa : haribhada mUriH jaina grantha prakAzaka sabhA, ahamadAbAda 126. sAmudrika puruSa lakSaNa (ha. li.) : zrI di. jaina mandira bar3A dhar3A, ajamera (rAja.) 127. sundara-graMthAyalI : sampAdaka-purohita harinArAyaNa: rAjasthAna risarca sosAiTI, 27, vArANasI coSa sTrITa, kalakattA, vi0saM0 1993 128. sUra pUrva prajabhASA aura usakA sAhitya : zivaprasAdasiMha hindI pracAraka pustakAlaya, vArANasI, san 1958 I. 126. hindI sAhitya kA itihAsa : prAcArya rAmacaMdra zukla, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, vi0 saM0 2006 130, hindI sAhitya kA itihAsa : DaoN0 rAmapAMkara zukla 'rasAla', ilAhabAda, san 1931 I. 131. hindI jana sAhitya kA saMkSipta pahiH : - kAsAda jaina; bhAratIya jJAnapITha, kAzI, pharavarI 1947 I. 132. hindI jaina sAhitya kA itihAsa : nAthUrAma premI; jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, baMbaI, janavarI 1917 I. hindI sAhitya kA pAlocanAtmaka itihAsa : DaoN. rAmakumAra varmA ; rAmanArAyaNalAla, ilAhAbAda 134. hindI bhASA kA udgama aura vikAsa : DaoN. udayanArAyaNa tivArI; bhAratI bhaNDAra, lIDara presa, prayAga, vi0 saM0 2018 I0 hindI sAhitya kA prAvikAta : DaoN0 hajArIprasAda dvivedI, vihAra rASTra bhASA pariSad, paTanA 3, san 1958 I0 136. hindI sAhitya dvitIya khaNDa : dhIrendra varmA va vanezvara varmA; bhAratIya hindI paripad, prayAga, 6 mArca 1656 I. 17. hindI gadya kA vikAsa : DaoN. premaprakAza gotama; anusandhAna prakAzana, prAcArya nagara, kAnapura, san 1966 I0 138. hindI sAhitya : paM0 hajArIprasAda dvivedI; (1952) dillI 136. hisTrI prApa maithilI liTarecara, bhAga 1 (aMgrejI) : DaoN0 jayakAnta mitra; tIramukti pablikezans, 1-sara pI. sI. banarjI roDa, ilAhAbAda, san 1946 I.
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ parita ToDaramala : vyaktitva aura kartava 140. hindI bhASA kA itihAsa : DaoN0 dhIrendra varmA; hindustAnI ekeDemI, prayAga, san 1953 I0 141. kSapaNAsAra bhASATokA : paMDita ToDaramala jaina siddhAnta prakAzimI, saMsthA, kalakattA 142. trilokasAra bhASATIkA : paMDita ToDaramala ; hindI jaina sAhitya prasAraka kAryAlaya, bambaI, san 1918 I0 143. trilokasAra bhASATIkA (ha li.) : paMDita ToDaramala ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana, bambaI, mi saM0 1823 hai. 144. jJAnAnanda zrAvakAcAra : ba. rAyamala, sabodha ratnAkara kAryAlaya, sAgara 145, jJAna sAgara (ha. li.) : pothIkhAnA, rAjamahala, jayapura patra-patrikAe~ 146. anekAnta : vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 147. prAtmadharma : zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra) 148. indrayaja vidhAna mahotsava patrikA (ha. li. mUla prati) : zrI di0 jana __ mandira dIvAna bhInaMdajI, ghI vAloM kA gasnA, jayapura 146. jIvana patrikA (ha0 li. mUla prati) : zrI di. jaina mandira dIvAna bhadIcaMdajI, ghI vAloM kA rAstA, jayapura 150, jaina saMdeza : bhA. digambara jaina saMgha, caurAsI, mathurA 151. ana hitaiSI : jana hitaiSI kAryAlaya, bambaI 152. ToDaramala jayantI smArikA : zrI ToDaramala smAraka mahotsava kameTI, e-4, bApUnagara, jayapura-4 153. riporTa (bIra ni0 saM0 2451) : ailaka pannAlAla di jaina sarasvatI bhavana, bambaI 154, ballabha saMdeza : gaur3a bhavana, kamalA mArga, sI-skIma, jayapura 155. dhIravAraNI : zrI vIra presa, manihAroM kA rAstA, jayapura 156. sanmati sandeza : 535, gAMdhInagara, dillI-31
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5: pariziSTa 3 Cai nAmAnukramaNikA anAgAra dharmAmRta : 8 amaracaMda godIkA (amarA bhosA) : 15, 22, 23, 24, 25 adhyAtma paMtha 16 arddha kathAnaka 22, 23, 97, 323 ahamadazAha abdAlI : 32, 312 alavara kSetra kA hindI sAhitya : 36 ajamera : 48, 49, 57 alIgaMja : 50 51, 52 samaracaMda dIvAna : 61, 62 anantakIti graMthamAlA, bambaI : 44, 62, 106, 123 bhraSTapAhur3a : 63,66, 160 ajabarAya : 66 arthasaMdRSTi adhikAra : 768061 85,62,64, 146, 150, 154, 314 adhyAtma sandeza 82 zraSTa sahastrI : 84 abhayacaMdrAcArya : pa A zrAtmAnuzAsana: 5, 50, 63, 113. 131 se 140, 315. prAramAnuzAsana bhASATIkA 76, 80, 81, 132 se 136, 140 146 AptamImAMsA : 66, 178 AcArAMga pra0 zru0 : 6 ( paM0 ) zrAzAvara : 8, 11 AgarA: 16, 21, 46, 58, 75 Amera 30 : AcAryakalpa paMDita ToDaramala graMthamAlA, e-4, bApUnagara, jayapura 82, 123 AdhyAtmika patrikA : 82 zrAdhyAtmika patra 83 ( DaoN0 ) AdinAtha neminAtha upAdhye 86 132, 13 zrAdipurANa 66, 107 zrAgarA : 142 zrAcArAMga sUtra : 131 i indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA : 26, 33, 35, 44, 50, 55, 61, 63, 66, 67, 65, 74, 103, 113, 115, 122. 138, 143, 144 anekAnta : 8 ( bAbU) prajitaprasAda 86 ( zrAcArya) amRtacaMdra : 141, 161, indrabhUti gautama gaNadhara 160 186, 204 I akabara : 58 avatAravAda : 130 zrabhidharmakopa : 131 aSTayAma 322 IzvarasiMha: 33 u uttarI bhArata kI saMta garamparA 12, 13, 16, 20
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktisya mora kAya ujAgaradAsa; 50 kaSAyamAbhRta : 156 (ghAcArya) umAsvAmI : 167 (pro0) (maulavI) karImuddIna : 267 ugrarona jaina : 142 karImulalugAta (zabdakoza) : 267 upAdAna-nimitta saMvAda : 179 kanakana di : 280 (DaoN.) udayanArAyaNa tivArI: kaThopaniSad : 130 272, 376, 318 kabIrapaMthI : 317 uttarAdhyayana sUtra : 131 kavibara banArasIdAsa : jIvana aura upadeza siddhAnta ralamAlA : 131 | kutitva : 19 uktibhyakti prakaraNa : 318 kASThAsaMtrI : 5 kArtikeyana prekSA : 11 UdaujI naiNa : 36 kAmAM : 21, 27, 22 (DaoN.) kAmatAprasAda : 44 Rgveda : 130 | kAvya aura kalA tathA anya nibandha :56 RSabha : 268 kAnajI svAmI : 2,110 kAzI : 111, 122 enaesa eNDa enTIkviTIja prAva | kAzInapaTa : 130 rAjasthAna:33 kumacandra bhaTTAraka : 7 eTA : 50 kumArila bhaTTa : 12 kundakundAcArya : 24, 18, 100, ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana, bambaI :| 141, 156, 160, 152, 327 kurAna zarIpha : 130 kutuba-zataka aura usakI hinduI : 316 auraMgajeba : 32 kezarIsiMha pATanI : 55 moraMgAbAda : 66 kezava varNI : 88, 86, 155 kezava ; 37 kalakattA : 85, 67 | kasojI : 36 kalpasUtra kI sthirAvalI : 6 kha kabIra : 14, 25, 316 khaNDelA nagara : 56 kallA : 22 (rAjA) jhaNDelagiri cauhAna : 56 karnala TaoNDa : 32 khaNDelavAla jAti kI utpatti kA kartavya prabodha kAryAlaya', 'nuraI : 2 / itihAsa : 57 (paMDita) kamala kumAra zAstrI : 67 / khaNDelagiri : 57
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmAnukramaNikA 346 khar3I bolI hindI sAhitya kA | mommaTasAra pharmakANDa bhASATIkA : itihAsa : 316 81, 86, 7, 12, 14, 133, khAnacaMda : 53 | gommaTa rAma : 88 (paMDita) khUbacaMda : 89 govardhanadAsa : 58 khetar3I projekTa : 61, 62 gommaTasAra dIkA : 131 (gorakhapaMthI) morakhapaMtha : 320, 323 gar3hAzAha : 15 gorakhanAtha {gorakha) : 320 gvAliyara : 265 gorakha bAnI : 320 gaNeza purANa : 137 gokulanAtha : 321 girinAra : 6, 154, 155, 268 / gaMgA nadI : 184 gItA : 130 gaMgAdhara : 83 (prAcArya) gugabhadra : 5, 133 gujarAta : 7 candramukIti : 16 (50) gumAnIrAma : 30, 31, 57, caraNadAsI sampradAya : 38, 36 58, 66 carcA-samAdhAna : 46, 75, 76, 61, gumAnapaMtha : 30, 31, 58, 66 (prAcArya) gusAdhara : 156 carcA-saMgraha : 50, 51, 52, 122 guvAliyA : 210 (paM.) candrakAnta vAlI : 316 gommaTasAra karmakANDa : 43, 76, | (rAjA) cAmuNDA (rAjA) cAmuNDarAya : 88, 56,268 80,86, 17, 9, 5, 67, 6, | cArvAka : 130 100, 101, 160 165, 314 / cittaur3a : 10 gommaTasAra pUjA : 45, 78, ., : cintAmaNi : 22 61, 67,68, 146, 150, 314 | caityavArI : 3, 311 gommaTasAra : 45, 46, 47, 46, | (40) canasukhadAsa : 44 50, 56, 66, 74. 75, 8, 61, | caurAsI baMdhAvoM kI vArtA : 321, 64, 100, 115, 150, 154, 160 324, 325 caMdrakavi : 18, 23, 24, 25, 26 gommaTasAra jIvakANDa : 76, 80, 86 caMderI : 103, 106 87, 6, 65, 6, 8, 100, 101, 131, 160, 314 gommaTasAra jIvakANDa bhASATIkA : | dAjU : 11, 86, 7, 62, 64, 132, | chAndogyopaniSad : 130 144, 146 | chidavAr3A : 15
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMjita ToDaramala vyatiraSa paura karsava ja | jaina tattvamImAMsA : 176 (paM0) jayakumAra zAstrI : 15 ana nibandha ratnAvalI : 8, 20, 28 jayapura : 22, 25, 26, 30, 32 se | jana zataka : 38 35, 43, 47, 53, 54, 55, 50, jaina saMpradAya zikSA : 56 56, 61, 63, 65, 67, 66. 75, jainabadrI nagara : 66 76, 83, 62, 66, 110,111, 115, 138, 145, 265, 267, jana pratha ratnAkara kAryAlaya, bambaI : 266, 308, 313, 315 106, 132 jagannAtha : 22 jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApUra : (paM.) jayacaMda chAvar3A : 26, 56, 65, 66, 74, 111, 122, 315 / jainendra siddhAnta zabdakoza : 133 jagatapurA: 30 jaina sandeza : 50 (savAI) jayasiMha : 32, 33, 45, jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA : 25, 67 jayarona : 161 jaminIya : 130 jayadhavala : 18, 131, 156, 66 jodharAja godIkA : 18, 23, 24, jambhavANI : 317 25, 26, 27 (DaoN.) jayakAnta mizra : 318 jobanera ; 46 jAmbhojI : 316 | jogIdAsa : 56 jAmbhojI viSNoI sampradAya aura | sAhitya : 37, 36, 320 jinasenAcArya : 56, 133, 15 , (kavibara) TekacaMda : 28 (sara) jI. esa. desAI : ToDara : 43, 44 jIvana patrikA : 34, 43, 46, 17, (brahma) ToDara : 43 50, 53, 60, 21, 65, 66, 67, / (10) ToDaramala (mallajI, malajI): 74. 62, 102, 104 17, 16, 2021, 25, 26, 28 se jIvana aura sAhitya : 36 31, 35, 40,43 se 46,46, 50, (bra0) jIvarAja gautamacaMdra : 132 53 se 57, 56 se 63, 65, 66, 68 meM 71, 74, 75, 76, 80, jIvarAja graMthamAlA, zolApura : 134 | 51, 83 se 11,67 se 103,106, jIvatattva pradIpikA ; 88, 86,266 / 107, 106, 111 se 114, 116, je0 ela0 anI: 99, 132. 113, 118, 122, 123, 126, jaina sAhitya aura itihAg2a : 3, 4, | 132, 133, 134, 137, 138, 20, 27, 311
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAmAnukramaNikA 166, 170, 171, 173 se 175, | terApantha (digambara) : 16, 25, 177 se 152, 185, 186, 188, / 26, 27, 28, 29, 30, 31. 186, 160, 162, 163, 164, / 54, 58, 60 166. 168, 166 se 205, 2074, 211, 215, 216, 217, 223, dravyasaMgraha : 162, 164, 167, 166 230, 233, 234, 246, 260, 170, 171, 173, 166 263, 264, 267, 273, 300, dayAcaMda; 22 302, 312, 315, 317, 320, 322 323, 325, 327, 328 dayAbAI : 36 ToDaramala jayantI smArikA : 35, dayAbAI kI bAnI : 36 60, 2 dazAvatAra caritra : 130 (rAjA) ToDaramala : 50 dakSiNamUrti sahastranAma : 130 dazaratha : 322 DAlUrAma : 66 drAvir3asaMghI : 5, 311 drAvir3a parivAra : 61 lUMDhASTra deza : 34, 62, 65, 313 dAnazAsana : 18 DhUMDhArI paMtha : 131 dAdUpaMthI : 25, 37,38, 36 DhUMr3hiyA : 14 (zrI) dAdU mahAvidyAlaya rajata jayantI graMtha : 36 tarkazAstra : 14 dAtArAma ceriTebila TrasTa, dillIH 110 tattvArtha sAra : 141 digambara : 3, 5, 6, 7, 10, 26, tatvArtha mUtra (mokSazAstra) : 11, 63, 30, 218, 311, 312 ' | dillI (dilI) : 32, 34, 46, 61, 84, 131. 141, 162, 163, 164, 167 se 170, 203 (zrI) di. jaina bar3A mandira terAtAraNapaMtha : 15, 311 paMthiyAna, jayapura : 46, 67, 75, tAraNa svAmI : 15, 311 76.61, 101, 103, 110, 113 tInaloka maNDala pUjA : 28 di0 jaina pustakAlaya, kApar3iyA bhavana, (prAcArya) tulasI gaNI : 15 sUrata : 82,83 tulasIdAsa : 328 di. jaina mandira sarAya muhallA, turasIdAsa : 36 rohataka : 142, 143 / tumbulUra : 156 digambara jaina sampradAya : 31 terApantha khaNina : 16, 20, 26, 26 | di0 jaina mumukSa maNDala, sanAvada : 86 terApanya (pavetAmbara) : 5, 15, 20, | digambara jaina mandira bhadIcaMdajI, 21, 22, 27, 28, 56, 312 | ghI vAloM kA rAstA, jayapura : 47 ' bha:
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 paMDita ToDaramala : vyaktitva bhaura katatva (zrI) di. jaina svAdhyAya mandira TrasTa, ' narendrakIti : 18, 22, 23, 24 sonagar3ha : 44, 82, 110, 123, / nayanacaMda pATanI : 66 nagara purANa (bhavAvatAra rahaspa): (zrI) di ana mandira (bar3A ghar3A) ajamera. : 48 nAthUrAma premI : 6, 6, 22, 27, di. jaina mumukSu maNDala, dharmapurA, 44, 111, 113, 142 dillI: 110 nAnaka : 25, 316 di jaina mandira, alIgaMja : 51, 52 nAdirazAha durrAnI : 32, 312 di.jaina maMdira bhAdarzanagara, jayapura : 83 nAmadeva : 316 dIne-ilAhI : 50 nAthapaMthI : 317 (40) dIpacaMda : 323 nAbhAdAsa : 322, 324 devasena : 5 nisaI (malhAragar3ha) : 15 (yati) devasUri : 7 niraMjanI sampradAya : 38, 36 devIlAla : 22 niyamasAra : 63, 160 (50) devIdAsa gocA : 57, 66, 74 | | nItizataka : 130, 132 do sau bAvana vaiSNoM kI vArtA : 321 | nemicandrAcArya : 86, 86, 100, (40) daulatarAma kAsalIvAla : 26, | | 102, 154, 155, 160, 268 53, 56, 66, 73, 141 se 145, ! nemacaMda bAlacaMda gAMdhI; 86 naMdagAma : 321 paramAtmaprakAza : 8, 10, 111, (40) dharmasAgara upAdhyAya : 6 / 113, 131 dharmaghoSa : 10 parazurAma caturvedI : 12, 13, 16, 20 dharmasarovara : 24 dharmasaMgraha zrAvakAcAra : 107 padmAvatI : 1 paramAnandadAsa paNiyAla : 37, 36 (prAcArya ) gharasena : 156 | padasaMgraha : 43 dhavala (dhavalA):66,68, 161, 156 dharmaparIkSA : 131 (paM0) paramAnanda zAstrI : 45, 83, (DaoN.) dhIrendra varmA : 318, 316 padma purANa : 66 padmanaMdi paMcavizatikA : 84 nyU hisTrI yApha di marAThAja : . pannAlAla caudharI vArANasI : 106 nyAyadIgikA : 181 | pacanadi paccIsI : 131
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmAnukramaNikA paramAnanda : 320 paMDita pannAlAla : 26 paramArtha vanikA : 322 paMcAstikAya : 63, 131, 141,160, pravacana parIkSA : 6 161, 162, 176, 186, 198 pravacanasAra bhASA : 16, 24, 25, 27 / paMcasaMgraha : 87, 268, 366 pravacanasAra : 63, 131,141, |paMcAdhyAyI : 102 160, 161, 162, 168 paMjAba prAntIya hindI sAhitya kA prameyaralamAlA : 66 itihAsa : 316 pra. vI. kazmIrIlAla jaina sabjI maMDI, dillI : 132 phUlacaMda puSpendu, khuraI : 67 (prA.) prabhAcaMdra : 133, 134, 140 (vaidya) phaijullAkhA : 176 prathama zrutaskaMdha : 152 prabhAsa purANa : 130 pRthvIsiMha : 35, 142 banArasa (vArANasI) (kAzI) : 16, pRthvInAtha : 321 61, 62, 111, 122, 315 pAnIpata: 34 (paM0) banArasIdAsa : 18, 19, 21, 31, 40, 58, 17, 312, 316, pAhur3a dohA : 131 322, 324 pANinI : 256 banArasImata laMDana : 16 prAkRta zatapadI : 10 (paM0) bakhatarAma zAha : 22, 25, (DaoN0) pItAmbaradatta bar3athvAla : 320 26, 27, 26, 54, 75 puSpAvatI nagarI : 15 bakhanAjI : 36 puruSArthasinyupAya : 53, 63, 131, bakhanAjI kI bAnI : 36 141, 144, 145, 163, 181, bambaI : 110 182, 202, 203, 315 bApadeva : 156 puruSArthasiddhayupAya' bhASADhIkA : 54, banavAsI : 3, 311 66, 73. 76, 80, 81, 86, 141, 143, 144, 145, 146, | brahma dilAsa : 37 166, 200, 203, 315 | brahmapurANa : 130 purAtana jaina vAkya sUcI : 7, 88, bajaraladAsa : 316 86, 102 bajabhASA kA vyAkaraNa : 316 (nAcArya) puSpadanta : 15.6 bAjindajI : 31 pUniyA : 36 | bAbA baMzIdhara : 56, 60 (DaoN.) premaprakAza gautama : 321, 324 | (dIvAna) bAlacaMda chAbar3A : pothIkhAnA : 43 | 35, 68, 66
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyalisya aura katatva bAhubali : 88 | bhUdhara mizra : 142 (paM0) bhAlacaMdra siddhAntazAstrI : 132] (prAcArya) bhUtabali : 156, 268 bAsabodhinI TIkA ; 322 bihArIlAla : 22 bihArI : 318 (bhagavAna) mahAbIra : 160 bIsapaMthI (viSamapaMtha) : 27, 28, 26 | madhurA kA kaMkAlI TolA : 6 buddhi vilAsa : 14, 34, 35, 54, | | (prAcArya) mahendrasUri : 10 madhyakAlIna dharmasAdhanA : 14 baMsIdhara : 46 (paM.) makkhanalAla zAstrI : 142 (40) baMzIdhara : 113, 132 mahAsiMha : 22 manoharadAsa : 36 makaranda : 66 bhaTTAraka sampradAya : 8, 14, 16, 312 mahArAma : 56 bhartRhari : 132 malayakher3A : 66 bharatapura : 21 (paMDita) manoharalAla : 9 bhaktikAla : 36 mahAbadala : 6668, bhagavAnadAsa : 36 mahAvIra bahmacaryAzrama, kAraMjA : 110 bhaktisAgara : 36 matsyapurANa : 130 bhaktavilAsa : 43 manusmRti : 130 bhaktipriyA : 43 mahAbhArata ; 130 bhagavatIsUtra: 131 mahimnistotra : 130 bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA mahAvIraprasAda dvivedI : 316 yogadAna : 3, 6, 7, 15, 156, | malaMdaranAtha : 320 mAthurasaMghI : 5 (paMDita) bhAgacaMda chAjer3a : 86 mAdhorAjapurA : 30 bhAratIya itihAsa - eka dRSTi : 32 | mAdhosiMha (mAdhavasiMha): 33, 34, bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI 35, 55, 68 saMsthA, kalakattA : 67, 142 prAcArya) mAdhavanaMda vidya: 86, bhA0di jaina saMgha, mathurA : 110, 123 102, 154, 280 bhAgavata : 130 , (DaoN.) mAtAprasAda gupta : 316 (prAcArya) bhikSu : 15, 312 | mithyAtva khaNDana : 18, 19, 20, (prAcArya) bhikhArIdAsa : 316 21, 22, 23, 26 bhUdharadAsa : 46, 75, 103 | (50) milApacaMda kaTAriyA : 45,
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmAnukramaNikA 365 mithavandhu : 320, 321 yogapravAha : 36 mizrabandhu vinoda : 320 yogazAstra : 130 mukundadAsa : 22 yoga vaziSTha : 130 mulatAna : 70, 83 muNDakopaniSad : 130 ratanacaMda (dIvAna) (ratana dIvAna) : muMzI motIlAla zAha, jayapura : 142 | 30, 35, 68, 66, 142, 143, mulasaMghI : 5 rasika priyA : 37 mUlasaMgha kI gurvAvalI : 10 rajjabajI : 36 mUlavidrapura (mUlabadrI): 268, 276 rajjabahAnI : 36 mUlasaMgha : 311 (zvetAmbarAcArya) megha vijaya : 16, rahaspapUrNa ciTThI : 46, 61, 64, 65, 70, 74, 76, 80, 81, 82, 21, 27 83, 84, 254, 257, 314 mahojI godArA : 36 rambhA devI : 56 mokSamArga prakAzaka : 17, 40, 50, ralakaraNDa zrAvakAcAra bhASA 62, 63, 64,73, 76, 20 se 83, ! vanikA : 60, 201 85, 101, 106, 111 se 118, ratnakaraNDa zrAvakAcAra : 131,163, 120, 122, 123, 124, 126 se 173, 174, 162 131, 138, 144, 143, 151, 151, 163, 164, 166, 167, ramaNasAra : 131 170, 171, 173 se 177, 180, 0 rAyamala (rAjamalla, rAyamalla) : 181, 183 se 202, 204 se 21, 26, 26, 45, 46, 47, 217, 216 se 222, 224 se 46, 50, 53, 56, 61, 62, 65, 230, 233, 235 se 238, 240 se 245, 247 se 258, 67, 6, 102, 103 104, 106, 113, 115, 122, 138, 264 se 267 278, 295, 305, 143, 144, 153, 264, 268 325, 327, 328 rAjasthAna kA itihAsa : 32, 33, mokSamArga prakAzaka kI kiraNeM : 110 rAdhAkRSNa : 36 maMda prabodhikA : 88 rAjula : 36 rAjasthAnI bhASA aura sAhitya : 38 pajurveda : 130 rAjamahala : 43 mukti prabodha : 16, 20, 21 rAjasthAna ke anyabhaNDAroM kI yogIndu (yogIndradeva, joindra) : 8, ' graMthasUcI; 43 | rAjamala saMghI: 57
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karAva vallabhAna (rAjA) rAjamalla : 88 . vallabha sandeza : 27 (paM0) rAmaprasAda zAstrI : 113 | varNaratnAkara ; 318 rAjamala pAMDe : 18, 322, 324 / rAmasiMha : 268, 316 vallabha sampradAya : 321 (prAcArya) rAmacaMdra zukla : 320, vaziSTha : 322 321, 324, 325 bRhannaya cakra : 84 rAhula sAMkRtyAyana : 320 (kavivara) vRndAvanadAsa : 111, (DaoN.) rAmakumAra dharmA : 320 122, 315 vRndAvana vilAsa : 111 rAmacaritamAnasa : 328 rAjacaMdra zAstramAlA, agAsa : 142 bRhatkalpasUtra : 131 bRhatsvayaMbhU stotra : 131 rIti kAvya kI bhUmikA : 32 vRSabha : 268 rItikAla : 36,44 nyAsa sUtra : 130 rItikAvya : 44 vAsupUjya RSi : 18 rudrayAmalataMtra (bhavAnIsahasranAma):131 vAjinda kI bAnI : 26 (DaoN.) vAsudevazaraNa agravAla : 58 (paM.) lakhamIcaMda : 57 vAyupurANa : 130 lazkara : 57 vimalazrI devI (vIra zrI) : 15 lakSmI vilAsa : 57 vidyAdhara : 33 labdhisAraH 60, 63, 75, 56, | viSNoI sampradAya : 38, 36 97, 18, 131, 160, 260 viSNukumAra muni : 163, 210 labdhisAra bhASATIkA : 76, 81, | viSNupurANa : 130 viTThalanAtha : 321, 324 labdhisAra - kSapaNAsAra bhASATIkA : | vIravANI : 17,44,54, 55, 123 80, 86 se 10,62, 14, 101, | bIlhojI : 36 144, 146, 150, 314 vIrasenAcArya : 156 (DaoN.) lAla bahAdura zAstrI : 83, 111, 113, 123 yetavA nadI : 15 lokAzAha : 14, 311 - varAgya zataka : 132 lokarSaNa muni : 133 vaizAmpAyana sahasranAma : 130 vartamAna : 268 vaanandi : 5 ghasantakIrti : 6,10 zatruJjaya : 6 zatapadI : 10, 11 zvetAmbara : 3, 6, 7, 14, 311
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAmAnukramaNikA 367 * "' - -..-. - ---" zyAma tivAr3I : 34 | samyagjJAnacaMdrikA : 26, 43, 45, zvetAmbara mata : 125 56,64, 68,71 se 74, 81, zAkta : 12 85 se 64,67,68,69, 101 se zAntinAtha purANa vanikA : 56, 104, 106, 115, 130, 138, 146, 151, 152 154, 160, 213, 246, 248, 256 zAhapurA : 65 saradAramala sAha : 20 zAmakuNDa: 156 (prAcArya) samantabhadra : 156, 200 zAntinAma : 206 samayasAra nATaka : 84 ziSa : 268 sahajoyAI : 36 zivaprasAdasiMha : 316 sahanobAI kI bAnI : 36 (ba) zItalAda : 86 sammati sandeza : 45, 61 zaMva : 12 sarvArthasiddhi vanikA : 56, 65, zaMkarAcArya : 12, 13, 312 66, 74 zravaNabelagolA : 88 (40) sadAsukhadAsa kAsalIvAla : 60 bhUgAra rasa maNDana : 321, 324 samosaraNa varNana : 76,80,61, 106, zRMgAra zataka : 130 107, 18, 146, 314 / zrAvakAcAra (yogIndradeva kRta): 131 | sastI graMthamAlA, nayAmaMdira, gharamapurA, zrIpAla : 83 dillI: 44, 82,106, 123 zrIpAlacaMda : 56 sattAsvarUpa : 86 (bhaTTAraka) zrutasAgarasUri : 6, 10, 11 samozaraNa (samavasaraNa) - 106, 107, 108 SaTkhaNDAgama : 156, 160 / sthAnakavAsI ( DhUMDhiyA ) sampradAya : SaTprAbhRta (SaTpAhur3a) TIkA : 6, 10 14, 312 24, 25, 131, 247 syAhagaMja : 46 sAmudrika puruSa lakSaNa : 48, 46 samyagjJAnacaMdrikA : 264, 266, sAMgAnera : 18, 21 se 25, 27, 30 260, 261, 313, 314 siddharAja : 7 sarahapAda : 216 sirIja : 15 samayasAra : 63, 66, 64, 141 | siddhAntasArasaMgraha vacanikA : 57, 160, 161, 167, 168, 172 181, 182 siddhAsthadAsa : 83 sanAvada : 86 siMghANA : 46, 53, 61, 65, 68, samayasAra kalA : 131, 141,232 | 1,62, 104, 313 samyakpva kaumudI : 24 | sItalA : 25
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karsaratra sundara : 22 himAlaya parvata : 184 gundaradAsa (sundara) : 37, 36 hindI sAhitya : 26. . sundara granthAvalI : 37, 36 hilancI : 267, 266 surajanadAsajI : 36 hindI bhASA kA ladgama aura vikAsa : sukti muktAvalI : 131 272, 306, 318 sUra pUrva bRjabhASA aura usakA sAhitya : hindI bhASA kA itihAsa : 318 hisTrI oNna maithilI liTrecara : 318 (bAbU) sUrajabhAna vakIla : 142 hindI sAhitya kA itihAsa (zukla) : semarasler3I : 15 320, 282, 324 / sevAdAsa : 36 hindI sAhitya kA aAlocanAtmaka sekhAvATI : 46, 61 itihAsa : 320 (50) sevArAma : 53, 65 hindI gadya kA vikAsa : 324 salI : 36, 58, 56, 60, 85, 62, (DaoN0) hIrAlAla jaina : 3, 5, 132, 138, 168 somadeva : 7 (DaoN.) hIrAlAla mAhezvarI : 318, sonagaDha : 110 saMghapaTTa : 131 kSapaNAsAra : 60, 63, 75, 16, saMbodha prakaraNa : 4, 5, 6 67, 18, 160 kSapaNAsAra bhASATokA : 64, 76, haribhadra : 4, 5, 611 81, 8, 66 (DaoN.) hajArIprasAda dvivedI ; 14 / kSetrapAla : 22, 25 harikizAna : 22 haridAsa kI bAnI : 36 trilokasAra : 50, 55, 56, 63, haricaMda : 57 75, 80, 100 se 103, 107, 314 hariyA purAmA : 66, 107 trilokacaMda pATanI : 66 hanumannATaka : 130 trilokacaMda sogAraMgI : 66 hindI sAhitya kA prAdikAla : 18 / bilokasAra bhASATIkA : 43, 76, hindI sAhitya itihAsa (rasAla) : 38 100 se 104, 106, 107, 148, hindI jaina sAhitya aura itihAsa : 44 146, 264, 314 hindI jaina sAhitya kA saMkSipta triloka prajJapti : 107 itihAsa : 44 hindI sAhitya, dvitIya khaNDa : 54. jJAnAnanda yAvakAcAra : 16, 21.26 jJAnasAgara : 43 hindI sAhitya prasAraka kAryAlaya, | (bAbU) jJAnacaMda jaina lAhaura : 106 hIrAbAga, bambaI : 100, 101 / jJAnArNava : 131, 206 jJa