Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
&
.
છે
કે
આ
તો
-
થી પારડી
ભગવાન બુદ્ધ
કાસી
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
કસબી
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્ધ
ભ ગ વા ન બ મૂળ મરાઠી પરથી અનુવાદ
લેખક
ધર્મનન્દ કો સખી
અનુવાદક
ગોપાળરાવ કુલકર્ણી
સાહિત્ય અકાદમી વતી એન. એમ. ત્રિપાઠી પ્રા. લિ.
પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ : મુંબઇ-૨
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલી આવૃત્તિ ૨૬ : ૧: ૫૭
સાહિત્ય અકાદમી નવી દિ૯હી વતી
, પ્રકાશક
પરમસુખ પંડયા એન. એમ. ત્રિપાઠી પ્રા. લિ., પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટઃ મુંબઇ-૨
મુદ્રક
કેવળચંદ કાનજીભાઈ પારેખ શ્રી ભગવતસિંહજી ઈલેકિટ્રક લિથે એન્ડ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ
ગોંડલ (સૌરાષ્ટ્ર)
પાંચ રૂપિયા
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
પાકિસાહિત્યમાં તિપિટક (ત્રિપિટક) નામનો ગ્રંથસંગ્રહ મુખ્ય છે. તેના સુત્તપિટક, વિનયપિટક અને અભિધમ્મપિટક એવા ત્રણ ભેદ છે. સુત્તપિટકમાં બુદ્ધના અને તેના મુખ્ય શિષ્યોના ઉપદેશનો મુખ્યતઃ સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે. વિનયપિટકમાં ભિક્ષુઓએ કેવી રીતે વર્તવું એ વિષે બુદ્ધ બનાવેલા નિયમે, તે બતાવવાનાં કારણે, વખતોવખત તેમાં કરેલા ફેરફાર અને તે ઉપર કરેલી ટીકા: એ બધાનો સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે. અભિધમ્મપિટકમાં સાત પ્રકરણો છે. તેમાં બુદ્ધની શિખામણમાં આવતા કેટલાક મુદ્દાઓની ચર્ચા કરી છે.
દીધનકાય, મનિઝમનિકાય, સંયુત્તનિકાય, અંગુત્તરનિકાય, ખુદ્દકનિકાય એવા સુત્તપિટકના પાંચ મોટા વિભાગો છે. દીઘનિકાયના ખૂબ જ મોટાં એવાં ચોત્રીસ સુત્તને (સત્રોને) સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે. દીર્ઘ એટલે મોટાં (સૂરો). એનો આમાં સંગ્રહ હોવાથી એને દીઘનિકાય કહે છે. | મનિઝમનિકાયમાં મધ્યમપ્રમાણનાં સુત્તોને સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે, તેથી તેને મઝિમ(મધ્યમ)નિકાય એવું નામ આપવામાં આવ્યું છે. સંયુક્તનિકાયમાં ગાથામિશ્રિત સુત્તે પહેલા ભાગમાં આપ્યાં છે અને પછીના ભાગમાં જુદા જુદા વિષયોનાં નાનાં મોટાં સુત્તોને સંગ્રહ કર્યો છે. આથી તેને સંયુત્તનિકાય એટલે મિશ્રનિકાય, એવું નામ આપ્યું છે. અંગુત્તર એટલે જેમાં એક એક અંગની વૃદ્ધિ થતી ગઈ છે તે. તેમાં એકક નિપાતથી એકાદશક નિપાત સુધી અગિયાર નિપાતને સંગ્રહ છે. એકકનિપાત એટલે એક જ વસ્તુ વિષે બુદ્ધ ઉપદેશેલાં સુત્તો જેમાં છે તે. એની જેમ જ દુક-તિક-નિપાત વગેરેને અર્થ સમજવો.
બુ. પ્ર. ૧
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખુદ્દનિકાય એટલે નાનાં પ્રકરણને સંગ્રહ : તેમાં નીચેનાં પંદર પ્રકરણે આવે છે—ખુદ્દપાઠ, ધમ્મ પદ, ઉદાન, ઇતિવૃત્તક, સુત્તનિપાત, વિમાનવત્યુ, પિતવન્યુ, થેરગાથા, થેરીગાથા, જાતક, નિદ્સ, પટિસંભિદામગ, અપદાન, બુદ્ધવંસ અને ચરિયાપિટક, આ છે સુત્તપિટકને વિસ્તાર, વિનયપિટકના પારાજિકા, પાચિત્તિયાદિ, મહાવગ, ચુલ્લવગ અને પરિવારપાઠ એ પાંચ વિભાગ છે.
ત્રીજું છે અભિધમપિટક. એનાં ધમ્મસંગણિ, વિભંગ, ધાતુકથા, પગલપગમત્તિ, કથાવત્યુ, યમક અને પટ્ટાન એ સાત પ્રકરણે છે.
બુદ્ધષના વખતમાં એટલે ઈ. સ.ના લગભગ ચોથા સૈકામાં આ બધા ગ્રંથસંગ્રહમાંનાં વાક્યોને કે ઉતારાઓને પાલિ નામ આપવામાં આવ્યું હતું. બુદ્ધષના ગ્રંથોમાં તિપિટકમાંનાં વચનોનો નિદેશ “વાયા પુષ્ટિ (આ અહીં પાલિ છે)' અથવા “યિં કુર' (પાલિમાં કહ્યું છે)' એવા શબ્દો વડે કર્યો છે. જેવી રીતે પાણિનિ “રિ' શબ્દ વડે વેદને અને “ભાણાયામ ” શબ્દ વડે પિતાના સમકાલીન સંસ્કૃત ભાષાને ઉલ્લેખ કરે છે, તેવી જ રીતે બુધવાચાર્ય
પાલિય' શબ્દ વડે તિપિટકમાંનાં વચનને અને “અકયાય' શબ્દ વડે તે વખતની સિંહલી ભાષામાં પ્રચલિત એવા “અદકથા'માંનાં વાક્યોનો ઉલ્લેખ કરે છે.
અદક્યા એટલે અર્થસહિત કથા. ત્રિપિટકમાંનાં વાક્યોને અર્થ કહેવે અને જરૂર પડે ત્યાં એકાદ વાર્તા આપવી એવી પદ્ધતિ સિંહલદ્વીપમાં હતી. વખત જતાં આ અકથાઓ લખી રાખવામાં આવી. પણ તેમાં ઘણું પુનરુક્તિદોષો હતા; અને વળી તે સિંહલદ્વીપના બહારના લોકોને ખાસ કામમાં આવે તેવી ન હતી. તેથી બુદ્ધષાચાર્યો તેમાંની મુખ્ય અકથાઓનું સંક્ષિપ્ત રૂપાંતર ત્રિપિટકની ભાષામાં કર્યું. તે એટલું સરસ નીવડયું કે તેને ત્રિપિટક ગ્રંથ જેટલું જ માન મળ્યું. (“૪િ વિથ તમ ' ) એટલે તે અદકથાઓને પણ પાલિ જ કહેવા લાગ્યા. ખરું જોતાં પાલિ'
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ ભાષાનું નામ જ નથી. એ ભાષાનું મૂળ નામ માગધી છે અને આ નવું નામ તેને આ રીતે મળ્યું.
ઉપર કહેલા ત્રિપિટકના વિભાગે રાજગૃહમાં ભરાયેલી પહેલી સભામાં નક્કી કરવામાં આવ્યા, એમ બુદ્ધષાચાર્યનું કહેવું છે. ભગવાન બુદ્ધના પરિનિર્વાણ પછી ભિક્ષુઓ શોકાકુલ થયા. ત્યારે સુભદ્ર નામના એક વૃદ્ધ ભિક્ષુએ કહ્યું, “અમારા શાસ્તા પરિનિર્વાણ પામ્યા, એ સારું થયું. તમારે આ કરવું અને આ ન કરવું એ પ્રકારના બંધનમાં એ આપણને હમેશા રાખતા હતા. હવે ગમે તેમ વર્તવાની છૂટ આપણને મળી છે. ” આ સાંભળીને મહાકાશ્યપે વિચાર કર્યો કે જે ધર્મવિનયનો સંગ્રહ નહિ કરવામાં આવે, તે સુભદ્રના જેવા ભિક્ષુઓને વૈરાચારની છૂટ મળશે. તેથી તરત જ ભિક્ષુસંઘની સભા બોલાવીને ધર્મ અને વિનય એ બન્નેને સંગ્રહ કરી રાખવો જોઈએ. તે મુજબ મહાકાશ્યપે રાજગૃહમાં ચાતુર્માસમાં પાંચસો ભિક્ષુઓને એકઠા કર્યા; અને તે સભામાં પહેલાં ઉપાલીને પૂછીને વિનયને સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો અને પછી આનંદને પ્રશ્ન પૂછીને સત્તા અને અભિધમ્મ એ બે પિટકોનો સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો. કેટલાકના મત મુજબ ખુદ્દનિકાયનો સમાવેશ અભિધમ્મપિટમાં જ કરવામાં આવ્યો હતો. પણ બીજાઓ એમ કહેતા હતા કે તેનો સમાવેશ સુત્તપિટકમાં જ કરવો જોઈએ.
આ છે સુમંગલવિલાસિનીની નિદાનકથામાં આવતા લખાણનો સારાંશ. આ જ લખાણ સમતપાસાદિકા નામની વિનયઅદ્રકથાની નિદાનકથામાં પણ મળી આવે છે. પણ તેને તિપિટક ગ્રંથમાં
ક્યાંય આધાર નથી. બુદ્ધ ભગવાનના પરિનિર્વાણ પછી રાજગૃહમાં ભિક્ષુસંઘની પહેલી સભા થઈ હશે; પણ તેમાં હાલના પિટક વિભાગ અથવા પિટક એ નામ પણ આવ્યું હોય, એમ જણાતું નથી. અશોકના સમય સુધી બુદ્ધના ઉપદેશના ધર્મ અને વિનય એવા બે ભાગ કરવામાં આવતા હતા તેમાં ધર્મનાં નવ અંગે ગણાતાં હતાં, અને તે આ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાણે છે –સુત્ત, ગેય, વેચ્યાકરણ, ગાથા, ઉદન, ઇતિવૃત્તક, જાતક અભુતધમ્મ અને વેદલ્લ. આ અંગેનો ઉલ્લેખ મઝિમનિકાયના અલગહૃપમસુત્તમાં અને અંગત્તરનિકામાં સાત જગ્યાએ મળી આવે છે.
સુત્ત એ પાલિ શબ્દ સૂક્ત અથવા સૂત્ર એ બંને સંસ્કૃત શબ્દનો સમાનાર્થી શબ્દ હોઈ શકે. વેદમાં જેમ સૂક્તો છે, તેમ આ પાલિ સૂક્તો છે, એમ કેટલાક કહે છે. પણ મહાયાન સંપ્રદાયના ગ્રંશમાં એને સૂત્ર કહ્યાં છે; અને તે જ અર્થ બરાબર હોવો જોઈએ. આજકાલ સૂત્રો એટલે પાણિનિનાં કે એવી જાતનાં બીજાં સૂત્રો, એમ મનાય છે. પણ આશ્વલાયન ગૃહ્યસૂત્ર વગેરે સૂત્રો આ સંક્ષિપ્ત સૂત્રોથી કંઈક વધારે વિસ્તૃત છે; અને તે જ અર્થમાં પાલિ ભાષાનાં સૂત્રો શરૂઆતમાં રચાયાં હશે. તે સૂત્રો પરથી આશ્વલાયનાદિ વિદ્વાનોએ પોતાનાં સૂત્રોની રચના કરી કે બૌદ્ધોએ તેમનાં સૂત્રોને અનુસરીને પોતાનાં સૂત્રોની રચના કરી, એ વાદમાં ઊતરવાની જરૂર નથી. પણ એટલું ખરું કે, અશોકના સમય પહેલાં બુદ્ધનાં જે ઉપદેશ વચન હતાં તેને સુત્ત કહેવામાં આવતાં; અને તે બહુ મેટાં ન હતાં.
ગાથાયુક્ત સૂત્રોને ગેય કહે છે, એમ અલગસુત્તની અદકથામાં લખ્યું છે અને એના ઉદાહરણ તરીકે સંયુત્તનિકાયનો પહેલો વિભાગ આપવામાં આવ્યો છે. પણ જેટલી ગાથાઓ છે તે બધીનો ગેયમાં સમાવેશ થાય છે; તેથી ગાથા નામનો જુદા વિભાગ શા માટે પાડવામાં આવ્યો તે કહી શકાતું નથી. ગેધ્ય એટલે અમુક જ પ્રકારની ગાથાઓ એવી સમજ હોય તે વાત જુદી.
વેશ્યાકરણ એટલે વ્યાખ્યા. એકાદ સૂત્ર લઈને તેનો કામાં કે વિસ્તારથી અર્થ કહે, એને વેવ્યાકરણ કહે છે. (અલબત, આ શબ્દને સંસ્કૃત વ્યાકરણ સાથે કશો સંબંધ નથી.)
ધમ્મપદ, થેરગાથા અને ઘેરીગાથા: આ ત્રણ ગ્રંથ ગાથા વિભાગમાં આવે છે, એમ બુદ્ધઘોષાચાર્યનું કહેવું છે. પણ ઘેર
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને ઘેરીગાથા બુદ્ધના પરિનિર્વાણ પછી ત્રણ ચાર સદી સુધી અસ્તિત્વમાં આવ્યાં હોય એમ લાગતું નથી; અને ધમ્મપદ તે ખૂબ જ નાનો ગ્રંથ છે. તેથી, ગાથા એ એક જ ગ્રંથ હતો કે તેમાં બીજી કેટલીએક ગાથાઓનો સમાવેશ થતો હતો, એ કહેવું મુશ્કેલ છે.
ઉપર આપેલ ખુદ્દકનિકાયની યાદીમાં ઉદાનનો ઉલેખ આવ્યો જ છે. તેમાંનાં ઉદાનો અને તેનાં જેવાં સુત્તપિટકમાં અન્યત્ર આવેલાં વચનોને ઉદાન કહેવામાં આવતાં, એમ બુદ્ધઘોષાચાર્યનું કહેવું છે. પણ આમાંનાં કેટલાં ઉદાનો અશોકના સમયમાં હસ્તી ધરાવતાં હતાં એ કહેવું અશક્ય છે. પાછળથી એમાં ઉમેરો થતો ગયે એમાં શંકા નથી.
ઈતિવૃત્તક પ્રકરણમાં ૧૧૨ ઈતિવૃત્તકનો સંગ્રહ છે. તેમાંનાં કેટલાંક અતિવૃત્તકે અશોકના સમયમાં કે તે પછીના એકાદ સૈકામાં હસ્તી ધરાવતાં હતાં; પાછળથી તેમની સંખ્યામાં વધારો થતો ગયો હશે.
જાતક નામની કથાઓ સુપ્રસિદ્ધ છે; અને તેમાંની કેટલીક કથાઓનાં દશ્યો સાંચી અને બહુત આગળના સ્તૂપોની આસપાસ કતરેલાં મળી આવે છે. આના ઉપરથી અશોકના સમયમાં જાતકની ઘણીખરી કથાઓનો બૌદ્ધ સાહિત્યમાં પ્રવેશ થયો હતો, એવું અનુમાન બાંધી શકાય.
અબ્દુતધમ્મ એટલે અદ્દભુત ચમકાર. ભગવાન બુદ્ધ અને તેના મુખ્ય શ્રાવકોએ કરેલાં અદ્દભુત ચમત્કારોનું જેમાં વર્ણન હતું એ કોઈ ગ્રંથ તે વખતે વિદ્યમાન હતો એમ લાગે છે. પણ હવે આ અદ્દભુત ધર્મનું નામનિશાન પણ રહ્યું નથી તેના બધા ભાગ હાલના સુત્તપિટકમાં ભળી ગયા હોવા જોઈએ. બુદ્ધષાચાર્યને પણ અદ્દભુત ધર્મ કેવો હતો તે કહેવું મુશ્કેલ થઈ પડયું હતું. તે हे थे, चत्तारोमे भिक्खवे अच्छरिया अब्भुता पम्मा आनन्दे ति आदिनयपवत्ता सबपि अछरियन्भुतधम्मपटिसंयुत्ता
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુતi તિ તિવા” (“હે ભિક્ષુઓ, એ ચાર આશ્ચર્ય અભુતધર્મ આનન્દમાં વાસ કરે છે, ઈત્યાદિ પ્રકારથી અભુતધર્મથી શરૂ થયેલાં આશ્ચર્ય અદ્દભુત-ધર્મોથી યુક્ત બધાં સૂત્રો અભુતપમ સમજવાં.”) પણ આ અદ્દભુત ધર્મને અને મૂળના અભુતધમ્મ ગ્રંથને કશે સંબંધ હોય તેમ જણાતું નથી.
મહાદલ્લ અને ચૂળવેદલ્લ–આ બે સૂવે મનિઝમનિકાયમાં છે. તે પરથી વેલ પ્રકરણ કેવું હતું તેનું અનુમાન કરી શકાય છે. તેમાંના પહેલા સુત્તમાં મહાકદિત સારિપુરને પ્રશ્ન પૂછે છે અને સારિપુત્ત તે પ્રશ્નોના યથાયોગ્ય જવાબો આપે છે. બીજામાં ધમ્મદિના ભિક્ષણી અને તેના પૂર્વાશ્રમનો પતિ વિશાખ એ બેને તેવી જ જાતનો પ્રશ્નોત્તરરૂપ સંવાદ છે. આ બંને સત્રો બુદ્ધભાષિત નથી. પણ તેવી જ જાતના સંવાદોને વેદલ્સ કહેવામાં આવતું હશે. શ્રમણ, બ્રાહ્મણો અને બીજા લેકા સાથે ભગવાન બુદ્ધના જે સંવાદે થયા હશે, તેને એક જુદે જ સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો હશે અને તેને વેદલ નામ આપવામાં આવ્યું હશે એમ જણાય છે.
આ નવ અંગે અસ્તિત્વમાં આવ્યાં તે પહેલાં સુત્ત અને ગેય એ બે જ અંગમાં બાકીનાં અંગેનો સમાવેશ કરવામાં આવતો હતા, એમ મહાસુષ્મતાસુમાંના નીચેના લખાણ પરથી દેખાય છે – ભગવાન બુદ્ધ આનંદને કહે છે, જે જે મન અતિ રાવ सत्थारं अनुबन्धितुं यदिदं सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणस्स हेतु । तं किस्स हेतु। दीघरत्तं हि वो आनन्द घम्मा सुता धाता વરણા પરિચિતા..' [ “હે આનન્દ, સુત્ત અને ગેના વેચ્યાકરણ માટે (સ્પષ્ટીકરણ માટે) શ્રાવકે શાસ્તા (ગુરુ)ની સાથે ફરવું યોગ્ય નથી. કારણ કે, તમે આ વાતો સાંભળી જ છે અને તમે એનાથી પરિચિત છે.'] તેથી સુત્ત અને ગેધ્ય એ બેમાં જ બુદ્દોપદેશ હતો અને વેચ્યાકરણ, એટલે કે સ્પષ્ટીકરણ, શ્રાવકને સોંપવામાં આવ્યું હતું. વખત જતાં તેમાં બીજા છ અંગો ઉમેરાયાં, અને પછી તેમાં કેટલાંક
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંગેને ભેળવીને હાલનાં ઘણુંખરાં સુત્ત રચાયાં. તેમાં બુદ્ધને સાચો ઉપદેશ કયો અને બનાવટી કયો એ કહેવું મુશ્કેલ હોવા છતાં, અશેકના ભાવ્યા કે ભાબ શિલાલેખ પરથી પિટકના પ્રાચીન ભાગ કયા હશે તેનું અનુમાન કરવું શક્ય છે.
અશોકના ભાબૂ શિલાલેખમાં એવી સૂચના કરી છે કે ભિક્ષુઓએ, ભિક્ષુણીઓએ, ઉપાસકેએ અને ઉપાસિકાઓએ નીચેના સાત બુદ્દોપદેશ વારંવાર સાંભળીને મોઢે કરવા તે ઉપદેશ નીચે મુજબ છે -(૧) વિનયસમુકસે, (૨) અલિયવસાનિ, (૩) અનાગતભયાનિ, (૪) મુનિગાથા, " (૫) મનેયસૂતે, (૬) ઉપસિપસિને, (૭) લાઘુલેવાદે મુસાવાદ અધિગિગ્ય ભગવતા બહેન ભાસિતે.
આ સાતમાંનું નંબર ૭ મઝિમનિકોયમાંનું રાહુલે વાદ સુત્ત ( ૬૧) છે એવું ઓડેનબર્ગ અને સેનાર એ બે પાશ્ચાત્ય પંડિતોએ બતાવી આપ્યું છે. બાકીનાની માહિતી આપવાનો પ્રયત્ન પ્રો. રાઈઝ ડવિઝે કર્યો. પણ સુત્તનિપાતમાંના મુનિસુત્ત સિવાયનાં બીજાં જે સુત્તો એમણે બતાવ્યાં તે બધાં ખોટાં હતાં. નંબર ૨, ૩, ૫ અને ૬ એ ચાર સુત્તો કયાં હશે તેની ચર્ચા મેં ૧૯૧૨ના ફેબ્રુઆરીના હડિયન એન્ટિવેરી” ના અંકમાં કરી છે. તેમાં દર્શાવેલાં સુત્તે હવે બધે સ્વીકાર્ય બન્યાં છે. ફક્ત પહેલા સુત્તને તે વખતે મને પત્તો લાગ્યો ન હતો. “વિનયસમુકસે (વિનયસમુત્કર્ષ) નો વિનયગ્રંથની સાથે કંઈક સંબંધ હોવો જોઈએ એવું મને લાગ્યું, પણ તે જાતને ઉપદેશ ક્યાંય નહિ મળવાથી તે સૂત્ર કર્યું, એ હું કહી શક્યો નહીં.
પરંતુ વિનયશબ્દને અથે વિનયગ્રંથ એ કરવાનું કશું જ કારણ નથી. “મર્દ ને રિ પુરિસમ્ર વન પિ વિનિ પોરેન વિ વિનેગા' (અંગુત્તર ચતુઝનિપાત, સુત્ત નં. ૧૧૧ )
સ તથાગતો વિનંતિ' (મજિઝમ, સુત્ત નં. ૧૦૭) 'यचूना राहुल उत्तरं आसपानं खये विनेय्यं ति।' (મજિઝમ, સુત્ત નં. ૧૪૭) વગેરે જગ્યાએ વિ સાથેના ની ધાતુને
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ શિખવવું એવો થાય છે; અને તેના પરથી જ પછી વિનયના નિયમોને વિનયપિટક કહેવા લાગ્યા. બુદ્ધ જે વખતે ભિક્ષુઓને ભેગા કરવાને પ્રારંભ કર્યો, તે વખતે વિનયગ્રંથનું અસ્તિત્વ બિલકુલ ન હતું. જે શિખામણ હતી તે સત્તાના રૂપમાં જ હતી. બુદ્ધ પહેલાં પંચવર્ષીય ભિક્ષુઓને પિતાના શિષ્યો કર્યા તે ધમ્મચક્ક–પવત્તન સુત્ત'નો ઉપદેશ આપીને. તેથી વિનય શબ્દનો મૂળ અર્થ શિખામણ એ જ લેવો જોઈએ અને તે વિનયન સમુત્કર્ષ એટલે બુદ્ધને ઉત્કૃષ્ટ ધર્મોપદેશ. જે કે “સમુક્કસ' શબ્દ પાલિ સાહિત્યમાં બુદ્ધના ઉપદેશના અર્થમાં વપરાયેલો નથી જોવામાં આવતા, તો પણ
સામુશ્કેસિકા ધમ્મદેસ 'ના એ વાક્ય અનેક જગ્યાએ મળી આવે છે. દાખલા તરીકે, દીનિકાયના અબદ્રસુત્તને અને આવતા આ ઉલ્લેખ જુઓ-“યા માવા ગાણિ ગ્રાહ્યા વાતાર્તિ ચિત્ત, मुचित्तं विनीवरणचित्तं उदग्गचित्तं पसन्नचित्तं, अथ वा
बुद्धानं सामुक्कंसिका धम्मदेसना तं पकासेसि दुक्ख समुदयं નિષ મi” (જ્યારે ભગવાને જાણ્યું કે પૌષ્કરસાદિ બ્રાહ્મણનું ચિત્ત પ્રસંગને અનુકૂળ, મૃદુ, આવરણોથી વિમુક્ત, ઉદગ્ર અને પ્રસન્ન થયું છે, ત્યારે બુદ્ધની જે સામુષિક ધર્મદેશના હતી, તે તેણે પ્રકટ કરી. તે કઈ? તે દુઃખ, દુ:ખ સમુદય, દુ:ખનિષેધ અને દુ:ખનિરોધનો માર્ગ.')
આ વાક્ય આ જ સુત્તમાં આવ્યું છે એમ નથી; પણ મઝિમનિકાયના ઉપાલિસુત્ત જેવાં બીજાં સુત્તમાં, અને વિનયપિટકમાં અનેક જગ્યાએ એ જ વાક્ય આવ્યું છે. ફરક એટલો જ કે અહીં પિક ખરસાતિ બ્રાહ્મણને ઉદ્દેશીને તે લખાયું છે, ત્યારે બીજી જગ્યાએ
એ ઉપાલિ વગેરે ગૃહસ્થાને ઉદ્દેશીને લખાયું છે. આ ઉપરથી વિનયસમુત્કર્થનો એવો અર્થ થાય છે કે, વિનય એટલે ઉપદેશ અને તેને સમુત્કર્ષ એટલે આ સામુકર્ષિક ધર્મદેશના. એક સમયે આ ચાર આર્યસત્યોના ઉપદેશને વિનયસમુક્કસ કહેતા હતા, એમાં શંકા નથી.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ્મચક્ક–પવત્તન–સુત્ત’ એ નામ અશોકના પછી લાંબે વખતે પ્રચારમાં આવ્યું હેવું જોઈએ. ચક્રવર્તી રાજાની થા લેકપ્રિય થયા પછી બુદ્ધના આ ઉપદેશને આવું ભપકાદાર નામ આપવામાં આવ્યું.
વિનયસમુકસે' એ જ ધમ્મચક્કપત્તનસુત છે એવું માની લઈએ, તે ભાજ઼ શિલાલેખમાં નિર્દેશ કરેલા સાત ઉપદેશ બૌદ્ધ સાહિત્યમાં મળી આવે છે, તે આ પ્રમાણે છે –
(૧) વિનયસમુકસે = ધમ્મચક્કાવત્તનસુત્ત (૨) અલિયવસાનિ = અરિયવંસા (અંગુત્તર ચતુઝનિપાત) (૩) અનાગતભયાનિ = અનાગતભયાનિ (અંગુત્તર પંચકનિપાત) (૪) મુનિગાથા = મુનિસુર (સુત્તનિપાત) (૫) મેને તે = નાળકસુર (સુત્તનિપાત) (૬) ઉપનિસપસિન = સારિ પુત્તસુત્ત (સુત્તનિપાત્ત) (૭) લાઘુલવાદ = રાહુલવાદ (મજિઝમ, સુત નં. ૬૧)
આ સાતમાંનું ધમ્મચક્કપત્તન બધે મળી આવે છે. તેથી તેનું વિશેષ મહત્ત્વ છે એ કહેવાની જરૂર નથી જ; અને તેથી જ અશેકે તેને અગ્રસ્થાન આપ્યું છે. બાકીનામાંથી ત્રણ એક નાનકડા સુત્તનિપાતમાં છે. આ ઉપરથી સુત્તનિપાતનું પ્રાચીનત્વ સિદ્ધ થાય છે. તેના છેલ્લા બે વર્ગોપર અને ખગ્નવિસાણસુર પર નિદ્દેસ નામની વિસ્તૃત ટીકા છે, જેનો સમાવેશ આજ ખુદ્દનિકાયમાં કરવામાં આવ્યો છે. સુત્તનિપાતના આ વિભાગે નિદ્સના પહેલાં એક બે સૈકા પહેલાં અસ્તિત્વમાં હતા એમ માનવું જોઈએ, અને તે કારણસર પણ સુત્તનિપાતનું પ્રાચીનત્વ સાબિત થાય છે. આમાં બધાં જ સુત્તો અતિ પ્રાચીન હશે, એમ નથી. તો પણ તેમાંનાં ઘણુંખરાં સુત્ત ખૂબ જ જૂનાં છે, એમાં શંકા નથી. આ પુસ્તકમાં બુદ્ધચરિત્ર કે બુદ્ધના ઉપદેશોની બાબતમાં જે ચર્ચા કરવામાં આવી છે તે આવાં પ્રાચીન સુત્તીને આધારે જ કરી છે.
હવે આપણે ખાસ બુદ્ધચરિત્રનો વિચાર કરીએ. ત્રિપિટકમાં
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક જ જગ્યાએ આખું બુદ્ધચરિત્ર આપવામાં આવ્યું નથી. તે જાતકકથાની નિદાનકથામાં મળે છે. આ અદ્રસ્થા બુદ્ધઘોષના વખતમાં એટલે પાંચમા સૈકામાં લખેલી હોવી જોઈએ. તેના પહેલા જે સિંહાલી અદકથાઓ હતી તેમાં ઘણોખરો સારાંશ આ અદ્રસ્થામાં આવી જાય છે. આ બુદ્ધચરિત્ર ખાસ કરીને લલિતવિસ્તારના આધારે રચેલું છે. લલિતવિસ્તર ઈસ.ના પહેલા સૈકામાં કે તેના પહેલાં કેટલાંક વર્ષ લખાય જોઈએ. તે મહાયાનો ગ્રંથ છે અને તેના પરથી જ તકકથાકારે પોતાની બુદ્ધિચરિત્રની કથા રચી છે. લલિતવિસ્તર ૫ દીઘનિકાયના મહાપદાન સુરના આધારે રચવામાં આવ્યો હતો. તે સુત્તમાં વિપસ્સી બુદ્ધનું ચરિત્ર ખૂબ વિસ્તારથી આપ્યું છે; અને તે ચરિત્ર પરથી લલિતવિસ્તરકારે પિતાનું પુરાણ રચ્યું. આવી રીતે ગોતમ બુદ્ધના ચરિત્રમાં ભળતીજ વાતો ઘૂસી ગઈ છે.
મહાપદાનસુરના કેટલાક ભાગો જુદા પાડીને તે ગાતમબુદ્ધના ચરિત્રને સુત્તપિટકમાં જ લાગુ કરેલાં દેખાય છે. દાખલા તરીકે, ત્રણ પ્રાસાદની વાર્તા લઈએ. વિપસ્સી રાજકુમારને રહેવા માટે ત્રણ રાજમહેલ હતા, એ કથા ઉપરથી ગૌતમબુદ્ધને રહેવા માટે તેવા જ પ્રસાદ હોવા જોઈએ, એવી કલ્પના કરીને તેને રહેવા માટે ત્રણ મહેલ હતા અને તે મહેલે માં એ ખૂબ મોજશોખમાં રહેતો હતો એ વાત ખુદ ગોતમ બુદ્ધના મોઢામાંજ મૂકી છે. આ વાતની અસંભવનીયતા મેં બતાવી છે જ (પૃ. ૯૨). પણ તે કથા અંગુત્તરનિકામાં આવી છે અને તે જ નિકાયમાં અશોકના ભાજ઼ શિલાલેખનાં બે સુત્તો આવે છે. આથી પહેલાં મને એ કથા ઐતિહાસિક છે એમ લાગ્યું. પણ વિચાર કરતાં મને જણાયું કે અંગુતરનિકામાં ઘણું ભાગો પાછળથી ઉમેરાયા છે. ત્રણ વસ્તુઓને લગતી વાતોનો સંગ્રહ તિકનિપાતમાં કરવામાં આવ્યું. તેમાં અર્વાચીનતાને અને પ્રાચીનતાનો વિચાર કર્યો હોય એમ જણાતું નથી.
* બહાપદાન સુત્તમાંની વિપસી બુદ્ધની લોકવાયકાઓ ગોતમ બુદ્ધના ચરિત્રમાં ટુકડે ટુકડે કેવી રીતે ઘૂસી ગઈ અને તેમાંની કઈ સુત્તપિટકમાં મળી આવે છે, એ આ પુસ્તકના અન્તમાં આપેલા પહેલા પરિશિષ્ટમાં જેવું.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧.
આવી કથાઓમાંથી બુદ્ધચરિત્ર વિષેની વિશ્વસનીય વાત કેવી રીતે તારવવી એ બતાવવાના ઉદ્દેશથી જ મેં આ પુસ્તક લખ્યું છે. આવી કેટલીક ઉપયોગી વાતો મારી નજર બહાર રહી હશે, અને જે વાતોને મહત્ત્વ ન આપવું જોઈએ તેને મેં મહત્ત્વ આપ્યું હશે. પણ સંશોધન કરવાની પદ્ધતિમાં મારી ભૂલ થઈ હોય એવું મને લાગતું નથી. આ પદ્ધતિનો આધાર લેવાથી બુદ્ધચરિત્ર ઉપર અને તે વખતના ઈતિહાસ ઉપર વિશેષ પ્રકાશ પડશે, એવો મને વિશ્વાસ છે અને તે હેતુથી જ મેં આ પુસ્તક લખ્યું છે. આમાંના કેટલાક લેખે કેટલાંક વર્ષો પૂર્વે “ પુરાતત્વ' નામના સૈમાસિકમાં અને “વિવિધજ્ઞાનવિસ્તારમાં છપાયા હતા, પણ તે એમને એમ આ પુસ્તકમાં નથી લીધા. તેમાં ઘણો ફેરફાર કર્યો છે. તેમને સારે એ ભાગ આ પુસ્તકમાં લીધો હોવા છતાં, આ પુસ્તક તદ્દન સ્વતંત્ર છે, એમ કહેવામાં વાંધો નથી.
આ પુસ્તકની હસ્તલિખિત પ્રત નવભારત ગ્રંથમાળાના સંપાદકોએ વાંચી ત્યારે પુસ્તકમાં જે મુદ્દાઓનું ખાસ વિવેચન નથી કરાયું તે તરફ મારું ધ્યાન ખેંચવાનો તેમણે પ્રયત્ન કર્યો. એ મુદ્દાઓને અહીં સંક્ષેપમાં વિચાર કરવો યોગ્ય લાગવાથી તે મુદ્દાઓ છે આપું છું. - (૧) બુદ્ધની જન્મતિથિની બાબતમાં જુદા જુદા મતાનો ઉલ્લેખ કરીને સાધકબાધક પ્રમાણે આપી તેની ચર્ચા આ પુસ્તકમાં કરવી નહેતી જોઈતી ? આપણું પ્રાચીન અથવા મધ્યયુગી ઈતિહાસના રાજયકર્તાઓ, ધર્મગુરુઓ, ગ્રંથકાર વગેરેનું ચરિત્ર આપતાં પહેલાં તેમને કાળ નક્કી કરવા માટે વિદ્વાનો ઘણું લખે છે, તેવું આ પુસ્તકમાં કરેલું જોવામાં આવતું નથી.
આ મુદ્દા વિષે મારો અભિપ્રાય આ પ્રમાણેઃ મધ્યયુગી કવિઓ અને ગ્રંથકારે કંઈ શકવત પુરુષો ન હતા. તેમની જન્મતિથિ માટે ગમે તેટલી ચર્ચા ફરીએ તો પણ તે નિશ્ચિત રીતે કરાવી
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકાશે એમ લાગતું નથી. બુદ્ધની વાત આનાથી જુદી છે. તેમના પરિનિર્વાણથી છેક આજસુધી તેમને શક ચાલુ છે. વચમાં પાશ્ચાત્ય પંડિતોએ વાદવિવાદ કરીને આ તિથિમાં પ૦ થી ૬૫ વર્ષને ફરક છે, એમ સાબિત કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. પણ અને જે પ્રથા સિંહલદ્વીપમાં ચાલુ છે, તે જ બરાબર છે, એવું નક્કી થયું. પણ ધારો કે, બુદ્ધની જન્મતિથિમાં થોડેઘણે ફરક થાય તો પણ તેના ચરિત્રમાં કશી ખામી આવશે એમ લાગતું નથી. મુદ્દાની વાત જન્મતિથિ નથી; પણ તે પહેલાંની સ્થિતિ કેવી હતી અને તે સ્થિતિમાંથી બુદ્દે નવો ધમમાર્ગ કેવી રીતે શોધી કાઢ્યો એ વાત મહત્વની છે. અને જે તેનું સ્પષ્ટીકરણ થઈ શકે તો આજકાલ બુદ્ધ વિશે જે અનેક ભ્રામક કલ્પનાઓ પ્રચલિત છે તે નષ્ટ થશે અને આપણને તે સમયનો ઇતિહાસ વ્યવસ્થિત રીતે સમજાશે. તેથી તિથિની ચર્ચા માટે ઘણાં પાનાં અહીં ન રોકતાં બુદ્ધના ચરિત્ર પર પ્રકાશ પાડે એવી જ વાતો તરફ મેં ખાસ ધ્યાન આપ્યું છે. | (૨) બુદ્ધ ઉપદેશેલી અહિંસાને લઈને હિદી સમાજ નિર્બળ થયો અને તેને કારણે જ પરદેશીઓ તેને જીતી શક્યા એવી માન્યતાનું કેટલેક ઠેકાણે પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે. તેને જવાબ આ પુસ્તકમાં આપ જોઈ તે હતો.
જવાબ : આ પ્રતિપાદનનો બુદ્ધના ચરિત્ર સાથે કશો સંબંધ હોય એમ મને લાગતું નથી. બુદ્ધનું પરિનિર્વાણ ઈ. સ. પૂર્વે ૫૪૩ની સાલમાં થયું. તે પછી બે સૈકાઓ બાદ ચંદ્રગુપ્ત સામ્રાજ્ય સ્થાપ્યું. ચંદ્રગુપ્ત પોતે જૈનધર્મી હતા, એમ કહેવાય છે. પણ આ દેશમાંથી ગ્રીક લોકોને હાંકી કાઢવામાં તેને અહિસાધમ નડ્યો નહિ. તેને પૌત્ર અશક પૂરેપૂરો બુદ્ધધમ થયો તેમ છતાંય તે મોટા સામ્રાજ્યનું સંચાલન કરતો હતો. - મહંમદ ઈબ્ન કાસમે ઈ. સ. ૭૧રમાં સિંધ પર ચઢાઈ કરી, તે વખતે બૌદ્ધધર્મ પશ્ચિમ હિંદુસ્તાનમાંથી અલેપ થયો હતો; અને
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
બ્રાહ્મણ ધર્મનું વર્ચસ્વ વધતું જતું હતું. તેમ છતાંયે ખલીફાના આ નાની ઉમરના સરદારે જોતજોતાંમાં સિંધ દેશ જીતી લીધું અને ત્યાંના હિંદુ રાજાને મારી નાખીને તેની છોકરીઓ ભેટ તરીકે પિતાના ખલીફાને મોકલી આપી. | મુસલમાનેએ સિંધ અને પંજાબ દેશનો અમુક ભાગ છતી લીધા પછી સે વર્ષે શંકરાચાર્યને જન્મ થયો. તેમના વેદાન્તનું આખું વલણ એ જ છે કે શ દ્રએ વેદાધ્યયન નહિ કરવું જોઈએ. જે શૂદ્ર વેદવાક્ય સાંભળે છે તેના કાનમાં સીસાને કે લાખનો રસ રેડવો; તે વેદવાક્યનો ઉચ્ચાર કરે તે તેની જીભ કાપી નાખવી અને તે વેદમંત્ર ધારણ કરે છે તેને જાનથી મારી નાખવો. આ જ એમનું વેદાન્ત ! આપણું આ સનાતનીઓ મુસલમાન વિજેતા પાસેથી કશું શીખ્યા છે ખરા ? બુદ્ધ તે એમને શત્રુ જ; તેની પાસેથી શીખવા જેવું શું હોય ?
રજપૂતો પાકા સનાતની. તેમને અહિંસા માન્ય ન હતી એ તે ચક્કસ. તેઓ પ્રસંગ પડે ત્યારે આપસઆપસમાં ખૂબ લડતા. હિંસાના એ શૂર ભક્તોને મહમદ ગઝનીએ ઘેડાના ડાબલા નીચેની ધૂળની જેમ પાયમાલ કેમ કર્યા? તેઓ બુદ્ધની અહિંસા થોડી જ માનતા હતા?
આપણી પેશવાઈ તે ખાસ બ્રાહ્મણોના હાથમાં હતી. છેલ્લે બાજીરાવ તેની ચુસ્તતા માટે જાણીતો છે. પેશવાઈમાં હિંસા પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી હતી. પારકા સાથેની લડાઈઓ બાજુએ રાખીએ તે પણ ઘરમાં ને ઘરમાં જ દેલતરાવ સિંધિયાએ એક વાર પૂના શહેર લૂંટયું, ત્યારે બીજી વાર યશવંતરાવ હોલકરે તે લૂટયું ! આવા આ પૂરેપૂરા હિસાભક્તોનું સામ્રાજ્ય હિન્દુસ્તાન પર સબળ બનવું જોઈતું હતું ને? તેમને તેમનાથી સોગણું અહિંસક . અંગ્રેજો આગળ હાર કેમ ખાવી પડી? એક પછી એક મરાઠા સરદાર અંગ્રેજોને તાબે કેમ થયા? તેઓ બુદ્ધને ઉપદેશ માનતા હતા તેથી?
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાપાન આજે હજાર બાર વર્ષથી બૌદ્ધધર્મી છે. ૧૮૫૩ની સાલમાં જાપાન પર કમોડોર પેરીએ તે પ તાકો ત્યારે જાપાનમાં એકદમ જાગૃતિ આવી અને એકતા થઈ. કેવી રીતે થઈ? બૌદ્ધધમે જાપાનને દુર્બળ કેમ ન બનાવ્યું ?
આ પ્રશ્નોના જવાબ પોતાને મોટા સમજનાર ટીકાકારોએ જરૂર આપ જોઈએ -પિતાને સુજ્ઞ માનીને, બીજાને તાપ આપતા' એ મલેકનું આ એક ચરણ કવિ મોરોપંતે આવા પ્રતિષ્ઠિત ગણાતા લોકોને ઉદ્દેશીને જ લખ્યું હશે! એમણે અને એમના પૂર્વજોએ જે પાપ કર્યો તે બધાં માટે બુદ્ધને જવાબદાર ગણી આ લેકે. આનંદપૂર્વક પિતાના પાવિત્રનું ડહાપણ ઓળતા ફરે છે!
(૩) બુદ્ધના સંબધિજ્ઞાન પછી તેના ચરિત્રનું કાલક્રમપૂર્વક માળખું કેમ આપ્યું નથી ?
જવાબ : આજે જે પ્રાચીન સાહિત્ય ઉપલબ્ધ છે તેને આધાર લઈને આવું અરાખડું બનાવવું શક્ય નથી. બુદ્ધનો ઉપદેશ કાલક્રમને અનુસરીને આપવામાં આવ્યું નથી, એટલું જ નહિ પણ મૂળ ઉપદેશમાં ઘણો ઉમેરો થયો છે. તેમાંથી સત્ય તારવી કાઢવું ઘણું મુશ્કેલ છે. તે પ્રયત્ન મેં આ ગ્રંથમાં કર્યો જ છે. પણ કાલક્રમને અનુસરીને બુદ્ધચરિત્રનું માળખું તૈયાર કરવું શક્ય થયું નથી.
(૪) આર્યો ભરતખંડમાં આગમન થયા પછી વૈદિક સંસ્કૃતિ અને ઉદ્દભવ થય; તે પહેલાં “દાસો 'ની એટલે બ્રાહ્મણોની સંસ્કૃતિ હતી, એવું બતાવનાર આધાર ક્યા?
જવાબ: આ મુદ્દાની ચર્ચા મેં “હિંદી સંસ્કૃતિ અને અહિંસા ” નામના મારા પુસ્તકના પહેલા પ્રકરણમાં કરી છે. તે પુસ્તક આ પુસ્તકની સાથે વાંચવાથી ઘણી વાતોનું સ્પષ્ટીકરણ થશે. મારે મત બધા લોએ સવીકારવો જોઈએ એવો મારો જરાય આગ્રહ નથી. મને તે વિચારણીય લાગવાથી જ લેકે આગળ મૂક્યો છે. દાસ અને આર્ય એ બંનેની સંસ્કૃતિઓને બુદ્ધના ચરિત્ર સાથે ઘણે ઓછો
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
સંબંધ છે. આ બંને સંસ્કૃતિઓના સંઘર્ષમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી વૈદિક સંસ્કૃતિ બુદ્ધના વખતમાં પ્રતિષ્ઠિત થઈ હતી, એટલું બતાવવા માટે જ પહેલું પ્રકરણ આ ગ્રંથમાં મૂક્યું છે.
(૫) ઉપનિષદે અને ગીતા બુદ્ધના સમય પછી રચાયાં છે, એમ કહેવા માટે કયા આધારે છે ?
જવાબઃ આ મુદ્દાની પણ સવિસ્તર ચર્ચા “હિંદી સંસ્કૃતિ અને અહિસા' નામના પુસ્તકમાં આવી ગઈ છે. તેથી તે વિષયની પુનરુક્તિ આ પુસ્તકમાં કરી નથી. ઉપનિષદે જ શું, આરણ્યકે પણ બુદ્ધના સમય પછી જ લખાયાં છે એવું મેં સબળ પુરાવા સાથે બતાવી આપ્યું છે. શતપથ બ્રાહ્મણેમાં અને બંદારણ્યક ઉપનિષદમાં જે વંશાવલિ આપી છે, તે ઉપરથી બુદ્ધ પછીની ૩૫ પેઢીઓ સુધી તેમની પરંપરા ચાલુ હતી, એવું દેખાય છે. હેમચંદ્ર રાયચૌધરી દરેક પેઢીને ત્રીસ વર્ષને સમય આપે છે. પણ ઓછામાં ઓછા પચીસ વર્ષને કાળ ગણીએ તે બુદ્ધ પછી ૮૭૫ વર્ષ સુધી આ પરંપરા ચાલુ હતી, એમ કહેવું જોઈએ. એટલે સમુદ્રગુપ્તના કાળ સુધી આ પરંપરા ચાલુ હતી; અને તે વખતે બ્રહ્મ અને ઉપનિષદે સ્થિર ગયાં. તે પહેલાં યોગ્ય સ્થાને ફેરફાર નહિ થયા હોય એમ નથી. પાલિ સાહિત્યની બાબતમાં પણ એમ જ થયું છે. બુદ્ધઘોષની પહેલાં આશરે બસો વર્ષ અગાઉ પાલિ સાહિત્ય સ્થિર થયું અને બુદ્ધ અદકથા( ટીકા) લખ્યા પછી તેના પર છેલ્લી મહોર લાગી ગઈ. ઉપનિષદે પરની ટીકા તે શંકરાચાર્યે નવમા સૈકામાં લખી. તે પહેલાં ગૌડપાદની માડૂક્યકારિકાઓ લખાઈ હતી. તેમાં તો જ્યાં ત્યાં બધે બુદ્ધની સ્તુતિ જ કરેલી છે એટલું જ નહિ, પણ અકબરના વખતમાં લખેલા અલ્લે પનિષદનો પણ ઉપનિષદોમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે !
* પૃષ્ઠ ૪૮-પ૦ અને ૧૦૦-૧૭૨ જુઓ.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
ઉપનિષદોએ આત્મવાદ અને તપશ્ચર્યાં શ્રમણસંપ્રદાયમાંથી લીધાં છે, એમાં શંકાને સ્થાન નથી. કારણ કે એ બન્નેને યજ્ઞયાગાદિની સંસ્કૃતિ સાથે કા સંબંધ નથી. આજકાલ જેવી રીતે આ અને બ્રાહ્મ સમાજ ખાયબલના એક્રેશ્વરીવાદ વેદ કે ઉપનિષદાદિ ગ્રંથાપર લાદવા માગે છે, તેવી જ રીતે આત્મવાદ અને તપશ્ચર્યાં વેઠે ઉપર લાદવાને ઉપનિષદોના પ્રયત્ન દેખાય છે. ફક્ત એમણે શ્રમણેાની અહિંસા સ્વીકારી નથી. તેને લીધે તેઓ વૈદિક રહ્યા. એમ છતાંય, ચુસ્ત મીમાંસક આજે પણ ઉપનિષદેને વૈદિક ગણુવા તૈયાર નથી !
જેમને પાલિ સાહિત્ય કે તેનાં અંગ્રેજી ભાષાંતરા વાંચવાં શકય છે, તેમને માટે બૌદ્ધકાલીન ઇતિહાસસંશોધનના કામમાં આ પુસ્તક ઉપયાગી થશે એવી મને આશા છે. પણ જેમની પાસે એવા વખત નહિ હાય, તેમણે એછામાં ઓછાં નીચેનાં પાંચ પુસ્તકેા તેા અવશ્ય વાંચવાં.
૧. બુદ્ધ, ધમ અને સંધ, ૨. મુદ્દલીલાસારસંગ્રહ, ૩. બૌદ્ધ સંધા પરિચય, ૪. સમાધિમા, ૫. હિંદી સંસ્કૃતિ અને અહિંસા.
આ પુસ્તક લેાકપ્રિયતા મેળવવા માટે લખ્યું નથી; કેવળ સત્યાન્વેષણુમુદ્ધિથી લખ્યું છે. તે કયાં સુધી લેાકાદરને પાત્ર ઠરશે એ કહેવું મુશ્કેલ છે. તેમ છતાંય સુવિચાર પ્રકાશન મંડળના સંચાલકાએ આ પુસ્તકને પાતાની ગ્રંથમાળામાં સ્થાન આપ્યું તે માટે હું તેમના ઘણા આભારી છું. નિર્વિકાર મુદ્ધિથી પ્રાચીન ઇતિહાસના વિચાર કરવાવાળા અનેક મહારાષ્ટ્રીય વાંચા છે અને તેએ આ પુસ્તકને આશ્રય આપીને સુવિચાર પ્રકાશન મંડળના પ્રયત્નને સફળ કરશે, એવા મને વિશ્વાસ છે.
પ્રો. શ્રીનિવાસ નારાયણ ખનહટ્ટીએ પ્રૂફ઼ા વાંચવાના કામમાં મને મક્ક કરી તે માટે હું તેમનેા આભાર માનું છું.
ધર્માનન્દ કાસમ્મી
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભક્તપંડિત ધમનન્દ કેસી આ ગ્રન્થના મૂળ લેખક શ્રી ધર્માનન્દ કેસમ્બી પાલિ ભાષા અને પાલિ સાહિત્યના ભારે મોટા પંડિત હતા. બૌદ્ધ ધર્મને લગતા સમગ્ર મૌલિક સાહિત્યનો તેમણે ઊંડો અભ્યાસ કર્યો અને તેમની પિતાની સાચી વિદ્વત્તાને લીધે તેમણે આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ મેળવી. પણ તેમની બધી મહેનત કેવળ વિદત્તા મેળવવા માટે ન હતી. તેઓ બુદ્ધ ભગવાનના અનન્ય ભક્ત હતા; અને તેથી તેમણે જે કાંઈ મેળવ્યું, જે કાંઈ કર્યું અને સાહિત્યપ્રવૃત્તિ દ્વારા જે કાંઈ આપ્યું, તે બધું જ “બહુજનહિતાય, બહુજનસુખાય ' હતું.
એમણે લખેલું ભગવાન બુદ્ધનું આ ચરિત્ર અનેક દૃષ્ટિએ મૌલિક છે. આને વાંચનથી આપણને ભગવાન બુદ્ધ વિષેની સાચી, આધારભૂત અને પ્રામાણિક માહિતી મળે છે.
આજકાલ ભગવાન બુદ્ધ વિષે આપણને જે સાહિત્ય વાંચવા મળે છે, તે બધું ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં અંગ્રેજી લેખકોએ લખેલા ચરિત્રોનું સારરૂપ જ હોય છે. સર એવિન આર્નોલ્ટે “લાઈટ ઓફ એશિયા' નામનું કાવ્ય લખ્યું અને તે દ્વારા ભગવાન બુદ્ધની પિરાણિક કથા દુનિયા આગળ મૂકી. તે એટલી બધી આકર્ષક નીવડી કે પૂર્વ અને પશ્ચિમ એ બંને દેશોના શિક્ષિત લેક પર એની ઘણી જ ઊંડી અસર પડી. “લાઈટ ઑફ એશિયા' માં આપેલા ભગવાન બુદ્ધના ચિત્રને માટે આખી દુનિયા હમેશને માટે એડવિન આર્નોલ્ડની ઋણી રહેશે. પણ તેમણે ફક્ત એક કાવ્યમય ચિત્ર જ આપ્યું હતું. પોલ કસે પણ આવું જ એક આકર્ષક ચિત્ર અંગ્રેજી ગલમાં આપ્યું છે. ત્યારપછી અનેક વિદ્વાનોએ ઘણું શોધખોળ કરીને બુદ્ધચરિત્રો લખ્યાં છે. કોઈ ભારતીય વ્યક્તિએ મૂળ પાલિ
બુ. પ્ર. ૨
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
બૌદ્ધ ગ્રન્થ ‘ ત્રિપિટક ' તેમજ ખીજા આધારપ્રથાનું ચિકિત્સાપૂર્વક દોહન કરીને તેમના આધાર પર જ લખેલા પહેલવહેલા કાઈ ચિરત્રગ્રંથ હોય તો તે ધર્માંનન્દ કાસમ્મીએ લખેલું આ ચરિત્ર જ છે. આ પ્રાચીન સામગ્રીમાં પણ જેટલા ભાગ બુદ્દિગ્રાહ્ય છે તેટલેા જ તેમણે લીધા છે. પૌરાણિક ચમત્કાર, અસંભવિત વસ્તુઓ વગેરે અધું છેાડી ઈને તેમણે જે કાંઈ લખ્યું છે તેને માટે ઠેકઠેકાણે તેમણે મૂળગ્રંથાનાં પ્રમાણેા પણ આપ્યાં છે. આ રીતે, ઔદું સાહિત્ય અને જૈન સાહિત્યમાં તે સમયની સામાજિક, ધાર્મિક અને રાજકીય પરિસ્થિતિની જે જે માહિતી મળી શકી, તેને લાભ લઈ ને આ ગ્રંથમાં ભગવાન મુદ્ધના સમયની પરિસ્થિતિ પર નવેા જ પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યા છે.
ભગવાન બુદ્ધને માટે અનન્ય નિષ્ઠા હૈાવા છતાં ધર્માંનન્દજીએ અસાધારણ સત્યનિષ્ઠાથી, નિર્ભય થઈને, જે યેાગ્ય લાગ્યું તે જે આમાં લખ્યું છે. એમને સામાન્ય જનતાના હિતને માટે લખવું હતું, તેથી ધર્માનન્દજીએ આ ચરિત્ર, તેમ જ પેાતાનાં ખીજાં પુસ્તકા, સામાન્ય માણસ સમજી શકે એવી સરળ અને સાદી ભાષામાં લખ્યાં છે.
પાલિ ભાષા ઉપર એમનું એટલું બધું પ્રભુત્વ હતું કે તે જાણે પેાતાની જન્મભાષા હેાય એટલી સરળતાથી તેઓ તે ભાષામાં લખી શક્તા. એમણે બૌદ્ધ ગ્રન્થેાપર પાલિભાષામાં જે ટીકાએ લખી છે, તેમાં તેમણે પેાતાની વિદ્વત્તાને ઉપયાગ સાદી વાતાને અધરી કરવા માટે અને અધરી વાર્તાને વધુ અધરી કરવા માટે કર્યાં નથી. ભારતવર્ષના લાકા ભગવાન બુદ્ધને ભૂલી ગયા છે, અને તેમના કલ્યાણમય ધર્મ વિષે પડિતામાં પણ વિકૃત માન્યતાએ ફેલાઈ છે, એમ જોઈને ધર્માંનન્દજીએ પેાતાના સમગ્ર અધ્યયનને સાર લેાકસુલભ શૈલીમાં મરાઠી ભાષામાં આપ્યા છે. એનું જ ગુજરાતી ભાષાંતર મહાત્મા ગાંધીજીના ગુજરાત વિદ્યાપીઠે પ્રકાશિત કર્યુ હતું.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
ધર્માનન્દ કસબીનો જન્મ ઈ. સ. ૧૮૭૬માં ગોવાના એક નાનકડા ગામમાં થયો હતો. ગોવામાં સરકારે કેળવણીની કશી જ વ્યવસ્થા કરી ન હતી. તેથી ખાનગી રીતે તેઓ ડું મરાઠી અને સંસ્કૃત શીખ્યા. તેમને ઘણોખરે વખત પિતાની વાડીના નાળિયેરના વૃક્ષોને પાણી પાવામાં જતો. એ જ અરસામાં એમણે “બાલબેધ' નામના એક મરાઠી બાલમાસિકમાં ભગવાન બુદ્ધનું જીવનચરિત્ર વાંચ્યું. તેની તેમના પર એટલી બધી અસર થઈ કે તેમણે બાકીની બધી વસ્તુઓ છેડી દઈને બૌદ્ધ ધર્મનું જ્ઞાન મેળવવાને નિશ્ચય કર્યો. તેઓ પોતાના જીવનચરિત્રમાં લખે છે, મને એમ થયું કે ગમે તેટલાં સંકટો આવે, ગમે તેટલી મુસીબતો વેઠવી પડે, તોપણ મને બુદ્ધોપદેશનું જ્ઞાન થશે તે જ મારું જીવન સફળ થઈ જશે.” ( કૌટુમ્બિક આપત્તિઓને લાધે ધર્માનન્દજીના મનમાં ગૃહસ્થાશ્રમ વિષે વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયા અને બાવીસ વર્ષની ઉંમરે એમણે ઘરને ત્યાગ કર્યો. મુંબઈમાં પ્રાર્થનાસમાજની ઓફિસમાં રહીને તેમણે થડાઘણે અભ્યાસ કર્યો. પછી પૂના જઈ ને તેઓ મહાપંડિત ડૉ. ભાંડારકરને મળ્યા. પછી ગ્વાલિયર અને બનારસ જઈને તેમણે સંસ્કૃતનો ઊંડો અભ્યાસ કર્યો. આટલું કર્યા પછી મૂળ સંકલ્પને અનુસરીને બૌદ્ધ ધર્મનું જ્ઞાન મેળવવા માટે, નેપાળ ભગવાન બુદ્ધની જન્મભૂમિ હોવાથી, તેઓ પહેલાં નેપાળ ગયા અને ત્યાંથી બેધિગયા ગયા. બધિયામાં તેમને ખબર મળ્યાં કે બૌદ્ધ શાસ્ત્રોન-ત્રિપિટક ગ્રન્થન–અભ્યાસ તો લંકામાં જ થઈ શકશે.
જુવાન ધર્માનન્દ અનેક રીતે અસહાય હોવા છતાં અનેક જાતની મુસીબતો વેઠીને લંકા પહોંચી ગયા. ત્યાં દીક્ષા લઈને મહાસ્થવિર સુમંગલાચાર્યની પાસે રહીને તેમણે પાલિ ગ્રંથને ઊંડે અભ્યાસ કર્યો. ત્યારપછી બ્રહ્મદેશ જઈને ત્યાં તેમણે ધ્યાન-માનો અભ્યાસ કર્યો અને ત્યાંથી તેઓ ભારત પાછા આવ્યા. ધર્મ-જિજ્ઞાસાથી પ્રેરાઈને એમણે આ જે દેશવિદેશનો લાંબો પ્રવાસ ખેડવો તેનો ઈતિહાસ ખરેખર રોમાંચક છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
સનાતન ધર્મ અને બુદ્ધ ધર્મમાં એક મોટો ફરક આ છે કે, સનાતન ધર્મમાં બ્રહ્મચર્ય, ગૃહસ્થ, વાનપ્રસ્થ અને સંન્યાસની સીડી ક્રમ વાર રચી છે. એક આશ્રમ પૂરો કર્યા પછી જ બીજા આશ્રમમાં જઈ શકાય છે. પાછા ફરવાની છૂટ નથી. આ જ કારણસર ગુરુ, બને ત્યાં સુધી, કોઈને સંન્યાસની દીક્ષા સહેલાઈથી આપતા નહિ.
બૌદ્ધ ધર્મની દષ્ટિ જુદી છે. તેમાં માબાપ એમ માને છે કે દીકરી ઉમર લાયક થાય એટલે તરત જ તેને સર્વશ્રેષ્ઠ ભિક્ષુધર્મની દીક્ષા આપવી એ તેમનું કર્તવ્ય છે. પછી જે પુત્રને એવો અનુભવ થાય કે આ ઊંચી વસ્તુ એને માટે અનુકૂળ નથી, તે તે સ્વેચ્છાથી નીચે ઊતરી શકે છે. બૌદ્ધ ધર્મનો એવો રિવાજ છે કે ભિક્ષુવત સ્વીકારી લીધા પછી કોઈને ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશ કરવાની ઈચ્છા થાય તો તે પોતાના ગુરુની અનુમતિ લઈને તેમ કરી શકે છે. ધર્માનન્દજીએ પણ એમ જ કર્યું.
ભારત પાછા ફર્યા પછી ધર્માનન્દજીએ બૌદ્ધ ધર્મના જ્ઞાનને પિતાના લેકમાં પ્રચાર કરવાની દષ્ટિએ કલકત્તા યુનિવર્સિટીમાં કામ લીધું. ત્યાં થોડું એક કામ કર્યા પછી મહારાષ્ટ્રમાં જઈને તેઓ વડોદરાનરેશ શ્રી સયાજીરાવ ગાયકવાડને મળ્યા. ખાવાપીવાની બાબતમાં નિશ્ચિત્ત થઈને સ્વતંત્ર રીતે ગમે તે કામ કરી શકાય એવી વ્યવસ્થા સયાજીરાવે કરી આપી. પૂના આવીને ધર્માનન્દજીએ ડૉ. ભાંડારકરની મદદથી મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાં પાલિ ભાષાનો અભ્યાસ દાખલ કરાવ્યો.
આ જ અરસામાં અમેરિકાની હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીના ડૉ. જેમ્સ વસ ભારતમાં આવ્યા. કોઈ લાયક પાલિ પંડિતને હાથે “વિશુદ્ધિમગ જેવા જટિલ ગ્રન્થનું સંપાદન હાર્વડમાં કરાવવું એવી તેમની ઈચ્છા હતી. પ્રોફેસર વસના આગ્રહને લીધે ધર્માનન્દજી અમેરિકા ગયા. ત્યાં કેટલીક મુશ્કેલીઓ જણાવવાથી તેમણે તે કામ મૂકી દીધું અને સ્વમાન સાચવીને સ્વદેશ પાછા ફર્યા. ભારત આવીને તેમણે ફર્ગ્યુસન કોલેજમાં પાલિ શિખવવાનું કામ લીધું અને સારા
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
સારા વિદ્યાર્થીઓને પાલિ સાહિત્યમાં નિષ્ણાત બનાવ્યા. છ વર્ષ પછી તેઓ ફરી અમેરિકા ગયા અને ત્યાં તેમણે “વિશુદ્ધિમગ્ગનું કામ
ભારતમાં કલકત્તા, વડોદરા, અમદાવાદ, પૂના, બનારસ ઈત્યાદિ જગ્યાએ રહીને તેમણે અનેક વિદ્યાર્થીઓ તૈયાર કર્યા. તે બધા આજે પાલિ સાહિત્યના નિષ્ણાત તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા છે. મહાત્મા ગાંધીજીના ગુજરાત વિદ્યાપીઠનું નિમંત્રણ મળ્યું એટલે તેમણે ત્યાં જઈને અનેક પુસ્તકે લખ્યાં અને પંડિત સુખલાલજી, મુનિ જિનવિજયજી, શ્રી બેચરદાસજી અને રસિકલાલ પરીખ જેવા જૈન વિદ્વાનોની સાથે મળીને તેમણે જૈન અને બૌદ્ધ સાહિત્યને તુલનાત્મક અભ્યાસ કરવામાં ઘણી મદદ કરી.
૧૯૨ની સાલમાં પાલિના રશિયન પંડિત પ્રો. શેરબસ્કીન નિમંત્રણથી તેઓ રશિયા જઈ આવ્યા.
ધર્માનન્દજી જ્યારે અમેરિકામાં હતા ત્યારે પંજાબના ક્રાન્તિકારી નેતા લાલા હરદયાલની સાથે તેમને ખાસ પરિચય થયો અને તેમના વિચારો સમાજવાદ તરફ વળ્યા. રશિયામાં સામ્યવાદનો પ્રત્યક્ષ પ્રયોગ તેમને જોવા મળ્યો. પિતાની તત્ત્વનિષ્ઠ દૃષ્ટિથી એમણે સામ્યવાદના ગુણદોષ જોઈ લીધા.
“બહુજનહિતાય, બહુજનસુખાય” એ જ જેમનું અવતારકાર્ય હતું એવા ભગવાન બુદ્ધના ભક્ત સ્વરાજ્યની ચળવળથી અલિપ્ત હે એ કેમ સંભવે ? ૧૯૩૦ની સાલમાં જ્યારે તેઓ રશિયાથી પાછા ફર્યા ત્યારે ભારતમાં સ્વાતંત્ર્યની ચળવળ જેસભેર ચાલતી હતી. ધર્માનન્દજીએ તેમાં પૂરા ઉત્સાહથી ભાગ લીધો. મીઠાના સત્યાગ્રહમાં જોડાઈને સ્વયંસેવકોને તૈયાર કરવાનું કામ તેમણે પિતાને માથે લીધું અને પિતે કારાવાસનો અનુભવ પણ લીધે. આ પછી તેઓ ચોથી વાર અમેરિકા ગયા ત્યાંથી પાછા ફરીને તેઓ બનારસમાં રહ્યા અને ત્યાં “હિન્દી સંસ્કૃતિ અને અહિંસા' નામનું પુસ્તક
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
તેમણે લખ્યું. ધર્મચિન્તન અને ધર્મચર્ચાને પરિણામે ભારતીય ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિને અંગે તેમણે જે નિર્ણય તારવ્યા હતા તેને સાર તેમણે આ પુસ્તકમાં નીડરતાથી અને સ્પષ્ટતાથી આપ્યો છે. કુદરતી રીતે જ એમના નિર્ણયો સારી પેઠે વિવાદાસ્પદ બન્યા છે.
આ પછી મુંબઈ જઈને મજૂરોની વચ્ચે એક આશ્રમ ખાલીને તેઓ ત્યાં રહેવા લાગ્યા. તેમને એ બહુજનવિહાર આજે અનેક પરદેશી બૌદ્ધ સાધુઓને આશ્રય આપે છે.
| મુંબઈનું કામ છોડીને ધર્માનન્દજી સારનાથ જઈ રહ્યા અને ત્યાં જગદીશ કાશ્યપ જેવા વિખ્યાત પાલિ પંડિતોને જરૂરી મદદ
આપવા લાગ્યા.
જૈન ધર્મના ૨૩મા તીર્થંકર પાર્શ્વનાથના ચાતુર્યામધર્મની એમના મનપર ઊંડી છાપ પડી હતી. તેમાં જ એમને આધ્યાત્મિક સમાજવાદ દેખાયો. પાર્શ્વનાથના ચાતુર્યામ-ધર્મ પર એમણે એ દષ્ટિએ એક નાનકડી ચોપડી પણ લખી. તે તેમના દેહાન્ત પછી ધર્માનન્દ સ્મારક દ્રસ્ટે પ્રકાશિત કરી છે.
પાર્શ્વનાથના ધર્મોપદેશની એમના મન પર એટલી ઊંડી અસર થઈ કે એમને પણ લાગવા માંડયું કે શરીર ક્ષીણ થઈને પિતાની મેળે ખરી પડે ત્યાંસુધી મૃત્યુની રાહ જોતાં રહેવું એ માણસને માટે શોભાસ્પદ નથી. જ્યાંસુધી શરીરને ઉપયોગ છે ત્યાં સુધી જ તેને ટકાવી રાખવું જોઈએ. જ્યારે શરીરથી વિશેષ સેવા થવાને સંભવ ન રહે, ત્યારે માણસે ખાવાપીવાનું મૂકી દઈને પિતાની મેળે શરીરને–આ ખોળિયાને–ત્યાગ કરવો જોઈએ.
પાર્શ્વનાથની આ જીવનદષ્ટિ કે સખીજીને એટલી બધી ગમી ગઈ કે તેમણે શરીરનો ત્યાગ કરવાના હેતુથી ઉપવાસ શરૂ કર્યા.
જ્યારે ગાંધીજીએ આ વાત જાણી ત્યારે તેમણે કોમ્બીને રોકયા. ધર્માનન્દજીએ મહાત્માજીની આજ્ઞા માથે ચઢાવીને ઉપવાસ તે છાપો, પરંતુ તેમણે જે માનવસહજ જિજીવિષાને સફળતાપૂર્વક પાછી ખેંચી
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
હતી તેની પુન:સ્થાપના થઈ શકી નહિ. તેઓ થોડા દિવસ બનારસ રહ્યા, પછી મુંબઈ રહ્યા, અને છેવટે ગાંધીજીના સેવાગ્રામ આશ્રમમાં રહેવું તેમણે પસંદ કર્યું. ત્યાં જ તા. ૫મી જૂન ૧૯૪૭ને રોજ એમને દેહ ક્ષીણ થઈને છૂટી ગયે.
એમના મૃત્યુના સમાચાર મળ્યા ત્યારે મહાત્માજીએ દિલ્હીની પિતાની પ્રાર્થનાસભામાં કહ્યું, “આપણે એવા થયા છીએ કે જે માણસ પોતાના કામને ઢંઢેરો પીટત ફરે છે અને રાજકારણમાં ઠેકડા લગાવે છે, તેને જ આપણે આસમાન પર ચઢાવીએ છીએ, પણ મંગું કામ કરવાવાળાને આપણે ભાવ પૂછતા નથી. કસબીજી એવા જ એક મૂક કાર્યકર્તા હતા.”
ગાંધીજીએ ધર્માનન્દજીના સ્મારકમાં એક યોજના તૈયાર કરવાને આદેશ આપ્યો અને બૌદ્ધ ધર્મ અને સાહિત્યને શ્રદ્ધાપૂર્ણ અભ્યાસ કરવા માટે કેટલાક વિદ્યાર્થીઓને લંકા મેક્લી આપવાની વ્યવસ્થા કરી. ધર્માનન્દજીના બધા ગ્રન્થનું પ્રકાશન સુલભ થઈ જાય એવી વ્યવસ્થા પણ તેમણે કરી આપી.
સનાતન ધર્મ હોય, જૈન ધર્મ હોય, કે બૌદ્ધ ધર્મ હોય, કોઈ પણ ધર્મને માટે તેમના મનમાં આગ્રહ ન હતા. મિત્રો એમ કહે છે કે તેઓ જન્મથી બ્રાહ્મણ ધર્મમાં ઊછર્યા હોવાથી એ ધર્મના રીતરિવાજે માટે અને બ્રાહ્મણના સામાજિક દૃષ્ટિકોણ માટે એમના મનમાં કંઈક કટુતા પેદા થઈ હતી. એ સાચું હોય કે ન હોય, પણ પિતાના ગ્રન્થો દ્વારા તેમજ ઉપદેશ દ્વારા અને ખાસ કરીને પિતાના વિશાળ શિષ્યસમૂહ દ્વારા, એમણે ભગવાન બુદ્ધનું જીવન, વ્યક્તિત્વ અને એમને ઉપદેશ—એ બધાંને લગતું સત્ય જ્ઞાન ફેલાવવાને સમર્થ પ્રયત્ન કર્યો. ભગવાન બુદ્ધને ઉપદેશ આજના સમાજમાં કેવી રીતે પ્રત્યક્ષ અમલમાં લાવી શકાય એ પણ તેમણે બતાવ્યું.
મહાત્માજી વિષે અખૂટ આદર અને શ્રદ્ધા હોવા છતાં જ્યાં ગાંધીજીની વાતો એમને ગળે ઊતરી નહિ ત્યાં તેના પર ટીકા
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ . કરવામાં પણ તેમણે કયારેય સંકોચ રાખ્યો નથી.
ધર્માનન્દજી એ નિર્ણય પર આવ્યા હતા કે પાર્શ્વનાથના ચાતુર્યામ-ધર્મમાંથી જ બૌદ્ધ અને જૈન એ બે ધારાઓ નીકળી છે. તેઓ એમ પણ માનતા હતા કે બૌદ્ધ અને જૈન વિચારપદ્ધતિના મૂળમાં જે દાર્શનિક જીવનદષ્ટિ છે, એને સ્વીકાર કરવાથી જ સમાજવાદ અને સામ્યવાદ કૃતાર્થ થઈ શકશે અને માનવજાતિનું કલ્યાણ સાધવાની સાધના આજના માનવના હાથમાં આવી જશે.
આ જ કારણસર મહાતમાજીના વિચારની ઊંડી અસર ધર્માનન્દજીના હૃદય પર પડી હતી અને એમના મનમાં એવી શ્રદ્ધા દઢ થઈ હતી કે પોતાનું જીવન ગાંધીકાર્યોમાં વ્યતીત કરવામાં સાચી કૃતાર્થતા છે.
એમને જન્મ ગોવામાં થયો હતો તેથી પિતાના અન્તિમ સમયમાં તેઓ કહેતા હતા કે આજે શરીર સારુ હોત તે ગોવાના સ્વાતંત્રવ્યસંગ્રામમાં જરૂર કંઈક તે ભાગ મેં લીધે હેત. શરીર ક્ષીણ થયું હતું તે છતાં જ્યારે એમણે મહાત્માજીને નોઆખલીમાં કામ કરતા જોયા ત્યારે ખૂબ જ દુઃખથી તેઓ બોલી ઊઠયા, “અરેરે ! આ જ રીતે હું પણ ગોવા જઈને પિતાની જન્મભૂમિના સ્વાતંત્ર્ય માટે લડત લડતા પિતાના દેહનું વિસર્જન કરી શક્યો હેત તે !”
ધર્માનન્દજીની બુદ્ધભક્તિની સાચી સ્મૃતિ પાંડિત્યમાં નહિ, પણ શીલમાં, ચારિત્ર્યમાં હતી. તેઓ બધી જાતની મુશ્કેલીમાં મુશ્કેલ અને વિપરીતમાં વિપરીત પરિસ્થિતિઓમાં રહ્યા અને ફર્યા, તેમ છતાં તેઓ નિષ્પા૫ અને ધોયેલ ચેખાની જેમ નિર્મળ રહ્યા. શીલને આટલે દઢ આગ્રહ હોવાને લીધે જ એમને શાન્તિદેવાચાર્યનું “બોધિચર્યાવતાર' નામનું પુસ્તક એટલું બધું ગમી ગયું કે એમણે તેને ગુજરાતી અને મરાઠી અનુવાદ કરી નાખે. પિતાના જ મનને સુવાસિત કરવા માટે શાન્તિદેવાચાર્યો જે આ પુસ્તક લખ્યું હતું,
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
તેમાં બધે શીલની સુગંધ ભરાઈ છે, તેથી જ ધર્માનન્દજી તે પુસ્તક ઉપર મુગ્ધ થઈ ગયા હતા.
એમના નિર્મલ શીલને એક સુંદર દાખલ ધ્યાનમાં રાખવા જેવો છે. એક વખત વડોદરામાં સમ્રાટ અશોક પર તેઓ ભાષણ કરવાના હતા અને સભાના અધ્યક્ષ વડોદરાનરેશ શ્રી સયાજીરાવ પિતે હતા. ભાષણ કરતાં પહેલાં ધર્માનન્દજીને જાણવા મળ્યું કે રાજયના અમુક વિભાગની જનતાએ પોતાના વિભાગની દારૂની દુકાનો બંધ કરવાની મહારાજાને વિનંતી કરી હતી. એના જવાબમાં મહારાજાએ કહ્યું હતું કે એ દુકાનમાંથી સરકારને જે પ્રાપ્તિ થાય છે
બીજી રીતે પૂરી કરી આપવામાં આવે તો જ દુકાને બંધ કરવામાં આવશે. ધર્માનન્દજીએ પોતાના ભાષણમાં કહ્યું કે “અશેકે પિતાના રાજ્યમાં દારૂબંધી કરી હતી. તેણે એમ ન હતું કહ્યું કે દારૂબંધીથી આવકમાં જે નુકસાન થશે તે બીજી રીતે ભરી દેવાય તો જ હું દારૂબંધી કરીશ.” મહારાજા ભાષણ પછી ફક્ત એટલું જ કહીને ચાલ્યા ગયા કે, “ધર્માનન્દ, આજે આપે મને સારો પાઠ આપે છે.”
અને બધા લોકોને લાગ્યું કે મહારાજા ગુસ્સે થયા છે અને તેઓ ધર્માનન્દજીને અપાતી મદદ બંધ કરી દેશે. પણ પરિણામ જુદુજ આવ્યું. બીજે દિવસે હુકમ નીકળ્યો કે દારૂની એ બધી દુકાનો બંધ કરવામાં આવે !
કેસીજીનું સાહિત્ય બૌદ્ધ લેકે પિતાની દીક્ષાની શરૂઆતમાં “શરણ-ત્રય”ની ધોષણ કરે છે. એને અનુસરીને જ ધર્માનન્દજીએ સૌથી પહેલાં બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ એ ત્રણે વિષે કેટલાંક વ્યાખ્યાનો આપ્યાં અને એની એક નાનકડી ચોપડી એમણે પહેલાં પ્રસિદ્ધ કરી.
તે પછી પાલિ–પરમ્પરાને અનુસરીને એમણે ભગવાન બુદ્ધના પૂર્વજન્મની કેટલીક કથાઓ, ગૌતમ બુદ્ધનું વિસ્તૃત જીવનચરિત્ર અને એમના ધર્મોપદેશને સાર એ ત્રણેનો સમાવેશ કરીને
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
• બુદ્ધ-લીલાસાર-સંગ્રહ' નામનું એક અત્યંત રોચક અને સબોધ ગ્રંથ લખ્યો. આ ગ્રંથે ઘેર ઘેર પ્રવેશ મેળવ્યો અને બૌદ્ધ ધર્મની બાબતમાં ઉત્સાહ સાથે પૂરતી માહિતીને લોકોમાં પ્રસાર થયો.
ભગવાન બુદ્ધ પિતાના હજારે ભિક્ષુઓનું સંધટન કરવા માટે અને એમનું જીવન સાધનાપૂત બનાવવા માટે જે નિયમો બનાવ્યા હતા, તે “વિનયપિટક' માં આપ્યા છે. મેં એમનો સારાંશ ધર્માનન્દજી પાસે માગ્ય અને પરિણામે “ બોદ્ધસંઘનો પરિચય' નામના ગ્રંથ આપણને મળે.
સાહિત્યમાં ભગવાન બુદ્ધનો ઉપદેશ “ધમ્મપદ' અને સુતનિપાત” એ બે ગ્રંથમાં સુન્દર રીતે આપ્યો છે. તેથી આ બનેને અનુવાદ ધર્માનન્દજીએ કર્યો અને નિત્યપાઠ માટે મરાઠી અનુવાદ સાથે એક પાલિ “લઘુપાઠ' પણ તૈયાર કર્યો. મહાયાન પંથના સોમાં શાન્તિદેવાચાર્યનું સ્થાન ઘણું ઊંચું છે. એમના અનેક ગ્રંથોમાં
બોધિચર્યાવતાર' સૌથી શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. તેને પણ અનુવાદ ધર્માનન્દજીએ કરી રાખ્યો છે.
વિશુદ્ધિમગ્ન બૌદ્ધ સાધનાનું સ્પષ્ટીકરણ કરતે સૌથી મહત્ત્વનો ગ્રંથ છે. એનું જ સંશોધન કરવા માટે ધર્માનન્દજીને ચાર વખત અમેરિકા બોલાવવામાં આવ્યા હતા. આ ગ્રંથ પર એમણે પાલિ ભાષામાં “દીપિકા' નામની ટીકા લખી અને તેને સાર મરાઠી તથા ગુજરાતીમાં “સમાધિમાગ 'ના નામથી આપો.
બૌદ્ધસાહિત્યમાં “જાતકકથાઓ' સૌથી આકર્ષક છે. તેમાં બુદ્ધના પૂર્વજન્મની વાત આવે છે. એને સંગ્રહ થયો છે અને તેને ગુજરાતી અનુવાદ ક્યારને પ્રસિદ્ધ થઈ ગયા છે.
વ્યાધિ, જરા અને મૃત્યુનું દર્શન કરીને આશ્ચર્યચક્તિ થયેલા રાજપુર સિદ્ધાર્થ ગુપ્ત રીતે ઘર છોડીને ભાગી ગયા, એવી જે બુદ્ધના ગૃહત્યાગની કાવ્યમય કથા લેકેમાં પ્રચલિત છે તે તલ્મ કાલ્પનિક છે. ભગવાન બુદ્ધ ગૃહત્યાગ કેમ કર્યો એ વિષેની પિતાની મીમાંસા અને
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
તેનાં પ્રમાણે લેની સામે વ્યવસ્થિત રીતે મૂક્વા માટે ધર્માનન્દજીએ એક નાનકડું નાટક લખ્યું. તે બોધિસત્વ નાટક' નામથી મરાઠીમાં પ્રસિદ્ધ થયું છે. “અભિધમ્મ’ પર પણ એમણે એક “નવનીત ટીકા ” લખી છે અને તે વિષય પર ગુજરાતીમાં લખ્યું છે. | ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાં રહીને જેવી રીતે તેમણે અધ્યાપનનું કાર્ય કર્યું, તેવી જ રીતે જૈન ધર્મ અને સાહિત્યનો અભ્યાસ પણ ત્યાં કર્યો. અમેરિકામાં રહીને લાલા હરદયાલના સહવાસમાં એમણે સમાજસત્તાવાદને અભ્યાસ કર્યો જ હતો. આ બધા અભ્યાસના પરિપાક રૂપે એમણે બે પુસ્તક લખ્યાં—(૧) “હિન્દી સંસ્કૃતિ અને અહિંસા અને (૨) પાર્શ્વનાથનો ચાતુર્યામ-ધર્મ.'
આત્મચરિત્રને લગતાં “નિવેદન' અને “ખુલાસો' એ બે પુસ્તકે એમણે લખ્યાં. “નિવેદન' મરાઠી અને ગુજરાતીમાં પ્રસિદ્ધ થયું છે. ખુલાસો' અપ્રકાશિત છે.
કાકાસાહેબ કાલેલકર
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્યોને જય
ઉષાદેવીનાં સૂકો વેદમાં જે ઉષાદેવીનાં સૂક્તો મળે છે, તેના ઉપરથી લેકમાન્ય Catets üldlal The Arctic Home in the Vedas 11441 પુસ્તકમાં આર્યલેકે ઉત્તરધ્રુવ તરફ રહેતા હતા, એવું સાબીત કરવાને પ્રયત્ન કર્યો છે. “હરા સદારિદુ વો વીધે સાજે વાર ઘામ ' ત્ર. ૧/૧૨૩/૮ (આજ અને કાલ એ સરખાં જ છે. તે દીર્ધકાળ સુધી વરુણના ઘરમાં જાય છે.) લેકમાન્યનું એવું માનવું છે કે આ અને આવી જાતની બીજી ઋચાઓ ઉત્તરધ્રુવ તરફના ઉષ:કાળને ઉદ્દેશીને લખાઈ છે; દીર્ધકાળ સુધી ઉષા વરુણને ઘરમાં જાય છે, એને અર્થ માં છ મહિના સુધી અંધારું હોય છે, એ હવે જોઈએ. . પરંતુ આ જ સૂક્તની બારમી ચામાં “અશ્વવતીકરીહિંઢવાત’ એવાં ઉષાદેવીનાં વિશેષણ મળી આવે છે. “જેમની પાસે ઘણું ઘોડાઓ અને ગાય છે અને જેઓ બધાને પૂજ્ય છે” એવો એને અર્થ છે. હાલમાં ઉત્તરધ્રુવ તરફ ઘોડાઓ અને ગાયો નથી જ; અને હજારો વર્ષો પહેલાં આ પ્રાણુઓ ત્યાં હતાં એમ કહેવા માટે કશો પણ આધાર મળતું નથી. આ એક જ સૂક્તમાં નહિ, પણ ઉષાદેવીનાં બીજાં સૂક્તોમાં પણ પૈડાઓ અને ગાયો આપવાવાળી, ગાયોની : ૧ “Arotic Home in the Vedas” પૃષ્ઠ ૧૦૩ જુઓ.
૨ અહીં ઉષા બહુવચનાન્ત છે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
ભગવાન બુદ્ધ
જન્મદાત્રી, એવાં એનાં વિશેષ સારી પેઠે મળે છે. આ ઉપરથી આ ઋચાઓ કે સૂત્રે ઉત્તરધ્રુવ બાજુ રચાયાં નથી એ સાબીત થાય છે.
ઇતર તે પછી દીર્ધકાળ સુધી ઉષાઓ પાતાળમાં જાય છે એને શો અર્થ કરવો? બાબિલોનિયન લેકમાં ઘણું પ્રાચીન કાળથી પ્રચલિત એવી ઇસ્તર દેવતાની દંતકથાઓ ધ્યાનમાં લઈએ તે આને અર્થ સહેજે સ્પષ્ટ થાય છે. તમ્મુજ કિવા દમુસિ (વૈદિક દમૂનસ) નામના દેવ પર ઇસ્તરને પ્રેમ થાય છે. પણ તે અચાનક મરી જાય છે. તેને જીવત કરવા માટે અમૃત લાવવાના હેતુથી ઈસ્તર પાતાળમાં જાય છે. ત્યાંની રાણી અલ્લતુ એ ઈસ્તરની બહેન છે. તેમ છતાંય તે ઈસ્તરને સારી પેઠે દુ:ખ દે છે; ધીરે ધીરે તેનાં બધાં ઘરેણાં કાઢી લઈને તે તેને રેગી બનાવે છે અને કેદમાં નાખે છે. ચાર કે છ મહિના આવી રીતે દુઃખ અને કેદ ભગવ્યા પછી ઈસ્તર અલ્લતુ પાસેથી અમૃત મેળવી શકે છે, અને તે પાછી પૃથ્વી પર આવે છે.* ઈસ્તરની બીજી અનેક દંતકથાઓ છે, પણ તેમાં આ દંતકથા મુખ્ય જણાય છે. આનું વર્ણન બાબિલેનિયન સાહિત્યમાં બધે મળી આવે છે.
ટ્વેદની ઉપરનાં જેવી ઋચાઓને સંબંધ આ દંતકથાની સાથે છે, એમાં શંકા રાખવાનું કશું કારણ નથી.
ઈસ્તર પાતાળમાંથી ઉપર આવે છે, ત્યારે તેને તે ઋતુમાં ઉત્સવ ઉજવાતો હતો; લાલ બળદની ગાડીમાં તેની રથયાત્રા કાઢવામાં આવતી. ઘોડાઓની શોધ થયા પછી તેને રથ ઘડાઓ ખેંચવા લાગ્યા. “વા નોમિmમિથુંબાના” . ૫૮ ૦૩ (આ ઉષા, જેના રથને લાલ બળદ જોડ્યા છે.) “વિતવયુહાણુભિઃ ” . ૬૬૫/૨ (અરુણવણું ઘોડાઓના રથમાંથી ઉષાદેવી આવ્યાં.)
* Lewis Spence: Myths and Legends of Babylonia and Assyria, (1926), PP. 125–131.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્યોને જય
ઘોડાઓને લડાઈમાં ઉપયોગ ઈ. સ. પૂર્વે બે હજાર વર્ષો પહેલાં બાબિલેનિયામાં ઘડાઓને ઉપયોગ કરવાની કલ્પના જ ન હતી. રથને બળદ કે ગધેડાં જોડવામાં આવતાં; અને ત્યાંના લકે ઘોડાઓને જંગલી ગધેડાં કહેતાં. બબિલોનિયાના ઉત્તરમાં ડુંગરાળ પ્રદેશમાં રહેતા કશી લેકે પહેલવહેલાં માલ લઈ જવા માટે ધેડાઓને ઉપયોગ કરવા લાગ્યા. તેઓ આ જંગલી ગધેડાઓને લગામ નાખી, તેમના ઉપર સવાર થઈને અનાજ ભેગું કરવા વખતે બાબિલેનિયામાં આવતા અને ત્યાંના ખેડૂતેને મદદ કરીને મજૂરીમાં મળેલું અનાજ પિતાના ઘોડા પર લાદીને લઈ જતા. કેશી લોકોને યુદ્ધકળાનું મુદ્દલ જ્ઞાન ન હતું. તે કળા તેઓ બાબિલોનિયન લેકે પાસે શીખ્યા અને તેમણે જ ઘોડાઓને પહેલવહેલે લડાઈમાં ઉપયોગ કર્યો.૧
પિતાના અવદળના બળને લીધે કેશીઓના ગંદશ નામના રાજાએ ઈ. સ. પૂર્વે ૧૭૬ ની સાલમાં બાબિલેનિયામાં સાર્વભૌમ રાજ્ય સ્થાપ્યું. અને તે પછી તેના વંશજોની પરંપરા ચાલુ રહી. ૨ મુદ્દાની વાત એ છે કે, ઇ. સ. પૂર્વે અઢારસો વર્ષ પહેલાં લડાઈમાં ઘડાઓનો ઉપયોગ ક્યને દાખલ ક્યાંય જડતો નથી; અને વેદોમાં તે જ્યાં ત્યાં ઘડાઓનું મહત્ત્વ વર્ણવ્યું છે અને કેશીઓને ઘડાઓ સાથે નિકટને સંબંધ બતાવ્યો છે. આ ઉપરથી આર્યોની સપ્તસિંધુ પરની ચડાઈ ઈ. સ. પૂર્વે સત્તર વર્ષ અગાઉ જઈ શકતી નથી, એ સ્પષ્ટ થાય છે.
ફ્રાસ આર્યોના આગમન પહેલાં સપ્તસિંધુ પ્રદેશમાં (સિંધ અને પંજાબ પ્રાંતમાં) દાસોનું રાજ્ય હતું. દાસ શબ્દને રૂઢ અર્થ ગુલામ - ૧ L. M. King: A History of Babylon, (1915), P. 125. . ૨ L. M. King A History of Babylon (1915), P. 214.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
થઈ પડ્યો છે. પણ વેદોમાં દાસ અને દાશ એ બે ધાતુઓને પ્રયોગ
આપવું 'ના અર્થમાં થાય છે, અને તે જ અર્થ આધુનિક કેશમાં પણ આપવામાં આવ્યો છે. તેથી દાસ શબ્દનો મૂળ અર્થ, દાતા, ઉદાર ( Noble) એવો હોવો જોઈએ. આસ્તાના ફર્વદીનયસ્તમાં આ દાસને અર્થે દેશના પિતરોની પૂજા થાય છે. તેમાં તેમને “દાહિ” કહ્યું છે. (We worship Fravashis of the holy men in the Dahi Countries.)
પ્રાચીન પર્શિયન ભાષામાં સંસ્કૃત સ ન ઉચ્ચાર હ થતો હતો. દા. ત., સપ્તસિંધુને આવેસ્તામાં હહિંદુ કહ્યું છે. તેને જ અનુસરીને દાસી અથવા દાસનું રૂપાંતર દહિ થયું છે.
આર્ય
આર્ય શબ્દ ઋ ધાતુમાંથી નીકળ્યો છે; અને જુદા જુદા ગણમાં ઋ ધાતુનો અર્થ ઘણે ભાગે ગતિદર્શક જ છે. તેથી આર્ય શબ્દને અર્થ ગતિ કરવાવાળે એવો થાય છે. આને ઘરબાર માંડીને રહેવું ગમતું ન હતું એમ જણાય છે. મોગલ જેવી રીતે તંબુઓમાં રહેતા, તેવી જ રીતે આર્ય લકે તંબુઓમાં કે મંડપ નાખીને રહેતા હોવા જોઈએ. એક બાબતમાં તેમની આ પરંપરા હજી પણ કાયમ રહી છે. બાબિલેનિયામાં યજ્ઞયાગાદિની જગ્યા એટલે મોટાં મોટાં મંદિરના ચોગાનની જગ્યા એમ અર્થ થાય છે. અને હરપ્પા તથા મહિજદારે આગળ જે પ્રાચીન નગરના અવશેષો મળી આવ્યા છે, તેમાં પણ દાહિ લેકનાં મંદિરો જ યજ્ઞયાગાદિ માટેનાં સ્થળે હતાં એવું તેનું માનવું છે. આ પરંપરા આર્યોએ તોડી નાખી. યજ્ઞયાગ મંડપમાં જ થવા જોઈએ એવી પરંપરા તેમણે શરૂ કરી. આર્યના વંશજે તંબૂમાં રહેવાનું છોડીને ધીમે ધીમે ઘર બાંધીને રહેવા લાગ્યા, પણ યજ્ઞ માટે મંડપ જ જોઈ એ એ પ્રથા હજી પણ ટકી રહી છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્યોને જય
દાસને પરાભવ શાથી થયે? આવા ફરતા લોકોએ દાસ જેવા સુધરેલા લોકોને પરાભવ શિી રીતે કર્યો? આને જવાબ ઈતિહાસે–ખાસ કરીને હિંદુસ્તાનના ઇતિહાસ–વારંવાર આપ્યો છે. કોઈ પણ રાજ્યમાં લેકે શરૂઆતમાં સુખી અને સમૃદ્ધ થાય, તોપણ છેવટે તે સત્તા એક નાના વર્ગના હાથમાં કેન્દ્રિત થાય છે; તે વર્ગ ખૂબ મજશેખમાં રહે છે અને અંદરોઅંદર સત્તા માટે ઝગડતું રહે છે. આથી લોકો ઉપર કરને બોજો વધતો જાય છે અને તેઓ સત્તાધારીઓને દ્વેષ કરવા લાગે છે. આ પરિસ્થિતિમાં પછાત વર્ગના લેક ફાવી જાય છે. બધા એક થઈ ને આવી સામ્રાજ્યશાહી પર હુમલો કરીને તેનો કબજે લે છે. તેરમા સૈકાની શરૂઆતમાં જંગલી મેગલેને એકઠા કરીને ઝંગીસખાને કેટલાં સામ્રાજ્યને નાશ કર્યો છે ! તેથી અંદર અંદર ઝગડતા દાસને આર્યોએ સહેલાઈથી પરાભવ કર્યો હોય તો તેમાં જરાય નવાઈ નથી.
શહેર તેડી પાડનાર ઇન્દ્ર દાસ લેકે નાનાં શહેરમાં રહેતા હતા અને આ શહેરે અરસપરસ એકબીજા ઉપર વેર રાખતાં હતાં એવું જણાય છે. કારણકે, દાસમાં દિવોદાસ ઈન્દ્ર સાથે ભળી ગયાને ઉલ્લેખ આવેદમાં અનેક જગ્યાએ મળી આવે છે. દાસનું નેતૃત્વ વૃત્ર નામના બ્રાહ્મણના હાથમાં હતું. ત્વષ્ટ્રા તેને જ સંબંધી હતા; તેણે ઇન્દ્રને એક પ્રકારનું યંત્ર (વજ) બનાવી આપ્યું. તેની મદદથી ઈન્દ્ર દાસનાં શહેર તેડી પાડ્યાં અને અત્તે વૃત્ર બ્રાહ્મણને મારી નાખે. પુરંદર એટલે શહેર તેડનાર એ વિશેષણ ઈન્દ્રને માટે વેદમાં અનેક ઠેકાણે વપરાયું છે.*
* વધુ વિગત માટે “ હિંદી સંસ્કૃતિ અને અહિંસા ” પૃષ્ઠ ૧૭-૧૮ જુઓ.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
ઈન્દ્રની પરંપરા ઈન અને એ દ્ર બે શબ્દોના સમાસથી ઈન્દ્ર શબ્દ બન્યો છે. ઇન એટલે લડવૈયો. દા. ત. “સદ ના વર્તતે તિ તેના'. દ્ર શબ્દ શિખર કે મુખ્યના અર્થમાં બાબિલોનિયન ભાષામાં વપરાતે. તેથી ઈન્દ્ર એટલે સેનાને અધિપતિ અથવા સેનાપતિ એવો અર્થ થાય. વખત જતાં આ શબ્દ રાજવાચક બન્યો. જેમ કે દેવેન્દ્ર, નાગે, મનરેંદ્ર વગેરે. પહેલા ઇન્દ્રનું નામ શક્ર હતું. તે પછી તેની પરંપરા ઘણું વર્ષો સુધી ચાલી હેવી જોઈએ. નહુષને ઈન્દ્રપદ આપ્યાની દંતકથા પુરાણમાં છે જ. “અ cતા જદુનો રાક્ટરઃ' એવો ઉલ્લેખ બાદ (૧૦૪૯૪)માં મળે છે. તેથી આ દંતકથામાં કંઈક તથ્ય હેવું જોઈએ.
ઇન્દ્રપૂજા સાર્વભૌમ રાજાઓને યજ્ઞમાં બોલાવીને તેમને સમરસ આપવાની વિધિ બાબિલોનિયામાં થતી. તે વખતે રાજાઓની સ્તુતિથી ભરેલાં સ્તોત્રો ગાવામાં આવતાં. ઇન્દ્રનાં ઘણાંખરાં સૂક્તો આ જ પ્રકારનાં છે. ઈન્દ્રની સંસ્થા નષ્ટ થયા પછી પણ આ ઑત્રો ચાલુ રહ્યાં અને તેમનો જુદે જ અર્થ થવા લાગ્યા. એ ઈન્દ્ર આકાશના દેવને રાજા છે, એવી કલ્પના રૂઢ થઈ અને આ સૂક્તોના અર્થ અનેક જગ્યાએ કોઈને યે ન સમજાય એવી સ્થિતિ ઉત્પન્ન થઈ તેમના કેવળ શબ્દોમાં જ મંત્રનો પ્રભાવ છે એવું લેકે માનવા લાગ્યા.
ઇન્દ્રને સ્વભાવ સપ્તસિંધુપર સ્વામિત્વ મેળવનાર સેનાપતિ ઈન્દ્ર એ મનુષ્ય હતો તેને પૂરતા પુરા કદમાં મળી રહે છે. તેના સ્વભાવનું કંઈક દિગ્દર્શન કૌશીતકિ ઉપનિષદમાં મળે છે, તે આ પ્રમાણે છે:–
દિવોદાસને પુત્ર પ્રતર્દન યુદ્ધ કરીને અને પરાક્રમ બતાવીને ઇન્દ્રના માનીતા મહેલમાં ગયો. તેને ઇન્ડે કહ્યું: “હે પ્રતર્દન, હું
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્યાના જય
"
પ્રતર્દને કહ્યું,
માણસને જે કલ્યાણ
આપજે. 'ઇન્દ્રે
'
તને વરદાન આપુ છું. કારક થાય એવું વરદાન કહ્યું: વરદાન ખીજા માટે નથી હોતું. તારા પેાતાને માટે માગી લે. ' પ્રતન એક્લ્યા, મારા પેાતાને માટે મારે વરદાન નથી જોઈતું. ' ત્યારે ઇન્દ્રે તેને સાચી વાત હતી તે કહી. કારણ કે ઇન્દ્ર સત્ય છે. તેણે કહ્યું, ૬ મતે ઓળખ. મને જાણી શકાય એવી વાત જ માણસને માટે હિતકર છે. વાના છેાકરાને—ત્રિશીપને—મે મારી નાખ્યા, અનુગ નામના યતિઓને મેં કૂતરાઓને ખવરાવ્યા. ઘણી સંધિઓના ભગ કરીને દિવ્યલાકમાં પ્રહ્લાદના અનુયાયીઓને, અંતિરક્ષમાં પૌલામાઓને અને પૃથ્વીપર કાલકાક્ષેાને મેં મારી નાખ્યા. આ બધે પ્રસંગે મારા એક વાળ પશુ વાંકા થયા નથી. આવી રીતે જેઓ મને જે ઓળખશે, તેમણે માતૃવધ, પિતૃવધ, ચૌર્ય, ભ્રૂણહત્યા વગેરે પાપા કર્યાં હોય કે તે કરતા હોય તેાપણુ તેને નુકસાન નહિ થાય કે તેના મેઢા પરનું તેજ નહિ બદલાય.
'
પેાતાનું સામ્રાજ્ય સ્થાપતી વેળાએ ઉપરના ઉતારામાં આપેલા અત્યાચારા ઇન્દ્રે સારા પ્રમાણમાં કર્યો હશે, એવા નિર્દેશ ખુદ ઋગ્વેદમાં જ મળે છે. પણ ઇન્દ્રને જ શું, કાઈ પણ માણસને સામ્રાજ્ય સ્થાપવું હાય તા પરાપકારવૃત્તિ કે દયામાયા રાખી શકાય નહિ; સંધિ તેાડવાના ભય રખાય નહિ, શિવાજીએ ચન્દ્રરાવ મારેને મારી નાખ્યા તે યાગ્ય થયું કે અયેાગ્ય, એ વાદ નિરર્થક છે. ન્યાય-અન્યાયના વિચાર કરવા બેઠા હાત તા શિવાજી સામ્રાજ્યની સ્થાપના ન કરી શકો હાત. સામ્રાજ્યની અંદરના લેાકા પણ આવાં ક્ષુલ્લક પાપપુણ્યને વિચાર કરવા બેસતા નથી. આ સામ્રાજ્યની સ્થાપનાથી એકંદરે સામાન્ય જનતાને લાભ થયેા છે કે નહિ એટલું જ તેઓ જુએ છે.
'
'
'
આની સત્તાથી થયેલા ફાયદાઆ
દૃષ્ટિએ વિચારતાં ઇન્દ્રના કે આર્યાંના સામ્રાજ્યને લીધે
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
સપ્તસિંધુની જનતાને ઘણો મોટો લાભ થયો હો જોઈએ. નાનાં નાનાં શહેરે વચ્ચે જે લડાઈઓ વારંવાર થતી, તે બંધ થઈ જવાથી લેકને એક જાતની સ્વસ્થતા મળી. પેશવાઓના જ સગાઓએ શનિવારવાડા ઉપર અંગ્રેજોને ઝંડો ફરકાવ્ય; અને પેશવાઈ નષ્ટ થયા પછી બીજા હિંદુઓએ તે મોટો ઉત્સવ ઊજવ્યો એમ કહેવાય છે. તેવી જ રીતે વૃત્ર બ્રાહ્મણ હતું, તે છતાંય તેને મારીને ઇન્દ્ર સપ્તસિધુમાંના અંતવિગ્રહ બંધ પાડવા, અને તે માટે ત્યાંની પ્રજા ઈન્દ્રનું મહત્ત્વ વધારે એ તદન સ્વાભાવિક હતું. માટે દાસેના અને આર્યોના સંઘર્ષમાંથી જે કાંઈ સુપરિણામ પેદા થયાં, તેમાંનું પહેલું એ ગણવું જોઈએ કે સપ્તસિંધુમાં એક પ્રકારની શાંતિ ફેલાઈ બીજું સુપરિણામ એ કે બ્રાહ્મણનું રાજકાજમાં જે વર્ચસ્વ હતું તે નષ્ટ થયું. ઈન્ડે ત્વષ્ટાના દીકરાને–વિશ્વરૂપનેપુરહિતપદ આપ્યું, અને તે બળવો કરશે એવા ડરથી તેને પણ મારી નાખ્યો, એવો ઉલ્લેખ ખુદ વેદમાં અને યજુર્વેદમાં મળી આવે છે. તે પણ પુરોહિતની પદવી કોઈને કોઈ બ્રાહ્મણ પાસે જ રહી. રાજકારણથી અલિપ્ત રહેવાને લીધે બ્રાહ્મણ સમાજને સાહિત્યની અભિવૃદ્ધિ કરવાની તક મળી.
વૈદિક ભાષા - દાસોના અને આર્યોના સંઘર્ષમાંથી એક નવી ભાષા ઉત્પન્ન થઈ. એ જ વૈદિક ભાષા છે. મુસલમાન અને હિંદુઓના સંઘર્ષમાંથી જેમ હિંદુસ્તાનમાં ઉર્દૂ નામની નવી ભાષા ઉત્પન્ન થઈ તેવી જ આ ભાષા હતી. પણ વૈદિક ભાષા જેટલું ઊંચું સ્થાન ઉર્દને ક્યારેય મળ્યું નથી અને મળવાનો સંભવ નથી. વૈદિક ભાષા પ્રત્યક્ષ દેવવાણી થઈ બેઠી !
આ વૈદિક ભાષાને બરાબર અર્થે બેસાડવા માટે બાબિલેનિયન ભાષાનું જ્ઞાન હોવું ખૂબ આવશ્યક છે. કેટલાક અસલના શબ્દોના
* હિંદી સંસ્કૃતિ અને અહિંસા, પૃ. ૧૯-૨૦ જુઓ.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્યોના જય
અર્થ કેવી રીતે ફરી ગયા છે તે દાસ અને આર્ય એ શબ્દો ઉપરથી જ જણાઈ આવે છે. તે દાસ શબ્દનો મૂળ અર્થ દાતા હોવા છતાં હમણાં તેનો અર્થ ગુલામ થયો છે; અને આર્ય શબ્દનો અર્થ ભટકતો હોવા છતાં હમણું તે ઉદાર, શ્રેષ્ઠ એ થયો છે.
આર્યોના વિજયથી થયેલું નુકસાન આર્યોના અને દાસના સંઘર્ષણને લીધે જે ભારે નુકસાન થયું તે એ કે દાસેની મકાન અને શહેર બાંધવાની કળાનો લગભગ નાશ થઈ ગયો. સિંધ અને પંજાબમાં જડેલાં પ્રાચીન નગરની અને ઘરની પરંપરા હિંદુસ્તાનમાં રહી નથી. બીજી વાત એ કે, જંગલમાં રહેતા યતિઓ કેવી રીતે વર્તતા એ સમજવાનું સાધન રહ્યું નહિ. ઉપરના ઉતારામાં ઈન્ટે તેમને કૂતરાઓને ખવરાવ્યા એનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. અને શબ્દ “સાલાક 'ને અર્થ વરૂ કે કૂતરે એવો થાય છે. ટીકાકારે સાલાર્વાકનો અર્થ વરૂ જ કર્યો છે. પણ ઇન્દ્રની પાસે ઘણું શિકારી કૂતરાઓ હતા અને તેણે તેમને યતિઓ પર છોડ્યા, એ વાત વધુ સંભવિત લાગે છે. આ યતિઓનું સમાજ પર ખૂબ જ વજન હોવું જોઈએ; નહિતર તે ઇન્દ્રને એમને મારી નાખવાનું કશું જ કારણ ન હતું. પણ યતિઓ કેવી રીતે વર્તતા, લોકે તેમને શા માટે માન આપતા, વગેરે વાત સમજવાનું કશું જ સાધન આપણુ પાસે રહ્યું નથી.
આર્યોની સંસ્કૃતિ ને કૃષ્ણને વિરોધ સપ્તસિંધુના પ્રદેશ પર ઈન્દ્રની સત્તા પૂરેપૂરી રીતે સ્થપાયા પછી તેની નજર મધ્ય હિન્દુસ્તાન પર પડી હોય તો તેમાં નવાઈ નથી. પણ ત્યાં તેને એક જબરો પ્રતિસ્પર્ધી મળ્યો. દેવકીનંદન કૃષ્ણ કેવળ ગાયોનો પ્રતિપાલક રાજા હતો. ઇન્દ્રની યજ્ઞયાગની સંસ્કૃતિ અને તેનું પ્રભુત્વ સ્વીકારવા એ તૈયાર ન હતો. તેથી ઈન્દ્ર તેના પર હુમલો કર્યો. કૃષ્ણની પાસે હયદળ નહોતું. તેમ છતાંય
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
ભગવાન બુદ્ધ
તેણે આક્રમણ માટે એવી જગ્યા શોધી કાઢી કે ઇન્દ્રનું તેની આગળ કશું જ ચાલ્યું નહિ. બૃહસ્પતિની મદદથી એ મહામુશ્કેલીએ પેાતાના જાન બચાવીને પાા હઠયો. ઋગ્વેદમાં (૮/૯૬/૧૩-૧૫ ) મળી આવતી કેટલીક ઋચાઓપરથી અને ભાગવતાદિ પુરાણમાં આવતી દંતકથાઓપરથી આ વિધાનને સારી પેઠે પુષ્ટિ મળે છે.
'
કૃષ્ણ યજ્ઞયાગની સંસ્કૃતિ માનવા તૈયાર ન હતા. તેા પછી તે શામાં માનતા હતા ? તેને અંગિરસ ઋષિએ યજ્ઞની એક સારી પદ્ધતિ શિખવાડી. તે યજ્ઞની દક્ષિણા એટલે તપશ્ચર્યાં, દાન, સરળતા (આવ) અહિંસા અને સત્યવચન. अथ यत्तपो दानमार्जवमहिंसा सत्यवचनमिति ता अस्य વૃક્ષ:। ' ( છાં. . ૩/૧૭/૪-૬ ) આ ઉપરથી એમ દેખાય છે કે આયૅના અને દાસેાના સંધને લીધે તિઓની જે સંસ્કૃતિ સપ્તસિંધુ પ્રદેશમાં નષ્ટ થઈ, તેનેા કેટલાક અંશ ગંગા-યમુનાના પ્રદેશમાં કાયમ રહ્યો હતા. કૃષ્ણના જેવા રાજાએ એ પ્રદેશમાં તપશ્ચર્યાં કરનાર અહિંસક મુનિએની પૂજા કરતા હતા, એ ઉપરના ઉતારા પરથી જણાઈ આવે છે.
વૈદિક સંસ્કૃતિના વિકાસ
પરંતુ આ અહિંસક સંસ્કૃતિને ઝાઝો વિકાસ થવા પામ્યા નહિ. બ્રાહ્મણેાએ રાજકારણમાંથી નિવૃત્ત થયા પછી સાહિત્ય અને ખીજાં લેકે પયેાગી કાર્યોમાં સારા રસ લીધા. હિન્દુસ્તાનમાં સૌથી પ્રાચીન વિદ્યાપીઽ તક્ષશિલામાં હતું. ત્યાં બ્રાહ્મણા વેદાનું શિક્ષણ તા આપતા જ હતા; પણ તે ઉપરાંત ધનુર્વિદ્યા, વૈદ્યક ઇત્યાદિ શાસ્ત્રો પણ તેઓ શીખવતા હતા. સપ્તસિંધુમાંથી ઇન્દ્રની પરપરાનું સામ્રાજ્ય નષ્ટ થયું, તેમ છતાંય તે પર પરામાંથી પેદા થયેલી નવી સંસ્કૃતિનું રાજ્ય ત્યાં શરૂ થયું અને તેને વિકાસ થતા ગયા.
* હિંદી સંસ્કૃતિ અને અહિંસા, પૃ. ૨૨-૨૫ જી.
/1
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્યોને જય :
વૈદિક સંસ્કૃતિને મધ્યદેશમાં વિજય કૃષ્ણ ઈન્દ્રને હરાવ્યા પછી છ-સાતસો વર્ષે પાંડવકુલોત્પન્ન પરીક્ષિત અને તેનો દીકરો જનમેજય એ બે રાજાઓએ સપ્તસિધુમાં જન્મ પામેલી આર્યસંસ્કૃતિની સ્થાપના ગંગા-યમુનાના પ્રદેશમાં કરી. પાંડ આર્યસંસ્કૃતિના અનુયાયીઓ હતા એ હકીકત માટે વૈદિક સાહિત્યમાં આધાર મળતો નથી. કૃષ્ણ અને પાંડવો એ બેની વચ્ચે ઓછામાં ઓછે છસો વર્ષનો સમય તે વયો હોવો જોઈએ. મહાભારતમાં જે કૃષ્ણની વાર્તાઓ આવે છે તે ઉપર ઉપરથી વાંચીએ તોપણ તે પ્રક્ષિપ્ત હોય એવું લાગે છે. કાંઈ નહિ તે, ઈન્દ્ર સાથે યુદ્ધ કરવાવાળો. કૃષ્ણ અને મહાભારતનો કૃષ્ણ જુદા હતા એમ માનવું પડે છે. પાંડવોના વંશજે પરિક્ષિત અને જનમેજય એ બંનેએ તો વૈદિક સંસ્કૃતિને સારો આશ્રય આપ્યો હતો, એ અથર્વવેદ (કાર્ડી ૨૦, . ૧૨૭) ઉપરથી સ્પષ્ટ સાબિત થાય છે.'
સપ્તસિંધુમાં યતિઓની સંસ્કૃતિ સંપૂર્ણ નષ્ટ થઈ, તેમ છતાં તે મુખ્યત્વે મધ્ય હિન્દુસ્તાનમાં વિદ્યમાન હતી, એ વાત ઉપર આપેલા છાંદોગ્ય ઉપનિષદના ઉતારા ઉપરથી અને પાલિ સાહિત્યના સુત્તનિપાતમાં મળી આવતા “બ્રાહ્મણ ધામિક' સુત્ત ઉપરથી દેખાય છે સપ્તસિંધુના ચાતુવણે મધ્ય હિન્દુસ્તાનમાં પણ જડ નાખી હતી. ફરક એટલો જ હતો કે, સપ્તસિંધુના બ્રાહ્મણોએ આર્યોના વિજયમાંથી પેદા થયેલી યજ્ઞયાગની સંસ્કૃતિ સંપૂર્ણપણે અપનાવી હતી. મધ્ય હિન્દુસ્તાનમાં બ્રાહ્મણો અગ્નિપૂજા તો કરતા હતા, પણ તે પૂજામાં પ્રાણીઓનું બલિદાન અપાતું ન હતું. ચોખા, જવ વગેરે ચીજો વડે જ તેઓ અગ્નિદેવની પૂજા કરતા. પરંતુ પરીક્ષિત અને જનમેજય રાજાઓએ યજ્ઞયાગનો પ્રારંભ કર્યા પછી આ જૂની અહિસાત્મક બ્રાહ્મણ
૧ હિંદી સંસ્કૃતિ અને અહિંસા પૃ. ૩૭–૩૮. ૨ હિંદી સંસ્કૃતિ અને અહિંસા પૃ. ૩૯-૪૦.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૧૨
ભગવાન બુદ્ધ
સંસ્કૃતિ નષ્ટપ્રાય થઈ અને તેની જગ્યાએ હિંસાત્મક યજ્ઞયાગની પ્રથા
સભેર ફેલાવા લાગી. સપ્તસિંધુને બદલે ગંગા-યમુનાને વચ્ચેનો પ્રદેશ જ આર્યાવર્ત થયો !
અહિંસા ટકી રહી જૂની અહિંસાત્મક અગ્નિહોત્રપદ્ધતિ મૃતપ્રાય થઈ, તેમ છતાંય તે તદ્દન નષ્ટ થઈ નહિ. તે સંસ્કૃતિએ રાજદરબાર અને ઉપલા વર્ગના લકેપરનું પોતાનું પ્રભુત્વ જતું કરીને જંગલનો આશ્રય લીધે. એટલે જે લેકે અહિંસાત્મક સંસ્કૃતિને વળગી રહ્યા તેમણે પિતાની તપશ્ચર્યા જંગલનાં ફળમૂળ પર છવીને ટકાવી રાખી. જાતક–અક્કથામાં આવા લોકોની અનેક વાર્તાઓ આવે છે. નવી સ્થપાયેલી હિંસાત્મક યજ્ઞપદ્ધતિથી કંટાળી જઈને અનેક બ્રાહ્મણો અને બીજા વર્ણના લેકે જંગલમાં જઈને આશ્રમો વસાવીને તપઃ સાધના કરતા હતા. વર્ષમાં અમુક દિવસ આ લોકો ખાટી અને ખારી ચીજો ખાવા માટે લેકવસ્તીમાં આવતા અને ફરી પાછા પિતાના આશ્રમમાં ચાલ્યા જતા. ટૂંકામાં, સપ્તસિંધુના યતિઓની જેમ મધ્ય હિંદુસ્તાનના ઋષિમુનિઓ નષ્ટ ન થતા જંગલનો આશ્રય લઈને તપશ્ચર્યા કરતાં કરતાં તેમણે પોતાની હસ્તી ગમે તેમ કરીને જાળવી રાખી.
આધુનિક દાખલે આને માટે આધુનિક ઇતિહાસને એક દાખલો આપી શકાય. પશ્ચિમ સિંહલદીપ પિચુંગીએ છતી લીધું, અને ત્યાંના બુદ્ધ મંદિર અને ભિક્ષુઓના વિહારે પાડી નાખીને તેમણે બધાને જબરદસ્તીથી રોમન કેથોલિક ધર્મની દીક્ષા આપી. આ વખતે સિહલરાજા બુદ્ધની દંતધાતુ સાથે લઈને ક્યાંડીના જંગલમાં ભાગી ગયો; અને ત્યાં ડુંગરાઓમાં તેણે પોતાની નવી રાજધાની સ્થાપી. પિચુગીઝાના હાથમાંથી બચવા પામેલા પશ્ચિમ સિંહલદ્વીપના ભિક્ષુઓ બની શકે
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્યોના જય
૧૩
તેટલા ખૌદ્ધ ગ્રંથા સાથે લઈને આ ડુંગરાળ પ્રદેશમાં આવ્યા અને કથાંડીના રાજાને આશ્રયે જઈ તે રહેવા લાગ્યા. આ જ પ્રકારની કેટલીક ખાખતા ગાવામાં પણ બની હતી. પોર્ટુગીઝોએ સાષ્ટો, ખાદે શ અને તિસવાડા એ ત્રણ તાલુકાએ પહેલાં થયા અને કેટલાંક વર્ષોં પછી તે તાલુકાઓનાં મદિરે તાડી પાડીને તેમણે લેાકાને રામન કથાલિક ધર્મની દીક્ષા જબરદસ્તીથી આપવાની ઝૂંબેશ ઉઠાવી. આ સંજોગામાં પેાતાની માલમિલકત છેાડી તે કેટલાક હિંદુ પેાતાની દેવમૂર્તિઓને સાથે લઈ ને ભાગી છૂટવા અને તેમણે પાસેના જ સંવદેકર સંસ્થાનિકના મુલકના આશ્રય લીધેા. આજના પહેલાંના સાટ્ટી પ્રાંતમાંના હિંદુઓનાં બધાં દેવસ્થાને આ સંવદેકર સંસ્થાનમાં છે. પછી આ પ્રાંત પશુ પોર્ટુગીઝોએ જીતી લીધેા; પણ પછી તેમણે હિંદુઓના ધર્મમાં દખલ કરી નહિ. મધ્ય હિંદુસ્તાનની અહિંસાત્મક સંસ્કૃતિની પણ ક ંઇક અંશે તેવી જ દશા થઈ હતી એમ કહી શકાય.
અહિંસાના પ્રભાવ
પરીક્ષિત અને જનમેજય રાજાએએ બલિદાન સાથે યજ્ઞયાગ કરવાની પ્રથા લેાકા ઉપર જબરદસ્તીથી લાદી નથી. પણ તે પ્રથાને રાજાશ્રય મળવાથી બ્રાહ્મણેાએ તે સ્વેચ્છાથી સ્વીકારી. જેમતે એ પ્રથા પસંદ ન હતી તેમને જંગલ અને તપશ્ચર્યાને આશ્રય લઈ ને જૂની પરંપરા ટકાવી રાખવાની ફરજ પડી. પગીઝોએ ખ્રિસ્તી કરેલા ખૌદ્ધો અને હિંદુઓ ઉપર આજે પણ બૌદ્ધ અને હિંદુ સંસ્કૃતિના પ્રભાવ દેખાય છે. તેવી જ રીતે મધ્ય હિંદુસ્તાનની પ્રાચીન અહિંસાત્મક સંસ્કૃતિ પણ સામાન્ય જનતા પર થોડા ધણા પ્રભાવ ટકી રહ્યો. જગલમાં રહેતા ઋષિમુનિએ જ્યારે ગામા કે શહેરામાં આવતા ત્યારે લા તેમની ખૂબ આદરથી પૂજા કરતા. ખાકીના વખતમાં યજ્ઞયાગ અને અલિદાન વગેરે પ્રણાલી ચાલુ રાખતા.
•
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
ભગવાન બુદ્ધ
યજ્ઞસંસ્કૃતિના વિકાસ
ઋષિમુનિએનું માન ખૂબ હતું તે ખરું, પણ તેમ છતાંય તેમની સંસ્કૃતિને વિકાસ થઈ શકયો નહિ. સસના પ્રદેશમાં તક્ષશીલા જેવી જે વિદ્યાપીઠા સ્થપાઈ, તે જ બધાં શિક્ષણનાં કેન્દ્રો બની ગયાં. જાતક–અદૃકથામાંની અનેક વાર્તાએ ઉપરથી એમ જણા આવે છે કે, બ્રાહ્મણુકુમાર વેદાધ્યયન કરવા માટે અને રાજકુમાર ધનુર્વિદ્યા શીખવા માટે તક્ષશીલા જેવા દૂરના સપ્તસિંધુના પ્રદેશમાં જતા હતા. સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ
સપ્તસિંધુના પ્રદેશમાં શું કે મધ્ય હિંદુસ્તાનમાં શું, ઇન્દ્રના જેવું એક પશુ બળવાન સામ્રાજ્ય રહ્યું નહિ. પરીક્ષિત કે જનમેજય જેવાના રાજ્યની ઇન્દ્રના રાજ્ય સાથે સરખામણી થઈ શકે નહિ. તેમણે અલિદાન સાથે યજ્ઞયાગ કરવાની પ્રથાને ઉત્તેજન આપ્યું અને તેમના પ્રયત્નાને પરિણામે ગંગાયમુનાના વચ્ચેના પ્રદેશ આર્યોવત થયે। એટલું જ. તેમના પછી સપ્તસિંધુ અને મધ્યપ્રદેશના નાના નાના ભાગલા પડથા હોવા જોઈએ. તેમ છતાંય, આર્યંના અને દાસાના સંધ માંથી પેદા થયેલી બલિદાન સાથે યજ્ઞયાગ કરવાની સંસ્કૃતિ તા દૃઢ થઈ તે મજબૂત બની.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ
સાળ રાષ્ટ્રો
यो इमेल सोसनं महाजनपदानं पहूतसत्तरतनानं ईस्सराવિવëÄ હાચ્ય, તેથી (૧) વાત (૨) માયાન (૩) વ્હાલીન (૭) જોસહાનં (૧) વર્ણાન (૬) માનં (૭) ખેતીન (૮) ચૈન (૨) યુન (૨૦) પશ્ચાદ્ઘાન (૨૨) મન્છાન (૨) સૂરસેનાન (૨૩) અન્નTMાન (૪)શ્રવાન (૧) વૈધારાન (૬) વોનાન.
આ ઉતારા અંગુત્તનિકાયમાં ચાર જગ્યાએ મળી આવે છે. લલિતવિસ્તરના ત્રીજા અધ્યાયમાં પણ બુદ્ધના જન્મના પહેલાં જંબુદ્રીપમાં ( હિંદુસ્તાનમાં ) જુદાં જુદાં સેાળ રાજ્યા હતાં એવા ઉલ્લેખ છે; પણ તેમાંનાં ફક્ત આઠ રાજ્યાનાં રાજકુલાનું જ વર્ણન તેમાં મળે છે. આ બધા દેશેાના ઉલ્લેખ બહુવચની છે. આ ઉપરથી એમ જણાય છે કે, એક સમયે આ દેશે! મહાજનસત્તાક હતા. તેમાંના મહાજનાને રાજાએ કહેતા અને તેમના અધ્યક્ષને મહારાજા કહેતા. યુદ્ધના સમયમાં આ મહાજનસત્તાક પદ્ધતિ નબળી થઈને નષ્ટ થવા આવી; અને તેની જગ્યાએ એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ ખૂબ વેગથી પ્રસરવા લાગી હતી. આ પરિવર્તનનાં કારણેાતે વિચાર કરતાં પહેલાં ઉપરના સેઠળ દેશ વિષે જે માહિતી મળે છે તે અહીં સક્ષેપમાં આપવી ઠીક થશે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
ભગવાન બુદ્ધ
૧. અગા
અંગાના દેશ મગધાના પૂર્વમાં હતા. તેના ઉત્તર ભાગને અંગુત્તરાપ કહેતા. મગધ દેશના રાજાએ અંગ દેશ જીતી લેવાથી ત્યાંની મહાજનસત્તાક પદ્ધતિ નષ્ટ થઈ. પહેલાંના મહાજનેાના કે રાજાઓના વંશજો હતા, તેમ છતાં તેમની સ્વતંત્ર સત્તા રહી નહિ; અને વખત જતાં ‘અંગમગધા' એવે! મગધ દેશ સાથે દ્વં સમાસમાં તે દેશના નિદેશ થવા લાગ્યા.
ભગવાન બુદ્ધુ તે દેશમાં ધર્મોપદેશ કરતા હતા અને તે દેશના મુખ્ય શહેરમાં-ચંપાનગરીમાં-ગગ્ગરા રાણીએ બંધાવેલા તળાવને કાંઠે તેમના મુકામ હતા, એવા ત્રિપિટક ગ્રંથમાં ઘણી જગ્યાએ ઉલ્લેખ મળે છે. પણ આ ચંપાનગર સુદ્ધાં કાઈ એકાદ જૂના રાજાના તાખામાં ન હતું. બિંબિસાર રાજાએ તે સેાણુદંડ નામના બ્રાહ્મણુને ઇનામમાં આપ્યું હતું. આ ઇનામની આવક ઉપર સાધ્યુદંડ બ્રાહ્મણુ વચ્ચે વચ્ચે મોટા યજ્ઞયાગ કરતા હતા.*
૨. ભગવા
મુદ્દના સમયનાં રાજ્યામાં મગધ અને કાસલ એ દેશના ભારે ઉત્કર્ષ થતા હતા; અને તે રાષ્ટ્રા એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિના પ્રભાવમાં પૂરી રીતે આવી ગયાં હતાં. મગધેાને રાજા બિંબિસાર અને કાસલના રાજા પસૈનદિ (પ્રસેનજિત) એ બન્ને મહારાજાએ ઉદાર હેાવાથી તેમની એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ પ્રજાને માટે ધણી સુખાવહ ખતી. આ બન્ને રાજાએ યજ્ઞયાગને ઉત્તેજન આપતાં હાવા છતાં, શ્રમણેાતે ( પરિત્રાજાને ) તેમનાં રાજ્યામાં પેાતાને ધર્મોપદેશ કરવાની પૂરી છૂટ હતી. એટલું જ નહિ, પણ બિંબિસાર રાજા તેમની રહેવા કરવાની સગવડ કરી આપીને તેમને ઉત્તેજન આપતા હતા. જ્યારે ગૌતમ સંન્યાસ લઈ તે પહેલવહેલે રાજગૃહ * દીધનિકાય સાદસુત્ત' જીએ.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ
૧૭ આવ્યું ત્યારે બિબિસાર રાજા પાંડવ પર્વતની તળેટી પાસે જઈને તેને મળ્યો અને તેને પિતાના સૈન્યમાં મોટે હેદ્દો સ્વીકારવાની વિનંતી કરી. પણ ગૌતમ પિતાના તપશ્ચર્યાના નિશ્ચયમાંથી ચળ્યો નહિ. ગયાની પાસે ઉરુલા જઈને તેણે તપશ્ચર્યા શરૂ કરી અને અંતે તત્વબોધનો મધ્યમમાર્ગ શોધી કાઢો. વારાણસીમાં પહેલો ઉપદેશ આપીને પોતાના પાંચ શિષ્યો સાથે ભગવાન બુદ્ધ જ્યારે રાજગૃહ આવ્યા, ત્યારે બિંબિસાર રાજાએ તેમને અને તેમના શિષ્યસંઘને રહેવા માટે વેળુવન નામનું ઉદ્યાન આપ્યું. આ ઉદ્યાનમાં કઈ વિહાર હતો એવો ઉલ્લેખ ક્યાંય દેખાતો નથી. બિબિસાર રાજાએ બુદ્ધને અને ભિક્ષસંઘને અહીં નિવિદ્યપણે રહેવાની રજા આપી, એટલે જ આ વેળવનદાનને અર્થ સમજવો જોઈએ. પણ તે પરથી ભિક્ષસંઘ વિષેનો તેને આદર સ્પષ્ટ દેખાય છે.
કેવળ બુદ્ધના જ ભિક્ષુસંઘ માટે નહિ, પણ તે સમયમાં શ્રમણોના જે મોટા મોટા સંધ હતા તેમને પણ બિબિસાર રાજાએ આશ્રથા આપ્યો હતો. એક જ સમયમાં આ શ્રમણો રાજગૃહની આસપાસ રહેતા હતા, એ ઉલેખ દનિકાયના સામગ્નફલસુત્તમાં અને મઝિમનિકાયના (નં. ૭) મહાકુલુદાયિસુત્તમાં મળી આવે છે.
બિબિસાર રાજાનો દીકરે અજાતશત્રુ પિતાના મંત્રીઓ સાથે પૂનમની રાતે મહેલની અગાસી પર બેઠે છે. તે વખતે તેને કઈ મહાન શ્રમણ નાયકને મળવાની ઈચ્છા થાય છે. ત્યારે તેના મંત્રીઓમાંથી દરેક જણ એક એક શ્રમણસંઘના નાયકની સ્તુતિ કરે છે અને રાજાને તેની પાસે જવાની વિનંતી કરે છે. તેને ગૃહવૈવ મૌન સેવીને બેઠા છે. તેને અજાતશત્રુ પ્રશ્ન કરે છે, ત્યારે જીવક ભગવાન બુદ્ધની સ્તુતિ કરીને તેના દર્શને જવા તરફ રાજાનું મન વાળે છે. શ્રમણ સંધના આગેવાનોમાં બુદ્ધ ઉમરમાં સૌથી નાના હતા અને તેને સંઘ તાજેતરમાં જ સ્થાપન થયો હતો, તેમ છતાંય તેને મળવું જ જોઈએ એમ નક્કી કરી અજાતશત્રુ પિતાના પરિવાર સાથે
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
ભગવાન બુદ્ધ
બુદ્ધના દર્શન માટે જીવકના આમ્રવનમાં જાય છે.
અજાતશત્રુએ પોતાના બાપને કેદ કરીને મારી નાખ્યો અને રાજગાદી તફડાવી. તેમ છતાંય તેના પિતાએ શ્રમણોનું જે સન્માન કર્યું હતું, તેમાં તેણે જરા પણ ઓછું આવવા દીધું નહિ. બિબિસાર રાજાના મરણ પછી ભગવાન બુદ્ધ જવલ્લે જ રાજગૃહ આવતા. ઉપર બતાવેલ પ્રસંગ એમાં જ એક હતો. અજાતશત્રુને ગાદી મળી તે પહેલાં પિતાના પક્ષમાં લઈને દેવદત્ત બુદ્ધના ઉપર નાલગિરિ નામને ગાંડે હાથી છૂટો મૂકવાનું કાવતરું કર્યું હતું, ઈત્યાદિ હકીકત વિનયપિટકમાં વર્ણવી છે. તેમાં સત્ય કેટલું છે તે કહી શકાય નહિ. તોપણ એટલું ખરું કે અજાતશત્રુને દેવદત્તનો સારે એ ટકે હતે. આને લઈને જ ભગવાન બુદ્ધ રાજગૃહથી દૂર રહેતા હોવા જોઈએ. પણ એ જ્યારે રાજગૃહ આવ્યા ત્યારે તેને મળવા જવા માટે અજાતશત્રુને જરાય સંકેચ થયો નહિ. તે જ વખતે રાજગૃહની આસપાસ મેટા શ્રમણસંઘોના છ નેતાઓ રહેતા હતા, એ વાતને ધ્યાનમાં રાખીએ તો અજાતશત્રુ પિતાના પિતા કરતાં પણ વધુ પ્રમાણમાં શ્રમણોનો આદર કરતો હતો, એવું સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. એટલું જ નહિ, પણ તેની કારકિર્દીમાં મગધ દેશમાં યજ્ઞયાગ નષ્ટપ્રાય થતા જતા હતા અને શ્રમણ સંઘોનો ઉત્કર્ષ થતો જતો હતો.
રાજગૃહ એ તે મગધની રાજધાની. આ જગ્યા બિહાર પ્રાંતમાં તિલયા નામના સ્ટેશનથી સોળ માઈલ દૂર આવેલી છે. ચારે બાજુએ ડુંગરા અને તેની વચ્ચે આ શહેર વસ્યું હતું. શહેરમાં જવા માટે ડુંગરની ખીણમાં થઈને બે જ માગ હતા. તેથી શત્રઓથી શહેરનું રક્ષણ કરવું સહેલું લાગવાથી અહીં આ શહેર બાંધવામાં આવ્યું હોવું જોઈએ. પણ અજાતશત્રુનું સામર્થ્ય એટલું બધું વધી ગયું કે તેને પિતાના રક્ષણ માટે આ ડુંગરની અંદરના ગોઠામાં ( ગિરિવ્રજમાં) રહેવાની જરૂર રહી નહિ. બુદ્ધના પરિનિર્વાણ પહેલાં તે પાટલિપુત્ર આગળ એક નવું શહેર બાંધતા હતા; અને આગળ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ
૧૯ -
જતાં તે પોતાની રાજધાની ત્યાં જ લઈ ગયો હોવો જોઈએ.
અજાતશત્રુને વૈદેહીપુત્ર એવું નામ આપવામાં આવ્યું છે. આથી તેની મા વિદેહ દેશની હશે એવું સામાન્ય રીતે લાગે. અને જેનોના : “આચારાંગ’ સુત્રાદિકામાં પણ તેની મા વજછ રાજાઓમાંના એક રાજાની કન્યા હતી એ ઉલ્લેખ મળે છે. પરંતુ કેસલસંયુત્તના બીજા વર્ગના ચોથા સુત્તની અસ્થામાં તેને પસેનદિને ભાણેજ ગણાવ્યો છે અને વૈદેહી શબ્દનો અર્થ “વંહિતfથવા મેત, પરિતિથિથા પુત્તો તિ અર' એવા કર્યો છે. લલિત વિસ્તારમાં મગધ દેશના રાજકુળને વૈદેહીકુલ એ જ સંજ્ઞા આપી છે. આ ઉપરથી જણાય છે કે આ કુળ પિતૃપરંપરાથી અપ્રસિદ્ધ હતું. અને પછી તેમાંના કેઈ રાજાને વિદેહ દેશની રાજકન્યા સાથે સંબંધ બંધાવાથી તે કુળ પ્રસિદ્ધિ પામ્યું; અને કેટલાક રાજપુત્રો પિતાને વૈદેહીપુત્ર કહેવડાવવા લાગ્યા.
અજાતશત્રુએ બિંબિસારને મારી નાખ્યો એ ખબર સાંભળીને અવંતીને ચંપ્રદ્યોત રાજા ખૂબ જ ગુસ્સે ભરાયો અને અજાતશત્રુ પર ચડાઈ કરવાને તેણે ઘાટ ઘડ્યો. તેના ડરથી અજાતશત્રુએ રાજગૃહના કોટનું સમારકામ કરાવ્યા પછી ચંઠપ્રતાપનો ચડાઈ કરવાનો વિચાર રદ થયો હશે. ચંડપ્રદ્યોત જેવો પારકે રાજ અજાતશત્રુ પર ખિજાય, પણ મગધ દેશની પ્રજાને સહેજ પણ ક્ષોભ થયો નહિ. આથી આ દેશમાં એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિનાં મૂળ કેટલાં ઊંડા ગયાં હતાં, તેનું અનુમાન કરી શકાય છે.
૩. કાસી કાસી અથવા કાશી લોકેાની રાજધાની વારાણસી હતી. ત્યાંના ઘણાખરા રાજાઓ બ્રહ્મદર ગણુતા, એવું જાતક અકથા પરથી જણાય છે. તેમની રાજ્યપદ્ધતિ વિષેની ઝાઝી માહિતી મળતી નથી. પણ
* મઝિમનિકાયના ગોપકમેગલ્લાનસુરની અદ્રકથા જુઓ.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦.
ભગવાન બુદ્ધ
કાશીના રાજાઓ (મહાજન) ઘણા ઉદાર બુદ્ધિવાળા હતા. તેમના રાજ્યમાં કલાકૌશલ્યનો ખૂબ વિકાસ થયો હતો. બુદ્ધના વખતમાં પણ ઊંચી જાતની ચીજોને “કાસિક' કહેતા હતા. કાસિક વસ્ત્ર, કાસિક ચંદન ઇત્યાદિ શબ્દ ત્રિપિટક સાહિત્યમાં ઘણી જગ્યાએ આવે છે. વારાણસીના અશ્વસેન રાજાની વામા રાણીને પેટે પાર્શ્વનાથ–જેનોના ત્રેવીસમા તીર્થંકર–જમ્યા. તેમણે પોતાના ઉપદેશનો પ્રારંભ ગોતમ બુદ્ધના જન્મ પહેલાં લગભગ ૨૪૩ના વર્ષમાં કર્યો હોવો જોઈએ. તેથી કાશીના મહાજને કેવળ કલાકૌશલ્યમાં જ નહિ પણ ધાર્મિક વિચારોમાં પણ અગ્રણી હતા એમ કહેવું જોઈએ. પરંતુ બુદ્ધના સમયમાં આ દેશનું સ્વાતંત્ર્ય તદ્દન જ નષ્ટ થઈને કેસલ દેશમાં તેનો સમાવેશ થયો હતે. “અંગમગધ 'ના સમાસની જેમ જ “કાસી– કેસલા ” એ શબ્દ પણ પ્રચલિત થયો હતો.
૪. કેસલા કેસલ દેશની રાજધાની શ્રાવસ્તી. તે અચિરવતી (હાલની રાપ્તી) નદીને કાંઠે હતી; અને ત્યાં પસેનદિ (પ્રસેનજિત) રાજા રાજ્ય કરતો હતો. તે વૈદિક ધર્મને પાકે અનુયાયી હોઈ મેટા યજ્ઞ કરતો હતો. એમ કલસુત્તના એક સુત્ત પરથી જણાય છે. તેમ છતાંય તેના રાજ્યમાં શ્રમણનો આદર થતો. અનાડિક *નામથી જાણીતા થયેલા એક મોટા શ્રેણીએ બુદ્ધના ભિક્ષુસંધ માટે શ્રાવસ્તીમાં જેતવન નામને વિહાર બંધાવ્યું. વિશાખા નામની એક પ્રસિદ્ધ ઉપાસિકાએ પણ પૂર્વારામ નામનો એક મોટો પ્રાસાદ ભિક્ષુઓ માટે બાંધી આપો. આ બન્ને જગ્યાએ ભગવાન બુદ્ધ ભિક્ષુસંઘ સાથે અવારનવાર રહેતા હશે. તેના ઘણું ચોમાસાં અહીં જ પસાર થયાં હોવાં જોઈએ. કારણ કે, બુદ્દે સૌથી વધુ ઉપદેશ અનાથપિડિકના આરામમાં આવ્યો
*આનું સાચું નામ સુદત્ત હતું. તે અનાને ભોજન (પિડ ) આપતા, તેથી તેનું નામ અનાથપિડિક પડયું હતું.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ એવો ઉલ્લેખ ત્રિપિટક સાહિત્યમાં મળે છે. પસેનદિ રાજા ને કે યજ્ઞને ઉપાસક હતો, છતાંય અવારનવાર તે બુદ્ધના દર્શન માટે અનાથપિડિકના આરામમાં જતો. બુદ્ધ અનેક વાર તેને આપેલા ઉપદેશને સંગ્રહ કેસલસુત્તમાં મળે છે.*
લલિતવિસ્તરમાં જે રાજવંશનું વર્ણન આપ્યું છે તે પરથી જણાય છે કે, તે રાજાએ માતંગેની હલકી જાતિમાંથી આગળ આવ્યા હતા. ધમ્મપદ અકથામાં મળી આવતી વિડૂડલ્મ (વિદુર્દભ)ની વાર્તા પરથી પણ લલિતવિસ્તારના વિધાનને ટેકે મળે છે.
પસેનદિ રાજા બુદ્ધને ઘણું માન આપતા હતો. તેના શાક્ય કુળમાંની કોઈ રાજકન્યા સાથે પરણવાને પસેનદિએ વિચાર કર્યો. પણ શાક્ય રાજાઓ કેસલ રાજકુલને હલકું માનતા હોવાથી પિતાની કન્યા કેસલરાજાને આપવી તેમને યોગ્ય જણાતું ન હતું. તે પણ શાક્યો પર કેસલરાજાની જ સત્તા ચાલતી હોવાથી તેની માગણીને ઇન્કાર કરવાની તેમની હિમ્મત ચાલી નહિ. એટલે એમણે એવી યુક્તિ છે કે મહાનામ શાક્યની દાસીકન્યા વાસભખરિયાને પિતાની કન્યા ગણાવી મહાનામે કેસલરાજાને આપવી. કાસલરાજાના અમાત્યોને આ કન્યા ગમી ગઈ મહાનામ તેની સાથે બેસીને જો તેથી તેમની એવી ખાતરી થઈ કે તે તેની જ દીકરી છે અને નક્કી કર્યા મુજબ શુભ મુહૂર્ત પર વાસભખત્તિયાનાં કાસલરાજા સાથે લગ્ન થયાં. રાજાએ તેને પટરાણી બનાવી. તેનો છોકરો વિડભ સોળ વર્ષનો થયા પછી પોતાના મોસાળમાં શાક્યો પાસે ગયે. શાક્યોએ પોતાના સંસ્થાગારમાં (નગરમંદિરમાં) તેના સાર સત્કાર કર્યો. પણ તેના નીકળી ગયા પછી તેનું આસન જોઈ
આ સંયુત્તના પહેલા જ સુત્તમાં પસેનદિ બુદ્ધને ઉપાસક થયાની કથા છે; પણ નવમા સુત્તમાં સેનદિના મહાયજ્ઞનું વર્ણન આવે છે. તેથી પસેનદિ રાજા પૂરેપૂરો બુદ્ધોપાસક થયે હતો, એમ કહી શકાય નહિ.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
ભગવાન બુદ્ધે
નાખવામાં આવ્યું; અને પેાતે દાસીપુત્ર હતા એ વાત વિઙૂડભને કાને ગઈ. ઉંમરલાયક થયા પછી વિડને જબરદસ્તીથી કાસલદેશનું રાજ્ય કબજે કર્યુ અને વૃદ્ધ પસેનદિને શ્રાવસ્તીમાંથી હાંકી કાઢયો. સેનિદ્ર પેાતાના ભાણેજ અજાતશત્રુને આશ્રય લેવા માટે અજ્ઞાત વેશે નીકળ્યે . પણ તેને ખૂબ જ કષ્ટ સહેવાં પડયાં અને તે રાજગૃહની બહારની એક ધર્મશાળામાં મરણ પામ્યા.
બાપના મૃત્યુ પછી વિસ્ફૂડને શાકયો પર ચડાઈ કરવાના વિચાર કર્યાં. ભગવાન મુદ્દે તેને ઉપદેશ કરીને બે વખત તેને તે વિચાર માંડી વળાવ્યા. પણ ત્રીજે વખતે મધ્યસ્થી કરવા જેટલેા સમય બુદ્ધને નહિ હાવાથી વિડૂડલે પેાતાને વિચાર અમલમાં મૂકયો. તેણે શાકચોપર ચડાઈ કરીને તેમને કચ્ચરઘાણ કાઢવો. તેમનામાંથી જે શરણે આવ્યા કે ભાગી ગયા તે સિવાયનાં બાકી બધાંની સ્ત્રીઓ અને બાળકેા સહિત તેણે કતલ કરી અને તેમનાં રક્તવડે પેાતાનું સિંહાસન ધાવરાવ્યું.
શાકયોને હરાવીને વિડંભ શ્રાવસ્તી આવ્યા અને અચિરવતીને કાંઠે લશ્કરનું થાણું નાખીતે ખેડે. આસપાસના પ્રદેશમાં કસમયે ભયાનક વરસાદ થવાથી અચિરવતીમાં મહાપૂર આવ્યું અને લશ્કરના કેટલાક સૈનિકા સાથે વિઙભ તે પૂરમાં તણાઈ ગયા.
મગધદેશમાં તેમ જ કાસલદેશમાં પણ એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ મજબૂત થતી હતી, એ વાત વિત્તુભની કથા પરથી સ્પષ્ટ થાય છે. તેણે પોતાના લોકપ્રિય પિતાની ગાદી તફડાવી હોવા છતાં કાસલાએ તેની સામે વિરોધને એક શબ્દ પણ કાઢથો નહિ.
૫. વજી
મહાજનસત્તાક રાજ્યામાં ત્રણ રાજ્યા જ સ્વતંત્ર રહ્યાં હતાં. એક વજ્રનું, અને એ પાવા અને કુકિંશનારાના મલેાનાં. આમાં વજ્ઝએનું રાજ્ય બળવાન અને સમૃદ્ધ હતું. તેમ છતાંય તેને વિનાશ
}
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ
૨૩
બહુ દૂર નહેાતા. તેને ચળકાટ પરોઢિયાના શુક્રના તારલિયા જેવા હતા. ભગવાન બુદ્ધ આવા જ એક મહાજનસત્તાક રાજ્યમાં જન્મ્યા. પણ શાકચોનું સ્વાતંત્ર્ય તે પહેલાં જ નષ્ટ થયું હતું. વજ્રજીએએ પેાતાની એકતાથી અને પરાક્રમથી યુદ્ધની હૈયાતીમાં પેાતાનું સ્વાતંત્ર્ય ટકાવી રાખ્યું હતું, તેથી યુનેા તેમના પ્રત્યે આદર હવે સ્વાભાવિક હતા. મહાપરિનિબ્બાનસુત્તમાં ભગવાને દૂરથી આવતાં લિથ્વીએ તરફ જોઈ ને ભિક્ષુઓને કહ્યું, ભિક્ષુએ, જેમણે તાવત્રિશત્ દેવ જોયા ન હોય, તેમણે આ લિમ્બ્લીના સમુદાય તરફ નજર કરવી ! '
'
વન્દ્વઆની રાજધાની વૈશાલી નગરી હતી. તેની આસપાસ રહેતા વĐએને લિચ્છવી કહેતા. તેમની પૂર્વમાં પહેલાં વિદેહાનું રાજ્ય હતું, જ્યાં જનક જેવા ઉદારબુદ્ધિ રાજાએ થઈ ગયા. વિદેહાને છેવટને રાજા સુમિત્ર મિથિલાનગરીમાં રાજ્ય કરતા હતા, એવું લક્ષિતવિસ્તર પરથી દેખાય છે. તેના પછી વિદેહાનું રાજ્ય વજ્જમેના રાજ્ય સાથે જોડવામાં આવ્યું હાવું જોઇએ.
ભગવાન બુદ્ધે વōએને અભિવૃદ્ધિના સાત નિયમા ઉપદેશ્યા હતા એવું વર્ણન મહાપરિનિબ્બાનસુત્તના આરંભમાં અને અંગુત્તરનિકાયના સત્તકનિપાતમાં આવે છે. મહાપરિનિબ્બાનસુત્તની અદ્નકથામાં આ નિયમો પર વિસ્તૃત ટીકા છે. તે પરથી એવું અનુમાન કરી શકાય છે કે વજ્જીના રાજ્યમાં એક પ્રકારની જ્યુરીની પહિત હતી અને ધણે ભાગે નિરપરાધી માણસને સજા થતી નહેતી. તેમના કાયદાએ લખેલા હતા અને તે મુજબ વવા માટે તે ખૂબ કાળજી રાખતા.
૬. મહેલા
મલ્લ્લાનું રાજ્ય વજ્જીઓની પૂર્વમાં અને કાસલદેશની પશ્ચિમમાં હતું. ત્યાં વએના જેવી જ ગણુસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ પ્રચલિત હતી. પરંતુ મલેામાં ફાટફૂટ પડી હતી અને તેમના પાવાના મલ્લ અને કુશિનારાના મલ્લ એવા બે વિભાગ થયા હતા.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
ભગવાન બુદ્ધ
| મગધદેશમાંથી કેસલદેશ તરફ જવાના રસ્તે મલ્લોના રાજ્યમાંથી જતો હોવાથી ભગવાન બુદ્ધ તે રસ્તે વારંવાર પ્રવાસ કરતા હતા. ભગવાન બુદ્ધ અહીં પાવામાં રહેતા ચન્દન લુહારનું અન્ન ગ્રહણ કર્યું અને તે માંદા પડ્યા અને ત્યાંથી કુસિનારા ગયા પછી તે જ રાત્રે પરિનિર્વાણ પામ્યા. આજે તે જગ્યાએ એક નાનકડે સ્તૂપ અને મંદિર હસ્તી ધરાવે છે. તેના દર્શન માટે અનેક બૌદ્ધ જાત્રાળુઓ જાય છે. પાવા અથવા ૫ડવાણા નામનું ગામ પણ અહીંથી નજીક છે; તેથી પાવાના મલ અને કુસિનારાના મલ્લ પાસે પાસે રહેતા હતા. એમ દેખાય છે. આ બે રાજ્યમાં બુદ્ધના ઘણા શિષ્યો હતા. આ રાજયો સ્વતંત્ર હોવાં છતાં તેમનો પ્રભાવ વજજીઓના ગણસત્તાક રાજ્ય જેટલા નહોતા, એટલું જ નહિ પણ વજજીઓના બળવાન રાજ્યના અસ્તિત્વને લીધે જ તે ટકી રહ્યાં હોવાં જોઈએ.
| ૭. ચેતી આ રાષ્ટ્રની માહિતી જાતકના ચેતિય જાતક અને સંતર જાતક એ બે જાતમાં આવે છે. તેની રાજધાની ક્ષેત્યિવતી (સ્વસ્તિવતી) હતી, એમ ચેતિય જાતમાં (ન. ૪૨૨) કહ્યું છે; અને ત્યાંના રાજાઓની પરંપરા પણ આપી છે. છેલ્લે રાજા ઉપચર કે અપચર જૂઠું બે અને તેથી પોતાના પુરોહિતના શાપથી નરકમાં પડ્યો. તેના પાંચ છોકરાઓએ પુરોહિતનું શરણું માગ્યું. પુરોહિતે તેમને રાજ્ય છોડીને જવાનું કહ્યું અને તે મુજબ બહાર જઈને તેમણે જુદાં જુદાં પાંચ શહેર વસાવ્યાં, એવું વર્ણન જાતકમાં આવે છે.
વેસ્નેતરની પત્ની મદી (માદ્રી) મદ્દ (મદ્ર) રાષ્ટ્રની રાજકન્યા હતી. આ જ રાષ્ટ્રને ચેતિયરાષ્ટ્ર કહેતા હતા એવું સંતર જાતકની કથા પરથી જણાય છે. ખુદ વેસ્મતરનો દેશ શિવિ આ ચેતિય રાષ્ટ્રની નજીક હતા. ત્યાંના શિવિ રાજાએ પિતાની આંખો બ્રાહ્મણને
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ
૨૫
આપ્યાની કથા જાતકમાં પ્રસિદ્ધ છે. વસંતર રાજકુમારે પણ પિતાને મંગલ હાથી, બે છોકરાં અને સ્ત્રીબ્રાહ્મણને દાનમાં આપ્યાં, એવી વાર્તા વેસ્નેતર જાતકમાં છે. તે ઉપરથી બહુ તે એટલું સાબિત થાય છે કે શિવિઓના અને ચેતીઓના (વૈદ્યોના) રાષ્ટ્રમાં બ્રાહ્મણોનું પ્રાબલ્ય વધારે હોવાથી એ રાજ્ય કક્ષાંક પશ્ચિમ તરફ હેવાં જોઈએ. બુદ્ધના સમયમાં શિવિ અને ચેતીનું નામ અસ્તિત્વમાં હતું; પણ બુદ્ધ તેમના રાજ્યમાં ગયા હોય અથવા જેવી રીતે અંગોને મગધના રાજ્યમાં સમાવેશ થયો તેવી રીતે તે રાજ્યનો બીજા રાજ્યમાં સમાવેશ થયો હોય, એવું જણાતું નથી. તે ગમે તે હોય, તોપણ ભગવાન બુદ્ધના ચરિત્ર સાથે આ રાજાને કશો જ સંબંધ ન હતું, એ નક્કી છે.
૮. વંસા (વસા) એમની રાજધાની કેસખી (કૌશામ્બી). એમ જણાય છે કે બુદ્ધના સમયમાં અહીંની ગણસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ નષ્ટ થઈ અને ઉદયન નામને ખૂબ જ વિલાસી રાજા સર્વસત્તાધિકારી થયો. ધમ્મપદ અકથામાં આ રાજાની એક વાર્તા આવે છે તે આ પ્રમાણે
ઉદયન અને ઉજજેનનો રાજા ચંપ્રદ્યોત એ બે વચ્ચે ભારે વેર હતું. લડાઈમાં ઉદયનને જીતે શક્ય નહિ હોવાથી પ્રદ્યોતને કંઈક યુક્તિ કરીને તેને પકડવાની યોજના કરવી પડી. ઉદયન રાજા હાથીઓને પકડવાનો મંત્ર જાતે હતે; અને જંગલમાં હાથી આવતાં જ શિકારી લેકેને લઈને તે તેમની પાછળ પડત. ચંડપ્રદ્યોતે એક કૃત્રિમ હાથી તૈયાર કરાવ્યો અને તેને વત્સની સરહદ ઉપર મુકાવ્યો. પિતાની સરહદ ઉપર નવો હાથી આવ્યાની ખબર મળતાં જ ઉદયન રાજા તેની પાછળ પડ્યો. આ કૃત્રિમ હાથીઓની અંદર સંતાયેલા માણસો તે હાથીને ચંપાવતની સરહદમાં લઈ ગયા.
* સિવિતક (નં. ૪૯૯) જુઓ.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
ભગવાન બુદ્ધે
ત્યારે ત્યાં સંતાઈ રહેલા પ્રદ્યોતના
""
ઉદ્દયન તેની પાછળ દોડતા ગયા સૈનિકા તેને પકડીને ઉજ્જૈન લઈ ગયા. ચપ્રદ્યોતે તેને કહ્યું, હાથીને મંત્ર શીખવીશ તે હું તને છેડી દઈશ, નહિ તે અહીં જ મારી નાખીશ. '' ઉદ્દયન તેની લાલચને કે તેની ધમકીને તાબે થયા નહિ. તેણે કહ્યું, “ મને પ્રણામ કરીતે શિષ્ય તરીકે મ`ત્રાધ્યયન કરીશ તે જ હું તને મત્ર શીખવીશ; નહિ તેા તારે જે કરવું હોય તે તું કરી શકે છે. '' પ્રદ્યોત ખૂબ જ અભિમાની હાવાથી તેને આ રુચ્યું નહિ પણ ઉદયનને મારીને મંત્ર નષ્ટ કરવા પણ ઠીક ન હતું. તેથી તેણે ઉદયનને કહ્યું, “ ખીજા કાઈ માણસને તું આ મંત્ર શીખવીશ ? મારા માનીતા માસને તું આ મંત્ર શીખવીશ, તેા હું તને બંધનમુક્ત કરીશ. ''
""
ઉદયને કહ્યું, “ જે સ્ત્રી કે જે પુરુષ મને પ્રણામ કરીને શિષ્યભાવથી મંત્રાધ્યયન કરશે, તેને હું તે મંત્ર શીખવીશ. ચડપ્રદ્યોતની કન્યા વાસુલદત્તા (વાસવદત્તા ) ધણી ચતુર હતી, મંત્ર ગ્રહણ કરવા માટે તે સમર્થ હતી ખરી; પણ તેને અને ઉદયનને ભેગાં કરવાં એ પ્રદ્યોતને યાગ્ય જણાયું નહિ. તેણે ઉદયનને કર્યું, “ મારે ઘેર એક ખૂધવાળી દાસી છે. તે પડદાની પાછળથી તને નમસ્કાર કરશે અને તારું શિષ્યત્વ સ્વીકારીને મંત્ર શીખશે. તેને જો મ`ત્રસિદ્ધિ મળી જશે તેા હું તને બ ંધનમુક્ત કરીને તારા રાજ્યમાં મેાકલી આપીશ.
..
''
આ વાત ઉદયને સ્વીકારી. પ્રદ્યોતે વાસવદત્તાને કહ્યું, “ એક સફેદ કાઢવાળા માણસ હાથીને મંત્ર જાણે છે. તેનું મેઢુ જોયા વિના તેને નમસ્કાર કરીને તે મ ંત્ર ગ્રહણ કરવાના છે. '' તે મુજબ વાસવદત્તાએ ઉદયનને પડદા પાછળથી નમસ્કાર કરીને મંત્ર શીખવાને પ્રારભ કયૉ. મત્ર શીખતી વખતે અમુક અક્ષરાનું ઉચ્ચારણ તેનાથી બરાબર ન થયું. તેથી ખિજાઈને ઉદયને કહ્યું, “ અક્ષિ ખૂંધવાળી, તારા હૈાઠ ઘણા જ જાડા હેાવા જોઇએ.'' તે
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ
૨૭
“ વાહ રે
સાંભળીને વાસવદત્તા ખૂબ ગુસ્સે થઈ અને ખેાલી, કાઢિયા ! તું રાજકન્યાને ખૂધવાળી કહે છે? '' આ બધું શું છે તે ઉદયનને સમજાયું નહિ તેથી તે જાણવા માટે તેણે એકદમ પડદા બાજુએ ખસેડો, યારે તે બન્નેને પ્રદ્યોતના કારસ્થાનની ખબર પડી. તે જ ક્ષણે બન્ને એકખીજાતે ચાહવા લાગ્યાં અને અવંતીથી ભાગી જવાના ઘાટ તેમણે ઘાવો. શુભ મુ` મ`ત્રસિદ્ધિ માટે એક ઔષિધ લાવવી જોઇ એ એમ કહી વાસવદત્તાએ પાતાના પિતા પાસે ભદ્રાવતી નામની એક હાથણી માગી લીધી, અને પ્રદ્યોત ઉદ્યાનક્રીડા માટે ગયા છે એવી તક જોઈ તે તે ઉયન સાથે હાથણી પર સવાર થઈ તે ભાગી નીકળી. ઉદયન હાથી ચલાવવામાં કુશળ હતા જ, તેા પણ તેની પાછળ મોકલાયેલા સૈનિકાએ તેને રસ્તામાં જ પકડી પાડયો. વાસવદત્તાએ પિતાના ખજાનામાંથી બને તેટલી સેાનામહેારની થેલીએ સાથે લીધી હતી, તેમાંથી એક થેલી ખેાલીને તેણે રસ્તામાં સાનામહારા ફેંકી. સૈનિકા તે લેવા માટે થેાભ્યા, તેટલામાં ઉદયને હાથણીને આગળ દોડાવી. ફી સૈનિકાએ હાથણીને પકડી પાડી ત્યારે તે જ યુક્તિ યાજવામાં આવી અને આ યુક્તિ દ્વારા બન્ને જણુ કૌશામ્બી આવી પહોંચ્યાં.
ઉયન એક દિવસ પેાતાના ઉદ્યાનમાં ક્રીડા માટે ગયા હતા ત્યારે ત્યાં જ એ ઉંધી ગયેા. પિંડાલ ભારદ્વાજ નામના ભિક્ષુ પાસેના જ એક ઝાડની નીચે બેઠા હતા. રાજા ઊંઘી ગયા છે એમ જોઈ તે તેની સ્ત્રીઓ પિંડાલ ભારદ્વાજની પાસે ગઈ અને તેને ઉપદેશ સાંભળવા ત્રાગી. એટલામાં રાજા જાગી ગયા અને ખિજાઈને પિંડાલ ભારદ્વાજના શીર પર લાલ કીડીએ નાખવાને તેણે પ્રયત્ન કર્યાં, એવા ઉલ્લેખ સંયુત્તનિકાયની અદ્નકથામાં આવે છે. પણ પછી પિંડાલ ભારદ્વાજના ઉપદેશ સાંભળીને ઉદ્દયન મુદ્દોપાસક થઈ ગયા.
કૌશામ્બીમાં ધાષિત, કુટ અને પાવારિક નામના ત્રણ શ્રેષ્ઠીઓએ બુદ્ધના ભિક્ષુસંધને રહેવા માટે અનુક્રમે ધેાષિતારામ,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધે
૧૮
છુટારામ અને પાવારિકારામ એ ત્રણ વિદ્વાર આંધ્યાને ઉલ્લેખ અંગુત્તરનિકાયની અક્રકથામાં અને ધમ્મપદ અકથામાં મળે છે. ઉદયનની એક મુખ્ય રાણી સામાવતી અને તેની દાસી ખુન્નુત્તરા (કુબ્જા ઉત્તરા) આ બે યુદ્ધની મુખ્ય ઉપાસિકાએ હતી. આ ઉપરથી એમ જણાય છે કે, જો કે ઉદ્દયન રાજા ખાસ શ્રદ્ઘાળુ ન હતા, તેમ છતાંય કૌશામ્બીના લેાકામાં મુદ્દભક્તો ધણા હતા અને ભિક્ષુએતા યેાગક્ષેમ વ્યવસ્થિત ચલાવવા માટે તેઓ તત્પર હતા.
૯. કુર
આ દેશની રાજધાની ઇન્દ્રપ્રસ્થ નગરી હતી. મુદ્દના વખતમાં ત્યાં કૌરવ્ય નામને રાજા રાજ્ય કરતેા હતેા, એટલી જ માહિતી મળે છે. પણ ત્યાંની રાજ્યવ્યવસ્થા કેવી ચાલતી હતી તેની માહિતી કાંય મળતી નથી. આ દેશમાં બુદ્ધના ભિક્ષુએ! માટે એક પણ વિહાર ન હતા. ભગવાન મુદ્દે ઉપદેશ કરવા માટે તે દેશમાં જતા ત્યારે કાઈ વૃક્ષ નીચે કે એવી ખીજી જગ્યાએ મુકામ રાખતા હશે. તેમ છતાંય આ દેશમાં મુદ્દોપદેશના ભક્તો ધણા હતા એમ દેખાય છે. રાષ્ટ્રપાલ નામના ધનવાન જુવાન ભિક્ષુ થયેા એવી કથા મઝિમનિકાયમાં વિસ્તારપૂર્વક આપી છે. કુરુ દેશના કમ્માસદમ્મ (કલ્માષદમ્ય) નામના નગરની પાસે ભગવાન બુદ્ધે સતિપટ્ટન જેવાં ઘણાં ઉત્તમ સુત્તો ઉપદેશ્યાંના ઉલ્લેખ સુત્તપિટકમાં મળે છે. તે ઉપરથી એમ જણાય છે કે ત્યાં સામાન્ય જનસમૂહ યુદ્ધને માનતા હાવા છતાં અધિકારી વર્ગોમાં તેને કાઈ ભક્ત ન હતા અને વૈદિક ધર્મનું ત્યાં ધણું જ પ્રભુત્વ હતું.
૧૦–૧૧. પ`ચાલા (પાંચાલા) અને મચ્છા (મસ્ત્યા)
ઉત્તર પાંચાલેાની રાજધાની કામ્પિલ (કાસ્પિય) હતી, એવે ઉલ્લેખ જાતક અટ્ઠકયામાં અનેક જગ્યાએ મળે છે; પણ મત્સ્ય દેશની રાજધાનીને પત્તો મળતા નથી. આ ઉપરથી એમ જણાય છે કે
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ
૨૯
યુદ્ધના સમયમાં આ બે દેશાનું ખાસ મહત્ત્વ રહ્યું ન હતું અને તે દેશામાં બુદ્ધે પ્રવાસ કર્યાં નહિ હાવાથી ત્યાંના લેાકેા વિષે કે શહેસ વિષે બૌદ્ધત્ર થામાં ખાસ માહિતી મળતી નથી.
૧. સુરસેના (શૂરસેના)
એની રાજધાની મધુરા (મથુરા). ત્યાં અવંતિપુત્ર નામના રાજા રાજ્ય કરતા હતા. વર્ણાશ્રમધર્મની બાબતમાં તેને મહાકાત્યાયન સાથે જે સંવાદ થયા તેનું વર્ણન મધુરસુત્તમાં આવે છે. આ દેશમાં યુદ્ધ ભાગ્યે જ જતા. મધુરા તેને ખાસ ગમતી નહિ હાય, એવું નીચેના સુત્ત પરથી દેખાય છે.
पश्चिमे भिक्खवे आदीनवा मधुरायें। कतमे पञ्च ? વિલમા, વદુરના, વરઘુનવા, વાથલા, કુરુવિકા । મે खो भिक्खवे पञ्च आदीनवा मधुरायं ति ।
( અંગુત્તરનિકાય પ`ચનિપાત )
હું ભિક્ષુએ ! મથુરામાં આ પાંચ દ્વેષ છે. કયા પાંચ ? તેના રસ્તા ખરબચડા છે, ધૂળ ઘણી છે, કૂતરાએ ખરાબ છે, યક્ષા ક્રૂર છે અને ત્યાં ભિક્ષા મળવી મુશ્કેલ છે. ભિક્ષુ, મથુરામાં આ પાંચ દેષ છે.
૧૩. અસકા ( અશ્મકા )
સુત્તનિપાતના પારાયણગ્ગના આરંભમાં જે વત્યુ ગાથાઓ છે. તે ઉપરથી એમ જણાય છે કે અસ્તકાનું રાજ્ય કથાંક ગાદાવરી નદીની પાસે હતું. શ્રાવસ્તીમાં રહેતા બાવરી નામના બ્રાહ્મણે પેાતાના સાળ શિષ્યા સાથે આ રાજ્યમાં વસ્તી કરી.
सो अस्सस्स विसये अळकस्स समासने । वसी गोदावरीकूले उच्छेन च फलेन च ॥
તે (બાવરી) અશ્વકના રાજ્યમાં અને અળકના રાજ્ય પાસે ગોદાવરીને કાંઠે ભિક્ષાપર અને ફળેાપર ઉપવિકા કરીને રહેવા લાગ્યા.
•
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
ભગવાન બુદ્ધ
અસ્સક અને અળક એ બે આન્ધ (અધક) રાજાઓ હતા અને તેમનાં રાજ્યની વચ્ચે બાવરીએ પિતાના સોળ શિષ્યો સાથે એક વસાહત કરી અને તે દહાડે દહાડે વધતી ગઈ એવું અદ્રકથાકારનું કહેવું છે. વૈદિક ધર્મપ્રચારકોની દક્ષિણમાં આ પહેલી વસાહત હતી, એમ કહેવામાં હરકત નથી. બુદ્ધ કે તેના સમયના ભિક્ષઓ ત્યાં સુધી પહોંચ્યા ન હોવાથી આ રાજ્યોની ખાસ માહિતી બૌદ્ધ સાહિત્યમાં જડતી નથી, પણ બુદ્ધની કીર્તિ ત્યાં સુધી પહોંચી ગઈ હતી. તે સાંભળીને બાવરીએ પિતાના સોળે શિષ્યોને બુદ્ધદર્શન માટે મોકલ્યા. તેઓ પ્રવાસ કરતા કરતા મધ્ય દેશમાં આવ્યા અને અને રાજગૃહ આગળ બુદ્ધને મળીને તેઓ તેના શિષ્યો થયા, એવી હકીક્ત ઉપર નિર્દેશ કરેલા પારાયણવષ્યમાં જ છે. પરંતુ તે પછી તેમણે પાછા જઈને ગોદાવરીના પ્રદેશમાં ઉપદેશ કર્યાને ઉલ્લેખ કયાંય જડતો નથી.
૧૪. અવંતી અવંતીની રાજધાની ઉર્જન અને તેના રાજા ચંડપ્રદ્યોત એ બન્ને વિષેની ઘણુ માહિતી મળી આવે છે. ચંડપ્રોત માં પડ્યો ત્યારે તેના બોલાવવાથી મગધદેશનો પ્રસિદ્ધ વૈદ્ય છવક કૌમારભૂચ તેની દવા કરવા માટે ઉત્તેજન ગ. પ્રદ્યોતના અત્યંત ક્રૂર સ્વભાવને લીધે તેને ચંડ વિશેષણ આપવામાં આવ્યું હતું અને આ વાતની છવકને સારી પેઠે ખબર હતી. રાજાને દવા આપતાં પહેલાં છવકે જંગલમાં જઈને દવા લાવવાને બહાને ભદ્વતી નામની હાથણી માગી લીધી અને રાજાને દવા પીવરાવીને પિતે તે હાથણી પર બેસીને ભાગી ગયો. અહીં દવા પીધા પછી પ્રદ્યોતને ખૂબ જ ઊલટીઓ થવા લાગી. તેથી, એ ખિજાય અને તેણે જીવકને પકડી લાવવાનો હુકમ કર્યો. પણ જીવક ત્યાંથી ભાગી છૂટ્યો હતો. તેને પીછો પકડવા માટે રાજાએ કાક નામના પિતાના એક નોકરને મોકલ્યો. કાકે કૌશામ્બી
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ સુધી પ્રવાસ કરીને જીવકને પકડી પાડ્યો. છેવકે તેને એક ઔષધિ આમળા ખાવા આપ્યો, તેથી કાકની દુર્દશા થઈ અને છવક ભદવતી ઉપર બેસીને સુરક્ષિત રીતે રાજડ પહોંચ્યો. અહીં પ્રદ્યોત સાવ સાજે થઈ ગયો. પેલો નકર કાક પણ સાજો થયો અને ઉજજેને ચાલ્યો ગયો. રોગ નષ્ટ થઈને તબિયત પહેલાંના જેવી સારી થઈ જવાથી પ્રોત છવકપર ખુશ થઈ ગયો અને તેને અર્પણ કરવા માટે પ્રદ્યોતે સિચ્ચક નામનાં ઉત્તમ વસ્ત્રોની જોડી રાજગૃહ મોક્લી.
આ વાર્તામાં અને ધમ્મપદ અકથાની વાર્તામાં ઘણું સામ્ય છે. પણ એક વાર્તા બીજી ઉપરથી રચવામાં આવી, કે બંને જુદે જુદે વખતે બનવા પામી, તે કહી શકાતું નથી. આ બંને વાર્તાઓ ઉપરથી પ્રદ્યોતની ચંડપ્રકૃતિ સ્પષ્ટ થાય છે અને તે સર્વ સત્તાધારી રાજા હતા એમ જણાય છે.
ભગવાન બુદ્ધ પ્રદ્યોતના રાજ્યમાં કયારેય ગયા નહિ. પરંતુ તેને મુખ્ય શિખ્યામાં એક-મહાકાત્યાયન-પ્રદ્યોતના પુરેહિતનો છોકરો હતો. પિતાના મૃત્યુ પછી તેને પુરેહિત પદ મળ્યું. પણ તેમાં સંતોષ ન માનતાં તે મધ્યદેશમાં જઈને બુદ્ધને ભિક્ષશિષ્ય થયો. મહાકાત્યાયન સ્વદેશ પાછો ફર્યો ત્યારે પ્રદ્યોતે અને બીજા લોકોએ તેને સારે સત્કાર કર્યો. હું તેને મથુરાના રાજા અવંતિપુત્ર સાથે જાતિભેદ વિષે જે સંવાદ થયે, તે મઝિમનિકાયના મધુર અથવા મધુરિયસુત્તમાં આપ્યો છે. મથુરામાં અને ઉજજનમાં મહાકાત્યાયન પ્રસિદ્ધ હતો, તેમ છતાંય આ પ્રદેશમાં ભગવાન બુદ્ધની હૈયાતીમાં બૌદ્ધમતને ખાસ પ્રચાર થયો હોય એમ દેખાતું નથી. બુદ્ધના ભિક્ષુશિષ્યો ઘણા ઓછા હોવાથી આ પ્રદેશમાં પાંચ ભિક્ષુઓએ પણ બીજા ભિક્ષુઓને ઉપસંપદા આપી સંઘમાં દાખલ કરી લેવા, એવી ભગવાન
* મહાગ, ભાગ ૮ મો જુઓ. $ વધુ માહિતી માટે “બૌદ્ધસંઘનો પરિચય . ૧૬૫-૧૬૮ જુઓ.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
ભગવાન બુદ્ધ
મુદ્દે રજા આપી.† આ કામમાં મધ્યદેશમાં ઓછામાં ઓછા વીસ ભિક્ષુએની જરૂર હતી.
૧૫. ગંધારા (ગાંધારા )
ગાંધારાએની રાજધાની તસિલા ( તક્ષશિલા ) હતી. ત્યાં પુખ઼ુસાતિ નામના રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેણે ઉત્તરાવસ્થામાં પેાતાનું રાજ્ય છેડયું અને રાજગૃહ સુધી પગે ચાલીને પ્રવાસ કરી ભિક્ષુસંધમાં પ્રવેશ કર્યાં. ત્યારપછી પાત્ર અને ચીવર શોધવા માટે તે ફરતા હતા ત્યારે તેને એક ગાંડી ગામે મારી નાખ્યા. ગાયે તેને મારી નાખ્યાની કથા મઝિનિકાયના ધાતુવિભગસુત્તમાં આવી છે. તે તક્ષશિલાના રાજા હતા અને તેને બિસાર રાજા સાથે મિત્રતા કઈ રીતે થઈ, વગેરેનું સવિસ્તર વર્ષોંન આ સુત્તની અનુકથામાં મળે છે. તેને સારાંશ નીચે મુજબ:—
તક્ષશિલાના કેટલાક વેપારીએ રાજગૃહ આવ્યા. બિંબિસાર રાજાએ રિવાજ મુજબ તેમનેા સત્કાર કરીને તેમના રાજાની ખબર પૂછી. તે અત્યંત સજ્જન છે અને ઉમરમાં પેાતાના જેટલા જ છે, એવું જાણ્યા પછી બિંબિસાર રાજાના મનમાં તેના વિષે પ્રેમાદર પેદા થયા; અને તેણે તે વેપારીઓને કર માફ કરીને પુ±સાતિ રાજાને મૈત્રીને સંદેશ માકલ્યા. આથી પુષુસાતિ બિબિસાર ઉપર ઘણા ખુશ થયા. મગધ દેશમાંથી આવતા વેપારીઓ પર કર તેણે માફ કર્યો અને પેાતાના નેાકરા દ્વારા તે વેપારીઓ સાથે બિંબિસાર રાન્ન માટે આઠ પચરંગી બહુમૂલ્ય શાલેા ભેટ મેકલી આપી. બિંબિસાર રાજાએ ભેટના ખલામાં એક સુવર્ણ`પટ સરસ કર`ડિયામાં નાખીને મેકક્લ્યા, તે સુવર્ણપટપર બુદ્ધ ધર્મ અને સંઘના ગુણ ઉત્કૃષ્ટ હિંગળાક વડે લખ્યા હતા. તે વાંચીને પુખ઼સાતિને યુદ્ધને મળવાની લગની લાગી; અને અન્તે રાજ્યત્યાગ કરીને તે પગે ચાલીને છેક રાજગૃહ પહોંચ્યા. †મહાવર્ગ, ભાગ ૮મા; બૌદ્ધસંધને પરિચય '' પૃ. ૩૦-૩૧ જુએ.
66
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ
ત્યાં એક કુંભારના ઘરમાં તે બુદ્ધિને કેવી રીતે મળે, ત્યાં બુદ્ધ તેને કયે ઉપદેશ આપ્યો અને છેવટે તે ગાંડી ગાયથી કેવી રીતે મરાયો, એ બધી હકીકત ઉપર નિર્દેશ કરેલ ધાતુવિભંગસુત્તમાંથી જ મળે છે.
ગાંધારીને અને તેમની રાજધાની(તક્ષશિલા)નો ઉલ્લેખ જાતક અદ્રકથામાં અનેક ઠેકાણે આવે છે. કલાકૌશલ્યની જેમ વિદ્વત્તામાં પણ તક્ષશિલા નગરી મોખરે હતી. વેદાભ્યાસ કરવા માટે બ્રાહ્મણકુમાર, ધનુવિદ્યા અને રાજ્યતંત્ર શીખવા માટે ક્ષત્રિય અને શિલ્પકલા તથા બીજા ધંધાઓ શીખવા માટે વૈશ્ય જુવાને દૂરદૂરના પ્રદેશમાંથી તક્ષશિલા જતા હતા. રાજગૃહના પ્રખ્યાત વૈદ્ય જીવક કૌમારભભે આયુર્વેદનો અભ્યાસ અહીં જ કર્યો હતો. હિંદુસ્તાનમાં અત્યંત પ્રાચીન વિદ્યાપીઠ તક્ષશિલાનું જ હતું.
૧૬. કબજા (કાજ) એમનું રાજ્ય વાયવ્ય દિશામાં હતું અને તેની રાજધાની દ્વારકા હતી, એવો પ્રો. રાઈઝ ડેવિડઝનો મત છે.* પણ મઝિમનિકાયના અસ્સલાયનસુત્તમાં “વોનવોને!' એ તે દેશનો યવનો સાથે ઉલ્લેખ કર્યો હોવાથી આ દેશ ગાંધારેની પણ પેલી બાજુએ હતો, એવું લાગે છે. આ જ સુત્તમાં યવન કાજ દેશમાં આર્ય અને દાસ એ બે જ જાતિઓ છે અને ક્યારેક ક્યારેક આર્યમાંથી દાસ અને દાસમાંથી આર્ય થતા રહે છે એમ પણ લખ્યું છે. ગાંધારના દેશમાં વર્ણાશ્રમધર્મ દઢમૂલ થયો હતો એવું કેટલીક જાતકકથાઓ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે. ખુદ તક્ષશિલામાં ઘણાખરા ગુરુઓ બ્રાહ્મણજાતિના હતા. પણ કાજમાં ચાતુર્વણ્યનો પ્રવેશ થયો ન હતો. તેથી તે દેશ ગાંધારની પેલી બાજએ હતો એમ માનવું પડે છે.
આ દેશના લેકે જંગલી ઘોડાઓ પકડવામાં કુશળ હતા, એવું કુણાલજાતકની અદ્રકથા પરથી દેખાય છે. ઘેડ પકડવાવાળા લેક
* Buddbist India, P. 28.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
ભગવાન બુદ્ધ
જંગલી ઘેાડાઓ જે જગ્યાએ પાણી પીવા આવતા તે પાણીના શેવાળને અને પાસેને ઘાસને મધ પડતા. ઘડાઓ તે ઘાસ ખાતાં ખાતાં તે લેકેએ તૈયાર કરેલી એક મેટી વાડની અંદર ચાલ્યા જતા. તેઓ અંદર ગયા પછી ઘેડ પકડવાવાળાઓ વાડને દરવાજે બંધ કરી દેતા અને ધીરે ધીરે ઘોડાઓને પિતાના કાબુમાં લાવતા. ( આજે પણ આવા જ કેઈ ઉપાયોથી માયસોરના લેકે હાથીઓને પકડે છે એ વાત જાણીતી છે.) જંગલી ઘોડાઓને લગામ નાખીને આ લેકે ઘડાઓને કાજના વેપારીઓને વેચી નાખતા હોવા જોઈએ. વેપારી કે ઘડાઓને ત્યાંથી મધ્યદેશમાં બનારસ વગેરે જગ્યાએ લાવીને વેચતા.૧
કાઓજ દેશના સામાન્ય લોકોની કીડાઓ, પતંગિયાં વગેરે પ્રાણીઓને મારવાથી જ આત્મશુદ્ધિ થાય છે એમ માનતા હતા.
कीटा पतंगा उरगा च भेका हन्त्वा किमि सुज्झति भक्खिका च । पते हि धम्मा अनरियरूपा
कम्बोजकान वितथा बहुन्नं ॥२ કીડાઓ, પતંગિયાં, સર્પ, દેડકા, કૃમિઓ અને માખીઓ મારવાથી મનુષ્ય પ્રાણી શુદ્ધ થાય છે, એવો અનાર્ય અને અતશ્ય ધર્મ કાજના બહુજન માને છે.'
આ ઉપરથી આજના સરહદપરના લેકની જેમ આ લોકે પણ પછાત હતા એવું દેખાય છે.
મને રથપૂરણી અથામાં મહાકપિનની વાર્તા છે. તે સરહદપરની કુવતી નામની રાજધાનીમાં રાજ્ય કરતા હતા, અને પછી બુદ્ધના ગુણ સાંભળીને તે મધ્યદેશમાં આવ્યો. ચન્દ્રભાગા નદીને કાંઠે તેને
૧ ઉદાહરણ માટે તડુલનાલિજાતક જુઓ. ૨ ભૂરિદત્તજાતક લેક ૯૦૩.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ
૩૫ ભગવાન બુદ્ધ સાથે મેળાપ થયો. ત્યાં ભગવાને કપિનને અને તેના અમાત્યોને ભિક્ષુસંઘમાં લીધા. ઇત્યાદિ. *
મહાકપિન રાજા હતો અને તે કુક્રવતીમાં રાજય કરતે હતો, એ વાતને સંયુત્તનિકાયની અકથામાં આધાર મળે છે. પણ આ મુવતી રાજધાની કાજમાં હતી કે તેની આસપાસના કોઈ ડુંગરાળ સંસ્થાનમાં હતી તે કાંઈ જ સમજાતું નથી. એટલું ખરું કે બુદ્ધના જીવતાં જ તેની કીર્તિ અને પ્રભાવ આ સરહદપરના જંગલી લકામાં ફેલાયાં હતાં. આને માટે અર્વાચીન કાળને દાખલો આપી શકાય તેવો છે. પંજાબના જાતિનિવિષ્ટ લેકેમાં ગાંધીજીનું જેટલું વજન છે, તેના કરતાં અનેકગણું વધારે વજન સરહદના પઠાણ લેકેપર દેખાય છે. આવો જ કંઈક પ્રકાર બુદ્ધના સમયમાં બન્યો હોય તે તેમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવું નથી. ' લલિતવિસ્તારમાં સોળ રાજ્યને ઉલ્લેખ
આ સોળ રાજેનો ઉલ્લેખ લલિતવિસ્તારમાં છે એમ ઉપર કહ્યું જ છે. પ્રસંગ એવો છે કે બોધિસત્ત્વ તુષિતદેવભવનમાં હતા ત્યારે કયા રાજ્યમાં જન્મ લઈને લોકેદ્ધાર કરે તેનો વિચાર કરવા લાગ્યા. તેને જુદા જુદા દેવપુત્રોએ ભિન્નભિન્ન રાજકુળોના ગુણ કહ્યા અને બીજા કેટલાક દેવપુત્રએ તે કુળોના દેષ તેને બતાવ્યા.
મગધરાજકુળ (૧) કેટલાક દેવપુત્રોએ કહ્યું, “મગધ દેવામાં આ વૈદેહિકુલ ઘણું સંપન્ન હોવાથી બોધિસત્વને જન્મ લેવા માટે તે સ્થાન યોગ્ય છે.'' ત્યાર પછી બીજા દેવપુત્રોએ કહ્યું, “આ કુળ યોગ્ય નથી. કારણ કે તે માતૃશુદ્ધ અને પિતૃશુદ્ધ નથી, પણ ચંચળ છે; વિપુલ પુણ્યથી અભિષિકત થયું નથી. ઉદ્યાન, તળાવ વગેરેથી તેમની રાજધાની સુશોભિત નહિ હોવાથી તે જંગલી લોકોને છાજે એવી છે.”
* બૌદ્ધસંધ પરિચય પૃ. ૨૦૩ જુઓ.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
ભગવાન બુદ્ધ
કેસલરાજકુલ (૨) બીજા દેવપુત્રોએ કહ્યું, “આ કેસલકુળ સેના, વાહન અને ધનવડે સંપન્ન હોવાથી બોધિસત્વને માટે અનુકૂળ છે.” એના વિશે બીજાઓએ કહ્યું, “તે માતંગ મ્યુતિમાંથી પેદા થયેલું હોવાથી માતૃપિતૃ શુદ્ધ નથી, અને હીન ધર્મ પર શ્રદ્ધા રાખવાવાળું છે. તેથી તે યોગ્ય નથી.”
વંશરાજકુળ (૩) બીજાઓએ કહ્યું, “આ વંશરાજકુલ ઉત્કર્ષ પામેલું અને સુક્ષેમ છે. તેના દેશમાં સમૃદ્ધિ હોવાથી તે બોધિસત્ત્વને માટે
ગ્ય છે.” આ પછી બીજાઓએ કહ્યું, “તે પ્રાકૃત અને ક્રૂર છે. તે કુળના ઘણા રાજાઓનો જન્મ પરપુરુષોથી થયો છે અને તે કુળને હાલનો રાજા ઉછેદવાદી (નાસ્તિક) હોવાથી તે બેધિસત્વને માટે યોગ્ય નથી.”
વૈશાલીના રાજાઓ (૪) બીજા દેવપુત્રોએ કહ્યું, “આ વૈશાલી મહાનગરી ઉત્કર્ષ પામેલી, ક્ષેમ, સુભિક્ષ, રમણીય, માણસોથી ભરપૂર, ઘરે અને મહેલેવડે અલંકૃત, પુણ્ય–વાટિકાઓ અને ઉદ્યાન વડે પ્રફુલ્લિત હોવાથી તે જાણે દેવોની રાજધાનીનું અનુકરણ કરે છે. તેથી બોધિસત્ત્વને જન્મ લેવા માટે તે ચગ્ય દેખાય છે.” આ પછી બીજાઓએ કહ્યું, “ત્યાંના રાજાઓનું પરસ્પર વિશેનું વર્તન ન્યાય નથી. તેઓ ધર્માચરણ નથી. અને ઉત્તમ, મધ્યમ, વૃદ્ધ અને જેક ઇત્યાદિ વિષે તેઓ આદર રાખતા નથી. દરેક જણ પિતાની જાતને જ રાજા માને છે. કેઈ કેઈન શિષ્ય થવા માગતા નથી. કોઈ કેઈનું માન રાખતા નથી. તેથી તે નગરી બોધિસત્ત્વને માટે અયોગ્ય છે.”
અવંતી રાજકુળ (૫) બીજા દેવપુત્રોએ કહ્યું, “આ પ્રદ્યતનું કુળ ખૂબ બળવાન, મહાવાહનસંપન્ન અને શત્રુસેનાપર વિજય મેળવવાવાળું હવાથી
?
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ બોધિસત્ત્વનું યોગ્ય છે.” આ પછી બીજાઓએ કહ્યું, “તે કુળના રાજાઓ ચંડ, કૂર, કઠોરભાષી અને સાહસી છે. કર્મો પર તેમને વિશ્વાસ નથી. માટે તે કુળ બેધિસત્ત્વને શોભે તેવું નથી.”
| મથુરા રાજકુલ (૬) બીજાઓએ કહ્યું, “આ મથુરાનગરી સમૃદ્ધ, ક્ષેમ, સુભિક્ષ અને માણસોથી ભરપૂર છે. કંસકુળના ફૂરસેનના રાજા સુબાહુની તે રાજધાની છે. તે બોધિસત્વને એગ્ય છે.” તે પછી બીજાઓએ કહ્યું, “આ રાજા મિથ્યાદષ્ટિ કુળમાં જન્મેલો હેઈ દસ્યુરાજા હેવાથી આ નગરી પણ બોધિસત્વને માટે એગ્ય નથી.” |
કુરુરાજકુલ (૭) બીજાઓ બેલ્યા, “આ હસ્તિનાપુરમાં પાંડવકુળને શર અને સુસ્વરૂપ રાજા રાજ્ય કરે છે. પરસૈન્યને પરાભવ કરનારું તે કુળ હવાથી બેધિસત્વ માટે યોગ્ય છે.” આ પછી બીજાઓએ કહ્યું, “પાંડવકુળના રાજાઓએ પિતાને વંશ વ્યાકુળ કરી નાખ્યો છે. યુધિષ્ઠિરને ધર્મને, ભીમસેનને વાયુને, અર્જુનને ઈન્દ્રને અને નકુલ–સહદેવને અશ્વિનના પુત્ર કહે છે. તેથી આ કુળ બેધિસવને યોગ્ય નથી.”
મૈથિલરાજકુળ (૮) બીજાઓ બેલ્યા, “મૈથિલ રાજા સુમિત્રની રાજધાની મિથિલાનગરી અત્યંત રમણીય છે, અને હાથી, ઘોડા, પાયદળ વગેરેથી તે રાજા સંપન્ન છે. તેની પાસે સેનું, મેતી અને ઝવેરાત છે. સામન્ત રાજાઓનાં સૈન્ય તેના પરાક્રમથી ડરે છે. તે મિત્રવાન અને ધર્મવત્સલ છે. તેથી આ કુળ બેધિસત્વને માટે યોગ્ય છે.” આના પછી બીજાઓ બોલ્યા, “આ રાજા આવો છે ખરો, પણ તેને પુષ્કળ સંતતિ હોઈ તે અતિવૃદ્ધ હોવાને કારણે પુત્રોત્પાદન કરવાને સમર્થ નથી. તેથી તે કુળ પણ બોધિસત્વને માટે અગ્ય છે.”
આ રીતે તે દેવપુત્રોએ જબુદ્ધીપના ફળ રાજ્યમાં
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
ભગવાન બુદ્ધ
(ા નાનપુ) જે નાનાં મોટાં રાજકુળે હૈતાં, તે બધાં જોયાં. પણ બધાં તેને દોષમય જણાયાં.”
આઠ જ કુળની માહિતી સોળ જનપદોમાંથી અહીં આઠનાં જ રાજકુળોનું વર્ણન છે. તેમાંનું સુમિત્રનું કુળ તેના મૃત્યુ પછી તરત જ નષ્ટ થઈને વિદેહને અંતર્ભાવ વજજીઓના રાજ્યમાં થયો હોવો જોઈએ. બાકીનાં સાતમાં પાંડવોની પરંપરામાં કયો રાજા રાજય કરતો હતો એ કહેવામાં આવ્યું નથી અને તે વિષેની હકીકત બીજા બૌદ્ધ ગ્રંથમાં પણ જડતી નથી. કુરુદેશમાં કૌરવ્ય નામને રાજા રાજ્ય કરતો હતો એવો ઉલ્લેખ રપાલસુત્તમાં છે. તે પાંડવકુળનો હતો એવો પુરા ક્યાંય મળતો નથી. બાકીનાં છ રાજકુળાની જે માહિતી અહીં આપી છે, તેવી જ ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં ત્રિપિટક ગ્રંથમાં મળી આવે છે.
શાકયફળ ગ્રંથમાં શાકુળની માહિતી વિસ્તારપૂર્વક આપી છે તેમ છતાંય ઉપરનાં સોળ જનપદોમાં શાક્યોને નામનિર્દેશ બિલકુલ નથી, એ કેમ? આનો જવાબ એ કે, આ યાદી તૈયાર થતાં પહેલાં જ શાક્યોનું સ્વાતંત્ર્ય નષ્ટ થઈને તે દેશનો સમાવેશ કસલેના રાજ્યમાં થયો અને તેથી જ આ યાદીમાં તેમનો નિર્દેશ જડતો નથી.
બોધિસત્વ ગૃહત્યાગ કરીને રાજગૃહ આવ્યા ત્યારે બિબિસાર રાજાએ તેને મળીને તું કોણ છે એવો પ્રશ્ન પૂછ્યો. ત્યારે તેણે કહ્યું,
उर्जु जानपदो राजा हिमवन्तस्स पस्सतो। धनविरियन सम्पन्नो कोसलेसु निकेतिनो ।। आदिच्चा नाम गोत्तेन, साकिया नाम जातिया॥ “तम्हा कुला पब्बजितोम्हि राज न कामे अभिपत्थर्य ॥
| (સુત્તનિપાત, ૫બ્લજજાસત્ત) * આ મૂળ ઉતારાનું સંક્ષિપ્ત રૂપાંતર છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ
૩૯
"
હે રાજા, અહીંથી એક હિમાલયની તળેટીએ કાસલ દેશમાં એક જાનપદ (પ્રાન્ત) છે. તેમનું ગાત્ર આદિત્ય અને જાતિ શાકથ છે. તે કુળમાંને! હું, હે રાજા, કામેાપભાગની ઇચ્છા તજી દઈ તે પારિવ્રાજક થયેા છેં '
•
આ ગાથામાં ક્રાસલેસુ નિકેતિને' એ શબ્દ મહત્ત્વના છે. ક્રાસલ દેશમાં જેમનું ઘર છે એટલે જે કાસલ દેશમાંના ગણાય છે. આ ઉપરથી શાકયોનું સ્વાતંત્ર્ય નષ્ટ થઈ ગયું હતું એવું સ્હેજે દેખાય છે. શાકથો કાસલરાજાને કર આપતા અને અન્તગત વ્યવસ્થા જાતે સંભાળતા. મહાનામની દાસીકન્યા સાથે પસેનનાં લગ્ન થયાની હકીકત ઉપર આપી જ છે. આ બાબતમાં પ્રો. રાઈઝ ડેવિડ્ઝ શંકા પ્રકટ કરે છે. ક્રાસલરાજાને સર્વાધિકાર શાકયોએ માન્ય કર્યાં હતા, તા પછી પોતાની છેકરી એમને આપવામાં શાકયોને શાના વાંધા આવ્યા ?—એવું એ પૂછે છે.× પરતુ હિન્દુસ્તાનમાં ાતિભેદનું સ્વરૂપ કેટલુ ઉગ્ર હતું, એના તેમને ખ્યાલ નહિ હોય એમ લાગે છે. ઉદેપુરના પ્રતાપસિંહે અકબરનું સાર્વભૌમત્વ સ્વીકાર્યુ હાવા છતાં પેાતાની કન્યા અકબરને આપવાને તે તૈયાર ન હતા. ક્રાસલકુલ ‘માતંનવુત્યુપન્ન ’હતું એમ લક્ષિતવિસ્તરમાં કહ્યું છે. તે પરથી આ કુળ માત ંગેાની (માંગાની) જાતિમાંથી ઉત્પન્ન થયું હશે, એમ લાગે છે. આવા કુળવાળા સાથે સંબંધ બાંધવાની શાકથોએ ના પાડી હાય તેા તેમાં નવાઈ જેવું નથી.
ગણરાજ્યોની વ્યવસ્થા
'
આ રાજ્યેા એક વખતે ગણુસત્તાક કિવા મહાજનસત્તાક હતાં, એવું ઉપર કહ્યું છે. વજ્જી, મલ્લ કે શાકય વિષેની જે હકીકત ત્રિપિટક ગ્રંથમાં જડે છે, તે ઉપરથી એમ જણાય છે કે આ રાજ્યમાંના દરેક ગામના આગેવાનને રાજા કહેતા હતા. આ બધા રાજાએ ભેગા થઇ ને પોતાનામાંથી એકને પ્રમુખ તરીકે ચૂંટી લેતા. તેની મુદ્દત
* Buddhist India, P. 11-12.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
કાયમની હતી કે અમુક કાળ પૂરતી તે વિષે કશી જ માહિતી મળતી નથી. વાજીઓમાં કોઈ મહારાજા હતા એમ પણ જણાતું નથી. વજજીએના સેનાપતિનો ઉલ્લેખ છે, પણ મહારાજાને નથી; કદાચ તેટલા વખત પૂરતી પ્રમુખની ચુંટણી કરીને તેઓ કામ ચલાવતા હશે. આ ગણરાજ્યમાં ન્યાયદાન વિષે અને રાજ્યવ્યવસ્થા કેવી રાખવી તે વિષે ખાસ કાયદાઓ બનાવવામાં આવતા અને તેને અનુસરીને જ આ ગણરા પિતાનાં રાજ્ય ચલાવતાં.
ગણરાજ્યોના નાશનાં કારણે સોળ જનપદના ગણરાજાઓનો નાશ થઈને ઘણુંખરાં રાજ્યમાં મહારાજાઓની સત્તા સ્થાપન થઈ હતી. અને મલેનાં બે નાનાં રાજ્ય અને વજજીઓનું એક બળવાન રાજ્ય મળીને જે ત્રણ સ્વતંત્ર ગણસત્તાક રાજ્ય બાકી રહ્યાં, તેઓ પણ એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિનો ભોગ બની જવાની તૈયારીમાં હતાં. આનાં કારણો શાં હશે? મારો એ અભિપ્રાય છે કે ગણરાજાઓની વિલાસપ્રિયતા અને બ્રાહ્મણોનું રાજકારણમાં પ્રભુત્વ, એ બે આ ક્રાન્તિનાં મુખ્ય કારણો હોવાં જોઈએ.
ગણરાજાઓને કેઈ ચૂંટી કાઢતું નહોતું. બાપ પછી દીકરે તેની રાજગાદી પર આવતા. વંશપરંપરાથી આ અધિકાર ભોગવવાની તક મળવાથી આ રાજાઓ વિલાસી અને બેજવાબદાર થાય તે તદ્દન સ્વાભાવિક હતું. ઉપર લલિતવિસ્તારમાં વાજીઓનું જે વર્ણન આપ્યું છે તેનો વિચાર કરતાં, તે ગણરાજાઓ પ્રબળ હોવા છતાં તેમનામાં એકબીજા વિષે આદરભાવ ન હતું અને દરેક જણ પિતાને જ રાજા ગણ હતો, એવું દેખાય છે. આથી બુદ્ધના પરિનિર્વાણ પછી અજાતશત્રએ વજઇઓના ગણરાજ્યમાં ફાટફૂટ પાડીને તે રાજ્ય વગર મહેનતે જીતી લીધું. સામાન્ય જનતાને આ ગણરાજાઓને ટેકે હોય એ અશક્ય હતું. દરેક રાજા પોતાની રીતે લોકો પર જુલમ કરવા માંડે, ત્યારે તેને અટકાવવાની શક્તિ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ લેકમાં કે બીજા રાજાઓમાં ન હતી. તેના કરતાં આ બધા રાજાઓ નષ્ટ થાય અને તેમની જગ્યાએ એક જ સર્વાધિકારી રાજા આવે, એ સામાન્ય માણસની દૃષ્ટિએ વધુ ઈષ્ટ હતું. મહારાજા પિતાના અધિકારીઓ ઉપર જુલમ કરતા અને રાજધાનીની આસપાસ કોઈ સુંદર યુવતી જડે, તે તેને તે પિતાના જનાનખાનામાં ખોસી ઘાલતા. આવા થોડાઘણા જુલમના પ્રકારે તેનાથી થતા હોય, તો પણ તેની સંખ્યા ગણરાજાઓના જુલમે જેટલી થવી અશક્ય હતું. ગણરાજાઓ ગામેગામ હોવાથી તેમના જુલમમાંથી બહુજનેમાંથી ભાગ્યે જ કોઈ છૂટી શકતે. કર અને વેઠપે આ રાજાએ બધાને જ પજવતા હશે. એકસત્તાક મહારાજાને આવી રીતે ખેડૂતોને પજવવાની કશી જ જરૂર ન હતી. તેના મોજશોખ જેટલા પૈસા તે નિયમિત કરરૂપે સહેલાઈથી વસૂલ કરી શકતો. આથી સાધારણ જનતાને “પત્થર કરતાં ઈંટ નરમ” એ ન્યાયે એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ વધુ આવકારદાયક લાગી હોય તે તેમાં નવાઈ નથી.
એકસત્તાક રાજ્યમાં પુરોહિતનું કામ વંશપરંપરાથી કે બ્રાહ્મણસમુદાયની સંમતિથી બ્રાહ્મણને જ મળતું હતું. મુખ્યપ્રધાનાદિકનાં કામો પણ બ્રાહ્મણોને જ મળતાં. તેથી બ્રાહ્મણે એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિના ભારે ચાહનારા થયા. બ્રાહ્મણી ગ્રંથમાં ગણસત્તાક રાજાએનો નામનિર્દેશ પણ નથી, એ વાત વિચાર કરવા જેવી છે. એ ઉપરથી એમ જણાય છે કે બ્રાહ્મણને ગણસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ જરાયે ગમતી ન હતી. શાક્યોના જેવા ગણરાજાઓ બ્રાહ્મણોને માન આપતા નથી એવો આરોપ અંબ બ્રાહ્મણે તેમના ઉપર કર્યાને ઉલેખ અંબઢ઼સુત્તમાં મળે છે ગણરાજ્યોમાં યજ્ઞયાગને સહેજ પણ ઉત્તેજન અપાતું ન હતું અને એકસત્તાક રાજ્યોમાં મહારાજાએ યજ્ઞયાગાદિ કરવા માટે બ્રાહ્મણને વંશપરંપરાગત ઈનામપટાઓ આપતા. એકલા
* * 7ઇer મો નોતમ સવજ્ઞાતિમા સનતા રૂમ માના જ ત્રાહ્મળ रुंगकरोन्ति, न ब्राह्मणे मानेन्ति, इत्यादि ॥ (दीनिकाय अम्बसुत्त)
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
ભગવાન બુદ્ધ
બિંબિસારના રાજ્યમાં જ સોણુદડ, કૂટદન્ત વગેરે બ્રાહ્મણોને, તેમ જ કેસલદેશમાં પિકખરસાતિ (પૌષ્કરસાદિ) તાલુકખ (તારુક્ષ) વગેરે બ્રાહ્મણોને મોટા મોટા ઈનામપટાઓ હતા, એમ સુત્તપિટકમાં આપેલા તેમના વર્ણન પરથી દેખાય છે. તેથી “પરસ્પાં મારવન્તઃ
ઉમંવદર' એ ન્યાયથી બ્રાહ્મણજાતિનું અને એકતંત્રી રાજ્યપદ્ધતિનું પ્રભુત્વ એકબીજાની મદદથી વધે, એ સ્વાભાવિક હતું. બુદ્ધના સમયમાં બ્રાહ્મણે કરતાં શ્રમણોનું (પરિવ્રાજકનું) મહત્ત્વ વધતું જતું હતું, એ આ પછીના પ્રકરણપરથી સ્પષ્ટ થશે. આ શ્રમણે ગણસત્તાક રાજ્યને આદર કરતા. કારણ કે આવાં રાજ્યમાં યજ્ઞયાગને મહત્ત્વ નહોતું અપાતું, પણ તેઓ અધ્યાત્મચિંતનમાં મફ્યુલ રહેતા હોવાથી રાજકીય પ્રશ્નોને વિચાર કરીને આ ગણસત્તાક રાજ્યની સુધારણ કેવી રીતે કરી શકાય, તેને ઉપાય શોધવાનો વખત તેમની પાસે નહોતો. જે કાંઈ ચાલે છે તે અનિવાર્ય છે, એવી તેમની માન્યતા હોય એમ જણાય છે.
ગણરાજાઓ વિશેનો બુદ્ધનો આદર સ્પષ્ટ દેખાય છે. વછઓને માટે તેમણે ઉન્નતિના સાત નિયમ બાંધી આપ્યા હતા, એ ઉપર કહ્યું જ છે. છતાં જૂના રાજયબંધારણમાંથી નવું સુવ્યવસ્થિત બંધારણ કેવી રીતે ઊભું કરી શકાય તે બાબતમાં પિતાના વિચારો બુદ્ધે પ્રગટ કર્યા હોય એમ જણાતું નથી. ગણરાજાઓમાંથી કોઈ જુલમી નીવડે તો બીજા રાજાઓએ ભેગા મળીને તેને અટકાવવા, કે બધા જ ગણરાજાઓને લોકોએ વખતોવખત ચૂંટી આપી તેમના પર પિતાને અંકુશ રાખવો ઈત્યાદિ વિચારે બૌદ્ધ સાહિત્યમાં ક્યાંય મળતા નથી.
બુદ્ધના અનુયાયીઓએ તે ગણુસત્તાક રાજ્યોની કલ્પના સદંતર છેડી દીધી. દીધનિકોયમાં નમૂનેદાર રાજ્યપદ્ધતિ દર્શાવનાર ચક્કવતિસુત્ત અને મહાસુદસનસુત નામનાં બે સુત્ત છે. તેમાં ચક્રવર્તી રાજાનું મહત્ત્વ અતિશયોક્તિ સાથે વર્ણવ્યું છે. બ્રાહ્મણના સમ્રાટમાં
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ
૪૩
અને આ ચક્રવર્તીમાં ક્રૂક એટલા જ કે, પહેલા સામાન્ય જનતાની દરકાર નહિ રાખતાં ઘણા યજ્ઞયાગ કરીને બ્રાહ્મણાની જ સંભાળ રાખતા, ત્યારે ખીજો સમગ્ર જનતા સાથે ન્યાય્ય વ્યવહાર રાખીને તેમને સુખી રાખવા મથ્યા કરતા. રાજ્યમાં શાંતિ સ્થપાયા પછી તે લેાકાને ઉપદેશ આપતા કે,
पाणो न हन्तब्बो, अदिन्नं नादातब्बं, कामेसु मिच्छा न चरितब्बा, मुसा न भासितब्बा, मज्जं न पातब्बं ।
· પ્રાણીઓની હત્યા કરવી નહિ, ચારી કરવી નહિ, વ્યભિચાર કરવા નહિ, ખાટુ ખાલવું નહિ, દારૂ પીવા નહિ. ' એટલે બૌદ્ઘ ગૃહસ્થા માટે જે પાંચ શીનિયમ છે, તેમનું પાલન કરવાના ઉપદેશ આ ચક્રવર્તી રાજા આપતા. ટૂંકામાં, બ્રાહ્મણાની દૃષ્ટિએ તેમ જ યુદ્ઘના અનુયાયીએની દૃષ્ટિએ એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ જ સારી નીવડી. બંને ષ્ટિમાં ક્રક તત્ત્વતા ન હતા; ફક્ત વીગતોને જ હતા.
પરંતુ ખુદ ગૌતમ એધિસત્ત્વ ઉપર ગણુસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિની સારી અસર થઈ હતી. બુદ્ધે સંધની રચના ગણુસત્તાક રાજ્યાની રાજ્યપદ્ધતિને અનુસરીને જ કરી હાવી જોઈએ. તેથી આ ગણુસતાક રાજ્યાની જે માહિતી મળે છે, તે ખાસ મહત્ત્વની જણાય છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ
ભ્રામક વિચાર આજકાલના ઘણા વિદ્વાનોની એવી માન્યતા જણાય છે કે શરૂઆતમાં બ્રાહ્મણોનો બધો જ મદાર વેદો ઉપર હતો, પછી એમણે યજ્ઞયાગનું આડંબર વધાર્યું, તેમાંથી ઉપનિષદનું તત્ત્વજ્ઞાન નીકળ્યું . અને પછી બુધે તે તત્ત્વજ્ઞાનમાં સુધારણું કરીને પિતાને સંપ્રદાય સ્થા. આ વિચારસરણી અત્યંત ભ્રમમૂલક છે. તે છોડી દીધા વગર બુદ્ધચરિત્રને સાચો બોધ થવો શકય નથી. તેથી આ પ્રકરણમાં બુદ્ધના સમયમાં ધાર્મિક પરિસ્થિતિ કેવી હતી તેનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન આપવું ઉચિત ધાયું છે.
યજ્ઞસંસ્કૃતિને પ્રવાહ પહેલા પ્રકરણમાં કહ્યું છે કે, આર્યોના અને દાસેના સંઘર્ષને લીધે સપ્તસિંધુના પ્રદેશમાં યજ્ઞયાગની સંસ્કૃતિ ઉત્પન્ન થઈ અને પરિક્ષિત તેમજ તેના પુત્ર જનમેજયની કારકિર્દીમાં આ વૈદિક સંસ્કૃતિએ કુરુ દેશમાં પિતાનું થાણું કાયમને માટે નાખ્યું. પરંતુ આ સંસ્કૃતિનો પ્રવાહ કુરુઓની પેલી બાજુએ પૂર્વ તરફ ખાસ ઝપાટાભેર ફેલાવા પામ્યો નહિ. તે પ્રવાહની ગતિ કુરુ દેશમાં જ અટકી ગઈ. આનું મુખ્ય કારણ એ હતું કે પૂર્વ તરફના દેશમાં ઋષિમુનિઓની અહિંસા અને તપશ્ચર્યાને મહત્ત્વ આપવાવાળા ઘણું લોક હતા.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ
તપસ્વી ઋષિમુનિઓ જાતક અક્કથામાં તપસ્વી ઋષિમુનિઓની અનેક વાર્તાઓ આવે છે. તે ઉપરથી એમ જણાય છે કે આ લકે જંગલમાં જઈને તપશ્ચર્યા કરતા. તેમની તપશ્ચર્યાની મુખ્ય બાબત કહીએ તો કોઈ પણ પ્રાણીને દુ;ખ આપવું નહિ અને દેહદંડન કરવું એ જ હતી. આ લેકે એકલા અથવા સંઘ બનાવીને રહેતા. દરેક સંઘમાં પાંચ જેટલા તપસ્વી પરિવ્રાજક રહેતા, એવો ઉલ્લેખ અનેક જાતકકથાઓમાં મળે છે. તેઓ જંગલનાં કંદ, ફળ વગેરે પદાર્થો ઉપર પિતાને નિર્વાહ કરતા અને પ્રસંગોપાત ખારા અને ખાટા પદાર્થ (ઢોળ-રિવા-વત્ત) ખાવા માટે લોકવસ્તીમાં આવતા. તેમને માટે લેકેને ખૂબ માન હતું અને તેમને જોઈતી ચીજોમાં તેઓ કદી ઓછું પડવા દેતા નહિ. આ ઋષિમુનિઓને લેકે ઉપર ઘણો પ્રભાવ હતા; પણ તેઓ લેકેને ધર્મોપદેશ આપતા ન હતા. તેમના ઉદાહરણથી લોકે અહિંસામાં માનતા થયા, એટલું જ.
| ઋષિમુનિઓનું ભેળપણ આ તપસ્વીઓ વ્યવહાર નહિ જાણવાવાળા હોવાથી ક્યારેક ક્યારેક સંસારમાં ફસાઈ જતા. સ્ત્રીઓ ઋષ્યશૃંગને ફસાવીને લઈ આવી અને પરાશરે સત્યવતી સાથે ભોગ ભગવ્યા એવું વર્ણન પુરાણમાં છે જ. આ ઉપરાંત જાતકઅ૬કથામાં પણ ઋષિમુનિઓ ખેટે માર્ગે ગયાની અનેક વાતે મળી આવે છે. તેમાંની એક અહીં આપું છું
પ્રાચીન કાળમાં વારાણસી નગરીમાં બ્રહ્મદત્ત રાજા રાજ્ય કરતો હતું ત્યારે બોધિસત્વે કાશી રાષ્ટ્રમાં ઔદિચ્ય બ્રાહ્મણકુળમાં જન્મ લીધો. ઉમરલાયક થયા પછી તેણે પ્રવજ્યા લીધી; અને તે પાંચસો શિષ્યો સાથે હિમાલયની તળેટીમાં રહેવા લાગ્યો. માસુ પાસે આવ્યું ત્યારે તેના શિષ્યોએ તેને કહ્યું, “આચાર્ય, આપણે લેકવસ્તીમાં જઈને ખારા અને ખાટા પદાર્થોનું સેવન કરીએ. ” આચાર્યે કહ્યું,
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
“આયુષ્યન્ત, હું અહીં જ રહીશ. તમે જઈને શરીરને અનુકૂળ પદાર્થો ખાઈ આવે.”
તે તપસ્વીઓ વારાણસી આવ્યા. રાજાએ તેમની કીર્તિ સાંભળીને તેમને પોતાના ઉદ્યાનમાં ચોમાસું ગાળવાની વિનતિ કરી; અને તેમના જમવાકરવાની વ્યવસ્થા પોતાના જ રાજમહેલમાં કરી. એક દિવસ સુરાપાનમહેસવ શરૂ થયો. પરિવ્રાજકેને જંગલમાં દારૂ મળવો મુશ્કેલ, તેથી રાજાએ આ તપસ્વીઓને ઉંચે દારૂ અપાવ્યો. તપાવીઓ દારૂ પીને નાચવા અને ગાવા લાગ્યા અને અસ્તવ્યસ્ત થઈને જમીન ઉપર પડ્યા, જ્યારે તેઓ પૂર્વ સ્થિતિ પર આવ્યા ત્યારે તેમને ખૂબ પશ્ચાત્તાપ થયો. તે જ દિવસે રાજાનું ઉદ્યાન મૂકીને તેઓ હિમાલય તરફ વળ્યા; અને ધીરે ધીરે પિતાના આશ્રમમાં આવીને આચાર્યને નમસ્કાર કરીને એક બાજુએ બેઠા. આચાર્યે તેમને કહ્યું, “તમને લોક્વસ્તીમાં ભિક્ષા મેળવતાં તકલીફ તો થઈ નથી ને ? તમે ત્યાં સમગ્રભાવથી રહ્યા ને?” તેમણે જવાબ આપ્યો. “ આચાર્ય, અમે સુખેથી રહ્યા. ફક્ત જે પદાર્થનું પાન નહિ કરવું જોઈએ તેનું અમે પાન કર્યું.
अपायिम्ह अनच्चिम्ह अगायिम्ह रुदिम्ह च ।
विसञकरणिं पित्वा दिट्ठा नाहुम्ह वानरा ॥ અમે પીધું, નાચ્યા, ગાવા માંડ્યા અને રડ્યા. ઉન્મત્ત કરનારો દારૂ પીને અમારે વાનર બનવાનું જ બાકી હતું ”૧
ઋષિમુનિઓમાં જાતિભેદ નહેતા તપસ્વી ઋષિમુનિઓમાં જાતિભેદને મુદ્દલ સ્થાન ન હતું. ગમે તે જાતિને માણસ તપસ્વી થાય, એટલે આખા સમાજમાં તે બહુ માન પામતા. દાખલા તરીકે, અહીં જાતકમાંની માતંગ ઋષિની વાર્તા ટૂંકામાં દઉં છું.
૧ સુરાપાન જાતક (નં. ૮૧) ૨ માતંગ જાતક (નં. ૪૯૭)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ
૪૭
માતંગ વારાણસી નગરની બહાર ચાંડાલકુળમાં જન્મે. તે ઉમરલાયક થયા પછી એક દિવસ વારાણસીને શ્રેણીની દષ્ટમંગલિકા નામની તરુણ કન્યા સાથે તેને રસ્તામાં મેળાપ થયો. ત્યારે માતંગ એક બાજુએ ઊભો રહ્યો. દૃષ્ટમંગલિકાએ પોતાની સાથેના નોકરોને પૂછયું, “આ બાજુએ ઊભેલો માણસ કોણ છે?” તે ચાંડાલ છે, એમ તેના નેકરોએ કહ્યું ત્યારે પિતાને અપશુકન થયા છે એમ સમજી તે ત્યાંથી પાછી ફરી.
દષ્ટમંગલિકા મહિને બે મહિને એકવાર ઉદ્યાનમાં જઈને પિતાની સાથેના અને ત્યાં ભેગા થયેલા બીજા લેકને પૈસા વહેંચતી. તે પાછી ચાલી ગઈ તેથી લેકને નિરાશા થઈ. તેમણે માતંગને મારી મારીને રસ્તા ઉપર બેભાન કરી મૂક્યો. થોડા વખત પછી માતંગ ભાનમાં આવ્યો અને દષ્ટમંગલિકાના બાપના દરવાજા આગળ પગથિયા પર આડે સુઈ ગયો. “આવું ત્રાગું શા માટે કરે છે? ” એવું જ્યારે એને પૂછયું, ત્યારે તેણે કહ્યું, “દષ્ટમંગલિકાને લીધા વગર હું અહીંથી ખસીશ નહિ.” સાત દિવસ તે એમ ને એમ પડયો રહ્યો. એટલે શ્રેષ્ઠીએ લાચારીથી દીકરી તેને સેંપી દીધી. તેને લઈને તે ચાંડાલગ્રામમાં ગયે.
દષ્ટમંગલિકા તેની સાથે પત્ની તરીકે રહેવા તૈયાર હતી, તે છતાંય માતંગે તેની સાથે વ્યવહાર નહિ રાખતાં અરણ્યમાં જઈને ઘોર તપ આદર્યું. સાત દિવસ પછી માતંગ પાછો ફર્યો અને તેણે દષ્ટમંગલિકાને કહ્યું, “તું એમ જાહેર કર કે મારો પતિ માતંગ નથી પણ મહાબ્રહ્મા છે; અને તે પૂણિમાને દિવસે ચંદ્રમંડળમાંથી નીચે અવતરવાનો છે.” તે મુજબ દષ્ટમંગલિકાએ બધાને એ ખબર આપ્યાં. પૂર્ણિમાની રાત્રે મોટો જનસમુદાય ચાંડાલગ્રામમાં તેના ઘરની સામે ભેગો થયો. ત્યારે માતંગઋષિ ચંદ્રમંડળમાંથી નીચે ઊતર્યો; અને પિતાની ઝૂંપડીમાં પ્રવેશ કરીને તેણે દષ્ટમંગલિકાની નાભિને પિતાના અંગુઠાવડે સ્પર્શ કર્યો.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
ભગવાન બુદ્ધ
ત્યાં ભેગા થયેલા બ્રહ્મભક્તો આ અદ્દભુત ચમત્કાર જોઈને દષ્ટાંગલિકાને ઊંચકીને વારાણસી નગરીમાં લાવ્યા અને નગરીના મધ્ય ભાગમાં એક મોટે મંડપ રચીને તેમાં તેની પૂજા આદરી. જોકે તેની માનતા માનવા લાગ્યા. નવ મહિના પછી તે જ મંડપમાં તેણે પુત્રને જન્મ આપ્યો. મંડ૫માં જન્મ્યો હોવાથી તેનું નામ માંડવ્ય રાખવામાં આવ્યું. લેકેએ તે માંડવાની પાસે જ એક મોટો મહેલ બાંધ્યો અને આ માદીકરાને તે મહેલમાં રાખ્યાં. તેમની પૂજા ચાલુ જ રહી.
માંડવ્યકુમારને શીખવવા માટે નાનપણથી જ મોટા મોટા વૈદિક પંડિત સ્વેચ્છાથી આવ્યા. તે ત્રણે વેદમાં પારંગત થયા અને બ્રાહ્મણને ખૂબ મદદ કરવા લાગ્યો. એક દિવસ માતંગ ઋષિ તેના દરવાજા આગળ ભિક્ષા માટે ઊભા હતા ત્યારે માંડવ્યે તેને પૂછ્યું; “આ ચીથરાં ઓઢીને પિશાચની જેમ અહીં ઊભેલે તું કોણ છે?” માતંગ–તારે ઘેર અન્નપાન પુષ્કળ છે, તેથી કંઈક એઠવાડ
મને મળશે, એ આશાથી હું અહીં ઊભો છું. માંડવ્યઃ–પણ આ અન્ન બ્રાહ્મણો માટે છે. તારા જેવા
નીચને આપવા માટે નથી. બન્ને વચ્ચે લાંબી ચર્ચા થયા પછી માંડવ્ય માતંગને પિતાના ત્રણ દ્વારપાળ વડે ધક્કા મારીને કાઢી મૂક્યો. પણ આથી તો તેની જીભ લૂલી પડી, આંખોનું તેજ ઊડી ગયું અને તે બેભાન થઈને પડ્યો. તેની સાથેના બ્રાહ્મણોની પણ કંઈક તેના જેવી જ સ્થિતિ થઈ. મેઢાં વાંકાચૂકાં કરતા તેઓ જમીન પર આળોટવા લાગ્યા. આ પ્રકાર જોઈ ને દષ્ટમંગલિકા ગભરાઈ ગઈ. એક દરિદ્રી તપસ્વીના પ્રભાવથી પોતાના દીકરાની અને બીજા બ્રાહ્મણોની આ સ્થિતિ થઈ એમ જાણીને તે પેલા તપસ્વીની શોધમાં નીકળી. માતંગ ઋષિ એક જગ્યાએ બેઠે બેઠે ભિક્ષાટનમાં મળેલી કાંજી ખાતે હતો. દષ્ટાંગલિકાએ તેને ઓળખી કાઢો અને પોતાના દીકરાને ક્ષમા કરવા માટે વિન. પિતાની એંઠી કાંજીને થોડો ભાગ એણે તેને આપ્યો અને કહ્યું કે, “આ કાંઇ તારા દીકરાના
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ
૪૯
અને ખીજા બ્રાહ્મણાના મેઢામાં નાખજે, એટલે તેઓ સારા થશે.' દૃષ્ટમંગલિકાએ તે મુજબ કર્યું. ત્યારે તે બધા બ્રાહ્મણેા પહેલાં જેવા સારા થઈ થયા. પણ ચાંડાળના એંઠાથી બ્રાહ્મણ સાજા થયાના સમાચાર આખી વારાણસીમાં ફેલાયા, તેથી લેાકેાથી શરમાઈને તેઓ મેઝ ( મધ્ય ) રાષ્ટ્રમાં ગયા. માત્ર માંડવ્ય ત્યાં જ રહ્યો.
કેટલાક સમય પછી માતંગઋષિ પ્રવાસ કરતા મેઝ રાષ્ટ્રમાં આવી પહેાંચ્યા. આ ખબર માંડવ્યની સાથેના બ્રહ્મણને મળ્યા ત્યારે તેમણે મેઝરાજાને એમ સમજાવ્યું કે આ નવે આવેલે ભિખારી ચેટક કરવાવાળા છે. તે બધાં રાષ્ટ્રોના નાશ કરશે. આ સાંભળીને રાજાએ પેાતાના સિપાહીઓને માતંગની શેાધમાં મેકયા. તેમણે તેને એક ભીંત પાસે બેસીને ભિક્ષામાં મળેલું અન્ન ખાતે જોયા અને ત્યાં જ એને ઠાર કર્યાં. આથી દેવતાઓને રાષ થયા અને તેમણે તે આખુયે રાષ્ટ્ર ઉજ્જડ કરી નાખ્યું.
ઉજ્જડ થઇ ગયું એવા દંતકથામાં કેટલું સત્ય
માતંગની હત્યાને લીધે મેઝરાષ્ટ્ર ઉલ્લેખ અનેક જાતકામાં મળી આવે છે. આ છે તે કહી શકાતું નથી; તાપણુ માત ંગઋષિ ચાંડાળ હતા અને તેની પૂજા બ્રાહ્મા અને ક્ષત્રિયા પણ કરતા હતા, એ વસલસુત્તની નીચેની ગાથાઓ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે.
तदमिना पि जानाथ थथा मेदं निदस्सनं ।
चण्डालपुत्त सोपाको मातंगों इति विस्तुतो ॥ १ ॥ सो यसं परमं पत्तो मातंगो थं सुदुल्लभं | आगच्छं तस्सुपट्ठानं खत्तिया ब्राह्मणा बहू ॥ २ ॥ देवयानं अभिरुय्ह विरजं सो महापथं कामरागं विराजेत्वा ब्रह्मलोकूपगो अहु । न न जाति निवारेसि ब्रह्मलोकूपपत्तिया ॥ ३॥ (૧) આના એક દાખલા હું આપું. કૂતરાનું માંસ ખાવાવાળા ચાંડાળના એક પુત્ર એ માતંગ નામથી પ્રસિદ્ધ હતા.
Y
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ (૨) તે માતંગને અત્યંત શ્રેષ્ઠ અને દુર્લભ એ જશ મળે. તેની સેવામાં ઘણું ક્ષત્રિય અને બ્રાહ્મણ હાજર રહેતા.
(૩) વિષયવાસનાને ક્ષય કરવાવાળા ઉચ્ચ માર્ગને અને દેવયાન (સમાધિ)ને અવલંબ કરીને તે બ્રહ્મલોક પામ્યો. બ્રહ્મલોકમાં જન્મ લેવામાં તેની જાતિ તેને નડી નહિ.
શંબૂકની કથા કાલ્પનિક શંબૂક નામને શક અરણ્યમાં તપશ્ચર્યા કરતો હતો. તેથી એક બ્રાહ્મણનો છોકરો મરણ પામ્યો. રામને આ વાતની ખબર પડતાં તેણે અરણ્યમાં જઈને શખકને શિરચ્છેદ કર્યો અને બ્રાહ્મણના દીકરાને જીવતો કર્યો. આ કથા રામાયણમાં ખૂબ કુલાવીને વર્ણવી છે. ભવભૂતિએ કંઈક સૌમ્ય રૂપમાં આ પ્રસંગ ઉત્તરરામચરિતમાં લીધો છે. પણ આ પ્રસંગ બુદ્ધના પહેલાં કે બૌદ્ધધર્મ હિંદુસ્તાનમાં હતો
ત્યાં સુધી કયારેય બનવા પામ્યો હોય એવો પુરાવો જડતો નથી. રાજાએ કેવું વર્તન રાખવું જોઈએ, એટલું જ બતાવવાને આ કથા રચનારને હેતુ હોવો જોઈએ.
શ્રમણે જંગલમાં રહેતા આ ઋષિમુનિઓને તાપસ અથવા પરિવ્રાજક કહેતા; તેઓ તપશ્ચર્યા કેવી રીતે કરતા તેની ખાસ માહિતી મળતી નથી. આ જ તપસ્વી લેકના સંઘેમાંથી લોકવસ્તીમાં ફરીને લોકોને ઉપદેશ કરવાવાળા જુદાજુદા શ્રમણસંધ નીકળ્યા. શ્રમણ શબ્દ શ્રમ ધાતુમાંથી નીકળ્યો છે. તેનો અર્થ કષ્ટ કરવાવાળો એવો થાય છે. આજે જેમ શારીરિક શ્રમ કરવાવાળા મજૂરોનું મહત્ત્વ વધતું જાય છે, તેવી જ રીતે બુદ્ધના સમયમાં શ્રમણોનું મહત્ત્વ વધતું હતું. પણ એમનામાં અને મજૂરોમાં ફેર એ હતું કે, મજૂર સમાજોપાગી વસ્તુઓ પેદા કરવા માટે મહેનત કરે છે, જ્યારે શ્રમણો સમાજમાં આધ્યાત્મિક જાગૃતિ પેદા કરવા માટે મહેનત કરતા. શરીરને તપશ્ચર્યા વડે આ લેકે કષ્ટ આપતા, તેથી જ કદાચ એમને
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ શ્રમણ સંજ્ઞા આપી હશે. પણ જંગલમાં રહેતા ઋષિમુનિઓ પણ તપશ્ચર્યાવડે શરીરને કષ્ટ આપતા જ હતા; તોપણ તેમને શ્રમણ કહેતા ન હતા. તેથી લોકોના હિત માટે પોતે શ્રમ કરતા હતા, તેથી જ તેમને શ્રમણ કહેવામાં આવતા હતા, એ વધુ સંભવિત છે.
ત્રેસઠ શ્રમણપંથ બુદ્ધના સમયમાં આવા નાના મોટા ત્રેસઠ શ્રમણ અસ્તિત્વમાં હતા. “થતિ તાનિ હાનિ ૪ દિ' એ વાક્યમાં જે ત્રણ અને સાઠ મને કહ્યા છે તેમાં બૌદ્ધમતનો પણ સમાવેશ થાય છે કે નહિ, તે કહી શકાતું નથી. તેનો સમાવેશ થાય છે એમ માની લઈએ તે પાકિસાહિત્યમાં અનેક જગ્યાએ મળી આવતા બાસઠ મતોના (ાદિ દિન) ઉલ્લેખનો અર્થ બરાબર બેસે છે. એટલે બુદ્ધના શ્રમણપંથની બહાર આ સમયમાં બીજા શ્રમણપંથ હસ્તી ધરાવતા હતા, એમ નક્કી થાય છે. આ બાસઠ શ્રમણપથેના મતે વીગતવાર બતાવવાનો પ્રયત્ન દીધનિકાયના પહેલા બ્રહ્મજાલસુત્તમાં કર્યો છે. પણ તે કૃત્રિમ જણાય છે. જે વખતે આ સુત્ત લખાયું તે વખતે બાસઠ સંખ્યા ઉપરાંત બીજી વીગતવાર માહિતી રહી ન હતી. તેથી સુત્ત રચનારાઓએ બાસઠ સંખ્યા ભરી કાઢવા માટે નવી વીગતે રચીને આ સુત્તમાં નાખી. આ જૂના બાસઠ શ્રમણપંથની માહિતી નષ્ટ થવાનું કારણ એ જણાય છે કે, તેમાં પ્રસિદ્ધ એવા ઘણું જ ઓછા શમણુપંથે હતા અને નાના નાના સંપ્રદાયના મોટા સંપ્રદાયમાં સમાવેશ થતો ગયો. આજકાલના બાવાઓ, સાધુઓ વગેરે પથાની બરાબર ગણતરી કરીએ તો તે કેટલાયે થશે. પણ તેમાં સેંધપાત્ર કબીર, દાદ, ઉદાસી વગેરે પંથે આંગળીના વેઢા પર ગણી શકાય તેટલા જ બાકી રહેશે.
તપશ્ચર્યાના પ્રકાર બુદ્ધના સમયમાં સૌથી મોટા શ્રમણસં છ હતા. અને તેમાં પણ નિગ્રંથ શ્રમણના સંપ્રદાયનો નંબર પહેલે આવે છે. આ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
ભગવાન બુદ્ધ
પંથના ઐતિહાસિક સંસ્થાપક પાર્વમુનિ હતા. તેમનું પરિનિર્વાણ બુદ્ધના જન્મ પહેલાં ૧૯૩ની સાલમાં થયું, એવું અનુમાન બાંધી શકાય. તે પહેલાં ચાળીસ પચાસ વર્ષ તે પાર્વતીર્થકર પોતાના ધર્મનો ઉપદેશ કરતા હોવા જોઈએ. તેમના અને બીજા શ્રમણસંઘના નાયકોના મતાનો વિચાર આ પછી કરવામાં આવશે. અહીં એ લોકેની તપશ્ચર્યાનાં પ્રકાર કયા હતા તે નિર્દિષ્ટ કરવું એગ્ય થશે. કારણ કે, તેથી તાપસની તપશ્ચર્યાને પણ થોડેઘણે ખ્યાલ આવી શકશે. શ્રમણોની તપશ્ચર્યાના પ્રકાર અનેક સુત્તોમાં મળે છે. પણ તેમાંથી મનિઝમનિકાયના મહાસીહનાદ સુત્તમાં આવેલું તપશ્ચર્યાનું વર્ણન ખાસ મહત્ત્વનું લાગવાથી અહીં તેને સારાંશ આપું છું.
ભગવાન બુદ્ધ સારિપુરને કહ્યું, “હે સારિપુર, મેં ચાર પ્રકારનું તપ આચર્યું હતું, એવું મને સાંભરે છે. હું તપસ્વી થયે, રૂક્ષ થયે, જુગુપ્સી થયો અને પ્રવિવિત્ત થયો.
તપસ્વિતા હે સારિપુર, મારી તપસ્વિતા કેવી હતી તે હું કહું છું.
(નિ) હું નાગે રહેતો હતે. લૌકિક આચાર પાળતો ન હતો. હાથ ઉપર ભિક્ષા લઈને ખાતો હતો. “ભદન્ત, અહીં આવો ” એમ કોઈ કહે તે હું સાંભળતે નહિ. “ભદન્ત, ઊભા રહે,” એમ કાઈ કહે તે સાંભળતો નહિ. બેસેલી જગ્યાએ લાવી આપેલા અન્નને, ખાસ મને ઉદેશીને તૈયાર કરેલા અન્નને કે નિમંત્રણનો હું સ્વીકાર કરતે નહિ. જેમાં અન્ન રાંધ્યું હોય તે જ વાસણમાં તે લઈ આવવામાં આવે તે હું તેનો સ્વીકાર કરતા નહિ. ઊખળમાંથી ખાવાને પદાર્થ કઈ લાવી આપે તે હું લેતા નહિ. ઊમરાની કે વાડની અંદર રહીને આપેલી ભિક્ષા હું સ્વીકારતો નહિ. બે જણ જમતા હોય તેમાંથી એકે ઊઠીને આપેલી ભિક્ષા હું લેતો નહિ. ગર્ભિણી, છોકરાને ધવરાવનારી કે પુરુષ સાથે એકાંતમાં બેઠેલી સ્ત્રીએ આપેલી ભિક્ષા હું લેતે નહિ. મેળામાં કે જાત્રામાં તૈયાર કરેલા અન્નની ભિક્ષા હું લેતો નહિ. જ્યાં
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ
૫૩
ઉતરે ઊભો હોય કે માખીઓની ભીડ અને ઘંઘાટ હોય, ત્યાંની ભિક્ષા હું લેતે નહિ. મત્સ્ય, માંસ, સુરા ઈત્યાદિ પદાર્થ લેતે નહિ.*એક જ ઘરમાં ભિક્ષા લઈને એક જ કેળિયા ઉપર હું જીવતો. અથવા બે ઘરોમાં ભિક્ષા લઈને બે કોળિયા ઉપર, એ પ્રમાણે દરરોજ વધારતો. વધારતે સાત દિવસમાં સાત ઘરમાં ભિક્ષા લઈને સાત કાળિયા ખાઈને હું રહેતો. હું એક કડછી ભરીને જ ખોરાક લેતો. આ રીતે સાત દિવસ વધારતે જઈને સાત કડછી અન્નથી હું મારી ઉપજીવિકા ચલાવતે હતે. એકાંતરે જમવાનું રાખતા. બે દિવસને અંતરે જમતા. આ રીતે ઉપવાસની મર્યાદા વધારતાં જઈને સાત દિવસને અંતરે કે પખવાડિયામાં એક દિવસ હું જમત.
(ઈ) “શાક, શ્યામાક, નીવાર, ચમારે ફેકેલા ચામડાના ટુકડા, શેવાળ, કુશકી, બળી ગયેલું અન્ન, ખેળ, ઘાસ અથવા ગાયનું છાણ ખાઈને હું રહેતું. અથવા અરણ્યમાં સહેજે મળતાં કંદમૂળો પર હું ઉપજીવિકા ચલાવતે. હું શણનાં વસ્ત્ર ધારણ કરતે. મિશ્રવસ્ત્રો ધારણ કરતે. શબ પર નાખેલાં વસ્ત્રો ધારણ કરતે. રસ્તાપરનાં ચીંથરાંમાંથી વસ્ત્રો તૈયાર કરીને હું ધારણ કરતા. વલ્કલ ધારણ કરતે, અજિન મૃગચર્મ ધારણ કરતો. કુશનું બનાવેલું ચીવર ધારણ કરતે. ભીંડીનું ચીવર ધારણ કરતે. માણસના કે ઘોડાના વાળની કામળ અથવા ઘૂવડના પીછાંનું ચીવર હું ધારણ કરતે.
(નિ) “હું દાઢી, મૂછે અને વાળ ખેંચી કાઢો. ઊભો રહીને તપસ્યા કરતો. બે પગ પર બેસીને તપસ્યા કરતો.
(ઈ) “હું કાંટાઓની પથારી પર સૂત. દહાડામાં ત્રણ વખત નહાતે. આવી રીતે હું અનેક પ્રકારનું દેહદમન કરતો. આ મારી તપસ્વિતા.
*જન સાધુઓ માસ્ય અને માંસ લેતા પણ સુરા લેતા હોય એવો દાખલો મળતા નથી. માંસાહારની ચર્ચા અગિયારમા પ્રકરણમાં કરી છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
રૂક્ષતા “હે સારિપુર, મારી રૂક્ષતા કેવી હતી તે કહું છું –
(નિ) અનેક વર્ષોની ધૂળથી મારા શરીર પર મેલને થર જામ્યો હતા. જેવી રીતે એકાદ તિક વૃક્ષનું થડ અનેક વર્ષોની ધૂળથી લપેટાય છે, તેવો મારો દેહ થયો હતો. પણ આ ધૂળનું આવરણ હું જાતે કે બીજો કોઈ હાથવડે લૂંછી કાઢે એવું મને થતું ન હતું. આવી મારી રૂક્ષતા હતી.
જુગુપ્સા હવે મારી જુગુપ્સા કેવી હતી તે કહું છું –
(નિ) હું ખૂબ કાળજીપૂર્વક જતો આવતે. પાણીના ટીપા પર પણ મને ઉત્કટ દયા હતી. આવી વિષમ સ્થિતિમાં સપડાયેલા સૂક્ષ્મ પ્રાણીને મારાથી નાશ ન થાય, એ માટે હું ખૂબ સંભાળ લેતે. એવી મારી જુગુપ્સા હતી. (જુગુપ્સા એટલે હિસાને કંટાળા.)
પ્રવિવિક્તતા “હે સારિપુર, હવે મારી પ્રવિવિક્તતા કેવી હતી તે કહું છું -
(ઈ) હું જ્યારે કોઈ જંગલમાં રહેતો ત્યારે કઈ ગોવાળ, ઘાસ વાઢવાવાળો, લાકડાં કાપવાવાળો કે જંગલની દેખરેખ કરવાવાળો માણસ મારી નજરે પડતું ત્યારે હું નિબિડ જંગલમાં, ઊંડા કે સપાટ પ્રદેશ પર એકદમ ભાગી જતો. મારે હેતુ એ હતો કે તે મને જોવા ન પામે. જેવી રીતે કઈ અરણ્યમૃગ માણસને જોઈને ભાગી છૂટે છે તેવી રીતે હું ભાગી છૂટતો. આવી મારી પ્રવિવિક્તતા હતી.
વિકટ ભજન (ઈ) “ જ્યાં ગાયો બાંધવાની જગ્યા હોય અને જ્યાંથી તાજેતરમાં ગાયો ચરવા ગઈ હતી, ત્યાં હાથ અને પગ પર ચાલતા જઈને હું વાછરડાંનું છાણ ભક્ષણ કરતા. જ્યાં સુધી મારાં મલમૂત્ર ચાલે ત્યાં સુધી તેના પર જ હું મારે નિર્વાહ ચલાવતા. એવું મારું મહાવિકટ ભજન હતું.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ
ય
ઉપેક્ષા
(નિ) “ હું એકાદ ભયાનક જંગલમાં રહેતા. જો કાઇ પણ વીતરાગી તે જંગલમાં આવે તે તેના રૂવાં ખડાં થાય એવું ભયંકર એ જંગલ રહેતું શિયાળામાં ભયંકર હિમપાત થતા હોય ત્યારે હું ખુલ્લી જગ્યામાં રહેતા અને દિવસે જ'ગલમાં ભરાઈ જતા. ઉનાળાના છેલ્લા મહિનામાં હું દિવસના ખુલ્લી જગ્યામાં રહેતા અને રાતના જંગલમાં ઘૂસી જતા. શ્મશાનમાં માણસેાનાં હાડકાં માથા નીચે રાખીને હું સૂઈ જતા. ગામડિયા લેાકેા આવીને મારી પર થૂંકતા, પેશાબ કરતા, ધૂળ નાખતા કે મારા કાનમાં સળીએ નાખતા. તેાપણુ તેમના વિષે મારા મનમાં કથારેય પાપમુદ્ધિ જાગી નથી.
આહારકત
( ઈ ) “ આહારથી આત્મશુદ્ધિ થાય છે એવી કેટલાક શ્રમણાની અને બ્રાહ્મણાની માન્યતા છે. તેએ ફક્ત ખાર ખાઈ તે રહે છે, ખેરાનું સૂર્યું ખાય છે, ખેરાના કાઢા પીએ છે અથવા ખીજો કાઈ પણ પદાર્થ ખારાનેા જ કરીને ખાય છે. હું એક જ ખેર ખાઈ ને રહેતા, એવું મને યાદ છે. હું સારપુત્ત, તું એવું ના માનતા કે તે વખતે ખેર ઘણાં મેટાં હશે. આજે જેવાં ખેાર છે તેવાં જ તે વખતે પણુ હતાં. આ રીતે એક જ ખેર ખાઈ તે રહેવાથી મારું શરીર ખૂબ કૃશ થઈ જતું. આસીત' વલ્લીની કે કાલવલ્લીની ગાંઠેાની જેમ મારા સાંધ એ સ્પષ્ટ દેખાતા હતા. મારા કિટબંધ ઊંટના પગલા જેવા દેખાતા. મારી પીઠની કરાડ સૂતરની તકલીઓની માળા જેવી દેખાતી. ભાંગેલા ધરના વાંસ જેમ ઊંયાનીયા થાય છે, તેવી હાલત મારી પાંસળીઓની થઈ. ઊંડા કૂવામાં પડતી નક્ષત્રાની છાયાની જેમ મારી કીકી ઊંડી ગઈ. કાચુ કડવું તુંબડુ કાપીને તડકામાં નાખવાથી તે જેમ કરમાઈ જાય છે તેવી રીતે મારા માથાની ચામડી કરમાઈ ગઈ. હું પેટ પર હાથ ફેરવવા માંડું તેા પીઠની કરેડ જ મારે હાથે લાગતી. તેના પર હાથ ફેરવું ત્યારે પેટની ચામડી હાથે આવતી. આવી રીતે મારી
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધે
પર
પીઠની કરાડ અને પેટની ચામડી એક થઈ ગઈ હતી. ઝાડા કે પેશાબ માટે હું એસવા જતા ત્યારે હું ત્યાં જ પડી જતેા. શરીર ઉપર હાથ ફેરવું તેા મારા દુળ થયેલા વાળ નીચે ખરી પડતા. તે ઉપવાસને લીધે મારી આવી અવસ્થા થઈ.
‹ કેટલાક શ્રમણા અને બ્રાહ્મણો મગ ખાઈને રહે છે, તલ ખાઈ તે રહે છે કે ચેખા ખાઈ ને રહે છે. આ પદાર્થોથી આત્મશુદ્ધિ થાય છે એવી એમની માન્યતા છે. હે સારિપુત્ત, હું એક જ તાનેા, ચેાખાના કે મગના દાણા ખાઈ તે જીવતા હતા. તે વખતે આ દાણાએ વધુ મેટા હતા એમ ના માનીશ. તે આજના જેવા જ હતા. આ ઉપવાસથી મારી સ્થિતિ તેવી જ ( ઉપર વર્ણવ્યા મુજબ ) થતી.''
મુદ્દઘોષાચાર્યનું કહેવું એવું છે કે ભગવાને આ તપશ્ચર્યા કાઈ પૂર્વજન્મમાં કરી. તે વખતે ખેર વગેરે પદાર્થ હમણાંના જેવાજ હતા, એ કથન પરથી બુધેાષાચાર્યનું કહેવું યુક્તિક જણાય છે. યુદ્ધના વખતમાં જે જે ભિન્નભિન્ન તપશ્ચર્યાએ પ્રચત્રિત હતી તેનું નિરકત્વ બતાવવા માટે સુત્તના કર્તાએ ઉપરનું લખાણ ભગવાનના મેઢામાં મૂક્યું છે, એ કહેવાની જરૂર નથી. ટીપમાં આપેલા ફેરફાર સિવાય (નિ ) વિભાગ નીચે આવેલી તપશ્ચર્યા નિથા ( જૈન સાધુઓ ) કરતા હતા. આજે પણ વાળ ખેંચી કાઢવાની, ઉપવાસાદિ કરવાની વગેરે પ્રથા તે લેાકામાં ચાલુ છે. (૪) વિભાગ નીચે આવેલી તપશ્ચર્યાં તિરપંથના શ્રમણા અને બ્રાહ્મણા કરતા હતા. તેમાંના ધણાખરા પ્રકારો બાવાઓ, સાધુએ વગેરે લેકામાં હજી પણ ચાલુ છે. મળમૂત્ર ખાવાના રિવાજ
પેાતાનાં મળમૂત્ર ખાવાના રિવાજ હજી પણ અધેરી જેવા પંથમાં ચાલુ છે. એમ દેખાય છે. કાશીમાં તેલ ગસ્વામી નામના એક પ્રસિદ્ધ સંન્યાસી થઈ ગયા. તેએ નાગા રહેતા. તેમની જેમ નાગા કરવાવાળા ખીજાયે ધણા પરમહ`સા કાશીમાં હતા. તે વખતે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ
૫૭ ગથ્વીન નામને (એને કાશીના લેકે ગેવિંદ સાહેબ કહેતા ) ખૂબ જ લોકપ્રિય કલેકટર હતો. હિંદુ લેકની રીતભાતને તેણે ખૂબ સહાનુભૂતિપૂર્વક અભ્યાસ કર્યો અને આ નાગા બાવાઓ લંગોટી પહેરીને ફરતા હતા તે માટે તેણે નીચેની યુતિ છે.
રસ્તામાં ફરતે નાગા સાધુ મળે કે પોલીસ તુરત જ તેને સાહેબની પાસે લઈ જતા. સાહેબ તેને પૂછતો, “તમે પરમહંસ છે?” તે હા કહે એટલે તે તેને પિતાનું અન્ન ખાવાનું કહેતા. આ વાત નાગા સાધુને ગળે ઊતરતી નહિ. એટલે ગેવિંદ સાહેબ કહેતો,
પરમહંસ કશો જ ભેદ રાખતો નથી, એવું શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે; અને તમારા મનમાં તે ભેદભાવ છે; તેથી તમારાથી નાગા નહિ કરાય.” આ પ્રમાણે ઘણું નાગા બાવાઓને તેણે લંગોટી પહેરવાની ફરજ પાડી.
આવો જ પ્રસંગ એકવાર તેલંગસ્વામી પર આવ્યો. પોલીસ સ્વામીને લઈને કલેકટરના બંગલા ઉપર ગયા છે, એવા ખબર મળતાં જ તેમના શિષ્યો અને પૂજકે, મોટા મોટા પંડિતો અને બીજા પ્રતિષ્ઠિત લેકે સાહેબના બંગલા ઉપર ગયા. સાહેબે બધાને બેસાડી દઈને તેલંગસ્વામીને પ્રશ્ન પૂછ્યું, “તમે પરમહંસ છો ?” સ્વામીએ હા કહેતાં જ સાહેબે બીજે સવાલ પૂછ્યો, “તમે મારે ત્યાંનું અન્ન ખાશો?” ત્યારે સ્વામીએ કહ્યું, “તમે મારું અન્ન ખાશો ? ”
હું પરમહંસ નથી, છતાંય ગમે તેનું અન્ન ખાઉં છું.” સાહેબે જવાબ આપ્યો.
સ્વામીએ ત્યાં ને ત્યાં પોતાના હાથ ઉપર જ ઝાડો કર્યો અને તે હાથ સાહેબની સામે ધરીને સ્વામીએ ગોવિદ સાહેબને કહ્યું, “આ લે મારું અન્ન. આ તમે ખાઈ બતાવો.” સાહેબ ખૂબ જ અકળાયો અને ખિજાઈને બેલ્યો, “આ કાંઈ મારે ખાવા જેવું અન્ન છે?” ત્યારે સ્વામી તે બધું ખાઈ ગયા અને તેમણે હાથ ચાટીને સાફ કર્યો. સાહેબે સ્વામીને છોડી મૂક્યા, એટલું જ નહિ પણ ફરી તેની તપાસ પણ કરી નહિ.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
ભગવાન બુદ્ધ
હું ૧૯૦૨ની સાલમાં કાશી હતા, ત્યારે કાશીના પંડિતોએ આ વાત ખૂબ આદરથી કહેલી મેં સાંભળી. પણ તે પહેલાં “કાશીયાત્રા” નામના પુસ્તકમાં તે વાર્તા તેવી જ આદરબુદ્ધિથી લખેલી મેં વાંચી.
આધુનિક તપસ્યા આ જ તેલંગસ્વામી ભારે ઠંડીના દિવસોમાં ફક્ત માથું બહાર રાખીને ગંગામાં બેસી જતા; અને ભારે ઉનાળામાં જ્યાં ચાલવાથી પગે ફેલ્લાં નીકળે તેવી ગંગાની રેતીમાં બેસી રહેતા.
લેઢાના કાંટાઓની ખાટ બનાવીને તેના પર સૂનારા બાવાઓ ઘણાએ જોયા હશે. ૧૯૦૨ની સાલમાં આવો એક બાવો કાશીમાં બિંદુમાધવના મંદિરની પાસે રહેતો હતો. લાકડાની લંગોટી પહેરીને ફરવાવાળા બાવાઓ પણ મારા જોવામાં આવ્યા છે.
શ્રમનો તપશ્ચર્યા વિષેને આદર ઉપર આપેલ તપશ્ચર્યાના પ્રકારોમાંથી શાક, શામાક અને અરણ્યમાં સહેજે મળતાં ફલમૂલાદિ ખાઈને રહેવું, એ પ્રકાર અરણ્યમાં રહેતા ઋષિમુનિઓ આચરતા હતા. તેઓ વલ્કલ પહેરતા અને ઘણે ભાગે અગ્નિહોત્ર પણ રાખતા. પણ નવા નીકળેલા શ્રમણસંપ્રદાયે અગ્નિહોત્રનો ત્યાગ કર્યો અને અરણ્યમાં રહેતા ઋષિમુનિઓની ઘણીખરી તપશ્ચર્યાઓ સ્વીકારીને તેમાં ચામડાના ટુકડા વગેરે ખાવાની તપશ્ચયોને ઉમેરો કર્યો.
બુદ્ધના સમયમાં નિગ્રંથ (જેનો) ને સંપ્રદાય જેરમાં હતો એ ઉપર કહ્યું જ છે. આ ઉપરાંત પૂરણકાશ્યપ, મકખલિ ગોસાલ, અજિત કેસકમ્બલ, પકુધ કાત્યાયન અને સંજય બેલઠ્ઠપુત્ત એ પાંચ શ્રમણનાયકાના શ્રમણ સંપ્રદાય ઘણું પ્રસિદ્ધ હતા. આ લેકેના તત્ત્વજ્ઞાનને વિચાર સંક્ષેપથી સાતમા પ્રકરણમાં કર્યો છે. તે ઉપરથી એમ જણાશે કે તેમનામાં તત્ત્વની બાબતમાં ઘણે મતભેદ હતો; તેમ છતાંય બે વાતોમાં તેમની એકવાક્યતા હતી–
(૧) તે બધાને યજ્ઞયાગ પસંદ ન હતા, અને
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ (૨) તપશ્ચર્યા વિષે તેમના મનમાં કંઈક અંશે આદર હતો.
શ્રમણનું પ્રચારકાર્ય આ અને બીજા શ્રમણોનું લેકેપર ઘણું વજન હતું એ ઉપર કહ્યું જ છે. આ શ્રમણો પૂર્વમાં ચંપા (ભાગલપુર), પશ્ચિમમાં કુરુઓને દેશ, ઉત્તરમાં હિમાલય અને દક્ષિણમાં વિધ્ય-એ બધાની વચ્ચેના પ્રદેશમાં ચોમાસાના ચાર મહિના બાદ કરતાં બાકીના આઠ મહિનાઓમાં સતત ભ્રમણ કરતા અને પિતાના મતોને લેકમાં પ્રચાર કરતા. આથી લોકમાં યજ્ઞયાગ માટે અનાદર અને તપશ્ચર્યા માટે આદર ઉત્પન્ન થયે.
યજ્ઞયાગોની વ્યાપ્તિ પરંતુ રાજાઓને યુદ્ધમાં વિજય મેળવવા ખાતર યજ્ઞયાગ કરવાની આવશ્યકતા જણાતી હતી. યજ્ઞયાગ ચાલુ રાખવા માટે કસેલેના સેનદિ રાજાએ ઉઠ્ઠા ગામ પોખરસાતિ (પૌષ્કરસાદિ) બ્રાહ્મણને અને સાલવતિકા ગામ હિચ્ચ (લૌહિત્ય) બ્રાહ્મણને, તેમ જ મગધદેશમાં બિબિસાર રાજાએ ચંપા ગામ સેણદંડ બ્રાહ્મણને અને ખાણુમત ગામ કૂટદન્ત બ્રાહ્મણને ઇનામ આપ્યાના દાખલા દીઘનિકાયમાં મળે છે. આ સિવાય ખુદ પેસેનદિ રાજા યજ્ઞયાગ કરતો હતો, એમ કેસલસંયુત્તના નવમા સુત્ત પરથી જણાય છે. પણ આ યજ્ઞયાગોની વ્યાપ્તિ કાસલનો પસેનદિ અને મગધને બિંબિસાર એ બેનાં રાજે પૂરતી જ હતી. કારણ કે મોટા મોટા યજ્ઞયાગ કરવા એ રાજાઓ અને વતનદાર બ્રાહ્મણોને માટે જ શક્ય હતું.
આવા ભારે યજ્ઞ કરવા સામાન્ય જનતાની શક્તિની બહાર હેવાથી યજ્ઞયાગાની નાની આવૃત્તિઓ નીકળી હતી. અમુક જાતના લાકડાની અમુક પ્રકારની દર્વીવડે તુષ, કુશકી, ખાસ પ્રકારના ચોખા, વિશિષ્ટ જાતનું ઘી, ખાસ પ્રકારનું તેલ, અમૂક પ્રાણીઓનું લેહી વગેરેનો હોમ કરવાથી અમુક પ્રકારની કાર્યસિદ્ધિ થાય છે એમ કહી કેટલાક બ્રાહ્મણો લેકે પાસે હોમ કરાવતા અને કેટલાક
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
શ્રમણે પણ આમાં ભાગ લેતા, એમ દીઘનિકાયમાં આવતા ઉલ્લેખો ઉપરથી દેખાય છે આ લકે કાર્યસિદ્ધિ માટે હામ કરતા હતા, તેમ છતાંય તેઓ તેની ગણના ધાર્મિક વિધિમાં નહોતા કરતા એમ લાગે છે. કારણ કે, આવા હેમ કરવાવાળા બ્રાહ્મણને અને શ્રમણને લેકે ખાસ માન આપતા નહતા.
દેવતાઓની પૂજા આજકાલ હિંદુઓ જેવી રીતે દેવદેવતા, યક્ષ, પિશાચ વગેરેમાં માને છે અને તેમને શાંત કરવા માટે બલિદાન કરે છે, તેવી જ રીતે બુદ્ધના સમયમાં હિંદુ લેકે દેવતાઓને માનતા અને બલિકર્મ કરતા. ખાસ ફરક એટલો જ કે આજકાલના ઘણાખરા દેવને પૂજારીઓની જરૂર પડે છે અને તે ઘણે ભાગે બ્રાહ્મણે હોય છે. આ ઉપરાંત હાલના દેવો બુદ્ધ સમયના દેવેની જેમ કાલ્પનિક હોવા છતાં, તેમાંના ઘણાખરાનાં પુરાણે થઈ ગયાં છે. આ પ્રકાર બુદ્ધના સમયમાં ન હતા. વડલાના જેવા વૃક્ષ ઉપર, કેાઈ ડુંગર ઉપર કે વનમાં મહાનુભાવ દેવતાઓનો નિવાસ હોય છે અને તેમની માનતા રાખવાથી તેઓ પ્રસન્ન થાય છે, એવી લેકેની માન્યતા હતી; અને બકરાં, મરઘાં ઈત્યાદિ પ્રાણીઓને ભેગ આપીને તેઓ પિતાની માનતા પૂરી કરતા. પલાસ જાતકની (નં. ૩૦૭) સ્થાપરથી દેખાય છે કે દેવતાઓની પૂજા બ્રાહ્મણે પણ કરતા, પણ તેમણે તે દેવતાઓનું પૂજારીપદ પિતાની ઉપજીવિકાના સાધન તરીકે પિતાના જ હાથમાં રાખ્યું હોય, એ પુરા ક્યાંય મળતો નથી. આજે જેવી રીતે દગડબા, હસોબા કે જખાઈ-જોખાઈને માટે પૂજારી બ્રાહ્મણે નથી તેવી જ રીતે તે વખતે બધા જ દેવતાઓને માટે પૂજારીઓ ન હતા. લેકા માનતા રાખતા અને મધ્યસ્થી વિના પિતાને હાથે જ બલિદાન આપતા. સુજાતાએ વટવૃક્ષવાસી દેવતાને દૂધની ખીર આપવાની માનતા રાખી અને અંતે તે ઝાડ નીચે બેઠેલા ગોતમ બેધિસત્ત્વને જ તેણે તે ખીર આપી, એ કથા બૌદ્ધ સાહિત્યમાં
* દીઘનિકાય-બ્રહ્મજાલ, સામાખ્યફલ વગેરે સૂત્રો જુઓ.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ પ્રસિદ્ધ છે અને બૌદ્ધ ચિત્રકળા ઉપર તેની સરસ અસર થઈ, એમ જણાય છે. ટૂંકમાં, આ દેવદેવતાઓની પૂજામાં પૂજારી બ્રાહ્મણની જરૂર ન હતી.
શ્રમણને ઉત્કર્ષ આ દેવતાઓ માટે પુરાણ અને પૂજારીઓ નહિ હોવાથી તેમને અર્વાચીન પ્રકારનું ધાર્મિક સ્વરૂપ મળ્યું ન હતું. બધી કક્ષાઓના લોકો પિતાના ઉપર આવનાર આપત્તિ ટાળવા માટે અથવા પોતે કરેલ માનતાને લઈને દેવતા પ્રસન્ન થાય એટલા ખાતર તેને બલિદાન આપતા. પણ આ કાર્યને તેઓ ધાર્મિક ગણતા નહોતા. બ્રાહ્મણોના યજ્ઞયાગાને વેદોનો અને વૈદિક સાહિત્યનો ટેકો મળવાથી તેમની ગણના ધાર્મિક કાર્યોમાં થતી હતી. પણ આ યજ્ઞયાગો ખૂબ ખર્ચાળ હોવાથી સામાન્ય લેકની શક્તિની બહાર હતા. તેને માટે સેંકડો ગાય અને બળદ મારી નાખવામાં આવતાં. ખેતી માટે ઉપયોગી જનાવરોને રાજાઓ અને બીજા પ્રતિષ્ઠિત લેકે જબરદસ્તીથી લઈ જતા હોવાથી સામાન્ય લેકામાં યજ્ઞયાગ ખૂબ જ અળખામણ થતા ગયા હતા. આથી ઊલટું શ્રમણને સામાન્ય લેકે સન્માનપૂર્વક આવકારતા, ચોમાસામાં ઝૂંપડાં વગેરે બાંધીને તેમની રહેવાની વ્યવસ્થા કરતા અને તેમનો ઉપદેશ સાંભળવા તત્પર રહેતા. આથી શ્રમણસોને ઝપાટાભેર ઉત્કર્ષ થતો ગયો.
ઉપનિષત્કાલીન ઋષિ આજકાલ એવી માન્યતા પ્રચલિત છે કે વેદોમાંથી ઉપનિષદ નીકળ્યાં અને તેમાંથી બૌદ્ધ, જૈન ઈત્યાદિ ધર્મ નીકળ્યા હોવાથી તે પણ બધા વૈદિક ધર્મ જ છે. પણ બૌદ્ધોની અને જેની પરંપરા વેદ કે ઉપનિષદમાંથી નીકળી નથી; વેદકાળના પહેલાં મધ્ય હિંદુસ્તાનમાં જે ઋષિમુનિઓની પરંપરા અસ્તિત્વમાં હતી, તેમાંથી તે પરંપરાઓ નીકળી છે, એ ઉપરના વિવેચન પરથી સ્પષ્ટ થશે એ મને વિશ્વાસ છે. તે પણ ઉપનિષદમાં જેમનું વર્ણન આવે છે તે બ્રાહ્મણની
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
બુદ્ધના સમયમાં કેવી સ્થિતિ હતી તેને ટૂંકામાં વિચાર કરવો અયોગ્ય નહિ થાય.
આરણ્યકે અને ઉપનિષદ બુદ્ધના સમય પછી ઘણે વર્ષે રચવામાં આવ્યાં, એ મેં મારા “હિંદી સંસ્કૃતિ અને અહિંસા ' નામના પુસ્તકમાં બતાવી આપ્યું છે (પૃ. ૪૮-પ૦ જુઓ). પરંતુ ઉપનિષદમાં વર્ણવેલા બ્રાહ્મણો જેવા કેટલાક બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિય બુદ્ધના સમયમાં હતા, એવું માનવામાં કશી જ હરકત નથી. પણ તેમાંના ઘણુંખરા હોમહવનનો ધર્મ તજીને શુદ્ધ શ્રમણ થઈ જતા હતા, એવું જાતકમાંની ઘણી વાર્તાઓ ઉપરથી દેખાય છે. ઉદાહરણરૂપે નંગુઠ્ઠજાતકને (નં. ૧૪૪) સારાંશ અહીં આપીશ.
વારાણસીમાં બ્રહ્મદત્ત રાજા રાજ્ય કરતો હતો ત્યારે બેધિસત્વ ઔદીચ્ય બ્રાહ્મણકુળમાં જન્મ્યા. તેના જન્મદિવસે તેનાં માબાપે જાતાગ્નિ સ્થાઓ અને તે સોળ વર્ષનો થયા પછી તેણે તેને કહ્યું, “દીકરા, તારા જન્મદિવસે આ અગ્નિ સ્થાપવામાં આવ્યો છે. જે તારે ગૃહસ્થ થઈને રહેવું હોય તો તું ત્રણ વેદનું અધ્યયન કરજે; પણ જે તારે બ્રહ્મલોકપરાયણ થવાની ઈચ્છા હોય, તો આ અગ્નિ લઈને અરણ્યમાં જજે અને તેની સેવા કરીને બ્રહ્મદેવની આરાધના કરજે અને બ્રહ્મપરાયણ થજે.”
બોધિસત્વને ગૃહસ્થાશ્રમ ગમતું ન હતો. પિતાને જાતાગ્નિ લઈને તે અરણ્યમાં ગયા અને ત્યાં આશ્રમ બાંધીને તે અગ્નિની સેવામાં તે જીવન વિતાડવા લાગ્યા. એક દિવસે એક ખેડૂતે બોધિસત્ત્વને દક્ષિણમાં એક બળદ આપે. તેનું બલિદાન આપીને અગ્નિદેવની પૂજા કરવાને બધિસત્વને વિચાર હતો. પણ આશ્રમમાં મીઠું ખલાસ થઈ જવાથી તે લેવા માટે તેઓ ગામમાં ગયા ત્યારે અહીં કેટલાક ગુંડાઓ તે બળદને મારીને પિતાને જોઈતું હતું તેટલું તેનું માંસ અસિહેત્રપર રાંધીને ખાઈ ગયા અને વધેલું માંસ પિતાની સાથે લઈ ગયા.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ
બોધિસત્ત્વ મીઠું લઈને પાછા આવીને જુએ છે ત્યાં બળદનું ચામડું, પૂછડું અને તેનાં હાડકાં જ ત્યાં રહ્યાં હતાં. તેણે મનમાં વિચાયું, “આ અગ્નિદેવ પિતાના જ બલિનું રક્ષણ કરી શકતો નથી; તે પછી એ મારું રક્ષણ શી રીતે કરશે?” એમ વિચારી તેણે પિતાનું અગ્નિહોત્ર પાણીમાં ફેંકી દીધું અને પોતે ઋષિપ્રવજ્યા લીધી.
બુદ્ધને ઉપદેશ સાંભળીને ઉવેલકાશ્યપ, નદીકાશ્યપ અને ગયાકાશ્યપ એ ત્રણ બ્રાહ્મણબંધુઓએ પિતાનાં અગ્નિહે નદીમાં ફેંકી દીધાની કથા બૌદ્ધસાહિત્યમાં જાણીતી છે.
ઉપનિષદના ઋષિઓ કેટલાક બ્રાહ્મણમાં આમ ઉઘાડી રીતે શ્રમણધર્મ સ્વીકારવાની હિમ્મત ન હતી. તેઓ વૈદિક યજ્ઞયાગ અને શ્રમણનું તત્ત્વજ્ઞાન એ બેની વચ્ચે ઝોલા ખાતા હતા; અશ્વમેધાદિ ઉપર રૂપકે રચીને તેમાંથી જ આત્મતત્ત્વ કાઢવાને તેઓ પ્રયત્ન કરતા હતા. દા. ત., બૃહદારણ્યક ઉપનિષદના પહેલા અધ્યાયના બીજા બ્રાહ્મણની શરૂઆતમાં આવતી કથા જુઓ. ત્યાં ઋષિ કહે છે, “આ દુનિયામાં ઉત્પત્તિના પહેલાં કશું જ ન હતું. બધું મૃત્યુથી છવાયું હતું. આનું કારણ ખાવાની ઇચ્છા. કારણ કે ખાવાની ઈચ્છાને જ મૃત્યુ કહે છે. તેને આત્મવાન થવાની ઈચ્છા થઈ.મોટા યજ્ઞવડે મારે ફરીથી યજન કરવું, એવી તે મૃત્યુને ઇચ્છા થઈ આવી કામના કરીને તે શ્રાંત થય; તપ કરવા લાગ્યો. તે શ્રાંત અને તપવડે તપ્ત થયેલા મૃત્યુમાંથી યશ અને વીર્ય પેદાં થયાં. પ્રાણ એ જ યશ અને તે જ વીર્ય છે. આ રીતે તે પ્રાણ શરીર છોડીને ચાલ્યા ગયા ત્યારે પ્રજાપતિનું શરીર ફૂલી ગયું. તે પણ તેનું મન તે શરીરમાં હતું. આ મારું શરીર મેધ્ય (યત્તિય) થાય અને તે વડે હું આત્મવાન (આત્મખ્વી) થાઉં, એવી તેણે કામના કરી. જ્યારે આ શરીર મારા વિયોગવડે યશ અને વીર્યથી વિરહિત થતું ચાલ્યું, કૂલી
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
ગયું, ત્યારે તે અશ્વ (ફૂલેલો) થયો. અને જેથી તે મેધ્ય થયું તેથી તે જ અશ્વમેધનું અશ્વમેધત્વ છે. જે આ અશ્વને આ મુજબ ઓળખે છે, તે જ અશ્વમેધને જાણે છે.”
આમાં અશ્વમેધને બહાને તપશ્ચર્યાપ્રધાન અહિસાધમ કહેવાનો પ્રયત્ન દેખાય છે. ખાવાની ઈચ્છા એ જ મૃત્યુ. તે આત્મવાન થયો એટલે તેને વ્યક્તિત્વ આવ્યું અને ક્રમશઃ તેને યજ્ઞની ઇચ્છા થઈ આવી. તે ઈચ્છામાંથી યશ અને વીર્ય એ બે ગુણ નીકળ્યા; તે જ સાચા પ્રાણ કહેવાય. તે જે નીકળી જાય તે શરીર મરી જઈને ફૂલી ગયા જેવું (અશ્વયિત) થયું એમ સમજવું. અને તે બાળી નાખવાને યોગ્ય છે. આ તત્ત્વ જે જાણે છે તે જ અશ્વમેધને ઓળખે છે.
છાંદોગ્ય ઉપનિષદમાં પ્રવાહણ જેવલિ અરુણના પુત્રને કહે છે, “ હે ગૌતમ, ઘુલેક એ જ અગ્નિ છે. આદિત્ય એ જ તેની સમિધા, કિરણ એ જ ધૂમ, દિવસ એ જ જવાલા, ચન્દ્રમાં એ જ અંગાર અને નક્ષત્રો એ જ તણખા (વિકુલિગ) છે.” (છાં. ઉ. ૫૪).
આ ઉપરથી એમ દેખાશે કે આ બ્રાહ્મણ ઋષિના મન પર શ્રમણ સંસ્કૃતિની પૂરી અસર થઈ હતી; પણ વ્યવહારમાં તે તવોનું ખુલી રીતે પ્રતિપાદન કરવું તેમને યોગ્ય જણાતું ન હતું, અને તેથી જ આવી રૂપકાત્મક ભાષાનો તેઓ ઉપયોગ કરતા હતા. ઉપનિષદના ત્રષિઓ પણ જાતિભેદ માનતા ન હતા
પહેલાંના ઋષિમુનિઓમાં, શ્રમણોમાં અને ઉપનિષદના ઋષિઓમાં એક બાબત પરત્વે જરૂર એકતા હતી. એ બાબત છે જાતિભેદની. માતંગ ઋષિની વાત આવી જ છે. તે ઉપરથી ઋષિમુનિઓમાં જાતિભેદ ન હતે એ સ્પષ્ટ થાય છે. શ્રમણોમાં તે જાતિભેદને જરાય અવકાશ નહ અને ઉપનિષદના ઋષિઓ પણ જાતિને ઝાઝું મહત્ત્વ આપતા ન હતા એ નીચેની વાર્તા પરથી દેખાશે.
સત્યકામે પિતાની મા જબાલાને કહ્યું “મા, હું બ્રહ્મચર્યનું આચરણ કરવા માગું છું. (બ્રહ્મજ્ઞાન મેળવવાની ઈચ્છા કરું છું.) મારું
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ ગોત્ર કયું છે તે મને કહે. તેણે તેને કહ્યું, “બેટા, હું એ જાણતી નથી. જુવાનીમાં હું ઘણા લેકેની સાથે રહી (વદ્યઉં વાર્તા) છું અને તારે જન્મ થયો. તેથી તારું ગોત્ર હું જાણતી નથી. મારું નામ જબાલા અને તારું નામ સત્યકામ છે, તેથી તે સત્યકામ જાબાલ છે એમ કહેજે.”
તેણે ( સત્યકામે) હારિદુમત ગૌતમને કહ્યું, “આપની પાસે બ્રહ્મજ્ઞાન શીખવાના ઉદ્દેશથી હું આવ્યો છું.”
ગૌતમે પૂછયું, “તારું ગોત્ર કશું?”
સત્યકામ બોલ્યા, “તે હું જાણતો નથી. મેં મારી માને પૂછવું. પણ તેણે કહ્યું કે જુવાનીમાં ઘણું પુરુષો સાથે સંબંધમાં આવવાથી મને ગોત્રની ખબર નથી. તેથી તું સત્યકામ જાબાલ છે એમ કહેજે.”
તેને ગૌતમે કહ્યું, “ તું સત્યથી મ્યુત થયો નથી. અબ્રાહ્મણને માટે આ શકય નથી માટે તું સમિધા લઈ આવજે. હું તારું ઉપનયન કરીશ.” એમ કહીને આ ઋષિએ તેનું ઉપનયન કર્યું. ( છાં. ઉ. ૪૪)
ગુપ્તની કારકિર્દીથી જાતિભેદ મજબૂત થયે
ઉપનિષદના ઋષિઓ જાતિભેદ પાળતા હતા, તેમ છતાંય જાતિ કરતાં તેઓ સત્યને વધુ મહત્વ આપતા એ સત્યકામની વાર્તા ઉપરથી સાબિત થાય છે. પરંતુ તે જ ઉપનિષદોને સમન્વય કરવાનો પ્રયત્ન કરનાર બાદરાયણ વ્યાસ અને ભાષ્યકાર શંકરાચાર્ય જાતિભેદને કેટલું મહત્ત્વ આપે છે તે જુઓ - श्रवणाध्ययनार्थप्रतिषेधात्स्मृतेश्च । अ. १/३/३८
इतश्च न शूद्रस्याधिकारः । यदस्य स्मृतेः श्रवणाध्ययनार्थप्रतिषेधो भवति । वेदश्रवणप्रतिषेधो वेदाध्ययनप्रतिषेधस्तदर्थशानानुष्ठानयोश्च प्रतिषेधः शूद्रस्य स्मर्यते । श्रवणप्रतिषेधस्तावत् 'अथास्य वेदमुपशृण्वतस्त्रपुजतुभ्यां श्रोत्रप्रपूरणम् ' इति । पद्युह वा एतत् श्मशानं यच्छूद्रस्तस्माच्छूद्रसमीपे नाध्येतव्यम्' इति च। अत एवाध्ययनप्रतिषेधः। यस्य हि समीपेऽपि नाध्येतव्य भवति, स कथमश्रुतमधीयीत । भवति च वेदोश्चारणे
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬
ભગવાન બુદ્ધ
जिह्वाच्छेदो धारणे शरीरभेद इति । अत एव चार्थादर्थज्ञानानुठानयोः प्रतिषेधो भवति 'न शूद्राय मतिं दद्यात्' इति । (બ્રહ્મસૂત્રરાાંમાન્ય અ. ૨/૩/૨૮)
"
“ અને તેથી જ શૂદ્રને ( બ્રહ્મજ્ઞાનનેા ) અધિકાર નથી. કારણ કે સ્મૃતિએ તેને વેદ સાંભળવાને અને અધ્યયન કરવાને પ્રતિષેધ કર્યાં છે. વેદશ્રવણના પ્રતિષેધ, વેદાધ્યયનના પ્રતિષેધ અને તેનું અજ્ઞાન તથા અનુષ્ઠાનને પ્રતિષેધ, સ્મૃતિએ શૂદ્રને માટે કર્યાં છે. શ્રવણુપ્રતિષેધ આ પ્રમાણે: · તે વેદવાકય સાંભળે તે તેના કાન લાખથી અને સીસાથી ભરવા. 'शुद्र એટલે પગવાળું સ્મશાન. તેથી શુદ્રની નજીક અધ્યયન કરવું નહિ.' અને તેથી જ અધ્યયન પ્રતિષેધ પણ થાય છે. કારણ કે જેની નજીકમાં પણ અધ્યયન કરી શકાય નહિ, તે પોતે શ્રુતિનું અધ્યયન કેવી રીતે કરશે? અને તે વેચ્ચારણ કરે તેા તેના જિહવાચ્છેદ કરવા, ( વેદમંત્રનું) ધારણ કરે તેા તેને મારી નાખવા ( શરીરભેદ કરવા, એવું કહ્યું છે. તેથી તેણે વેદનું અર્થજ્ઞાન અને અનુષ્ઠ!ન કરવું નહિ એ સિદ્ધ ચાય છે. શુદ્રને મતિ આપવી નહિ.'
"
ܙܙ ܙ
શંકરાચાર્યે શૂદ્રો પર જુલમ કરવા માટે લીધેલા આધાર ગૌતમધ સૂત્ર ઇત્યાદિ ગુપ્ત રાજાએના સમયમાં રચાયેલા ગ્રંથાના છે. એટલે સમુદ્રગુપ્તથી ( ઇ. સ. ના ચોથા સૈકાથી ) તે એક શંકરાચાર્ય સુધી (ઇ. સ.ના નવમા સૈકાના પ્રારંભ સુધી) આપણા બ્રાહ્મણ પૂર્વજોએ શૂદ્રોને ખાવીને પેાતાનું પ્રભુત્વ કાયમ રાખવા પ્રયત્ન સતત ચાલુ રાખ્યા હતા, એમ જણાય છે. ધમ સત્રકાર અને શંકરાચાર્ય એ એમાં ફેર એટલેા જ કે સૂત્રકારોના સમયમાં મુસલમાનેએ આ પ્રદેશમાં પ્રવેશ કર્યાં નહાતા અને શંકરાચાર્યના વખતમાં સિંધ દેશ મુસલમાનના કબજામાં ગયેા હતા અને ત્યાં મુસલમાની ધના સતત પ્રસાર ચાલુ હતા. તેમની પાસેથી તે આપણા આચાયે સમાનતાને પાડે લેવા જોઇતા હતા. પણ તેમ ન કરતાં આ આચાય પેાતાનું જાતિભેદનું ટટ્ટુ આગળ ધપાવતા જ રહ્યા. તેનાં પરિણામેા આ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ
૬૭
દુદૈવી દેશને કેવાં સહન કરવાં પડ્યાં, તે ઇતિહાસ કહી જ આપે છે. ફ્રી સાધ્વીઓના સંઘ
તપસ્વી ઋષિમુનિએમાં અથવા વૈદિક ઋષિઓમાં સ્ત્રીઓને સમાવેશ નહેતા થયા. ગાર્ગી વાચનવી જેવી સ્ત્રી બ્રહ્મજ્ઞાનની ચર્ચામાં ભાગ લેતી હતી પણ તેમના સ્વતંત્રસંધ ન હતા. સ્ત્રીઓના સ્વતંત્ર સંધા યુદ્ધના સમય પહેલાં એક બે સૈકામાં જ સ્થપાયા. તેમાંના સૌથી જૂના સંધ જૈન સાધ્વીઓને સંધ હતા, એમ લાગે છે. આ જૈન સાધ્વીએ વાદવિવાદમાં કુશળ હતી, એવું ભદ્રા કુંડલકેશા ઇત્યાદિકાની વાતો પરથી જણાશે.
પહેલાંના ઋષિમુનિઓ જંગલમાં રહેતા અને ગામેામાં ભાગ્યે જ આવતા. તેથી તેમને માટે સ્ત્રીએના સંધ સ્થાપવા શકય નહોતું. પરંતુ શ્રમણુ લેકે વસ્તીની આસપાસ રહેતા અને તે સમયની પરિસ્થિતિ અનુકૂળ હેાવાથી તેઓ સ્ત્રીએના સંધ સ્થાપી શકયા. જૈન અને બૌદ્ધ સાહિત્ય વાંચતા એક ખાસ વાત જણાય છે તે એ કે, તે વખતમાં સ્ત્રીએ પણ પુરુષની જેમ ધાર્મિક બાબતેામાં આગળ વધી હતી. આનું કારણ ગણુસત્તાક રાજ્યામાં સ્ત્રીને પૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય હતું, એ છે. ભગવાન બુદ્ધે વજ્જીએને જે ઉન્નતિના સાત નિયમે આપ્યા, તેમાંના પાંચમા એ છે કે, સ્રોએનું સન્માન જાળવવું જોઇ એ; વિવાહિત કે અવિવાહિત સ્ત્રીપર કાઈ પણ જાતને બળાત્કાર થવા દેવા જોઇએ નહિ.' બુદ્ધના મરણ સુધી તે! વજ્જીએ આ નિયમને અનુસરીને વર્તાતા હતા. વજ્જીઆની જેમ મલ્લાના રાજ્યમાં પણ સ્ત્રીઓનું માન જળવાતું હતું, એમ માનવામાં વાંધે નથી. અંગ, કાશી, શાકચ, કાલિય વગેરે ગણુસત્તાક રાજ્યેાનું સ્વાતંત્ર્ય નષ્ટ થયું હતું, તેમ છતાંય અંતર્ગત વ્યવસ્થા તેમના હાથમાં હોવાથી તેમનાં રાજ્યામાં સ્ત્રીસ્વાતંત્ર્યને ખાસ નુકશાન પહેાંચ્યું નહોતું.
'
ખ. ઉ. ૩/૬/૧ ઇત્યાદિ,
# બૌદ્ધ્સ'ધના પરિચય, પૃ. ૨૧૪-૨૧૭ ઝુએ.
*
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
મગધ અને કાસલ એ દેશમાં એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ દઢમૂળ થઈ હતી, તેમ છતાંય તે દેશના રાજાએ અસલની ગણસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિનું પૂરેપૂરું ઉમૂલન નહોતા કરી શક્યા. બિબિસાર મહારાજાએ અથવા પસનદિ મહારાજાએ કોઈ પણ સ્ત્રીને જબરદસ્તીથી પિતાના જનાનખાનામાં દાખલ કરી હોય, એવો દાખલ ક્યાંય જડતો નથી.
કેટલાંક એસત્તાક રાજ્યોમાં સ્ત્રીઓનું માન
ગણસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ લેકેના સ્મરણમાંથી ભૂંસાવા લાગી અને એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ જેમ જેમ પ્રબળ થતી ગઈ, તેમ તેમ સ્ત્રીઓનું સ્વાતંત્ર પણ નષ્ટ થવા લાગ્યું. તેમ છતાં કેટલાક રાજાઓ સ્ત્રીઓનું યોગ્ય માન જાળવતા એમ ઉન્માદયની (ઉમ્મદંતી)ની વાર્તા ઉપરથી જણાશે.*
બોધિસત્વ શિવિરાજકુળમાં જન્મ્યા. તેને શિવિકુમાર કહેતા. શિવિરાજાના સેનાપતિને પુત્ર અભિપારક અને શિવિકુમાર સમવયસ્ક હતા. તે બંનેએ તક્ષશિલા જઈને શાસ્ત્રાધ્યયન કર્યું. બાપના મૃત્યુ પછી શિવિકુમાર રાજા થયા અને સેનાપતિના મૃત્યુ પછી તેણે અભિપારકને સેનાપતિ કર્યો. અભિપારકે ઉન્માદયંતી નામક અત્યંત સુસ્વરૂપ શ્રેષ્ઠ કન્યા સાથે લગ્ન કર્યું. રાજા નગરપ્રદક્ષિણ માટે નીકળ્યો ત્યારે બારીમાં ઊભેલી ઉન્માદયંતી સાથે તેની નજર મળી ગઈ. રાજા તેના પર મેહિત થઈને ઉન્મત્ત થયો અને રાજમહેલમાં જઈને બિછાના પર પડ્યો રહ્યો. અભિપારકને આ વાતની ખબર પડી, ત્યારે રાજા પાસે જઈને પોતાની સ્ત્રીને સ્વીકાર કરીને ઉન્મત્તપણું મૂકી દેવાની તેને રાજાને પ્રાર્થના કરી. આથી રાજા ભાનમાં આવ્યો અને બોલ્યો, “આ શિવિઓનો ધર્મ નથી. હું શિવિઓને આગેવાન છું; અને શિવિઓના ધર્મનું પાલન કરવું એ મારું કર્તવ્ય છે; તેથી મારા ચિત્ત વિકારને વશ થવું મને યોગ્ય નથી.” * આ કથા વિસ્તૃત અને રોચક છે. તેને સારાંશ માત્ર અહીં * ઉમેદતી જાતક નં. ર૭.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ
આપ્યો છે. આ કથા લખાઈ ત્યારે ગણસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ તદ્દન નષ્ટ થઈ હતી એમ દેખાય છે. તથાપિ શિવિઓ જેવા ગણસત્તાક રાજાઓની સ્ત્રીઓ વિશેની ફરજ શી છે એ તે બરાબર જાણતો હતે; અને તે સર્વસત્તાધારી રાજાઓએ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ એ તેને હેતુ હતો. શિવિકુમારના ભાષણને અત્તે તેણે આ ગાથા મૂકી છે –
नेता पिता उग्गतो रट्ठपालो धर्म शिवीनं अपचायमानो । सो धम्ममेवानुविचिन्तयन्तो
तस्मा सके चित्तवसे न वत्ते ॥ હ શિવિઓને નેતા, પિતા અને રાષ્ટ્રપાલક આગેવાન છું. તેથી શિવિઓના કર્તવ્યને માન આપીને અને શિવિઓને ધર્મને પૂરે ખ્યાલ રાખીને હું મારા પિતાના ચિત્તવિકારને વશ નહિ થાઉં.'
બાળલગ્નની પ્રથા આ વાતની અસર બૌદ્ધ રાજાઓ ઉપર તે સારી થઈ હોવી જોઈએ. પણ આમાંથી બીજી જ એક ખરાબ પ્રથા નીકળી હોય એમ જણાય છે. બ્રહ્મદેશના રાજાઓ વિવાહિત સ્ત્રીને પોતાના જનાનખાનામાં રાખતા ન હતા; વિવાહિત સ્ત્રીને પતિ પિતાની સ્ત્રી સાથે છૂટાછેડા લઈને તેને રાજાને સોંપી દેવાનું સ્વીકારે, તો પણ તે ભારે અધર્મ છે એવું રાજાઓ માનતા હતા. પણ તેઓ અવિવાહિત સ્ત્રીને તેનાં માબાપની સંમતિ વિના જ નિઃસંકોચ ઉપાડી જતા. રાજા પિતાની કન્યાને જબરદસ્તીથી ઉપાડી જશે, એ ડરથી માબાપ દીકરીનાં લગ્ન નાનપણમાં જ કરીને તેના ગળામાં મંગળસૂત્ર બાંધી દેતાં. આ લગ્નો તદ્દન બનાવટી રહેતાં. છોકરીઓ પતિને ઘેર જતી ન હતી, એટલું જ નહિ પણ પહેલા પતિને છોડીને બીજા ગમે તેની સાથે પરણવાની તેમને સંપૂર્ણ ટ હતી. રાજાઓના જુલમમાંથી છેકરીઓનું રક્ષણ કરવાનો ફક્ત આ જ ઉપાય હતો. હિંદુસ્તાનમાં બાળલગ્નની દઢમૂળ થયેલી રૂઢિ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
ભગવાન બુદ્ધ
આવી પરિસ્થિતિમાંથી જ પેદા થઈ હશે કે કેમ, તે કહી શકાતું નથી. પણ આ રૂઢિ બુદ્ધના સમયમાં સાર્વત્રિક થઈ ન હતી અને એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ મજબૂત થયા પછી તેણે ધાર્મિક સ્વરૂપ લીધું, એમાં શંકા નથી. હિંદુસ્તાનમાં ગણસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિને વિકાસ થયો હોત, તે બાળવિવાહને લેશમાત્ર ઉત્તેજન મળ્યું ન હેત એ કહેવાની જરૂર નથી જ.
ચાર પ્રકારના શ્રમણબ્રાહ્મણો બુદ્ધના સમય સુધીમાં ચાર પ્રકારના શ્રમણબ્રાહ્મણે થયા. આના વિષેનું એક રૂપક અને તેનું સ્પષ્ટીકરણ મઝિમનિકાયના નિવાસુરમાં મળે છે. તેને સારાંશ નીચે મુજબ છે –
ભગવાન બુદ્ધ શ્રાવસ્તીમાં અનાથપિડિકના આરામમાં રહેતા હતા ત્યારે તેણે ભિક્ષુઓને ઉદ્દેશીને કહ્યું, “ભિક્ષુઓ, બીડ ઉગાડનાર માણસ મૃગોના કલ્યાણ માટે ઉગાડતો નથી. એ બીડનું ઘાસ ખાઈને મૃગ પ્રમત્ત થાય અને તે પૂરેપૂરા પિતાના કબજામાં આવી જાય એ તેને હેતુ હોય છે.
(૧) ભિક્ષુઓ, આવા એક બીડમાં મૃગ ધૂસ્યાં અને યથેચ્છ ઘાસ ખાઈને પ્રમત્ત થવાથી તેઓ બીડ ઉગાડનાર માણસના કબજામાં ગયાં. (૨) આ જોઈને બીજાં કેટલાંક મૃગોએ એવો વિચાર કર્યો કે આ બીડમાં જવું ખૂબ જ ખરાબ છે. તેથી બીડ મૂકીને તેઓ વેરાન જંગલમાં ગયાં. ઉનાળાના દિવસોમાં ત્યાં તેમને ચાર પાણી મળતું બંધ થયું અને તેથી તેમનાં શરીરમાં શકિત રહી નહિ. ઉદરપીડાથી ત્રસ્ત થઈને તેઓ પેલા બીડમાં ગયાં અને પ્રમત્તપણે ચારે પાણી ખાવાં લાગ્યાં અને પરિણામે તેઓ તે માણસના તાબામાં આવી ગયાં. (૩) વળી મૃગોની એક ત્રીજી ટોળીએ આ બંને માર્ગ મૂકી દઈને બીડની પાસેના જંગલને આશ્રય લીધે અને ખૂબ સાવચેતીથી તેઓ બીડનું ઘાસ ખાવાં લાગ્યાં. લાંબા વખત સુધી બીડના માલિકને આ ખબર પડી નહિ. કેટલાક વખત પછી તેણે તે મૃગોનું આશ્રયસ્થાન ખેાળી
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ
૭૧
કાઢયું અને તે જગ્યાની આસપાસ જાળ ફેલાવીને તેણે તે મૃગને કબજે કર્યા. (૪) પણ મૃગોની ચોથી ટોળી ખૂબ હોશિયાર હતી. તેમણે બીડથી દૂર જઈને એક ગીચ જંગલમાં વસ્તી કરી; અને ત્યાંથી તેઓ બીડનાં ચારાપાણી સાવધાનીથી આરોગવા લાગ્યાં. તેમના આશ્રયસ્થાનને પત્તે બીડના માલિકને મળ્યો નહિ.
“ ભિક્ષુઓ, આ રૂપક મેં બનાવ્યું છે. બીડ ઉગાડનાર માણસ બીજે કઈ નહિ, પણ ખુદ માર છે. (૧) જે શ્રમણબ્રાહ્મણો વિષયસુખમાં જ આનંદ માને છે, તેઓ પહેલી જાતના મૃગ છે. (૨) વિષયસુખના ભયથી જેમણે અરણ્યવાસ સ્વીકાર્યો અને જેઓ આખી દુનિયાથી અલગ થયા, તેઓ બીજી જાતનાં મૃગ. (૩) જે શ્રમબ્રાહ્મણ વિષયોને ઉપગ ખૂબ સાવચેતીથી લઈને જગત શાશ્વત છે કે અશાશ્વત? આત્મા અમર છે કે નાશવંત? ઇત્યાદિ વાદવિવાદ કરીને પિતાને સમય બરબાદ કરે છે, તે ત્રીજી જાતનાં મૃગ. (૪) પરંતુ જેઓ આવા વાદવિવાદમાં નહિ પડતા પિતાનું અંતઃકરણ 'નિષ્કલક રાખવા માટે કાળજી લે છે, તેઓ ચોથી જાતનાં મૃગ છે.”
આ સુત્તમાં કહેલા પહેલા શ્રમણબ્રાહ્મણ એટલે યજ્ઞયાગમાં અને સમરસપાનમાં જ બધે ધર્મ આવી જાય છે, એમ માનવાવાળા વૈદિક બ્રાહ્મણ. વૈદિક હિંસા અને સમપાનથી થાકીને જેઓ અરણ્યમાં ગયા અને ત્યાંના કંદમૂળો પર ઉપજવિકા કરવા લાગ્યા, તે ઋષિમુનિઓ બીજી જાતના શ્રમણબ્રાહ્મણ સમજવા. અરણ્યમાં ફળમૂળ મળતાં બંધ થયા પછી કે ખાટા અથવા ખારા પદાર્થ ખાવાની ઈચ્છા થવાથી આ લોકે ગામોમાં આવીને મોહજાળમાં ફસાઈ જતા. આને એક દાખલો ઉપર (પૃ. ૪૫) આપે જ છે. ઋષિમુનિઓનો ફળમૂળો પર ઉપજીવિકા કરવાનો માર્ગ મૂકી દઈને જેમણે ભિન્ન ભિન્ન શ્રમણ સંપ્રદાય સ્થાપ્યા તે ત્રીજા પ્રકારના શ્રમણબ્રાહ્મણો ગણવા. આ પરિવ્રાજકે ગાઢા જંગલમાં નહિ જતા લોકવસ્તીના આશ્રયે રહેતા અને લોકો પાસેથી મળતાં અન્નવસ્ત્રનો ખૂબ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
ભગવાન બુદ્ધ
સાવચેતીથી ઉપભોગ કરતા. પણ તેઓ “આત્મા છે કે નહિ” ઈત્યાદિ ચર્ચાઓમાં મગ્ન થઈ જતા, તેથી તેમની આત્મશુદ્ધિ ન થતાં તેઓ મારની જાળમાં સપડાઈ જતા. આ બધા નિરર્થક વાદે મૂકી દઈને બુદ્ધ આત્મશુદ્ધિનો માર્ગ શોધી કાઢ્યો. તેના ભિક્ષુઓની ચોથી જાતના શ્રમણ બ્રાહ્મણોમાં ગણના કરી છે. બીજા શ્રમણબ્રાહ્મણના અને બુદ્ધના આત્મવાદમાં કેવી જાતને તફાવત હતા, તેનું સ્પષ્ટીકરણ સાતમા પ્રકરણમાં આવશે. અહીં એટલું જ કહેવાનું છે કે આ ચાર પ્રકારના શ્રમણબાહ્મણોમાં ઉપનિષદ્દ-ઋષિઓને બિલકુલ સમાવેશ થતો નથી; અને તેથી ઉપનિષદોમાંથી બૌદ્ધધર્મ નીકળે, એ કલ્પના નિરાધાર સાબિત થાય છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
ગોતમ બોધિસત્ત્વ
ગાતમની જન્મતિથિ
ગાતમની જન્મતિથિની બાબતમાં અર્વાચીન પડિતામાં સારા એવા મતભેદ જણાય છે. દિવાન બહાદુર સ્વામિકન્ને પક્ષેના અભિપ્રાય મુજબ મુદ્ધનું પરિનિર્વાણુ ખ્રિસ્તના પહેલાં ૪૯૮માં વર્ષોમાં થયું. ખીજા કેટલાક પંડિતાનું માનવું છે કે તે ખ્રિસ્તના પહેલાં ૪૮૬-૮૭મા વર્ષીમાં થયું. પણ હમણાં હમણાં થયેલી નવી શોધખેાળને અનુસરીને મહાયંસ અને દીપવંસમાં આપેલી બુદ્ધપરિનિર્વાણની તિથિજ યેાગ્ય જણાય છે.+ આ પ્રથા પરથી બુદ્ધનું પરિનિર્વાણુ ખ્રિસ્ત પહેલાં ૫૪૭મા વર્ષીમાં થયું, એમ સાબિત થાય છે અને યુદ્ઘના પરિનિર્વાણુની આ તિથિ સ્વીકારીએ તેમાં બુદ્ધના જન્મ ખ્રિસ્તના પહેલાં ૬૨૩મા વર્ષ માં થયા એમ કહેવું પડે છે.
એધિસત્ત્વ
ગાતમના જન્મથી મુદ્દત્વ સુધી તેને ખેાધિસત્ત્વ કહેવાની પ્રથા ધણી પ્રાચીન છે. પાલિસાહિત્યમાં સૌથી જૂને સુત્તનિપાત છે. તેમાં શું છે કે—
The Early History of India by V. A. Smith (0xford 1924), P. 49-50.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
सो बोधिसता रतनवरो अतुल्यो। मनुस्सलोके हितसुखताय जाता।
सक्यानं गामे जनपदे लुम्बिनेय्ये।
શ્રેષ્ઠ રનની જેમ અતુલનીય બેધિસત્વ લુમ્બિની જનપદમાં શાકના ગામમાં માનવોના હિતસુખ માટે જન્મ્યા.
બધિ એટલે મારું સના ઉદ્ધારનું જ્ઞાન, અને તે માટે પ્રયત્ન કરવાવાળા પ્રાણી (સર્વ) તે બોધિસત્વ. શરૂઆતમાં ગામના જન્મથી તેને સંબંધિજ્ઞાન થતાં સુધી તેને આ વિશેષણ લગાડતા હોવા જોઈએ. વખત જતાં તેણે તે જન્મ પહેલાં બીજા અનેક જન્મ લીધા હતા, એ કલ્પના પ્રચલિત થઈ અને પૂર્વજન્મોમાં પણ તેને બોધિસત્ત્વ વિશેષણથી ઉલ્લેખ થવા લાગ્યો. તેની પૂર્વજન્મની કથાઓને સંગ્રહ જાતકમાં કર્યો છે તે કથાઓના મુખ્ય પાત્રને બેધિસત્વ સંજ્ઞા આપી તે પૂર્વજન્મને ગોતમ જ હતો, એમ કહ્યું છે. જે કથામાં યોગ્ય પાત્ર જડવું નહિ, ત્યાં કથા સાથે ખાસ સંબંધ નહિ હોય એવી કઈ વનદેવતાનું કે બીજી વ્યક્તિનું સ્વરૂપ બોધિસત્વને આપી ગમે તેમ સંબંધ જાળવી રાખ્યો છે. અતુ. અહીં ગોતમના જન્મથી બુદ્ધત્વ સુધી તેને બેધિસત્વ નામથી આપણે સંબોધીશું; તેના પૂર્વજન્મ સાથે આ વિશેષણને કશો જ સંબંધ નથી એમ સમજવાનું છે.
બેધસત્વનું કુળ બોધિસત્વના કુળની અને બાલ્યાવસ્થાની માહિતી ત્રિપિટકમાં ઝાઝી મળતી નથી. તે પ્રસંગવશાત ઉપદેશેલા સુત્તમાં આવી છે. તેને અદ્રકથામાં આપેલી માહિતી સાથે કેટલીય વખત જરાય મેળ ખાતે નથી. તેથી, આ પરસ્પર વિરોધી માહિતીનું વ્યવસ્થિત પરીક્ષણ કરીને તેમાંથી શું નીકળે છે તે જોવું જોઈએ.
- મઝિમનિકાયના ચૂળદુખખબ્ધ સુત્તની અદ્રકથામાં ગેમના કુટુંબની માહિતી મળે છે, તે નીચે મુજબ -
“શુદ્ધોદન, શુક્લોદન, શાક્યોદન, તોદન અને અમિતાદન
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
ગોતમ બેધિસત્ત્વ એ પાંચ ભાઈઓ હતા. અમિતાદેવી તેમની બહેન. તિષ્યસ્થવિર તેને દીકરો. તથાગત અને નંદ એ શુદ્ધોદનના દીકરાઓ. મહાનામ અને અનુરુદ્ધ શુકદનના અને આનન્દ સ્થવિર અમિતેદનને દીકરે. તે ભગવાન કરતાં નાનો અને મહાનામ ભગવાન કરતાં મોટો હતો.”
અહીં આપેલ અનુક્રમ મુજબ અમિતાદન એ સૌથી નાનો ભાઈ દેખાય છે અને તેનો દીકરે આનંદ ભગવાન કરતાં ઉમરમાં ના હતા, તે બરાબર છે. પણ મનોરથપૂરણી અકથામાં અનુરુદ્ધ વિષે લખતાં “અમિતરનાર દે દિસંધિ ' (અમિતાદન શાકયના ઘરમાં જો ) એમ કહ્યું છે ! એક જ બુદ્દોષાચાર્ય લખેલી આ બે અદ્રકથામાં આવે વિરોધ દેખાય છે. પહેલી અકથામાં આનંદ અમિતેદનને દીકરો હતે એમ કહે છે અને બીજી કથામાં અનુરુદ્ધ તેનો દીકરો હતો એમ કહે છે. તેથી શુદન વગેરે નામે પણ કાલ્પનિક છે કે શું એવી શંકા આવે છે.
બોધિસત્તવનું જન્મસ્થાન સુત્તનિપાતના ઉપર આપેલા અવતરણમાં બુદ્ધનો જન્મ લુમ્બિની જનપદમાં થયે એમ લખાયું છે. આજે પણ આ જગ્યાને લુમ્બિનીદેવી કહે છે અને તે જગ્યાએ જમીનમાં દટાયેલે જે અશોકનો. શિલાતંભ મળી આવ્યો, તેના ઉપરના લેખમાં “મિનિમે sarwજે ' એ વાક્ય છે. આથી બેધિસત્વને જન્મ લુમ્બિની ગામમાં થયો એ પૂર્ણપણે સાબીત થાય છે.
બીજાં અનેક સુત્તમાં મહાનામ શાક્ય પલિવસ્તુમાં રહેતો હતો એવા અર્થને ઉલ્લેખ છે. પણ શુદ્ધોદન કપિલવસ્તુમાં હતો એ ઉલ્લેખ ફક્ત મહાવગ્નમાં છે. લુમ્બિનીગ્રામ અને કપિલવસ્તુ એ બેની વચ્ચે ૧૪-૧૫ માઈલનું અંતર હતું. એટલે શુદ્ધોદન કયારેક લુમ્બિનીગ્રામની પોતાની જમીન પર રહેતો હતો અને ત્યાં જ બોધિસત્ત્વ જેભ્યા એમ કહેવું પડે છે. નીચે આપેલ અંગુત્તરનિકાયના તિકનિપાતના ૧૨૪મા સુત્તમાં આ વિધાનનો પણ સબળ વિરોધ જણાય છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
કાલામને આશ્રમ એક વખત ભગવાન કેસલ દેશમાં પ્રવાસ કરતાં કરતાં કપિલવસ્તુ આવ્યા. તેમના આવ્યાનાં ખબર સાંભળીને મહાનામ શાક્ય તેને મળ્યો. ત્યારે તેમણે (બુદ્ધ) પિતાને માટે એક રાત રહેવા માટે જગ્યા જોવાનું મહાનામને કહ્યું. પણ ભગવાનને રહેવા જેવી યોગ્ય જગ્યા મહાનામને ક્યાંય જડી નહિ. પાછા આવીને તેણે ભગવાનને કહ્યું, “ભદન્ત, આપને માટે યોગ્ય જગ્યા મને જડતી નથી. આપને પહેલાનો સબ્રહ્મચારી ભરડુ કાલામ છે, તેના આશ્રમમાં આપ એક રાત રહો.” ભગવાને ત્યાં આસન તૈયાર કરવાનું મહાનામને કહ્યું અને પોતે તે રાત્રિએ તે આશ્રમમાં રહ્યા.
બીજે દિવસે સવારે મહાનામ ભગવાનને મળવા ગયો. ત્યારે ભગવાને તેને કહ્યું, “આ લેકમાં, હે મહાનામ, ત્રણ પ્રકારના ધર્મગુરુઓ છે. પહેલું કાપભાગોને સમતિક્રમ (ત્યાગ) બતાવે છે, પણ રૂપને અને વેદનાઓને સમતિક્રમ બતાવતું નથી. બીજે કામો પભોગોને અને રૂપને સમતિક્રમ બતાવે છે, પણ વેદનાઓને સમતિક્રમ બતાવતા નથી. ત્રીજે આ ત્રણેનોય સમતિક્રમ બતાવે છે. આ ધર્મગુરુઓનું ધ્યેય એક જ છે કે ભિન્ન? ”
આના પર ભરંડુ કલામ બેલ્યો, “હે મહાનામ, આ બધાનું ધ્યેય એક જ છે, એમ કહે.” પણ ભગવાને કહ્યું, “હે મહાનામ, તેમનું ધ્યેય ભિન્ન છે એમ કહે.” બીજી અને ત્રીજી વખત પણ ભરડુએ તેમનું ધ્યેય એક જ છે એમ કહેવા કહ્યું; પણ ભગવાને તેમનાં બેય ભિન્ન છે એમ કહેવા કહ્યું. મહાનામના જેવા પ્રભાવશાળી શાક્યની સામે શ્રમણ ગોતમે પોતાનું અપમાન કર્યું એમ લાગવાથી ભરંડુ કલામ કપિલવસ્તુ છોડીને ચાલ્યો ગયો. તે ફરી ત્યાં પાછા આ જ નહિ.
ભરંડ-કાલામ-સુત્ત પરથી થતું સ્પષ્ટીકરણ આ સુત્તનું સમગ્ર ભાષાંતર અહીં આપ્યું છે. તે ઉપરથી
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગોતમ બોધિસત્વ
બુદ્ધચરિત્રની બેત્રણ ચીજોનું સાચું સ્પષ્ટીકરણ થાય છે. તેમાંની પહેલી એ કે, બુદ્ધ થયા પછી ભગવાન ગોતમ મોટા ભિક્ષુસંઘની સાથે કપિલવસ્તુ આવ્યા નથી; અને શાક્યોએ તેમનું બહુમાન કર્યું નથી. તે એકલા જ આવ્યા, અને તેમને માટે લાયક જગ્યા શોધવામાં મહાનામને ખૂબ તકલીફ પડી. શુદ્ધોદન રાજાએ બોધિસત્ત્વ માટે ત્રણ પ્રાસાદ બાંધ્યા હોય, તે તેમને એક ખાલી કરીને બુદ્ધને કેમ નહિ આપ્યો? કપિલવસ્તુમાં શાક્યોનું એક સંસ્થાગાર (એટલે નગરમંદિર) હતું એ ઉલ્લેખ અનેક જગ્યાએ મળે છે. બુદ્ધની ઉત્તરાવસ્થામાં શાક્યોએ આ સંસ્થાગાર ફરી બાંધ્યું અને તેમાં પહેલાં બુદ્ધને ભિક્ષુસંધ સાથે એક રાત રહેવાની વિનંતી કરીને તેની પાસે ધર્મોપદેશ કરાવ્યું.x પણ ઉપરના પ્રસંગે બુદ્ધને આ સંસ્થાગારમાં રહેવાનું સ્થાન મળ્યું નહિ. તેથી બુદ્ધ શાક્યોમાંનો એક સામાન્ય જુવાન હતો અને તેનો કપિલવસ્તુમાં ઝાઝે આદર થતો નહોતે, એવું દેખાય છે.
બીજી વાત એ કે, ગૌતમે ગૃહત્યાગ કર્યો તે પહેલાં કપિલવસ્તુમાં કાલામને આ આશ્રમ અસ્તિત્વમાં હતો. કાલામનો ધર્મ જાણવા માટે તેને મગધના રાજગૃહ સુધી પ્રવાસ કરવાની જરાય જરૂર - ન હતી. તે કાલામનું તત્ત્વજ્ઞાન કપિલવસ્તુમાં શીખે, એવું આ સુત્ત ઉપરથી સાબિત થાય છે.
ત્રીજી વાત એ કે, મહાનામ એ શાક્ય બુદ્ધને પિત્રાઈ ભાઈ હેત તે તેણે તેની વ્યવસ્થા ભરંડુ કાલામના આશ્રમમાં કરવાને બદલે પિતાના ઘરની પાસે જ ક્યાંક મોટી જગ્યામાં કરી હોત. શ્રમણે ગૃહસ્થોના ઘરમાં ત્રણ દિવસ કરતાં વધુ વખત રહેતા ન હતા. અને અહીં તે એક રાત્રિ માટેની જ રહેવાની સગવડ જોઈતી હતી; અને તેટલી સગવડ પણ મહાનામ પિતાના ઘરમાં કે અતિથિગ્રહમાં કરી શક્યો નહિ. એટલે કાં તે મહાનામનું ઘર ખૂબ જ સાંકડું હોવું જોઈએ અથવા તે બુદ્ધને એક રાતનો આશ્રય આપવાની કશી અગત્ય તેને નહિ જણાઈ હોય.
* સળાયતન સંયુત્ત, આસીવિસગ, સુત્ત ૬ જુએ.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
ભગવાન બુદ્ધ
આ બધી વાતોનો વિચાર કરતાં એમ લાગે છે કે મહાનામ શાક્ય અને ભગવાન બુદ્ધ એ બે વચ્ચે ખાસ નિકટને સંબંધ ન હતો; અને શુદ્ધોદન શાક્ય કપિલવસ્તુથી ચૌદ માઈલના અંતરે રહેતો હતો. તેને અને કપિલવસ્તુને ખૂબ જ ઓછો સંબંધ હોવો જોઈએ. શાક્યોની સભા ભરાય ત્યારે જ તે કપિલવસ્તુ જતે હે જોઈએ.
ભક્તિય રાજાની કથા મહાપદાનસુત્તમાં શુદ્ધોદનને રાજા કહો છે અને તેની રાજધાની કપિલવસ્તુ હતી એમ કહ્યું છે. પરંતુ વિનયપિટકના ચુલ્લવષ્યમાં જે ભદ્દિયની કથા આવે છે, તેનો આ વિધાન સાથે સંપૂર્ણ વિરોધ જણાય છે.
અનુરુદ્ધને મોટે ભાઈ મહાનામ પિતાના મૃત્યુ પછી ઘરની બધી વ્યવસ્થા સંભાળતો હતો. અનુરુદ્ધને સાંસારિક વાતોનો રહેજ પણ
ખ્યાલ ન હતો. ભગવાન બુદ્ધની બધે ખ્યાતિ થયા પછી મોટા મેટા શાક્ય કુળાના જુવાને ભિક્ષુ થઈને તેના સંધમાં જોડાવા લાગ્યા. આ જોઈને મહાનામે અનુરુ દ્ધને કહ્યું, “અમારા કુળમાંથી એકપણ ભિક્ષુ થયું નથી. તેથી કાં તે તું ભિક્ષુ થજે અથવા મને થવા દેજે.” અનુરુદ્દે કહ્યું, “મને એ નહિ ફાવે, તમે જ ભિક્ષુ થાઓ.”
મહાનામે આ વાત કબૂલ કરી અને નાના ભાઈને તે ઘરવ્યવહારની માહિતી આપવા લાગ્યો. તેણે કહ્યું, “પહેલાં ખેતર ખેડવું જોઈએ. પછી વાવણી કરવી જોઈએ. તે પછી તેને નહેરનું પાણી આપવું પડે છે. પાણી બહાર કાઢીને તેને નીદે છે અને તે પાકી જાય એટલે લણે છે.” - અનુરુદ્દે કહ્યું “આમાં તો ભારે મહેનત દેખાય છે. ઘરનો વ્યવહાર તમે જ સાચવો. હું ભિક્ષુ થઈશ.” પણ આ કામમાં તેને તેની માની સંમતિ મળી નહિ. તેણે બરાબર હઠ લીધી, ત્યારે
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગોતમ બોધિસત્વ માએ કહ્યું, “શાક્યોને રાજા ભદ્રિય જે તારી સાથે ભિક્ષુ થવાને હેય, તે હું તને ભિક્ષુ થવાની રજા આપીશ”
ભદ્રિય રાજા અનુરુદ્ધને મિત્ર હતા. પણ તે રાજ્યપદ મૂકીને ભિક્ષ નહિ થાય એમ અનુરુદ્ધની માને લાગ્યું, અને તેથી જ તેણે આ શરત મૂકી. અનુરુદ્ધ પિતાના મિત્ર પાસે જઈને તેને ભિક્ષુ થવાનો આગ્રહ કરવા લાગ્યો. ત્યારે ભદિયે કહ્યું, “તું સાત વર્ષ સુધી ભજે. પછી આપણે ભિક્ષુ થઈશું.” પણ આટલાં વર્ષ અનુરુદ્ધ
ભવા તૈયાર ન હતા. છ વર્ષ, પાંચ વર્ષ, ચાર, ત્રણ, બે, એક વર્ષ, સાત મહિના એમ કરતાં કરતાં સાત દિવસ પછી અનુરુદ્ધ સાથે જવા ભદ્રિય તૈયાર થયો. અને સાત દિવસ પછી ભદિય, અનુરુદ્ધ, આનંદ, ભગુ, કિમ્બિલ અને દેવદત્ત એ છ શાક્યપુત્રો અને તેમની સાથે ઉપાલિ નામને હજામ એમ સાત જણ ચતુરંગિની સેના તૈયાર કરીને તે સેના સાથે કપિલવસ્તુથી દૂર સુધી ગયા; અને ત્યાંથી સૈન્ય પાછું વાળીને તેમણે શાદેશની સીમા ઓળંગી. તે વખતે ભગવાન મહેલોના અનુપ્રિય નામના ગામમાં રહેતા હતા. ત્યાં જઈને આ સાત જણાએ પ્રત્રજ્યા લીધી.
ભદિયની કથા પરથી નીકળતે નિષ્કર્ષ ભગવાન બુદ્ધની કીર્તિ સાંભળીને ઘણું શાકુમારે ભિક્ષુ થવા લાગ્યા, ત્યાં સુધી શાક્યોની ગાદી પર ભદ્રિય રાજા હતા. તો પછી શુદ્ધોદન ક્યારે રાજા થયો? બધા શાક્યો ભેગા થઈને શાક્યોને રાજા ચૂંટી કાઢતા કે તેની નિમણૂક કેસલ મહારાજા તરફથી થતી, એ કહી શકાતું નથી. શાક્યોએ તેને ચૂંટી કાઢો એમ કહીએ તો તેઓ તેના કરતાં ઉમરમાં મોટા મહાનામ શાક્ય જેવા કાઈક શાક્યને સહેજે ચૂંટી શક્યા હોત. આ ઉપરાંત, અંગુત્તરનિકાયના પહેલા નિપાતમાં, ઉચ્ચ કુળમાં જન્મેલા મારા ભિક્ષુબ્રાવકામાં કાલિગોધાનો પુત્ર ભક્રિય શ્રેષ્ઠ છે, એવું બુદ્ધવચન મળે છે. કેવળ ઉચ્ચ કુળમાં જન્મ્યો એટલા ખાતર શાક્ય જેવા ગણરાજાઓ ભદ્રિયને પિતાને રાજા કરે
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
એ શક્ય લાગતું નથી. કાસલ દેશના સેનદિ રાજાથી તેની નિમણૂક થઈ હોવી જોઈએ, એ વધુ ગ્રાહ્ય જણાય છે. તે ગમે તેમ હેય શુદ્ધોદન કોઈ પણ વખત શાક્યોને રાજા થયો નથી એમ કહેવું પડે છે.
| ખેતી એ શાનો મુખ્ય ધ ધો.
ત્રિપિટક સાહિત્યમાં મળતી માહિતીનું અશોકના લુંબિનીદેવી આગળના શિલાલેખને આધારે પૃથક્કરણ કરીએ તે એમ જણાય છે કે, શુદ્ધોદન શાક્યોમાંનો જ એક હતો અને તે લુંબિની ગામમાં રહેતા હતો. ત્યાં જ બેધિસત્ત્વ જમ્યા. ઉપર આપેલ મહાનામ અને અનુદ્ધ એ બેના સંવાદ ઉપરથી સાબીત થાય છે કે, શાક્યોનો મુખ્ય ધંધે ખેતીનો હતો. મહાનામ જેવા શાક્ય જેવી રીતે પોતે ખેતી કરતા, તેવી જ રીતે શુદ્ધોદન શાક્ય પણ પિતે ખેતી કરતા. જાતકની નિદાનકથામાં શુદ્ધોદનને મહારાજા બનાવીને તેની ખેતીનું નીચે મુજબ વર્ણન કર્યું છે
એક દિવસ રાજાની વાવણીનો સમારંભ (auસંઘાટમ) હતો. તે દિવસે આખું શહેર દેવનાં વિમાનની જેમ શણગારવામાં આવતું. બધા દાસ અને કામગાર નવાં કપડાં પહેરીને અને ગંધમાલાદિકાથી વિભૂષિત થઈને રાજમહેલમાં એકઠા થતા. રાજાની ખેતી પર એક હજાર હળ વાપરવામાં આવતા. તે દિવસે ૯૯ હળની દોરીઓ, બળદ અને બળદની ના ચાંદીથી મઢાવવામાં આવતી •• રાજા સે ટચના સોનાથી મઢાવેલું હળ હાથમાં રાખો અને અમાત્યો ચાંદીથી મઢાવેલા ૭૯૯ હળ હાથમાં લેતા. બાકીના બસો બીજા લેકે લેતા અને બધા મળીને ખેતર ખેડતા. રાજા એક બાજુથી સામેની બાજુએ સીધે હળ ચલાવત.”
આ વાર્તામાં રજનું ગજ થયું હોય તો પણ શુદ્ધોદન પતે ખેતી કરતા હતા, એટલે સાર એમાંથી કાઢી શકાય. આજકાલ મહારાષ્ટ્રમાં અને ગુજરાતમાં જેવી રીતે વતનદાર પટેલે પોતે ખેતી કરે છે, અને મજૂરો મારફત પણ કરાવે છે, તેવું જ શાક્યોનું હતું. ફેર એટલે જ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગોતમ બેધિસત્વ કે હમણાંના પટેલને રાજકીય અધિકાર ઘણું ઓછી છે, જ્યારે શાક્યોને તે બહોળા પ્રમાણમાં મળતા હતા. પોતાની જમીનના ગણોતિયા અને મજૂરોનો ન્યાય તેઓ પોતે કરતા અને પોતાના દેશની અંતર્ગત વ્યવસ્થા સંસ્થાગારમાં એકત્ર મળીને સંભળતા. અંદર અંદર કાંઈ ઝઘડો જાગે તે તેનો નિકાલ તેઓ પોતે જ આપતા. ફક્ત કેઈને હદપાર કરવું હોય કે ફાંસીએ ચડાવવો હોય તે તે માટે તેમને કેસલરાજાની રજા લેવી પડતી. આ વાત ચૂળસકસુત્તના નીચેના સંવાદ પરથી સ્પષ્ટ થશે –
ભગવાન કહે છે, “હે અગ્નિવેલ્સન, પર્સનદિ કેસલ જેવા કે મગધના અાતશત્રુ જેવા મૂર્ધાભિષિક્ત રાજાને પોતાની પ્રજામાંથી કઈ ગુનેગારને દેહાંતશિક્ષા આપવાને, દંડ કરવાને કે હદપાર કરવાને પૂર્ણ અધિકાર છે કે નહિ? '
સચ્ચક, “હે ગોતમ, વલ્લ અને મલ્લ એ ગણરાજાઓને પણ પોતાના રાજયના અપરાધીઓને ફાંસીએ ચડાવવાને, દંડ કરવાને અથવા હદપાર કરવાનો અધિકાર છે, તો પછી પસેનદિ કેસલ રાજાને કે અજાતશત્રુને આ અધિકાર છે, એ કહેવાની જરૂર નથી જ.'
આ સંવાદ પરથી જણાશે કે ગણરાજ્યમાં ફક્ત વજીઓનું અને મલ્લનું જ પૂર્ણ સ્વાતંત્ર કાયમ હતું, અને શાક, કાલિય, કાશી, અંગ ઈત્યાદિ ગણરાજાઓને અપરાધીને દેહાંત શાસન આપવાને, મે દંડ કરવાનો કે હદપાર કરવાનો અધિકાર રહ્યો નહતો. તે માટે શાક્ય, કાલિય અને કાશી એ ગણરાજાઓમાં કેસલરાજાઓની અને અંગ ગણરાજાઓને મગધરાજાની રજા લેવી પડતી હતી.
| માયાદેવીની માહિતી બોધિસત્ત્વની માની ઘણું જ ઓછી માહિતી મળે છે. તેનું નામ માયાદેવી હતું એમાં શંકા નથી. પણ શુદ્ધોદનનું લગ્ન કઈ - ઉમરમાં થયું, અને માયાદેવીએ પિતાની ઉમરના કેટલામે વરસે બેધિસત્વને જન્મ આપે, વગેરે વિગતે ક્યાંય જડતી નથી. અપદાન
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
ગ્રંથમાં મહાપ્રજાપતિ ગૌતમીનું એક અપદાન છે, તેમાં તે કહે છે:
पच्छिमे च भवे दानि जाता देवदहे पुरे। पिता अजनसक्को मे माता सुलक्खणा ॥
ततो कपिलवत्थुस्मि सुद्धोदनघरं गता।
“અને આ છેલ્લા જન્મમાં હું દેવદહ નગરમાં જન્મી. મારો પિતા અંજન શાક્ય અને મારી માતા સુલક્ષણા. પછી (ઉમરલાયક થઈ ત્યારે) હું કપિલવસ્તુ નગરમાં શુદ્ધોદનને ઘેર ગઈ. (એટલે શુદ્ધોદન સાથે મારાં લગ્ન થયાં).'
ગતમીના આ સ્થનમાં કેટલું સચ છે એ કહી શકાતું નથી. કપિલવસ્તુ નગરમાં શુદ્ધોદનને ઘેર ગઈ એમ કહેવું એ ઉપર આપેલા વિવેચન સાથે બંધબેસતું આવતું નથી. પણ ગોતમી અંજનશાક્ય ને સુલક્ષણાની દીકરી હતી એ સ્થાને વિરોધી વચન ક્યાંય જડયું નથી, તેથી તે પોતે અને તેની મોટી બહેન માયાદેવી અંજનશાક્યની દીકરીઓ હતી અને તે બન્નેનાં લગ્ન શુદ્ધોદન સાથે થયાં એમ કહેવામાં વાંધો નથી. પણ એ લો એક સાથે થયાં કે જુદે જુદે વખતે થયાં તે જાણવાનું કશું સાધન નથી.
બેધિસત્ત્વના જન્મ પછી સાતમે દિવસે માયાદેવીને દેહાંત થયે, એ વાત બૌદ્ધસાહિત્યમાં જાણીતી છે. તે પછી બેધિસવના ઉછેરમાં અડચણ આવવાથી શુદ્ધોદને માયાદેવીની નાની બહેન સાથે જ લગ્ન કર્યા હોય એ વધુ સંભવનીય લાગે છે. એટલું ખરું કે ગતમીએ બધિસત્ત્વનું લાલનપાલન માની જેમ ખૂબ વહાલથી કર્યું. તેને સાચી માની ખોટ ક્યારેક જણાઈ નહિ હોય.
બેધિસત્વને જન્મ માયાદેવી દસ મહિનાની ગર્ભવતી હતી ત્યારે તેણે પિયેર જેવાની ઈચ્છા દર્શાવી. શુદ્ધોદનરાજાએ તેની ઈચ્છા જાણીને કપિલવસ્તુથી
- કારણ ભરંડુ કથાઉપરથી શુદ્ધોદન કપિલવસ્તુમાં રહેતો નહોતો એમ સાબિત થાય છે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩.
ગોતમ બોધિસત્વ દેવદહ નગર સુધી બધે રસ્તો સાફસૂફ કરીને ધ્વજ પતાકાદિવડે શણગાર્યો અને તેને સોનાની પાલખીમાં બેસાડી ભારે રસાલા સાથે પિયેર મોકલી આપી. ત્યાં જતાં રસ્તામાં લુબિનીવનમાં એક શાલવૃક્ષની નીચે તેને પ્રસૂતિ થઈ.” આ છે જાતકની નિદાનકથાના વર્ણનનો સારાંશ. શુદ્ધોદન રાજા એક સાધારણ જમીનદાર હોત તો તે આટલો લાંબો રસ્તો શણગારી શકે એ સંભવતું નથી. બીજી વાત એ, કે દસ માસ પૂર્ણ થયા પછી ગર્ભવતી સ્ત્રીને કોઈ પણ માણસ પિયેર નહિ મોકલી આપે. તેથી આ વાતમાં ઘણું ઓછું સત્ય હોય એમ લાગે છે.
મહાપદાનસુત્તમાં બોધિસત્વે માતાના ઉદરમાં પ્રવેશ કરે છે, ત્યાંથી જન્મીને સાત દિવસનો થતાં સુધી એકંદરે સોળ લોકોત્તર ઘટનાઓ (ધમ્મતા) બનવા પામે છે એવું વર્ણન કર્યું છે. તેમાંના (૯) બધિસત્ત્વની મા દસ મહિના પૂરા થયા પછી જ પ્રસુત થાય છે, (૧૦) તે ઊભી હોય છે ત્યારે પ્રસૂત થાય છે અને (૮) બોધિસત્ત્વના જીવન જન્મ પછી સાત દિવસે મરણ પામે છે, આ ત્રણ લેકાત્તર ઘટનાઓ ગેમ બોધિસત્ત્વના જીવનમાંથી લીધી હોવી જોઈએ. બાકીની બધી કાલ્પનિક હતી, અને ધીરે ધીરે તેમનો પણ પ્રવેશ ગેમના ચરિત્રમાં થયો, એમ જણાય છે. ટૂંકામાં બેધિસત્ત્વની મા ઊભી અવસ્થામાં પ્રસ્ત થઈ અને તેના જન્મ પછી સાત દિવસે મૃત્યુ પામી એમ ધારવામાં વાંધો નથી. જાતકની નિદાનકથામાં તે શાલવૃક્ષ નીચે પ્રસૂત થઈ, અને લલિતવિસ્તારમાં પ્લેક્ષવૃક્ષ નીચે પ્રસૂત થઈ એવું વર્ણન છે. લુબિની ગામમાં શુદ્ધોદનને ઘેર બહાર બગીચામાં ફરતી હતી ત્યારે તે પ્રસૂત થઈ, પછી તે શાલવૃક્ષ નીચે હોય કે
વૃક્ષ નીચે હેય. ફક્ત તે ઊભી સ્થિતિમાં પ્રસ્ત થઈ એટલું જ સત્ય એ વર્ણનમાં છે એમ સમજવું.
બેધિસત્ત્વનું ભવિષ્ય ધિસત્વનો જન્મ થયા પછી શુદ્ધોદને મહાવિદ્વાન બ્રાહ્મણ
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
પાસે તેનું ભવિષ્ય જેવરાવ્યું. પંડિતોએ તેનાં બત્રીસ લક્ષણો જોઈને કાં તો એ ચક્રવર્તી રાજા થશે, અથવા સમ્યફ સંબુદ્ધ થશે એવું ભવિષ્ય કહ્યું.” આ અર્થેનાં વિસ્તૃત વર્ણને જાતકની નિદાનકથામાં, લલિતવિસ્તરમાં અને બુદ્ધચરિત કાવ્યમાં આવ્યાં છે. તે સમયમાં આવાં લક્ષણો પર લોકોનો ઘણો વિશ્વાસ હતો એમાં શંકા નથી. ત્રિપિટક સાહિત્યમાં તેમને અનેક જગ્યાએ સવિસ્તર ઉલ્લેખ થયો છે. પિકખરસાતિ બ્રાહ્મણે જવાન અમ્બઇને બુદ્ધના શરીર પર આ લક્ષણો છે કે નહિ તે જોવા માટે મોકલ્યો. તેણે ત્રીસ લક્ષણો સ્પષ્ટ જોયાં; પણ તેને બાકીનાં બે દેખાયાં નહિ. બુદ્ધ અદ્દભુત ચમત્કાર કરીને તેને તે બતાવ્યાં.* આવી રીતે બુદ્ધચરિત્રની સાથે આ લક્ષણોને સંબંધ
જ્યાં ત્યાં બતાવ્યો છે. બુદ્ધની મહત્તા બતાવવાને આ ભક્તજનોને પ્રયત્ન હોવાથી તેમાં ખાસ અર્થ છે એમ સમજવાની જરૂર નથી. તથાપિ બેધિસત્ત્વના જન્મ પછી અસિત ઋષિએ આવીને તેનું ભવિષ્ય કહ્યું, એ કથા ઘણું પ્રાચીન દેખાય છે. તેનું વર્ણન સુત્તનિપાતના નાલકસુત્તની પ્રસ્તાવનામાં છે. તેને સારાંશ અહીં આપું છું –
“સારાં વસ્ત્રો પહેરીને અને ઈન્દ્ર સરકાર કરીને દેવો પિતાનાં ઉપવસ્ત્રો આકાશમાં ઉછાળીને ઉત્સવ કરતા હતા. તેમને અસિત ઋષિએ જયા અને ઉત્સવનું કારણ પૂછવું. દેવોએ અસિતને કહ્યું કે, લુમ્બિનીગ્રામમાં શાકુળમાં બોધિસત્ત્વને જન્મ લે છે, તેથી અમે આ ઉત્સવ કરીએ છીએ. તે સાંભળીને અસિત ઋષિ નમ્રતાથી શુદ્ધોદનને ઘેર ગયા; અને તેણે કુમારને જોવાની ઈચ્છા પ્રદર્શિત કરી. શાક્યો બે ધિસત્વને અસિતની સામે લાવ્યા. ત્યારે તેની લક્ષણસંપન્નતા જોઈને,
આ મનુષ્ય પ્રાણીઓમાં સર્વશ્રેષ્ઠ છે,” એવા ઉદ્દગાર અસિતના મુખમાંથી નીકળ્યા. પણ પિતાનું આયુષ્ય ઘણું ઓછું બાકી રહ્યું છે એ ધ્યાનમાં આવતાં અસિત ઋષિની આંખમાંથી આંસુ ખરવા લાગ્યાં. તે જોઈને કુમારની જિંદગીને કઈ જોખમ છે કે કેમ? એવો પ્રશ્ન
*દીઘનિકાય, અમ્મસુત્ત.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગોતમ બોધિસત્વ
શાકોએ કર્યો. ત્યારે અસિત “આ કુમાર ભવિષ્યમાં સંબુદ્ધ થવાનો છે, પણ મારું આયુષ્ય ઘણું ઓછું બાકી રહ્યું છે; મને તેને ધર્મ સાંભળવાની તક મળશે નહિ, એનું મને દુઃખ થાય છે,” એમ કહીને તેણે શાક્યોનું સમાધાન કર્યું અને તેમને આનંદિત કરીને અસિત ઋષિ ત્યાંથી નીકળી ગયા.'
બોધિસત્ત્વનું નામ स शाक्यसिंहः सर्वार्थसिद्धः शौद्धोदनिश्च सः । गौतमश्वार्कबंधुश्च मायादेवीसुतश्च सः ॥
અમરકોશમાં બોધિસત્ત્વના આ છ નામ આપ્યાં છે. તેમાં શાકથસિંહ, શૌદ્ધોદનિ અને માયાદેવીસુત એ ત્રણ વિશેષણ અને અકબંધુ એ તેને ગેત્રનું નામ છે. બાકીનાં સર્વાર્થસિદ્ધ અને ગૌતમ એ બે નામમાં એનું ખરું નામ કયું? કે બંને તેનાં જ નામે હતાં? –એવો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે. - ત્રિપિટક સાહિત્યમાં બે ધિસત્વનું સર્વાર્થસિદ્ધ એ નામ હતું, એવો ઉલ્લેખ ક્યાંય મળ્યો નથી. જાતકની નિદાનથામાં જ સિદ્ધત્વ (સિદ્ધાર્થ) એ તેનું નામ આપ્યું છે. પણ તે લલિતવિસ્તરમાંથી લીધું હશે. તે ગ્રંથમાં લખ્યું છે કે –
'अस्थ हि जातमात्रेण मम सर्वार्थाः संसिद्धाः । यन्त्रहमस्य सर्वार्थसिद्ध इति नाम कुर्याम् । ततो राजा बोधिसत्वं महता सत्कारेण सत्कृत्य सार्थसिद्धोऽयं कुमारो नाना भवतु इति नामास्याकार्षीत् ॥' | સર્વાર્થસિદ્ધ એ જ નામ અમરકાશમાં આપ્યું છે. પણ લલિતવિસ્તારમાં બેધિસત્વને વારંવાર સિદ્ધાર્થકુમારના નામથી ઓળખાવ્યો છે અને તેનું જ સિદ્ધાર્થ એ પાલી રૂપાન્તર. સર્વાર્થસિદ્ધનું પાલિ રૂપાન્તર સબ્બલ્યસિદ્ધ થયું હોત; અને તે વિચિત્ર દેખાવાથી જાતકઅદકથાકારે સિદ્ધાર્થ એ જ નામ વાપર્યું હશે એટલે સર્વાર્થસિદ્ધ અને સિદ્ધાર્થ એ બંને નામે લલિતવિસ્તરકારની અથવા તેવા જ કઈ બુદ્ધભકત કવિની કલ્પનામાંથી નીકળ્યાં હોવાં જોઈએ.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
બેધિસવનું સાચું નામ ગોતમ હતું એમાં શંકા નથી. શેરી ગાથામાં મહાપ્રજાપતિ ગેમીની જે કથાઓ છે, તેમાંની એક આ છે–
बहनं वत अत्थाय माया जनयि गोंतमं । व्याधिमरणतुन्नानं दुक्खक्खन्धं व्यपानुदि ॥
ઘણાના કલ્યાણ માટે માયાએ ગોતમને જન્મ આપ્યો. વ્યાધિ અને મરણવડે પીડિત થયેલા લોકોને દુઃખરાશિ તેણે નષ્ટ કર્યો.'
પરંતુ મહાપદાનસુત્તમાં બુદ્ધને “તને જોજોન' કહ્યો છે. તેવી જ રીતે અપેદાનગ્રંથમાં અનેક જગ્યાએ પોતાનો જાન જામેન', અને “જોતો રામ જે ” એવા બે પ્રકારના ઉલ્લેખ મળે છે. તેથી બોધિસત્ત્વનું નામ અને ગેત્ર એક જ હતાં કે શું એવો સંશય આવે છે. પણ સુત્તનિપાતની નીચેની ગાથાઓ ઉપરથી તે દૂર થઈ શકશે.
उजु जानपदो राजा हिमवन्तस्त पस्सतो।। धननिरियेन संपन्नो कोसलेसु निकेतिनो ॥ आदिच्चा नाम गोत्तेन साकिया नाम जातिया । तम्हा कुला पब्बजितोऽम्हि राज न कामे अमिपत्थयं ॥
| (pકાપુર, T. ૧૮/૧૯) (બોધિસત્વે બિંબિસાર રાજાને કહ્યું,–“હે રાજા, અહીંથી ઠેઠ હિમાલયની તળેટી આગળ ધન અને શૌર્યથી સંપન્ન એક પ્રદેશ છે. તેને કેસલ રાષ્ટ્રમાં સમોવશ થાય છે. ત્યાંના લેકેનું ગોત્ર આદિત્ય છે અને તેમને શાક્ય કહે છે. હે રાજા, તે કુળમાંથી હું પરિવ્રાજક થયો તે કાંઈ કામ પભોગોની ઈચ્છાને લીધે નહિ.”
આ ગાથાઓમાં શાક્યોનું ગોત્ર આદિત્ય હતું એમ કહ્યું છે. એક સાથે આદિત્ય અને ગેમ એ બે ગોત્ર હાવાં શક્ય લાગતું નથી. સુત્તનિપાત પ્રાચીનતમ હોવાથી આદિત્ય એ જ શાક્યોનું સાચું ગોત્ર હોવું જોઈએ. ઉપર આપેલા અમરકેશના શ્લોકમાં બુદ્ધનું અર્કબંધુ એવું નામ આપ્યું છે તે તેનું ગોત્રનામ છે એમ સમજવું જોઈએ. કારણ કે “કવિ નામ જોન' આ વાક્ય સાથે
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગોતમ બોધિસત્તવ
૮૭
તે બંધબેસતું આવે છે. બોધિસત્ત્વનું સાચું નામ ગામ હતું. અને બુદ્ધ પદવી પામ્યા પછી તે જ નામથી એ જાણીતા થયા. “તમને
મને તો નવાઝાનતો' એ અર્થના ઉલ્લેખો સુત્તપિટકમાં ઘણી જગ્યાએ આવે છે.
બોધિસત્ત્વનો સમાધિપ્રેમ ઉપર નિર્દિષ્ટ કરેલા શુદ્ધોદન રાજાના કૃષિસમારંભને વખતે બાળપણમાં બોધિસત્ત્વને લઈ જવામાં આવ્યો હતો અને તેની આયાઓએ તેને એક જબુવૃક્ષ નીચે બિછાના પર સુવાડ્યો. સિદ્ધાર્થકુમાર ઊંઘી ગયો છે એમ જોઈને આયાઓ કૃષિ સમારંભ જોવા ગઈ એટલામાં બેધિસત્વ જાગી ગયો અને આસનબદ્ધ થઈને ધ્યાનમાં બેઠે. લાંબા વખત પછી આયાઓ પાછી આવીને જુએ છે, ત્યાં બીજાં વૃક્ષોની છાયા ફરી ગઈ હતી, પણ આ જબુક્ષની છાયા પહેલાની જેમ જ રહી હતી ! આ અદ્દભુત ચમત્કાર જોઈને શુદ્ધોદન રાજાએ બોધિસત્ત્વને વંદન કર્યું.” જાતકની દંતકથાનો આ સાર છે. બેદ્ધિસત્ત્વના જીવનની આ મહત્ત્વની વાતને આવી રીતે અદ્દભુત ચમત્કારનું સ્વરૂપ આપ્યું હોવાથી તેમાં કશો જ અર્થ રહ્યો નથી. સાચી વાત એ લાગે છે કે બોધિસત્વ પિતા સાથે ખેતરમાં જઈને ખેડ વગેરે કામ કરતો હતો અને નવરાશના વખતમાં એક જબુક્ષ નીચે ધ્યાનસ્થ બેસતા હશે.
મજિઝમનિકાયના મહાસગ્નકસુત્તમાં બુદ્ધ ભગવાન સચ્ચકને ઉદ્દેશી કહે છે –
“મને યાદ છે કે હું મારા પિતાના ખેતર ઉપર જતો ત્યારે જખ્યબુક્ષની શીતલ છાયામાં બેસીને કામ પભોગ અને અકુશલ વિચારથી વિમુક્ત થઈને સવિતર્ક, સવિચાર અને વિવેકમાંથી ઉત્પન્ન થતું પ્રેમસુખ જેમાં છે એવું પ્રથમ ધ્યાન હું સંપાદન કરતો હતો. શું આ જ બેધનો સાચો માર્ગ હશે? અહીં મારું વિજ્ઞાન સ્મૃતિને અનુસર્યું અને બોધનો માર્ગ તે એ જ એવું મને લાગ્યું. તે
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
ભગવાન બુદ્ધ
અગ્નિવેમ્સન, મેં મારા મનમાં વિચાર્યું , “જે સુખ કામોપભોગથી અને અકુશલ વિચારોથી અલિપ્ત છે, તે સુખથી હું શા માટે કશું છું?” પછી મેં વિચાર્યું કે મારે એ સુખથી ડરવું નહિ જોઈએ. પરંતુ તે સુખ એવા (દેહદંડને લીધે થયેલા) દુર્બળ શરીર વડે પ્રાપ્ત કરવું શક્ય નથી, તેથી મારે ફરી પૂરતો ખોરાક લેવો ઘટે છે.”
સાત વર્ષ સુધી દેહદંડન કર્યા પછી બેધિસત્વને પિતાના ખેતરના જબુવૃક્ષ નીચે બેસીને પ્રાપ્ત કરેલા પ્રથમ ધ્યાનનું અચાનક સ્મરણ થયું, અને તે જ માર્ગ તત્ત્વબોધનો હોવો જોઈએ એમ માનીને તેણે દેહદંડન છોડી દીધું અને આહાર લેવાની શરૂઆત કરી.
પરંતુ બોધિસત્વ નાનપણમાં જ આ ધ્યાન કોની પાસે શીખ્યા? કે તેને તે પોતાની મેળે પ્રાપ્ત થયું ? જાતક અફૂકથાકારે, લલિતવિસ્તરકારે અથવા બુદ્ધચરિત્રકારે આ ધ્યાન તદ્દન બાળપણમાં બુદ્ધને પ્રાપ્ત થયું એવું વર્ણવ્યું હોવાથી, તે તેને પોતાની મેળે પ્રાપ્ત થયું અને તે એક અદ્દભુત ચમત્કાર હતો એમ કહેવું પડે છે. પણ ઉપર આપેલા ભરંડુ કાલામસુત્તને વિચાર કરીએ તે આ અદ્દભુત 2 ચમત્કારનો ઉકેલ સહેજે મળી જાય છે. કાલામનો આશ્રમ કપિલવસ્તુમાં
હતા. તેથી શાક લોકોમાં તેને સંપ્રદાય જાણવાવાળા ઘણા હતા એમ કહેવું જોઈએ. આગળ જતાં કાલામની જે હકીકત આપવામાં આવશે તે ઉપરથી જણાશે કે કલામ ધ્યાનમાર્ગી હતો અને તે સમાધિનાં સાત પગથિયાં શીખવતા હતા. એમાંનું પહેલું પગથિયું, પ્રથમધ્યાન, બેધિસત્ત્વને ઘરમાં જ પ્રાપ્ત થયું હોય તે તેમાં અદ્દભુત ચમત્કાર શું છે? કંઈક ચમત્કાર હોય તે તે એટલે જ કે નાનપણમાં ખેતી કરતી વખતે પણ બેધિસત્તની વૃત્તિ ધામિક હતી અને તે વખતેવખત ધ્યાનસમાધિને અભ્યાસ કરતો હતો.
બોધિસત્વની સમાધિનો વિષય બોધિસત્વના ધ્યાનનો વિષય કક્યો હતો એ કહેવું સહેલું નથી.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગોતમ બોધિસત્વ
૮૯
જેના પર પ્રથમ ધ્યાન સાધ્ય થાય છે એવા કુલ ૨૬ વિષ છે. તેમાં બોધિસત્ત્વના ધ્યાનને વિષય કો એ ચોક્કસ કહેવું મુશ્કેલ છે, તેમ છતાંય મૈત્રી, કરુણા, મુદિતા, અને ઉપેક્ષા આ ચાર વિષયોમાંથી એકાદ વિષય પર તે ધ્યાન કરતા હશે, એવું અનુમાન અપ્રસ્તુત નહિ બને, કારણ કે તે તેના પ્રેમાળ સ્વભાવને અનુકૂળ હતું. આને માટે નીચે મુજબનો એક બીજો આધાર પણ જડે છે:
ભગવાન બુદ્ધ કાલિય દેશમાં હરિદ્રવસન નામના કેલિયના શહેર પાસે રહેતા હતા ત્યારે કેટલાક ભિક્ષુઓ સવારના પહોરમાં ભિક્ષાટન માટે નીકળતાં પહેલાં બીજ પરિવ્રાજકના આરામમાં ગયા. તે વખતે પરિવ્રાજકાએ તેમને કહ્યું, “અમે અમારા શ્રાવકેને ઉપદેશ કરીએ છીએ કે મિત્રો, ચિત્તના ઉપલેશ અને ચિત્તને દુર્બલ કરવાવાળાં જે પાંચ નીવરણો છે, તે ત્યજીને તમે મૈત્રીસહગત ચિત્ત વડે એક દિશા ભરી દે, બીજી, ત્રીજી, અને ચોથી, ભરી દે. તેમજ ઉપર નીચે અને ચારે બાજુ આખું જગત વિપુલ, શ્રેષ્ઠ, નિઃસીમ, અવૈર અને કલેશરહિત મૈત્રીસહગત ચિત્તવડે ભરી દે, કરુણા સહગત ચિતવડે.મુદિતા સહગત ચિત્તવડે ઉપેક્ષા સહગત ચિત્તવડે ભરી દે, શ્રમણ ગોતમ પણ એવો જ ઉપદેશ કરે છે. તે પછી તેના અને અમારા ઉપદેશમાં ફરક શું?” (બેઝંગસંયુત્ત, વગ ૬, સુત્ત ૪)
શાક્ય અને કાલિય એ એકબીજાના પડોશમાં રહેતા અને તેમને નિકટનો સંબંધ હતા. અને ક્યારેક રહિણી નદીના પાણી વિષે તેમનામાં ઝઘડા થતા એવો ઉલ્લેખ જાતકકથામાં અને બીજી અદ્રકથાએામાં ઘણી જગ્યાએ આવે છે. કોલિઓના રાજ્યમાં બીજા
* બુદ્ધષાચાર્યના અને અભિધર્મના અભિપ્રાય મુજબ ૨૫ વિષય. પણ ઉપેક્ષા પર પણ પ્રથમધ્યાન સિદ્ધ થાય છે એવું માની લઈએ તો ૨૬ વિષય. સમાધિ માર્ગ, પૃષ્ઠ ૬૮, ૬૯ જુઓ.
સમાધિમાર્ગ પૃષ્ઠ ૩૧-૩૫ જુઓ.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
પંથવાળા પરિવ્રાજકે બૌદ્ધધર્મના ભિક્ષુઓને ઉપરના પ્રશ્નો પૂછે છે. એ પરિવ્રાજક ત્યાં ઘણાં વર્ષોથી રહેતાં હોવાં જોઈએ. તેમનો આશ્રમ બુદ્ધ ધર્મોપદેશ આપવાની શરૂઆત કર્યા પછી સ્થાપન થયો એમ નથી. તે તેના પહેલાંથી જ ત્યાં હતા, એમાં શંકા નથી. અને એ પરિવ્રાજક મૈત્રી, કરુણા, મુદિતા, ને ઉપેક્ષા એ ચાર બ્રહ્મ-વિહારની શુદ્ધિ કરવી એવો ઉપદેશ આપતા. એટલે તેઓ કાલામના જ પંથના હતા એમ સમજવામાં વાંધો છે? ઓછામાં ઓછું એટલું તો નક્કી કે આ બ્રહ્મવિહાર વિશે બોધિસત્વને યુવાવસ્થામાંથી જ માહિતી હતી અને તે તેના પર ધ્યાન કરીને પ્રથમ ધ્યાન મેળવતા હતા, આ વિધાનને કશો બાધ નથી આવતો.
બેધિસત્ત્વના ગૃહત્યાગનું કારણ શું? તે પછીનો મહત્વનો પ્રસંગ એ હતો કે બોધિસત્વ પોતાના પ્રાસાદમાંથી ઉદ્યાનભૂમિ તરફ ગયા. શુદ્ધોદન મહારાજે તેના માર્ગમાં કે ઘરડે, રોગી અથવા મૃત મનુષ્ય ન આવે એ બંબસ્ત કર્યો હોવા છતાં પણ દેવો એક નિમિત ઘરડે, તેની નજર સમક્ષ લાવે છે. તેથી બોધિસત્વ વિરક્ત થઈને પાછા પોતાના મહેલમાં જાય છે. બીજે વખતે રોગી, ત્રીજે વખતે મૃત, અને ચોથે વખતે પરિવ્રાજક એ બધાનાં દર્શન દેવો એને કરાવે છે. આથી પૂરી રીતે વિરક્ત થઈને અને ગૃહત્યાગ કરીને તે તત્ત્વબોધન માર્ગ શોધવા પ્રવૃત્ત થાય છે. આ પ્રસંગેના રસભર્યા વર્ણને લલિતવિસ્તરાદિક ગ્રંથમાં જડે છે. તે સંપૂર્ણપણે સ્વીકાર્ય નથી એમ કહેવું પડે છે. જે બોધિસત્વ બાપની સાથે કે એક જ ખેતર પર જઈને ત્યાં કામ કરતા હતા અને આડાર કાલામના આશ્રમમાં જઈને તેનું તત્વજ્ઞાન શીખતા હતા તે પછી તેણે ઘરડે, રોગી અને મરેલો માણસ જોયે ન હોય, એ કેવી રીતે સંભવે ?
હુ આ બ્રહ્મવિહારનું સ્પષ્ટીકરણ સમાધિમાર્ગમાં પાંચમા પ્રકરણમાં કર્યું છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગતિમ બધિસત્વ
૧ છેલે દિવસે બધિસત્ત્વ ઉદ્યાનમાં ગયા ત્યારે દેવોએ એક ઉત્તમ પરિવ્રાજક નિર્માણ કરીને તેને બતાવ્યો ત્યારે બોધિસત્વે સારથિને પ્રશ્ન કર્યો. “આ વળી કોણ છે?' હજી તે વખતે બોધિસત્વ બુદ્ધ નહિ થયા હોવાથી પરિવ્રાજક અથવા પરિવ્રાજકના ગુણને વિષે સારથિને કશો ખ્યાલ નહોતો. તેમ છતાં દેવોના પ્રભાવથી તેણે જવાબ આપ્યો, “આ પરિવ્રાજક છે' અને તેણે પ્રવજયાના ગુણ વર્ણવ્યા ” એવું જાતકઅદ્રકથાકારોનું કહેવું છે. પણ કપિલવસ્તુમાં તેમજ શાક્યોના પાડોશના રાજ્યોમાં પરિવ્રાજકના આશ્રમ હતા તેમ છતાંય બોધિસત્વને અથવા તેના સારથિને પરિવ્રાજકે વિષે કશો જ ખ્યાલ નહોતે, એ આશ્ચર્યની વાત નથી ?
અંગુત્તરનિકાયના ચતુકકનિપાતમાં (સુત્ત નં ૧૯૫) વપૂ શાક્યની વાર્તા આવી છે. તે નિથ (જૈન) શ્રાવક હતા. એક વખત તેને અને મહામોગલ્લાનને સંવાદ ચાલતો હતો ત્યારે ભગવાન બુદ્ધ ત્યાં આવ્યા અને તેણે વપને ઉપદેશ કર્યો ત્યારે વાપે કહ્યું, “નિગ્રંથની (જૈન સાધુઓની) ઉપાસનામાંથી મને કશો ફાયદો થયો નહિ. હવે હે ભગવાનને ઉપાસક થઈશ.” અકથાકાર કહે છે કે વપ ભગવાનને કાકે થતો હતો. આ કથન મહાદુકુખકુબંધસત્તના અકથા સાથે બંધબેસતું આવતું નથી. ગમે તેમ હોય, પણ વપ નામનો એક વયોવૃદ્ધ શાક્ય જૈન હતા એમાં શંકા નથી. બોધિસત્વના જન્મ પહેલાં જ શાક્ય દેશમાં જેનધર્મને પ્રચાર થયો હતો, તેથી બોધિસત્ત્વને પરિવ્રાજકેનો ખ્યાલ ન હોય એ બિલકુલ સંભવતું નથી.
તે પછી આ બધી અદ્દભુત વાત બોધિસત્વના ચરિત્રમાં ક્યાંથી આવી? મહાપદાનસુત્તમાંથી.* વૃદ્ધ પુરુષને જોયા પછી
અપદાન (સં. અવદાન) એટલે સચ્ચરિત્ર. મહાપુરુષનાં સચ્ચરિત્રને જે સુત્તમાં સંગ્રહ છે તે મહાપદાનસુત્ત. આમાં પૂર્વયુગીન છે અને આ યુગનો ગૌતમબુદ્ધ મળીને સાત બુદ્ધોનાં ચરિત્રો આરંભમાં સંક્ષેપ રૂપમાં આપીને પછી વિપસ્સી બુદ્ધનું ચરિત્ર વિસ્તારથી વર્ણવ્યું છે. તે એક નમૂનારૂપ છે
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
બોધિસત્વે સારથિને કેવી રીતે પ્રશ્ન કર્યો, એ બાબતમાં જાતક અદ્રકથાકાર કહે છે, “ માપવા આતના પૂછિat” (મહાપદાનસુત્તમાં આવેલી કથાને અનુસરીને પ્રશ્ન પૂછીને). તેથી આ બધી અદ્દભુત કથાઓ મહાપદાસુર પરથી લીધી છે એમ કહેવું જોઈએ.
તે પછી બેધિસત્વના ગૃહત્યાગનું કારણ શું? આનો જવાબ અત્તદંડસુત્તમાં ભગવાન બુદ્ધ પોતે જ આપે છે.
अत्तदण्डा भयं जातं जन पस्सथ मेधक।
संवेग कित्तयिस्सामि यथा संविजितं मया ॥१॥ फन्दमोन पजं दिस्वा मच्छे अप्पोदके यथा। अञ्जमओहि व्यारुद्ध दिस्वा मं भयमाविसि ॥२॥ समन्तमसरो लोको, दिसा सब्बा समेरिता। इच्छं भवनमत्तनो नादसार्सि अनोसित ।।
ओसाने त्वेव व्यारुद्धे दिस्वा मे अरती अहु ॥३॥ અને તેને અનુસરીને જ બીજા બુદ્ધોનાં ચરિત્રે વર્ણવવાં, એવું અકથાકાર કહે છે. આ વર્ણનમાંના ઘણાખરા ભાગે આ સુત્ત રચતાં પહેલાં કે તે પછી ગતમબુદ્ધના ચરિત્રમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા અને તે ખુદ ત્રિપિટકમાં જુદે જુદે સ્થળે મળી આવે છે. ફક્ત ઉદ્યાનદર્શનને ભાગ ત્રિપિટકમાં નથી. તે જાતક અટ્ટકથાકારે લીધે છે. તે પહેલાં લલિતવિસ્તારમાં અને બુદ્ધચરિત કાવ્યમાં આ કથાનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.
ગોતમ બોધિસત્વને માટે ત્રણ પ્રાસાદ બંધાવવામાં આવ્યા હતા, એ વાર્તા એતિહાસિક છે એમ હું માનતો હતો. પણ તેય કાલ્પનિક લાગે છે. કારણ કે શુદ્ધોદન જે જાતે મહેનત મજૂરી કરવાવાળે નાનકડો જમીનદાર, પિતાના દીકરા માટે ત્રણ પ્રાસાદ બાંધી શકે, એ સંભવતું નથી.
દીઘનિકાય' ભાગ બીજે, અનુવાદક સ્વર્ગસ્થ ચિંતામણુ વૈજનાથ રાજવાડે, (પ્રકાશક, ગ્રંથસંપાદક અને પ્રકાશક મંડળી, નં. ૩૮૦, ઠાકુરદ્વાર રેડ, મુંબઈ નં. ૨) નામના પુસ્તકના પ્રારંભમાં જ મહાપદાનસુનો મરાઠી અનુવાદ આપ્યું છે. જિજ્ઞાસુ વાંચકેએ તે જરૂર વાંચી જ.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાતમ એધિસત્ત્વ
(૧) શસ્ત્ર ધારણ ભયંકર લાગ્યું. ( તેથી ) આ લેાકેા કેવી રીતે લડે છે તે જુએ ! મને સંવેગ (વૈરાગ્ય ) પુી રીતે ઉત્પન્ન થયા તે કહું. (૨) અધૂરા પાણીમાં જેમ માછલીએ ટળવળે છે, તેવી જ રીતે એકબીજાના વિરોધ કરીને ટળવળતા લેાકેાને જોઈ ને મારા મનમાં ભય પેડા. (૩) ચારે બાજુએ જગત્ અસાર ભાસવા લાગ્યું, બધી દિશાએ કંપિત થાય છે એમ લાગ્યું અને તેમાં આશ્રયસ્થાન શેાધવા જતાં મને નિ ય એવું સ્થાન દેખાયું નહિ કારણ, બધા જ લેાકા એકખીજાને વિરોધ કરતા દેખાયા અને તેથી હું કંટાળ્યા સહિણી નદીના પાણી માટે શાકયો અને કાલિયા ઝઘડતા હતા; એક વખતે અને પેાતાનાં સૈન્ય સાથે રાહિણી નદી પાસે ગયાં; અને તે સમયે ભગવાન બુદ્ધે અંતે સૈન્યે ની વચ્ચે આવીને આ સુત્તના ઉપદેશ ક એવા ઉલ્લેખ જાતક અદ્નકથામાં અનેક જગ્યાએ આવે છે. પણ આ વાત બંધએસતી લાગતી નથી. શાયોને કાલિયેને ભગવાન બુદ્ધે ઉપદેશ આપ્યા હશે અને તેમના ઝઘડા પણ પતાવ્યા હશે. પણ તે પ્રસંગે આ સુત્તતા ઉપદેશ આપવાનું કારણ જ તું. નથી. પેાતાન વૈરાગ્ય ક્રમ પ્રાપ્ત થયા અને પાતે ધરમાંથી કેમ બહાર નીકળ્યા, એ વાત ભગવાન આ સુત્તમાં કહી રહ્યા છે. રાહિણી નદીનું પાણી કે આવા જ કાઈ નજીવા કારણેા માટે શાકયો અને કાલિયાના ઝધડા થતા હતા. તે પ્રસંગે પાતે શસ્ત્ર લેવું કે નહિ એ સવાલ મેાધિસત્ત્વ આગળ ઊભા થયા હશે. પણ શસ્ત્રોવડે આ ઝઘડા મટાડવા અશકય હતું. શાકયો અને કાલિયેાના ઝડા જબરદસ્તીથી મટાડયા હોત તે તે મત જ નહિ. કારણ કે, તે મટાડનારને ફરી પાડેશના રાજાએ સામે શસ્ત્ર ધારણ કરવું પડયું હેત; અને તેને જીત્યા પછી તેના પાડેાશના રાજાને જીતવાની તેને ફરજ પડી હોત. આ રીતે શસ્ત્રગ્રહણને લીધે ચારે બાજુ વિજય પ્રાપ્ત કરવા અનિવાર્ય થઈ જાત. પણ, એવા વિજય મળ્યા પછી પણ તેને શાંતિ કયાં મળવાની હતી ? સેટ્ટિ ક્રાસન્ન અને બિંબિસારના પુત્ર જ તેમના શત્રુ થયા. તા પછી
33
૩
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
શસ્ત્રગ્રહણથી લાભ શો? છેવટ સુધી લડતાઝઘડતા રહેવું, એ જ! આ સશસ્ત્રપ્રવૃત્તિમાર્ગને કેમળ સ્વભાવના બેધિસત્વને અણગમે ઉત્પન્ન છે અને તેણે શસ્ત્રનિવૃત્તિમાર્ગને સ્વીકાર કર્યો.
સુત્તનિપાતના પમ્બયા સુત્તની શરૂઆતમાં જ નીચેની ગાથાઓ આવે છે –
पब्बज कित्तयिस्लामि, यथा पब्वजि चखुमा, यथा वीमंसमानो सो पब्बजे समरोचयि ॥१॥ संबाधोऽयं धरावासो रजस्लायतनं इति । अब्भोकासो च पब्बज्जा इति दिस्वान पब्बजि ॥२॥
(૧) ચક્ષુબ્બતે પ્રવજ્યા શા માટે લીધી, અને તેને તે કયા વિચારને લીધે ગમી તે કહીને (તેની) પ્રવજ્યાનું હું વર્ણન કરું છું.
(૨) ગૃહસ્થાશ્રમ એટલે સંકડાશ અને કચરાથી ભરેલી જગ્યા અને પ્રવજયા એટલે ખુલ્લી હવા, એમ જાણીને તે પરિવાજક બન્યો.'
આ કથનને મનિઝમનિકાયના મહાસગ્નકસુત્તમાં પણ આધાર મળે છે. ત્યાં ભગવાન કહે છે, “હે અગ્નિવેમ્સન, સંબધિજ્ઞાન થતાં પહેલાં હું બોધિસત્વ હતું ત્યારે જ મને લાગ્યું કે ગૃહસ્થાશ્રમ એ સંકડાશવાળી અને કચરાથી ભરેલી જગ્યા છે. પ્રત્રજ્યા એટલે ખુલ્લી હવા. ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહીને અત્યંત પરિપૂર્ણ અને પરિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવું શક્ય નથી. તેથી મુંડન કરીને અને કાષાય વસ્ત્રો ધારણ કરીને ઘરમાંથી બહાર નીકળી પરિવ્રાજક થવું, એ જ યોગ્ય છે.”
પરંતુ અરિયપરિયેનસુત્તમાં આના કરતાં સહેજ જુદુ કારણ આપ્યું છે. ભગવાન કહે છે, “ ભિક્ષુઓ, સંબધિજ્ઞાન થતાં પહેલાં હું બેધિસત્વ હતો ત્યારે હું પોતે જન્મધ હતો. અને જન્મના ફિરામાં સપડાયેલી ચીજ (પુત્ર, દારા, દાસી, દાસ વગેરે)ની પાછળ પડ્યો હતો. એટલે મારા સુખને આધાર એ ચીજો પર છે એમ મને લાગતું હતું. ) હું પિતે જરાધર્મી, વ્યાધિધર્મી, મરણધર્મી, શોકધમ હતો, ત્યારે જરા, વ્યાધિ, મરણ, શક એ બધાંના ફેરામાં
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાતમ આધિસત્ત્વ
૯૫
સપડાયેલી ચીજોની જ પાછળ હું પડથો હતા. ત્યારે મારા મનમાં એવા વિચાર આવ્યા કે હું જાતે જન્મ, જરા, મરણ, વ્યાધિ અને શાક એ વડે જકડાયેલા હોઇ તેનાથી જ જકડાયેલા પુત્રદારાદિકાની પાછળ પડયો છું, એ યેાગ્ય નથી; તેથી જન્મજરાદિકાવડે થતી હાનિ જોઈ ને અજાત, અજર, અવ્યાધિ, અમર અને અશાક એવા પરમશ્રેષ્ઠ નિર્વાણપદની શેાધ મારે કરવી, એ યેાગ્ય છે.''
આ રીતે ધિસત્ત્વની પ્રવ્રજ્યાનાં સાધારણ રીતે ત્રણ કારણેા આપ્યાં છે. (૧) તેના સંબંધીઓએ એકખીજા સાથે લડવા માટે શસ્ત્રધારણ કરવાથી તેને ડર લાગ્યા; (૨) ધર એ સંકડાશવાળી અને કચરાવાળી જગ્યા છે એમ તેને લાગ્યું; અને (૩) પોતે જન્મ, જરા, મરણુ, વ્યાધિથી સંબદ્ધ હોઈ એવી જ ચીજો પર આસક્ત થઈ તે રહેવું ન જોઈ એ, એમ તેને લાગ્યું. આ ત્રણે કારણેાની સંગતિ બેસાડી શકાય તેમ છે.
ખેાધિસત્ત્વના જાતભાઈ એ શાકય અને કાલિય એમની વચ્ચે ઝધડા ઉત્પન્ન થયા અને તેમાં તે સામેલ થવું કે નહિ એ સવાલ ધિસત્ત્વ આગળ ખડા થયા. મારામારીથી આ ઝધડાઓ નહિ પતે એ તેણે જાણ્યું. પણ તેમાં પેાતે ન ઊતરે તેા લાડ્ડા પેાતાને રપાક કહેશે અને પાતે ગૃહસ્થધમ નું પાલન કર્યું નહિ એમ કહેવાશે. તેથી ગૃહસ્થાશ્રમ તેને સંકડાશવાળા લાગવા માંડયો. તેના કરતાં સંન્યાસી થઇ તે નિરપેક્ષ રીતે વનવગડામાં ફરતા રહેવું, એમાં શું ખાટુ છે? પણ તેને પેાતાની પત્ની અને દીકરા બન્ને પ્રત્યે પ્રેમ હાવાથી ગૃહત્યાગ કરવા તેને માટે ખૂબ મુશ્કેલ હતું. તેથી તે વધુ વિચાર કરવા લાગ્યા. હું જાતિ–જરા-વ્યાધિ-મરણધર્મી છું, તેા પછી એવા જ સ્વભાવથી અંધાયેલાં પુત્રદારાદ્રિકા પર આસક્ત થઈને આ સંકડાશવાળા અને કચરાવાળા ગૃહસ્થાશ્રમમાં પડ્યા રહેવું ચેાગ્ય નથી, એમ તેને લાગ્યું; અમે તેથી તે પરિત્રાજક બન્યા. આ ત્રણ કારણેામાં મુખ્ય કારણ શાકથ અને કાલિય એ એની વચ્ચેને ઝધડે! એ હતું, એ ધ્યાનમાં લઈ એ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
તે આગળ જતાં બુદ્ધ થયા પછી બોધિસ શોધી કાઢેલ મધ્યમ માર્ગને અર્થ બરાબર સમજાશે. -
રાહુલકુમાર બેધિસત્ત્વનાં લગ્ન જુવાનીમાં જ થયાં હતાં અને ગૃહત્યાગ કરતાં પહેલાં તેને રાહુલ નામનો એક પુત્ર જન્મ્યો હતો. એ વાતને ત્રિપિટકમાં અનેક જગ્યાએ આધાર મળી આવે છે. જાતકની નિદાનકથામાં લખ્યું છે કે રાહુલકુમાર જે દિવસે જન્મે તે જ દિવસે બધિસરવે ગૃહત્યાગ કર્યો. પણ બીજા અકથાકારોનું કહેવું એવું જણાય છે. કે રાહુલકુમારના જન્મ પછી સાતમે દિવસે બોધિસત્વે ગૃહત્યાગ કર્યો. આ બંને વિધાને માટે પ્રાચીન સાહિત્યમાં આધાર મળતો નથી. એટલું ખરું કે ગૃહત્યાગ કરતાં પહેલાં બોધિસત્વને રાહુલ નામને દીકરો હતો. ગોતમ બોધિસત્ત્વ જ્યારે બુદ્ધ થઈને કપિલવસ્તુ આવ્યા ત્યારે તેણે રાહુલને દીક્ષા આપી, એવાં વર્ણન મહાવગમાં અને બીજી જગ્યાએ જડે છે. તે વખતે રાહુલ સાત વર્ષનો હતે, એમ અદકથાઓમાં અનેક જગ્યાએ કહ્યું છે. રાહુલને ભગવાને શ્રામણેર કર્યો હતો કે નહિ અને તે વખતે તે કેટલી ઉમરને હશે, તેને વિચાર છઠ્ઠા પ્રકરણમાં કરવામાં આવશે. કારણ કે શ્રામણેરને ભિક્ષુસંધા સાથે સંબંધ આવે છે.
રાહુલમાતા દેવી રાહુલની માતાને મહાવગ્નમાં અને જાતકઅદકથામાં બધે રાહુલમાતા દેવીના નામથી ઓળખાવી છે, યસોધરા (યશોધરા) એ તેનું નામ ફક્ત અપદાનગ્રંથમાં મળે છે. જાતકની નિદાનકથામાં કહ્યું છે કે, “ જ્યારે અમારે બોધિસત્ત્વ લુંબિની વનમાં જન્મે તે જ વખતે રાહુલ માતા દેવી, છન્ન અમાય, કાળુદાયિ (કાળા ઉદાયિ) અમાત્ય, કંથક અધરાજા (બુદ્ધગયાનો), મહાબોધિવૃક્ષ અને ચાર નિધિકુંભી (દ્રવ્યથી ભરેલી કાઠીઓ) એ બધાં પેદાં થયાં.” આમાં બેધિવૃક્ષ અને દ્રવ્યની કાઠીઓ તે જ વખતે પેદા થયાં, એ કેવળ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાતમ આધિસત્ત્વ
પ
લેાકવાયકા જ ગણી કાઢવી જોઈ એ. પણ માધિસત્ત્વ, રાહુલમાતા, છન્ન અને કાળા દાય એ બધાં એક જ વખતે જન્મ્યાં નહિ હાય તા પણ સમવયસ્ક હતાં એમ ગણવામાં વાંધેા નથી. રાહુલમાતાને દેહાન્ત ૭૮મે વર્ષે` એટલે બુદ્ધના પરિનિર્વાણના પહેલાં બે વર્ષ થયા હોવા જોઇએ. અપદાનમાં (૫૮૪) તે કહે છે, असत्ततिवस्सा पच्छिमो वत्तति भवो ।
पहाय वो गमिस्सामि कतम्मे सरणमत्तनों ॥
'
‘હું આજે ૭૮ વર્ષની છું. આ મારે છેલ્લેા જન્મ છે. હું તમને છેાડી જવાની છું. મારી મુક્તિ મેં મેળવી લીધી છે.' આ છેલ્લા જન્મમાં તે શાકથકુળમાં જન્મ લીધે! એમ પશુ તે કહે છે. પણ તે કુળની માહિતી કક્યાંય મળતી નથી. તે ભિક્ષુણી થઈ ને રહી અને ૭૮મે વર્ષે યુદ્ધની પાસે જઇ તે તેણે ઉપર મુજબના વચન કહ્યાં, એવું અપદાનકારનું કહેવું જણાય છે. પણ ભિક્ષુણી થયા પછી તેણે કાઈ પણ ઉપદેશ કર્યાં હાય કે તેને બૌદ્ધસંધ સાથે કાઇ પણ જાતનેા સંબંધ આવ્યા હાય એમ જણાતું નથી. તેથી તે સાચે જ ભિક્ષુણી થઈ હતી કે નહિ તે નિશ્ચિત કહી શકાતું નથી. અપદાનગ્રંથમાં તેનું નામ યશોધરા આપ્યું છે. અને લલિતવિસ્તરમાં તે ગેાપા આપ્યું છે. આ એમાંથી સાચું નામ ક્યું, કે એ ખતે તેનાં નામ હતાં એ સમજાતું નથી. ગૃહત્યાગના પ્રસંગ
મેાધિસત્વે ગૃહત્યાગ કર્યાં તે રાત્રે તે પેાતાના પ્રાસાદમાં બેઠે હતા. તેના પરિવારની સ્ત્રીઓએ વાદ્યગીતાદિ વડે તેનું મન રીઝવવાની ધણી કેશિશ કરી. પણ એધિસત્ત્વ તેમાં રમમાણ થયા નહિ. છેવટે સ્ત્રીએ ક’ટાળીને ઊંઘી ગઈ. કાઈ બબડતી હતી; ત્યારે કાઇકના મેઢામાંથી લાળ ખરતી હતી. એ બધાંને તેને ખૂબ જ અણુગો થયા; અને નીચે જઇ તે તેણે છન્ન સારથિને હાક મારી જગાડ્યો. છન્ને 'થક નામના ઘેાડા તૈયાર કર્યાં. એધિસત્ત્વ તેના ઉપર ખેસી
७
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
ગયા અને છન્ન તે ઘડાનું પૂછડું પકડીને બેઠે. દેવોએ એ બંને માટે નગરદ્વાર ઉઘાડી દીધું. તેમાંથી બહાર નીકળી તેઓ બંને અને મા નામની નદીને કાંઠે ગયા. ત્યાં બે ધિસ પિતાના વાળ પિતાની તરવાર વડે કાપી નાખ્યા અને જરઝવેરાત છગ્નને સેંપી દઈને બોધિસત્વ રાજગૃહ ગયા. બે ધિસત્વના વિયોગને લીધે કંથક અનોમાં નદી પર જ દેહ મૂકો. અને છન્ન સારથિ જરઝવેરાત લઈને કપિલવસ્તુ પાછો ગયો.
આ છે નિદાનકથાની વાતને સારાંશ. નિદાનકથામાં, લલિત વિસ્તારમાં અને બુદ્ધચરિત કાવ્યમાં આ પ્રસંગના રસભર્યા વર્ણનો મળી આવે છે અને તેની બૌદ્ધ ચિત્રકળા ઉપર સારી અસર થઈ છે. પણ એ વાર્તામાં સત્યાંશ બિલકુલ નથી અથવા ઘણું જ ઓછો છે, એમ લાગે છે. કારણ કે, પ્રાચીનતર સુત્તોમાં આ અસંભાવ્ય દંતકથા માટે મુદ્દલે આધાર મળતો નથી.
અરિયપરિયેસન સુત્તમાં પિતે ભગવાન બુદ્ધ પિતાના ગૃહત્યાગ સમયની હકીકત આપી છે તે નીચે મુજબ છે –
सो खो अहं भिक्खवे अपरेन समयेन दहरो व समानो सुसु काळकेसो भद्रेन योब्बनेन समन्नागतो पठमेन वयला अकामकानं मातापितुन्नं अस्सुमुखानं रुदन्तानं केसमस्मुं ओहारेत्वा कासावानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजि।
“ ભિક્ષુઓ, એ વિચાર કરતાં કરતાં કેટલાક સમય પછી, જે કે તે વખતે જુવાન હતો તે પણ મારો એક પણ વાળ ઘળા થયો નહતો, હું પૂર્ણ જુવાનીમાં હતા અને મારાં માબાપ મને રજા આપતાં ન હતાં. આંખોમાંથી નીકળતા અશ્રુપ્રવાહથી તેમનાં મુખ ભીંજાયાં હતાં, તેઓ અખંડ રડતાં હતાં, તેમ છતાં ય (આ બધાંની દરકાર કર્યા વિના) શિરે મુંડન કરીને, કાષાય વસ્ત્રોથી દેહ ઢાંકીને હું ઘરમાંથી બહાર નીકળે. (હું સંન્યાસી થ)”
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાતમ એધિસત્ત્વ
૯૯
આ જ ઉતારા એ જ શબ્દોમાં મહાસચ્ચકસુત્તમાં મળે છે. તેથી ખેાધિસત્ત્વ ઘરના માણસોને ખબર આપ્યા વિના છાતી સાથે કથક પર સવારી કરીને ભાગી ગયા એમ કહેવું તદ્દન ભૂલભર્યું હાય એવું લાગે છે. ખેાધિસત્ત્વની પેાતાની મા માયાદેવી તેના સાતમે દિવસે મરી ગઈ હોય તાપણુ મહાપ્રજાપતિ ગાતમીએ તેને પેાતાના દીકરાની જેમ ઉછેર્યાં હતા. એટલે ઉપરના ઉતારામાં એધિસત્ત્વે તેને જ મા તરીકે ઓળખાવી હાવી જોઈ એ. ખેાધિસત્ત્વના પરિવ્રાજક થવાના વિચાર શુદ્ધોદન અને ગાતમી ધણા દિવસથી જાણતાં હતાં, અને તેમની ઇચ્છાની વિરુદ્ધ અને તેમની જ સામે તેણે પ્રવ્રજ્યા લીધી, એ વાત ઉપરના ઉતારા પરથી સાબિત થાય છે.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપશ્ચર્યા અને તત્ત્વબોધ
આળાર કાલામ સાથે મેળાપ ઘર છોડીને બોધિસત્વ ઠેઠ રાજગૃહ ગયા, ત્યાં તેને બિંબિસાર રાજા સાથે મેળાપ થયો અને તે પછી તે આળાર કાલામ પાસે જઈને તેની પાસે તેનું તત્વજ્ઞાન શીખ્યા, એવું વર્ણન જાતકની નિદાનકથામાં મળી આવે છે. અશ્વઘોષરચિત બુદ્ધચરિત કાવ્યમાં નિદાનકથાનો જ ક્રમ સ્વીકાર્યો છે. લલિતવિસ્તારમાં બેધિસરવ પહેલાં વૈશાલી ગયા અને ત્યાં આળાર કાલામના શિષ્ય થયા. પછી તે રાજગૃહ ગયા. ત્યાં બિબિસાર રાજાની મુલાકાત લીધા પછી તે ઉદ્દક રામપુત્તની પાસે ગયા, એવી મતલબનું સવિસ્તર વર્ણન છે. પણ આ બન્ને વર્ણનો પ્રાચીન સુત્તો સાથે બંધબેસતાં થતાં નથી. ઉપર આપેલા આર્યપરિયેસન સત્તના ઉતારામાં બેધિસત્વે ઘેર હતા ત્યારે માબાપની સામે જ તેણે દીક્ષા લીધી એમ કહ્યું છે. તેના પછી તરત જ નીચેના સારાંશવાળું આવે છે –
सो एवं पव्वजितो समानी किंकुसलगवेसी अनुत्तरं सन्तिवरपदं परियेसमानो येन आळारो कालामो तेनुपसंकमि ।
. (ભગવાન કહે છે,) “આ રીતે પ્રવજ્યા લીધા પછી હિતકર માર્ગ કયો તે જાણવાના ઉદ્દેશથી શ્રેષ્ઠ, લોકોત્તર અને શાન તત્ત્વની શોધ કરતો કરતા હું આળાર કાલામ પાસે ગયો.”
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપશ્ચર્યા અને તત્ત્વમેધ
૧૦૧
આ ઉતારાપરથી એમ જણાય છે કે ખેાધિસત્ત્વ રાજગૃહ નહિ જતાં પહેલાં આળાર કાલામ પાસે ગયા. આળાર કાલામ ક્રાસન્ન દેશને જ રહીરા હ. અંગુત્તનિકાયના તિકનિપાતમાં (સુત્ત નં. (૫) કાલામ નામક ક્ષત્રિયેાના કૈસપુત્ત શહેરના ઉલ્લેખ આવ્યે છે. તે ઉપરથી એમ જણાય છે કે આળાર કાલામ તે કાલામામાંÀા જ એક હતા. શાક અને કાલિય રાજ્યેામાં તેની ઘણી ખ્યાતિ હતી. તેના શિષ્યામાંના એકને–ભરંતુ કાલામને આશ્રમ કપિલવસ્તુમાં હતા, એ ઉપર કહ્યું છે. તેના ખીજા શિષ્યા અથવા બહુ તેા ઉદ્દક રામપુત્તના શિષ્યા પાસેના કાલિયેાના દેશમાં રહેતા હતા; અને શાક અને કાલિય દેશમાં એ સંપ્રદાયાને પ્રભાવ સારી પેઠે હતા, એમાં શંકા નથી. ખેાધિસત્ત્વ પ્રથમ ધ્યાનની પદ્ધતિ આ જ પરિવ્રાજકા પાસેથી શીખ્યા અને તેમણે જ તેને સંન્યાસદીક્ષા આપી હાવી જોઈ એ.
પણ શાકય કે કાલિય દેશના ક્રાઇ આશ્રમમાં રહીને સમય વિતાડવા એ એધિસત્ત્વને ઉચિત જણાયું નહિ. કલ્યાણકારક માર્ગનું અને શ્રેષ્ઠ, લેાકેાત્તર, શાન્ત, તત્ત્વનું જ્ઞાન મેળવવા માટે તે ખુદ આળાર કાલામને જઇ મળ્યા. તે વખતે આળાર કાલામ કાસલ દેશમાં કચક રહેતા હેવા જોઈ એ. તેણે ખેાધિસત્ત્વને ચાર પ્રકારનાં ધ્યાન અને તેના પછીનાં ત્રણ પથયાં શીખવ્યાં. પણ કેવળ સમાધિનાં આ સાત પગથિયાંથી તેને સંતાય હિંદુ થયેા. આ મનેનિગ્રહને માર્ગ હતા ખરા, પણ આખી માનવજાતિને માટે તે શે ઉપયોગ ? એટલા ખાતર જ એધિસત્વે કલ્યાણકારક માર્ગની શોધ
આગળ ચલાવી.
ઉદ્દક રામપુત્ત સાથે મેળાપ
આળાર કલામ અને ઉક રામપુત્ત એ અન્ને એક જ પ્રકારના સમાધિમા શીખવતા હતા. તે બન્નેમાં ફેર એટલા જ હતા કે આળાર કાલામ સમાધિનાં સાત પગથિયાં શીખવતા ત્યારે ઉક રામપુત્ત તેનાં
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
ભગવાન બુદ્ધ
આઠ પગિથયાં શીખવ. આ બન્નેને ગુરુ એક જ હોવો જોઈએ અને પછી એ બનેએ જુદા પંથ કાઢયા હોવા જોઈએ. પણ તેના માર્ગમાંય બોધિસત્વને ખાસ સાર જણાય નહિ. તેથી રાજગૃહ જઈને ત્યાંના પ્રસિદ્ધ શ્રમણ પંથનું તત્ત્વજ્ઞાન જાણી લેવાનો તેણે નિશ્ચય કર્યો.
બિંબિસાર રાજા સાથે મેળાપ રાજગૃહમાં બોધિસત્વ આવ્યા તેનું વર્ણન એક અજ્ઞાત કવિએ સુત્તનિપાતના પમ્બજાસુરમાં કર્યું છે. તેને અનુવાદ નીચે મુજબ:--
૧. ચક્ષુષ્યન્ત (બોધિસરવે) પ્રવજ્યા શા માટે લીધી અને કયા વિચારને લીધે તેને તે ગમી તે કહીને હું (તેની પ્રત્રજ્યાનું વર્ણન કરીશ.
૨. ગૃહસ્થાશ્રમ એટલે સંકડાશવાળી અને કચરાવાળી જગ્યા અને પ્રવજ્યા એટલે ખુલ્લી હવા, એમ જાણવાથી તેણે પ્રવજ્યા લીધી.
૩. પ્રવજ્યા લીધા પછી તેણે શારીરિક પાપકર્મને ત્યાગ કર્યોવાચસિક દુર્વર્તન તજી દીધું અને પિતાની ઉપજીવિકા શુદ્ધ માર્ગ વડે ચલાવી.
૪. બુદ્ધ મગધના ગિરિવ્રજમાં (રાજગૃહમાં) આવ્યા. શરીર પર ઉત્તમ લક્ષણો પ્રકટ થયેલી અવસ્થામાં તેણે ભિક્ષાટન માટે રાજગૃહમાં પ્રવેશ કર્યો.
૫. પિતાના પ્રાસાદપરથી બિબિસારે તેમને જોયા. તેની લક્ષણસંપત્તિ જોઈને બિંબિસારે કહ્યું,
૬. અહો ! આ મારું કહેવું સાંભળો --આ પુરુષ સુંદર, ભવ્ય, શુદ્ધ અને આચરણથી સંપન્ન છે. તે પગથી બે હાથ આગળના અંતર પર નજર રાખીને ચાલે છે. (ચુનમત્ત વતિ)
૭. પગ આગળ નજર રાખીને ચાલવાવાળો આ જાગ્રત ભિક્ષુ હલકાં કુળને જણાતું નથી. તે કયાં જાય છે તે દેડતા જઈને, હે રાજદૂત, જોઈ આવો,
૮. તે ભિક્ષુ (બોધિસત્વ) ક્યાં જાય છે અને ક્યાં મુકામ કરે કરે છે તે જોવા માટે તે (બિંબિસાર રાજાએ મોકલેલા) દૂતો તેની પાછી ગયા.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપશ્ચર્યા અને તત્વબેધ
૧૦૩
૯. ઇન્દ્રિયનું સંરક્ષણ કરીને જુદાં જુદાં ઘરોથી ભિક્ષા મેળવીને વિવેકી અને જાગૃત બેરિસ જોતજોતામાં પાત્ર ભરીને ભિક્ષા એકઠી કરી.
૧૦. ભિક્ષાટન પૂરું કરીને તે મુનિ નગરમાંથી બહાર નીકળ્યા અને ત્યાં રહેવાના હેતુથી પાંડવ પર્વતની પાસે આવ્યા.
૧૧. તેને ત્યાં રહેલા જોઈને તે દૂતો તેની પાસે બેઠા અને તેમાંના એકે જઈને રાજાને ખબર આપી કે --
૧૨. “મહારાજ, પેલે ભિક્ષુ પાંડવ પર્વતની પૂર્વ બાજુએ વાઘ, ઋષભ કે ગિરિગુફાઓમાં રહેતા સિહની જેમ બેઠો છે !'
૧૩. દૂતનું આ વચન સાંભળીને પેલે ક્ષત્રિય (રાજા) ઉત્તમ વાહનમાં બેઠે અને વેગથી પાંડવ પર્વત ભણી નીકળ્યો.
૧૪. જ્યાં સુધી વાહન જવાની શક્યતા હતી ત્યાં સુધી જઈને તે ક્ષત્રિય વાહનમાંથી નીચે ઊતર્યો અને પગે ચાલીને (બધિસત્ત્વની ) પાસે આવીને તેની પડખે બેસી ગયો.
૧૫. ત્યાં બેઠા પછી રાજાએ તેને કુશલપ્રક્ષાદિક પૂછળ્યા. કુશળપ્રક્ષાદિક પૂછીને તેણે નીચે મુજબ કહ્યું --
૧૬. તું જુવાન અને તરુણ છે; મનુષ્યની પહેલી ઉમરમાં છે. તારી કાન્તિ કુલીન ક્ષત્રિયના જેવી અત્યંત રોચક જણાય છે.
૧૭. તું હાથીઓને સમુદાય સાથે લઈને મારી સેનાની શોભા વધાર. હું તને સંપત્તિ આપું છું, તેને તે ઉપભોગ કર; અને હવે તારી જાતિ કઈ છે તે મને કહે.
૧૮ હે રાજ, અહીંથી ઠેઠ હિમાલયની તળેટી પાસે ધન અને વીવડે સંપન્ન-જેને કેસલ રાષ્ટ્રમાં સમાવેશ થાય છે –એવો દેશ છે.
૧૯. તેમનું ( ત્યાંના મહાજનોનું) ગોત્ર આદિત્ય છે અને તેમની જાતિને શાક્ય કહે છે. હે રાજા, હું તે કુળમાંથી પરિવ્રાજક , તે કાંઈ કામપભોગની ઈચ્છાથી નહિ.
૨૦. કામો પગમાં મને દેષ જણાયે અને એકાન્તવાસ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
ભગવાન બુદ્ધ સુખદાયક જણાય. હવે હું તપશ્ચર્યા માટે જાઉં છું. એ માર્ગમાં મારુ મન પરોવાયું છે.
આ સુત્તની ત્રીજી ગાથામાં બોધિસત્વે કાયા, વાચા અને ઉપજીવિકા એ બધાનું સંશોધન કર્યાને ઉલ્લેખ આવે છે. આ કાર્ય ઘરમાંથી નીકળ્યા પછી રસ્તામાં જ તે કરી શક્યા હશે એ સંભવતું નથી. આળાર કાલામ અને ઉદ્દક રામપુત્ત એ બન્નેની પાસે રહીને તેમના આચારવિચારોનું વ્યવસ્થિત પાલન કરીને બોધિસત્વે આ કાર્ય કર્યું હશે, એમ લાગે છે. પણ એટલેથી સંતોષ નહિ થતાં પ્રસિદ્ધ શ્રમણનાયકેનું તત્ત્વજ્ઞાન જાણી લેવાના હેતુથી તે રાજગૃહ આવ્યા. ત્યાં બધા જ સંપ્રદાયોમાં ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં તપશ્ચર્યા જણાવાથી પોતે પણ એવી જ રીતે તપશ્ચર્યા કરવી જોઈએ, એમ તેને લાગ્યું, અને તેથી જ સુરની છેલ્લી ગાથામાં “હવે હું તપશ્ચર્યા માટે જાઉં છું' એમ તે કહે છે. તેનું મન કામોપભેગમાંથી પહેલાં ઊઠી ગયું હોવાથી, મગધરાજાએ આપવા માંડેલ અધિકાર તેને ગમે નહિ, એ કહેવાની જરૂર નથી જ.
ઉરુલામાં આગમન રાજગૃહથી બોધિસત્વ ઉરુ વેલા આવ્યા અને તપશ્ચર્યા માટે તેણે એ સ્થાન પસંદ કર્યું. તેનું વર્ણન અરિયપરિયેસન સુત્તમાં આવે છે.
ભગવાન કહે છે, “હે ભિક્ષુઓ, કુશલ શું છે એ જાણવાના હેતુથી લોકોત્તર શાંતિના શ્રેષ્ઠ સ્થાનની શોધમાં ધીમે ધીમે પ્રવાસ કરતે કરતે હું ઉવેલા આગળ સેનાનિગમમાં આવ્યો. ત્યાં મેં રમણીય ભૂમિભાગ છે. તેમાં સુશોભિત વન હતું અને નદી ધીરે ધીરે વહેતી હતી. તેની બંને બાજુએ સફેદ રેતીન પટ હતું અને ત્યાં નદી ઓળંગવી સહેલી હતી. તે પ્રદેશ ઘણો રમણીય હતા. આ વનવી ચારે બાજુએ ભિક્ષાટન કરવા માટે ગામે પણ દેખાયાં. આ ભૂમિભાગ રમણીય હોવાથી કુલીન માણસને તપશ્ચર્યા કરવા માટે ગ્ય છે, એમ લાગવાથી મેં ત્યાં જ તપશ્ચર્યા આદરી.”
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપશ્ચર્યા અને તત્ત્વબેધ
૧૦૫ રાજગૃહની આસપાસ જે ટેકરીઓ છે તેમની ઉપર નિગ્રંથ અને બીજા શ્રમણો તપશ્ચર્યા કરતા હતા, એવો ઉલ્લેખ ઘણી જગ્યાએ મળે છે. પણ બોધિસત્ત્વને તપશ્ચર્યા માટે આ રુક્ષ પર્વત ગમ્યા નહિ; તેને ઉરુલાનો રમણીય પ્રદેશ પસંદ પડ્યો. આ ઉપરથી સૃષ્ટિસૌંદર્ય માટે તેમને પ્રેમ વ્યક્ત થાય છે.
ત્રણ ઉપમાઓ તપશ્ચર્યા શરૂ કરતાં પહેલાં બધિસત્વને ત્રણ ઉપમાઓ સૂઝી. તેમનું વર્ણન મહાસગ્નકસુત્તમાં કર્યું છે. ભગવાન કહે છે, “હે. અગ્નિવેમ્સન, કેઈ ભીનું લાકડું પાણીમાં પડવું હોય અને કોઈ માણસ અરણિનું લાકડું લઈને તેના પર ઘસીને અગ્નિ ઉત્પન્ન કરવા માંડે, તો તેમાંથી અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય ખરે ?”
સચ્ચક : ભો ગોતમ, તે લાકડામાંથી અગ્નિ ઉત્પન્ન કરે શક્ય નથી. કારણ કે, તે ભીનું છે. તેમ કરનાર માણસની મહેનત વ્યર્થ જશે અને તેને ફક્ત તકલીફ જ થશે.
ભગવાનતેવી જ રીતે, હે અગ્નિવેમ્સન, જે શ્રમણ અને બ્રાહ્મણ શરીર અને મનવડે કામો પભોગોથી અલિપ્ત થયા નથી અને જેમને કામવિકાર શાંત થયો નથી, તેઓ ગમે તેટલું દુ:ખ સહન કરે તો પણ તેમને જ્ઞાનદષ્ટિ અને લોકેત્તર સંબધ પ્રાપ્ત થવાનો નહિ. હે અગ્નિવેમ્સન, મને બીજી ઉપમા એવી સૂઝી કે કોઈ ભીનું લાકડું પાણીથી દૂર પડયું છે અને કોઈ માણસ અરણિ ઘસીને તેમાંથી અગ્નિ ઉત્પન્ન કરવાનો પ્રયત્ન કરવા માંડે છે તેમાંથી અગ્નિ પેદા થશે ખરે? ”
સચ્ચકઃ ના, હે ગોતમ, તેનો પ્રયત્ન વ્યર્થ થશે અને તેને માત્ર તકલીફ થશે. કારણ કે તે લાકડું ભીનું છે.
ભગવાન : તે પ્રમાણે જ, હે અગ્નિવેમ્સન, જે શ્રમણો અને બ્રાહ્મણે કામો પગ છોડીને શરીરથી અને મનથી તેનાથી અલિપ્ત રહે છે, પણ જેમના મનના કામવિકાર શાન્ત નથી થયા હતા,
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
ભગવાન બુદ્ધ તેઓ ગમે તેટલાં કષ્ટ સહન કરે, પણ તેમાંથી તેમને જ્ઞાનદષ્ટિ અને લોકોત્તર સંબધ નહિ પ્રાપ્ત થાય. હે અગ્નિવેમ્સન, મને વળી ત્રીજી એક ઉપમા સૂઝી. કેઈ સૂકું લાકડું પાણીથી દૂર પડયું હોય અને કોઈ માણસ તેના પર અરણિ ઘસીને અગ્નિ ઉત્પન્ન કરવાને પ્રયત્ન કરવા માંડે, તે તે અગ્નિ ઉત્પન્ન કરી શકશે કે નહિ ?
સચ્ચક : હા, હે ગોતમ, કારણ કે તે લાકડું તદ્દન સૂકું છે અને પાણીમાં પડેલું નથી.
ભગવાન: તે જ પ્રમાણે, હે અગ્નિવેમ્સન, જે શ્રમણબ્રાહ્મણે કાયા અને ચિત્તવડે કાપભેગાથી દૂર રહે છે અને જેમનાં મનના કામવિકાર તદ્દન નષ્ટ થાય છે, તેઓ શરીરને ખૂબ તકલીફ આપે કે ન આપે, તો પણ તેમને જ્ઞાનદષ્ટિ અને લેકેત્તર સંબધ પ્રાપ્ત થવાની શક્યતા છે.
આ ત્રણ ઉપમાઓ બેધિસત્ત્વને તપશ્ચર્યાને પ્રારંભ કરતી વેળાએ સૂઝી. જે શ્રમણબ્રાહ્મણે યજ્ઞયાગાદિકમાં જ સંતોષ માને છે, તેઓ એ સંજોગોમાં તપશ્ચર્યા કરીને શરીરને દુઃખ આપે, તે પણ તેમને તત્ત્વબોધ નહિ થાય. બીજા શ્રમણબ્રાહ્મણે યજ્ઞયાગને માર્ગ મૂકીને જંગલમાં જઈને રહે, પણ જે તેમનાં અંત:કરણના કામવિકાર નષ્ટ નહિ થયા હોય, તે તેમની તપશ્ચર્યામાંથી કશું નિષ્પન્ન નહિ થાય. ભીના લાકડા પર ઉત્તરામણિ ઘસીને અગ્નિ ઉત્પન્ન કરવાના પ્રયત્નની જેમ તેમનો પ્રયાસ પણ કટ થશે. પણ કઈ માણસ કાપભોગોથી દૂર રહીને મનના કામવિકાર તદ્દન નષ્ટ કરી શકશે, તે તે દેહદંડ વિના તત્ત્વબોધ પ્રાપ્ત કરી શકશે.
હઠાગ બેધિસત્વને આ ઉપમાઓ સૂઝી, તેમ છતાંય તે સમયના શ્રમણવ્યવહારને અનુસરીને તીવ્ર તપશ્ચર્યા કરવાનો તેણે નિશ્ચય કર્યો. પહેલાં તેણે હઠાગ પર ભાર મૂક્યો. ભગવાન સચ્ચકને કહે છે, “હે અગિસન, હું જ્યારે દાંત પર દાંત દબાવી અને જીભને તાળવે
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપશ્ચર્યા અને તત્ત્વમેધ
૧૦૭
લગાડીને ચિત્તનું દમન કરતા, ત્યારે મારી બગલમાંથી પરસેવા છૂટતા. જેવી રીતે કાઈ બળવાન પુરુષ દુ॰લ માણસને ખભા આગળ કે માથા આગળ પકડીને દાખી રાખે, તેવી રીતે હું મારા ચિત્તને દાખતા હતા.
''
હે અગ્નિવેસ્સન, તે પછી આશ્વાસપ્રશ્વાસ રોકીને હું ધ્યાન કરવા માંડયો. તે વખતે મારા કાનમાંથી શ્વાસ નીકળવાનેા અવાજ થવા લાગ્યા. લુહારની ધમણી ચાલે છે તેવા અવાજ મારા કાનમાંથી નીકળવા લાગ્યા. તેમ છતાંય, હું અગ્નિવેમ્સન, હું આશ્વાસ પ્રશ્વાસ અને કાન ધ્યાવીને ધ્યાન કરવા માંડયો. તે વખતે તીક્ષ્ણ તરવારની અણીવડે મારું' માથું કાઈ વીંધી રહ્યું છે, એવા મને ભાસ થવા લાગ્યા. તેમ છતાંય એ જ પ્રકારનું ધ્યાન મેં આગળ ચન્નાવ્યું અને મારા માથાને ચામડાના પટો વીંટાળીને કાઈ મજબૂત રીતે જકડી રાખતા હેાય, એમ મને લાગવા માંડયું. તેમ છતાંય તેજ ધ્યાન મેં આગળ ચલાવ્યું. તેથી મારા ઉદરમાં વેદનાએ જાગી. કસાઈ જેમ શસ્રવડે ગાયનું પેટ કાતરે છે, તેવી રીતે મારુ પેટ કાઈ કાતરે છે, એવું મને લાગ્યું. આ બધા વખત મારા ઉત્સાહ કાયમ હતા, સ્મૃતિ સ્થિર હતી, પણ શરીરની તાકાત ઘટી ગઈ. તેમ છતાંય એ બધી કષ્ટપ્રદ વેદનાએ મારા ચિત્તને સ્પર્શી શકી નહિ.’’
ત્રીજા પ્રકરણમાં શ્રમણેાની અનેકવિધ તપશ્ચર્યાએ આપી છે. તેમાં હયેાગના સમાવેશ થયેા નથી. તેા પણ તે સમયમાં ઉપર મુજબ હ્રયાગને અભ્યાસ કરવાવાળા તપસ્વી હતા, એમ માનવું પડે છે. નહિતર ખેાધિસત્ત્વ તેવી જાતના યાગના અભ્યાસ આદર્યું ન હોત.
ઉપવાસ
–
આ રીતે હાયેાગતા અભ્યાસ કરીને તેમાંય કાંઈ સાર નથી એમ જણાઇ આવવાથી ખેાધિસત્ત્વ ઉપવાસની શરૂઆત કરી. અન્નજળ સાવ મૂકી દેવાં તેને ઠીક લાગ્યું નહિ. પણ તેણે ખેારાક ખૂમ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
ભગવાન બુદ્ધ
ઓછો કરી નાખ્યો. ભગવાન સચ્ચકને કહે છે, “હે અગ્નિવેમ્સન, હું થોડે થોડે ખોરાક લેવા માંડો. મગનો ઉકાળો, કળથીને ઉકાળો, વટાણાને ઉકાળો અથવા ચણાને ઉકાળો પીને જ હું રહેતું હતો. એ પણ ખૂબ જ ઓછા પ્રમાણમાં લેવાથી મારું શરીર ઘણું જ કૃશ થયું. મારાં અવયવોના સાંધા આસીતકવલ્લી કે કાલવલ્લીની ગાંઠે જેવા દેખાવા લાગ્યા. મારે કટિબંધ ઊંટના પગલા જે થઈ ગયો. મારી પીઠની કરેડ સૂતરની ચકરડીની માળા જેવી દેખાવા લાગી. ભાંગેલા ઘરની વળીઓ જેમ ઊંચીનીચી થાય છે, તેવી મારી પાંસળીઓ થઈ. ઊંડા કૂવામાં પડેલા નક્ષત્રના પડછાયાની જેમ મારી કીકીઓ ઊંડી ગઈ. કાચું કાળું કાપીને તડકામાં નાખીએ તે જેવી રીતે કરમાઈ જાય છે, તેવી રીતે મારા માથાની ચામડી કરમાઈ ગઈ. હું પેટ પર હાથ ફેરવું તો પીઠની કરોડ હાથમાં આવે અને પીઠની કરોડપર હાથ ફેરવું તે પેટની ચામડી હાથને અડે, એવી સ્થિતિ થઈ. ઝાડે ફરવા કે પેશાબ કરવા બેસું તે હું ત્યાં જ પડી રહે. શરીર પર હાથ ફેરવતો ત્યારે મારા દુર્બળ થયેલા વાળ એની મેળે નીચે ખરી પડતા.”
વિતર્કો ઉપર કાબૂ બેધિસત્વે સાત વર્ષ તપશ્ચર્યા કરી એવો ઉલ્લેખ અનેક જગ્યાએ મળે છે. આ સાત વર્ષમાં બોધિસત્ત્વ મુખ્યતઃ દેહદંડન કરતા હતા. તેમ છતાંય તેના મનમાં બીજા વિચાર આવતા ન હતા એમ નથી. ઉપર આપેલી ત્રણ ઉપમાઓ જોઈએ તોપણ એમ જણાય છે કે કામવિકાર પૂરેપૂરા નષ્ટ થયા વગર અનેકવિધ દેહદમનને કશે જ ઉપયોગ નહિ થાય, એ વાત તેને બરાબર સમજાતી હતી. આ સિવાય બીજા સદ્દવિચાર પણ તેના મનમાં આવતા હતા, એવું અનેક સત્તા પરથી દેખાય છે. તેમાંના કેટલાક વિચારોને અહીં ટૂંકામાં સંગ્રહ કરું છું.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
તપશ્ચર્યા અને તત્વબેધ
મઝિમનિકાયના હૈધાવિતર્ક સુત્તમાં ભગવાન કહે છે: ભિક્ષુઓ, મને સંબધ પ્રાપ્ત થયું તે પહેલાં, હું બેધિસત્ત્વ હતો ત્યારે જ મારા મનમાં એવો વિચાર આવ્યો કે વિતર્કને બે ભાગ કરવા. તે મુજબ કામવિતર્ક (વિષયવિતર્ક), વ્યાપાદવિતર્ક (ષવિતર્ક) અને વિહિસાવિતર્ક (બીજાને કે પિતાને તકલીફ આપવાનો વિતર્ક), એ ત્રણ વિતર્કોને મેં એક ભાગ કર્યો અને નૈષ્કર્મો (એકાતવાસ), અવ્યાપાદ (મૈત્રી) અને અવિહિસા (તકલીફ નહિ આપવાની બુદ્ધિ) એ ત્રણ વિતર્કોને બીજો ભાગ કર્યો. તે પછી ખૂબ જ સાવધાનીથી અને જાગૃત રહીને હું વર્તવા લાગે, ત્યારે પહેલા ત્રણ વિતર્કોમાંથી એકાદ વિતકે મારા મનમાં ઉત્પન્ન થતો. તે વખતે હું વિચારતો કે મારા મનમાં આ ખરાબ વિતર્ક ઉત્પન્ન થયો છે. તે મારા દુઃખને, બીજાના દુઃખને કે બન્નેનાં દુઃખના કારણરૂપ થશે, પ્રજ્ઞાનો નિરોધ કરશે, અને નિર્વાણને પહોંચવા નહિ. દે. આ વિચારથી પેલો વિતકે મારા મનમાંથી નીકળી જતો. - “હે ભિક્ષઓ, શરદઋતુમાં બધે ખેતરમાં પાક તૈયાર થયા હેય ત્યારે ગોવાળ ઢોરનું ખૂબ સંભાળથી રક્ષણ કરે છે અને લાકડીથી મારીને પણ તેમને ખેતરોથી દૂર રાખે છે. કારણ કે તેમ નહિ કરે તો હેર બીજાનાં ખેતરમાં ઘૂસી જશે અને પિતાને દંડ ભરવો પડશે. તેવી રીતે કામ, વ્યાપાદ, વિહિંસા વગેરે અકુશલ મનોવૃત્તિઓ ભયાવહ છે એ મેં જાણ્યું.
તે વખતે હું ખૂબ સાવધાનીથી અને ઉત્સાહથી વર્તતો હતો, ત્યારે મારા મનમાં નષ્કર્મ, અવ્યાપાદ અને અવિહિંસા એ ત્રણ વિતર્કોમાંથી એકાદ વિતર્ક ઉત્પન્ન થતો. તે વખતે હું એ વિચાર કરતો હતો કે આ કુશલ વિતક મારા મનમાં ઉત્પન્ન થયો છે, તે પિતાને, બીજાને કે બંનેને દુ:ખ આપવાવાળો નથી, પ્રજ્ઞાની અભિવૃદ્ધિ કરવાવાળા અને નિર્વાણને પહોંચાડનાર છે. તેનું આખી રાત કે આખો દિવસ ચિંતન કરીએ તે પણ તેનાથી
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
ભગવાન બુદ્ધ
કશે ડર નથી. તેમ છતાંય લાંબે વખત ચિતન કરવાથી મારે દેહ શાંત થશે અને મારું ચિત્ત સ્થિર નહિ રહે, અને અસ્થિર ચિત્તને સમાધિ તે કયાંથી જ મળે? તેથી (થોડા વખત પછી) હું મારું ચિત્ત અંદરના ઊંડાણમાં જ સ્થિર કરતો.ઉનાળાને અને લોકો પાક ઘેર લઈ જાય ત્યારે ગોવાળ ઢોરને નિરાંતે છૂટાં મૂકી દે છે. તે ઝાડ નીચે હોય કે ખુલ્લી જગ્યામાં હોય, ગાયપર નજર રાખવા સિવાય એ બીજું કશું કરતો નથી. તેવી રીતે નૈકર્યાદિક કુશલ વિતર્ક ઉત્પન્ન થાય, ત્યારે એ કુશલ ધર્મો છે, એટલું જ હું યાદ રાખતા હતા. તેમને નિગ્રહ કરવાનો પ્રયત્ન કરતે ન હતો.)”
નિર્ભયતા કુશલ વિતર્કોની મદદથી અકુશલ વિતર્કોપર વિજય મેળવ્યો હોવા છતાં જ્યાં સુધી ધાર્મિક માણસના મનમાં નિર્ભયતા ઉત્પન્ન થતી નથી, ત્યાં સુધી તેને તત્ત્વબોધ થવો અશક્ય છે. ધાડપાડુઓ કે સૈનિકે પોતાના વિરોધીઓ ઉપર સાહસપૂર્વક તૂટી પડે છે, પણ તેમનામાં નિર્ભયતા થોડી જ હોય છે ! તેઓ શાસ્ત્રાસ્ત્રોવડે ગમે તેટલા સજજ હોય તેમ છતાંય તેઓ ભયભીત હેય છે; પિતાના શત્રુઓ પોતાની ઉપર ક્યારે હુમલે કરશે તે કહી શકાય નહિ, એવું એમને લાગ્યા કરે છે તેથી તેમની નિર્ભયતા એ સાચી નિર્ભયતા નથી. અધ્યાત્મમાર્ગ વડે જે નિર્ભયતા મળે છે તે જ સાચી નિર્ભયતા છે. એવી નિર્ભયતા બેધિસત્વ કેવી રીતે પામી શક્યા તે નીચેના ઉતારાપરથી જણાશે.
ભગવાન બુદ્ધ જાનુણ બ્રાહ્મણને કહે છે, “હે બ્રાહ્મણ, જ્યારે મને સંબોધ પ્રાપ્ત થયો નહોતું અને કેવળ બધિસત્ત જ હતા, ત્યારે મને એમ લાગ્યું કે જે શ્રમ કે બ્રાહ્મણો પરિશુદ્ધ કાયકર્મો આચર્યા વિના અરણ્યમાં રહે છે, તેઓ આ દેશને લીધે ભયભૈરવને નોતરું આપે છે. પણ મારા કર્મો પરિશુદ્ધ છે,
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપશ્ચર્યા અને તત્ત્વબોધ
૧૧૧ પરિશુદ્ધ કાયકર્મો કરવાવાળા જે સજજનો (આ) અરણ્યમાં રહે છે, તેમને હું એક છું, એવું જ્યારે મને જણાયું, ત્યારે અરણ્યવાસમાં અને અત્યંત નિર્ભયતા જણાઈ. બીજા કેટલાક શ્રમણો કે બ્રાહ્મણે અપરિશુદ્ધ વાચસિક કર્મોનું આચરણ કરતાં કરતાં અપરિશુદ્ધ માનસિક કર્મોનું આચરણ કરતા કરતા, અપરિશુદ્ધ આજીવિકા (ઉપજીવિકા) કરતા હોય છે અને અરણ્યમાં રહે છે, તેઓ આ દેષોને લીધે ભયભૈરવને નોતરે છે. પણ મારાં વાસિક અને માનસિક કર્મો તેમજ ઉપજીવિકા પરિશુદ્ધ છે. જે સજજનોનાં આ બધાં કર્મો પરિશુદ્ધ છે તેમનો હું એક છું, એમ જાણ્યા પછી અરણ્યવાસમાં મને અત્યંત નિર્ભયતા જણાઈ
“હે બ્રાહ્મણ, જે બ્રાહ્મણ કે શ્રમણે લોભ, પ્રદુષ્ટ ચિત્ત, આળસુ, બ્રાન્તચિત્ત કે સંશયગ્રસ્ત થઈને અરણ્યમાં રહે છે, તેઓ આ દેને લીધે ભયભૈરવને નોતરું આપે છે. પણ મારું ચિત્ત કામવિકારોથી અલિપ્ત છે. ઠેષથી મુક્ત છે (એટલે બધા પ્રાણીઓ વિષે મારા મનમાં મૈત્રી વસે છે). મારું મન ઉત્સાહપૂર્ણ, સ્થિર અને નિઃશંક છે. એવા ગુણવડે યુક્ત જે સજજને અરણ્યમાં રહે છે, તેમને હું એક છું, એમ જણાયું ત્યારે મને અરણ્યમાં અત્યંત નિર્ભયતા લાગી.
હે બ્રાહ્મણ, જે શ્રમણો કે બ્રાહ્મણે આત્મહુતિ અને પરનિદા કરે છે, ડરપોક હોય છે, માનની ઈચ્છાને લેભ રાખીને અરણ્યમાં રહે છે અથવા જડબુદ્ધિ હોય છે, તેઓ આ દોષોને લીધે ભયભૈરવને નોતરું આપે છે. પણ મારામાં આ દુર્ગણ નથી, હું આત્મસ્તુતિ કે પરનિદા કરતું નથી, હું ડરપોક નથી, મને માનની ઈચ્છા નથી. અને હું પ્રજ્ઞાવાન છું. જે સજજને એવા ગુણોથી યુક્ત થઈને અરયમાં રહે છે, તેમાં હું એક છું એવું જણાવાથી મને અરણ્યવાસમાં અત્યંત નિર્ભયતા લાગી.
- “હે બ્રાહ્મણ, ચતુર્દશી, પૂર્ણિમા, અમાવાસ્યા અને અષ્ટમીની ત્રિઓ (ભયને માટે ) જાણીતી છે. તે રાત્રિએ જે ઉદ્યાનમાં,
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ -
ભગવાન બુદ્ધ
અરણ્યમાં કે વૃક્ષ નીચે લોકે દેવતાઓને બલિદાન આપે છે અથવા જે સ્થાને અત્યંત ભયંકર છે એમ ગણે છે, તે સ્થાનોમાં હું (એકાકી) રહેતા હતા; કારણ કે ભયભૈરવ કેવું હોય છે તે જોવાની મારી ઇચ્છા હતી. એવી જગ્યાએ હું રહેતો હતો ત્યારે કઈક હરણ તે બાજુએ થઈને જતું, કઈક મેર સૂકું લાકડું નીચે પાડતો, અથવા વૃક્ષનાં પાંદડાં પવનથી હલી ઊઠતાં. આ પ્રસંગે મને લાગતું કે ભયભૈરવ તે આ જ છે. પછી હું કહેતા કે ભયભૈરવની ઈચ્છા રાખીને જ હું આ જગ્યાએ આવ્યો છું, તેથી આ સ્થિતિમાં હું છું ત્યારે જ મારે તેનો નાશ કરવો જોઈએ. હું ચાલતું હોઉં ત્યારે એ ભયભૈરવ આવે તે ચાલતાં ચાલતાં જ હું તેનો નાશ કરતે. જ્યાં સુધી તેને નાશ નહિ થાય ત્યાં સુધી હું ઊભો રહેતો નહિ, બેસતા નહિ કે પથારીપર સૂતે નહિ. જે પેલે ભયભૈરવ હું ઊભો હોઉં ત્યારે આવે તે ઊભે હેઉં ત્યારે જ હું તેનો નાશ કરતો. જ્યાં સુધી તેનો નાશ નહિ થાય ત્યાં સુધી હું ચાલતું નહિ, બેસતે નહિ, કે પથારી પર સૂતો નહિ. હું બેઠે હોઉં ત્યારે ભયભૈરવ આવે તે હું સૂતે નહિ, ઊભે રહેતે નહિ, કે ચાલતા નહિ. બેઠા બેઠે જ હું તેને નાશ કરતો. પથારી પર પડયો હોઉં ત્યારે તે આવે તે હું બેસતા નહિ, ઊભો રહેતો નહિ કે ચાલતા નહિ; પથારી પર પડઘો પડ્યો જ હું તેનો નાશ કરતો.”
રાજગ બોધિસત્વ કેવળ હઠયોગ અને તપશ્ચર્યાઓમાં જ પોતાને બધે સમય વિતાડતા હતા એમ નથી. તેમ કરવું કઈ પણ તપસ્વીઓ માટે શક્ય ન હતું. વચ્ચે વચ્ચે તેમને સારો ખોરાક લેવો પડતો. શરીરમાં થોડી શક્તિ આવે એટલે ફરી પાછા તેઓ ઉપવાસાદિક વડે દેહદમન કરતા. બોધિસત્વે સાત વર્ષના કાળમાં મુખ્યત્વે તપશ્ચર્યા કરી હોવા છતાં, વચ્ચે વચ્ચે તે સારે ખોરાક લેતા હતા અને શાંત સમાધિને પણ અનુભવ કરતા હતા, એમાં શંકા નથી.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપશ્ચર્યા અને તત્ત્વમેધ
૧૧૩
હઠયોગ મૂકીને પોતે આનાપાનસ્મૃતિસમાધિની ભાવના કેવી રીતે કરતા હતા, તે ભગવાન બુદ્ધે આનાપાનસંયુત્તના પહેલા વર્ગીના આઠમા સુત્તમાં કહ્યું છે:—
–
t
ભગવાન કહે છે, “ હે ભિક્ષુએ, આનાપાનસ્મૃતિસમાધિની ભાવના કરવાથી ભારે ફાયદા થાય છે. તેની ભાવના કેવી રીતે કરવાથી ફાયા થાય છે? કાઇ ભિક્ષુ અરણ્યમાં વૃક્ષની નીચે કે ખીજી કાઈ એકાન્ત જગ્યાએ આસન બાંધી બેસી જાય છે. તે દીર આશ્વાસ લેતા હોય ત્યારે પોતે દીધ` આશ્વાસ લે છે એમ જાણે છે. દીધ પ્રશ્વાસ છેાડતા હાય ત્યારે પાતે દીધ પ્રશ્વાસ છેડે છે તેમ જાણે છે; હ્રસ્વ શ્વાસ લેતા હાય, ઇત્યાદિ. આ રીતે આનાપાન સ્મૃતિસમાધિની ભાવના કરી હોય તેા ઘણા લાભ થાય છે. હું ભિક્ષુઓ, હું પણ સંમેાધિજ્ઞાન થતાં પહેલાં ખેાધિસત્ત્વની અવસ્થામાં હતા ત્યારે ઘણે ભાગે આ જ ભાવના કરતા હતા. તેને લઈ તે મારા શરીરને અને મારી આંખાને નુકસાન થતું ન હતું અને મારું ચિત્ત પાપવિચારોથી મુક્ત થતું હતું.”
આ ઉપરથી સ્પષ્ટ થશે કે એધિસત્ત્વ આખા વખત ડાયાગ આચરતા ન હતા. વચ્ચે વચ્ચે તે શાંત રાજયેાગના અભ્યાસ કરતા હતા અને તેનાથી તેને સમાધાન પ્રાપ્ત થતું હતું. ધ્યાનમા ના સ્વીકાર
આવી રીતે ઉપવાસ અને આહારસેવન, હયાગ અને રાજયાગ-એની વચ્ચે ઝેલા ખાતાં ખાતાં અન્તે ખેાધિસત્ત્વે મનમાં અચાનક એવા નિશ્ચય કર્યો કે તપશ્ચર્યાં સાચે જ નિરર્થક છે. તેના વગર મેાક્ષ મેળવવા શકય છે. તેથી તપશ્ચર્યાં છેડી તેમણે ફરી પૂર્ણ રીતે ધ્યાનમાનું અવલ`ખન કેવી રીતે કર્યું, એનું ટૂંકું વર્ણન મહાસચ્ચકસુત્તમાં કર્યુ છે.
*વધુ માહિતી માટે સમાધિમાર્ગ પૃ. ૩૮૪૮ એ.
'
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
66
ભગવાન સચ્ચકને કહે છે, “હું અગિવેસ્સન, મારા શાકથ પિતાના ખેતરમાં કામ ચાલતું હતું ત્યારે જંબુવૃક્ષની શીતળ છાયામાં મેસીને પ્રથમ ધ્યાન પ્રાપ્ત કરી લીધાનું મને સ્મરણ થયું અને તે સ્મરણને અનુસરીને મારી એવી માન્યતા થઈ કે મેધના માર્ગ એ જ હાવા જોઇએ. અને જે સુખ મેાજશેાખના પદાર્થાના ઉપભાગ વિના અને અકુશલ વિચારામાંથી મળે છે, તે સુખથી મારે શા માટે ડરવું આવે! વિચાર મારા મનમાં જાગ્યે અને તે પછી આ સુખથી હું કદી નહિ કરું એવા નિશ્ચય મેં કર્યાં. પરંતુ તે સુખ ખૂબ જ કૃશ થયેલા શરીરવડે મેળવી શકાય તેવું નહેતું. તેથી થાડા થાડા આહાર લેવાને વિચાર કરીને હું તેમ કરવા લાગ્યા. તે વખતે પાંચ ભિક્ષુએ મારી સેવા કરતા હતા; કારણ કે તેને એમ લાગતું હતું કે, મને જે ધમતા ખાધ થશે તે હું તેમને શીખવીશ. પણ જયારે મે' ખારાક લેવા માંડયો (તપશ્ચર્યાં છેાડી દીધી) ત્યારે આ ગોતમ તપશ્ચર્યાથી ભ્રષ્ટ થઈ ને ખાનપાન તરફ વળ્યા છે, એમ લાગવાથી તે પાંચ ભિક્ષુએ મારાથી કંટાળીને ચાલ્યા ગયા.” તાપણુ ખેાધિસત્ત્વને નિશ્ચય ચત્યેા નહિ, તપશ્ચર્યાંના મા છેડીને સાદા ધ્યાનમાર્ગ વડે જ તત્ત્વખાધ પ્રાપ્ત કરવા જોઇએ, એ ખાખત વિષે એમની ખાતરી થઈ.
૧૧૪
માયુદ્ધ
આ પ્રસંગે ધિસત્ત્વ સાથે મારે યુદ્ધ કર્યાનું કાવ્યાત્મક વર્ણન મુન્દ્વચરિતાદિ ગ્રથામાં મળી આવે છે. તેનું મૂળ સુત્તનિપાતના પધાનસુત્તમાં છે. તે સુત્તને અનુવાદ અહીં આપું છું:--
(૧) નૈરંજન નદીને કાંઠે તપશ્ચર્યાની શરૂઆત કરીને નિર્વાણુપ્રાપ્તિ માટે મેટા ઉત્સાહથી હું ધ્યાન કરતા હતા ત્યારે—
(૨) માર કરુણુસ્વર કાઢતા મારી પાસે આવ્યા. (તે ખેલ્યુ) તું કૃશ અને દુ` છે. મરણ તારી પાસે છે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપશ્ચર્યા અને તવધ
૧૧૫
(૩) સેંકડે નવાણું ટકા તું મરવાનો છે. તારું એક ટકે જીવન બાકી છે. ભલા માણસ, તું જીવ. જીવવું શ્રેષ્ઠ છે; તું જીવીશ તો પુણ્યકર્મ કરીશ.
(૪) બ્રહ્મચર્ય પાળીશ અને અગ્નિહોત્રની પૂજા કરીશ તો ઘણા પુણ્યને સંચય થશે. આ નિર્વાણ માટેની ખટપટ શા માટે કરવી જોઈએ?
(૫) નિર્વાણને માર્ગ ખૂબ મુશ્કેલ અને દુર્ગમ છે. આ ગાથાઓ બોલીને માર બુદ્ધની પાસે ઊભો રહ્યો.
(૬) આમ બોલનાર મારને ભગવાને કહ્યું: હે બેદરકારી માણસના સ્ત, હે પાપી, તું અહીં શા માટે આવ્યો છે (તે હું જાણું છું.) | (છ) તેવા પુણ્યની મને મુદ્દલે જરૂર નથી. જેને પુણ્યની જરૂર હશે તેને મારી આ ચીજો ભલે કહે.
(૮) મારામાં શ્રદ્ધા છે, વીર્ય છે અને પ્રજ્ઞા પણ છે. આ રીતે હું મારા ધ્યેયમાં મારું ચિત્ત પરાવું છું ત્યારે તું મને જીવવાને ઉપદેશ શા માટે કરે છે? " (૯) આ પવન નદીના પ્રવાહને પણ સૂકવી શકશે. પણ બેયમાં ચિત્ત પરોવનાર પ્રેષિતાત્મા) મારુ લોહી તે સૂકવી શકશે નહિ.
(૧૦) (પણ મારા જ પ્રયત્નથી) લેહી શોષાઈ જાય તે તેની સાથે મારાં પિત્ત અને લેમ એ વિકારો પણ સુકાશે; અને મારું માંસ ક્ષીણ થશે છતાં મારું ચિત્ત વધારે પ્રસન્ન બનીને સ્મૃતિ, પ્રજ્ઞા અને સમાધિ ઉત્તરોત્તર વધશે.
(૧૧) આ રીતે જીવવાથી ઉત્તમ સુખનો લાભ થતાં મારું ચિત્ત કામોપભોગ તરફ વળતું નથી. આ મારી આત્મશુદ્ધિ જે.
(૧૨) (હે માર,) કામોપભોગો એ તારી પહેલી સેના છે અરતિ એ બીજી, ભૂખ અને તરસ એ ત્રીજી અને તૃષ્ણ તારી ચોથી સેના છે.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
-
ભગવાન બુદ્ધ
(૧૩) પાંચમી આળસ, છઠ્ઠી ભીતિ, સાતમી કુશંકા, આઠમી અભિમાન (અથવા ગર્વ),
(૧૪) લાભ, સત્કાર, પૂજા (એ નવમી), અને ખોટે ભાગે મેળવેલી કીર્તિ (એ દસમી), જેના વડે માણસ આત્મહુતિ અને પરનિદા કરે છે.
(૧૫) હે કાળા નમુચિ, (કપર) પ્રહાર કરવાવાળી આ તારી સેના છે. બીકણુ માણસ તને છતી શકતો નથી. જે તેને જીતે છે, તેને જ સુખ પ્રાપ્ત થાય છે.
(૧૬) હું મારા શિર પર આ મુંજ ઘાસ* ધારણ કરું છું. જે મારો પરાજય થશે, તે મારું જીવતર વ્યર્થ થશે. પરાજય પામીને જીવવા કરતાં સંગ્રામમાં મૃત્યુ આવે તે વધુ સારું.
(૧૭) કેટલાક શ્રમણબ્રાહ્મણો તારી સેનામાં જોડાવાથી પ્રકાશ પામતા નથી, અને જે માગે સાધુપુરુષ જાય છે તે માર્ગને તેઓ જાણતા નથી.
' (૧૮) ચારે બાજુએ મારસેના દેખાય છે અને માર પિતાનાં વાહન સાથે સજજ થયો છે. તેની સાથે યુદ્ધ કરવા માટે હું આગળ ધપું છું, તેથી તે મને સ્થાનભ્રષ્ટ નહિ કરી શકે. ' (૧૯) દે અને માણસો તારી સેના આગળ ઊભા રહી શકતા નથી. પત્થર વડે માટીનું વાસણ ફાડી નાખીએ, તેમ હું મારી પ્રજ્ઞા વડે તારી તે સેનાને પરાભવ કરું છું.
(૨૦) સંકલ્પને કાબૂમાં રાખીને અને સ્મૃતિ જાગ્રત કરીને અનેક શ્રાવકોને ઉપદેશ કરતો હું દેશવિદેશમાં ફરીશ. | (૨૧) તેઓ (શ્રાવકો) મારા ઉપદેશને અનુસરીને સાવધાનતાથી ચાલીને અને પિતાના ધ્યેય પર ચિત એકાગ્ર કરીને તારી ઈચ્છાની વિરુદ્ધ એવું પદ પામશે કે જ્યાં શોક કરવાને પ્રસંગ જ નહિ આવે.
* સંગ્રામમાંથી હાર ખાઈને પાછું ફરવું નહિ, એ માટે મુજ નામનું ઘાસ માથે બાંધીને પ્રતિજ્ઞા કરતા હતા.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપશ્ચર્યાં અને તત્ત્વમેધ
૧૧૭
(૨૨) ( માર ખાયેા, ) સાત વર્ષ સુધી ભગવાનની પાછળ પાછળ ફર્યાં; પણ સ્મૃતિમાન બુદ્ધનું કશું જ દ્ધિ હાથમાં આવ્યું નહિ. (૨૩) અહીં કાઈ નરમ ચીજ મળશે, કાઈ મીઠી ચીજ મળશે, એવી આશાથી કાગડા મેદવર્ણ પાષાણની પાસે આવ્યેા.
(૨૪) પણ તેને કશા લાભ નહિ દેખાવાથી કાગડા ત્યાંથી નીકળી ગયા. તે કાગડાની જેમ હું પણ ગાતમ પાસેથી નિવૃત્ત થઇને નીકળી જાઉં છું !
(૨૫) આ રીતે માર શાક કરતા હતા ત્યાં તેની ખગલમાંથી વીણા નીચે પડી; અને તે દુ:ખી માર ત્યાં જ અલાપ થઈ ગયા.
આ સુત્તનું ભાષાંતર લલિતવિસ્તરના અઢારમા અધ્યાયમાં આવ્યું છે. તે પરથી તેનું પ્રાચીનત્વ સિદ્ધ થાય છે. ઉપર આપેલ ભયભેરવસુત્તને સારાંશ વાંચીએ તે। આ સાદા રૂપકના અ સહેજે સમજાશે. માનવજાતિના કલ્યાણ માટે કાઈ આગળ ધપે ત્યારે તેના પર પહેલા હુમલા કરનારી મારસેના એટલે કામેાપભાગની વાસના. તેને દખાવીને માણસ આગળ પગલું માંડે છે ત્યાં (અતિ) અસંતાષ ઉત્ પન્ન થાય છે. તે પછી ભૂખ, તરસ ઇત્યાદિ એક પછી એક ઉપસ્થિત થાય છે અને એ બધી વાસનાએ અને વિકારો પર વિજય મેળવ્યા વિના કલ્યાણપ્રદ તત્ત્વના સાક્ષાત્કાર થા કયારેય સંભવતા નથી. તેથી મુદ્દે મારા પરાજય કર્યાં એના અર્થ તેણે આવી મનેવૃત્તિઓ ઉપર વિજય મેળવ્યેા એવા સમજવા.
સુજાતાએ આપેલી ભિક્ષા
ખેાધિસત્ત્વને વૈશાખની પૂનમની રાત્રે સંખેાધિજ્ઞાન થયું. તે દિવસે ખપેરે સુજાતા નામની ટુલીન જુવાન સ્ત્રીએ તેને ઉત્તમ અન્નની ભિક્ષા આપી. આને ઉલ્લેખ સુત્તપિટકમાં ભાગ્યે જ મળે છે.* અને આ પ્રસંગ સિવાય સુજાતાનું નામ ખીજે કાંય આવેલું જણાતું નથી.
* અંગુત્તરનિકાચ એકકનિપાત, ‘બૌદ્ધસંઘને પરિચય', પૃ. ૨૩૬ જી.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
૧૧૮
ભગવાન બુદ્ધ
તાપણુ ૌદ્ધ ચિત્રકળામાં સુજાતાને ઉત્તમ સ્થાન મળ્યું છે અને યુદ્ધની દૃષ્ટિએ પણ આ પ્રસંગ ચિરસ્મરણીય બન્યા. ચુદ લુહારે આપેલી ભિક્ષા ગ્રહણ કરીને ભગવાન માંદા થયા. તેમાં પેાતાનું પરિનિર્વાણ થવાનું છે એમ તેમને જણાયું. અને પેાતાની પાછળ સુંદને લેાકા દોષ ન આપે એટલા ખાતર ભગવાને આનંદને કહ્યું, · જે દિવસે મને સંમેાધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું તે દિવસે મળેલી અને આજે મળેલી ભિક્ષાએ સમાન છે, એવું તમે ચુને કહેજો અને તેનું સાંત્વન કરો.’ એધિવૃક્ષની નીચે આસન
6
સુજાતાએ આપેલા ભિક્ષા લઇ ને ખેાધિસત્ત્વે નૈર જરા નદીને કાંઠે ભાજન કર્યુ. અને તે રાત્રિએ તે એક પીપળાના ઝાડની નીચે આવીને ખેડા. આ વૃક્ષ હાલ અસ્તિત્વમાં નથી. શશાંક રાજાએ તેને વિધ્વંસ કર્યાં એમ કહેવાય છે. પણ તેજ જગ્યાએ વાવેલા પીપળેા છે અને તેની જ પડખે યુદ્ધગયાનું પ્રસિદ્ધ મંદિર છે. તે વૃક્ષની નીચે ખેાધિસત્ત્વ ખેડા ત્યારે ફરી એકવાર લલિતવિસ્તરમાં મારયુદ્ધને પ્રસંગ વર્ણવ્યા છે. મારે યુદ્ધને મોહિત કરવા માટે એધિવૃક્ષની નીચે ( તે પીપળાની નીચે ) તૃષ્ણા, અતિ અને રગા નામની પેાતાની ત્રણ દીકરીઓને મેકલી આપી એવું વન સંયુત્તનિકાયના સગાથાવગ્ગમાં મળે છે. આ પ્રસંગે મારસેનાએ યુદ્ધ પર ચારે ખાજુએથી કેવા હુમલા કર્યાં તેનું સવિસ્તર વર્ણન જાતકની નિદાનકથામાં આપ્યું છે. મારનું સૈન્ય જોઈ ને બ્રહ્માદિક દેવા ભાગી જાય છે, ફક્ત એકલા એધિસત્ત્વ જ રહે છે. પછી આ સ્થળ મારું છે એમ કહીને માર અને ત્યાંથી ઊઠી જવાનું કહે છે અને તે જગ્યા ઉપર પોતાના હક સાબિત કરવા માટે મારસેનાની સાક્ષી આપે છે. બધા દેવે નાસી ગયેલા હેાવાથી તે પ્રસંગે બુદ્ધને કાઈ જ સાક્ષી મળતા નથી. ત્યારે મુદ્દે જમણા હાથ નીચે રીતે આ સંસા વસુંધરા સાક્ષી છે એમ કહે છે. અને પૃથ્વી દેવતા વિરાટ સ્વરૂપ ધારણ કરીને મારસેનાનેા પરાજય કરે છે, ઇત્યાદિ પુરાણમય વર્ણન જાતક–અથાકારે કર્યુ છે.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપશ્ચર્યાં અને તત્ત્વમેધ
૧૧૯
બૌદ્ધ ચિત્રકળામાં ચિત્રકારોએ આ પ્રસંગ ખૂબ સરસ રીતે ચીતર્યાં છે. લાભ, દ્વેષ, માહ, મદ, મત્સર ઇત્યાદિ દુષ્ટ મનાવૃત્તિઓને મૂર્તિમંત સ્વરૂપ આપવાના એમનેા પ્રયત્ન વખાણવા જેવેા છે. પહેલાં કવિએ આ પ્રસંગનું વર્ણન કર્યું અને તેને અનુસરીને ચિત્રકારાએ તેને મૂર્ત સ્વરૂપ આપવાના પ્રયત્ન કર્યાં, કે ચિત્રકારાએ આ પ્રસ`ગ ચીતર્યાં પછી તેને અનુસરીને કવિએએ તેનું વર્ણન કર્યું, એ કહી શકાય તેમ નથી. તે ગમે તેમ હોય તાપણુ એ વાત સાચી છે, કે ઉપર વર્ણવેલી મારસેનાને મૂર્ત સ્વરૂપ આપવાના જ આ પ્રયત્ન છે.
C
તત્ત્વમેધ
તે વૈશાખી પૂર્ણિમાની રાત્રે બોધિસત્ત્વને તત્ત્વબોધ થયા; અને ત્યારથી તેને બુદ્ધ કહે છે. એટલે તે સમય સુધી ગાતમ ધિસત્ત્વ હતા; તે તે દિવસથી ગાતમ બુદ્ધ થયા. યુદ્ધને જે તત્ત્વબોધ થયે તેમાં ચાર આય સયો અને તેની અંદર આવતા અષ્ટાંગિક માને સમાવેશ થાય છે. તેને પહેલવહેલા ઉપદેશ તેમણે પેાતાની સાથે રહેતા પાંચ સાથીઓને કર્યાં. ( આ પ્રસ ંગ આ પછી આવવાને છે, તેથી તેનું વિવરણુ અહીં કરતા નથી. )
વિમુત્તિસુખનેા આસ્વાદ
તત્ત્વબોધ થયા પછી ભગવાન બુદ્ધ તે જ ખોધિવૃક્ષની નીચે સાત દિવસ એસીને વિભુત્તિસુખનેા આસ્વાદ લેતા હતા; અને તે પ્રસંગે રાત્રિના ત્રણ યામામાં તેમણે નીચે આપેલા પ્રતીત્યસમુત્પાદ અવળાસવળા મનમાં આણ્યા, એવું મહાવગ્નમાં કહ્યું છે. પણ સંયુત્તનિકાયના બે સુત્તોમાં યુદ્ધે પોતે ખોધિસત્ત્વની અવસ્થામાં હતા ત્યારે જ તેમણે આ પ્રતીયસમુત્પાદ જાણ્યા એવું કહ્યું છે.* તે સુત્તોને મહાવગ્ગના સારાંશ સાથે મેળ ખેસતા નથી. મહાવર્ગ લખાયા તે વખતે આ પ્રતીયસમુત્પાદને ભારે મહત્ત્વ પ્રાપ્ત થયું હતું એમ લાગે છે. નાગાર્જુન જેવા મહાયાનપંથના
* નિદાનવગસંયુત્ત, સુત્ત ૧૦ અને ૬૫ જીએ.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
ભગવાન બુદ્ધ આચાર્યોએ તે આ પ્રતીય સમુત્પાદને પિતાના તત્ત્વજ્ઞાનને આધારભૂત પાયો બનાવી દીધો.*
પ્રતીત્યસમુત્પાદ એ પ્રતીત્યસમુત્પાદનું વર્ણન ટૂંકામાં નીચે મુજબ છે –
અવિદ્યામાંથી સંસ્કાર, સંસ્કારમાંથી વિજ્ઞાન, વિજ્ઞાનમાંથી નામરૂપ, નામરૂપમાંથી ષડાયતન, પડાયતનમાંથી સ્પર્શ, સ્પર્શમાંથી વેદના, વેદનામાંથી તૃષ્ણા, તૃષ્ણામાંથી ઉપાદાન, ઉપાદાનમાથી ભવ, ભવમાંથી જાતિ (જન્મ) અને જાતિમાંથી જરા, મરણ, શોક, પરિદેવન, દુઃખ, દૌર્મનસ્ય, ઉપાયાસ એ બધાં પેદા થાય છે.
પૂર્ણ વૈરાગ્યવડે અવિદ્યાનો નિરોધ કરવાથી સંસ્કારને વિરોધ થાય છે. સંસ્કારના નિરોધથી વિજ્ઞાનને નિરોધ થાય છે. વિજ્ઞાનના નિરોધથી નામરૂપને નિરોધ થાય છે. નામરૂપના નિરોધથી ષડાયતનને નિરોધ, ષડાયતનના નિરોધથી સ્પર્શનો નિરોધ, સ્પર્શના નિરોધથી વેદનાનો નિરોધ, વેદનાના નિરોધથી તૃષ્ણાનો નિરોધ, તૃષ્ણના નિરોધથી ઉપાદાનને નિરોધ, ઉપાદાનના નિરોધથી ભવન નિરોધ, ભવના નિરોધથી જન્મનો વિરોધ, જન્મના નિરોધથી જરા, મરણ, શક, પરિદેવન, દુઃખ, દૌર્મનસ્ય, ઉપાયાસ એ બધાંને નિરોધ થાય છે.
દુ:ખની પાછળ આવી બધી કારણપરંપરા જોડી દેવાથી તે સામાન્ય જનતાને સમજવું ઘણું મુશ્કેલ બન્યું. વખત જતાં આ પ્રતીત્યસમુત્પાદને ગહન તત્ત્વજ્ઞાનનું સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થયું, અને તેના વિષે જ વાદવિવાદ થવા લાગ્યા. નાગાજુનાચાર્યે પોતાની માધ્યમિકારિકા આ પ્રતીયસમુપાદના પાયા ઉપર જ રચી છે; અને બુદ્ધઘોષાચાર્યો વિશુદ્ધિ માર્ગને એક પછાં શ ભાગ ( લગભગ સે સવાસો પાનાં) આના વિવેચનમાં ખર્યો છે. આ બધી ચર્ચા વાંચ્યા પછી વિદ્વાન માણસ પણ ગોટાળામાં પડે છે, તે પછી સામાન્ય જનતાને આ તત્ત્વજ્ઞાન
* માધ્યમકકારિકાને આરંભ જુઓ.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપશ્ચર્યા અને તત્ત્વબોધ
૧૨૧. કેવી રીતે સમજાય? ભગવાન બુદ્ધને ધર્મ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય વગેરે ઉચ્ચ વર્ગોના લકે કરતાં નીચલા વર્ગના લેકમાં વધુ ફેલાયો; તે આવા ગહન તત્વજ્ઞાનને લીધે નહિ. ચાર આર્ય સત્યનું તત્ત્વજ્ઞાન એકદમ સાદું છે. તે બધી જાતના લોકોને ગળે ઊતર્યું એમાં જરા પણ નવાઈ નથી. તેને વિચાર થોડા જ વખતમાં કરવામાં આવશે.
બ્રહ્મદેવની વિનંતિ તવબોધ થયા પછી ભગવાન બુદ્ધ એક અઠવાડિયું બોધિવૃક્ષની નીચે (એટલે તે પીપળાની નીચે) વિતાડવું એવું ઉપર કહ્યું છે. આ પછી બીજું અઠવાડિયું અજપાલ ન્યધ વૃક્ષની નીચે, ત્રીજું અઠવાડિયું મુચલિદ વૃક્ષની નીચે, અને ચોથું અઠવાડિયું રાજાયતન વૃક્ષની નીચે વિતાવીને ભગવાન બુદ્ધ ફરી અજપાલ વૃક્ષની નીચે આવ્યા. ત્યાં તેમના મનમાં વિચાર આવ્યો, કે આ ધમ હું અત્યંત કષ્ટપૂર્વક સમજ્યો છું. તેથી લેકેને તે ઉપદેશીને વધુ તકલીફ આપવી ઠીક નથી. આ વિચાર બ્રહ્મદેવે જામ્યો ત્યારે તેણે ધર્મોપદેશ કરવા માટે ભગવાનને પ્રાર્થના કરી. આ કથા વિસ્તારથી મહાવગ્નમાં અને મઝિમનિકાયના અરિયપરિયેસનસુત્તમાં આપી છે. પણ તે ગતમ બુદ્ધને લગતી હશે એ સંભવતું નથી. કોઈ પુરાણ લખનારે વિપક્સી બુદ્ધના વિષે રચી અને પછી તે એમને એમ ગોતમ બુદ્ધના ચરિત્રમાં દાખલ થઈ. આ રૂપકનો અર્થ “બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ ” નામના મારા પુસ્તકમાં (પૃ. ૧૬-૧૯) બેસાડવાને મેં પ્રયત્ન કર્યો છે; તેથી હું અહીં તેની ચર્ચા કરતો નથી.
પંચવર્ગીય ભિક્ષુઓને ઉપદેશ કરવાનો વિચાર પિતાને પ્રાપ્ત થયેલાં ચાર આર્યસત્યાનું જ્ઞાન પહેલાં કેને આપવું એ વિચારમાં ભગવાન બુદ્ધ પડ્યા. આળાર કાલામ અને ઉદ્દક રામપુત્ત એ બોધિસત્વના ગુરુઓ જીવતા હોત તે આ નવો . ધર્મમાર્ગ તરત જ તેમને ગળે ઊતર્યો હતો. પણ તેઓ જીવતા નહોતા. તેથી ભગવાને પોતાના પાંચ સાથીઓને (પંચવર્ષીય ભિક્ષુઓને)
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
ભગવાન બુદ્ધ
ઉપદેશ કરે એવું નક્કી કર્યું. આ ભિક્ષુઓ તે વખતે બનારસ પાસે વિપત્તનમાં રહેતા હતા. ભગવાન ત્યાં જવા ઊપડ્યા. રસ્તામાં તેને ઉપક નામને આજીવક શ્રમણ મળે. પિતાને તત્ત્વબોધ થયે છે, એવું બુદ્ધ તેને કહ્યું. પણ ઉપકને તે સાચું લાગ્યું નહિ. “હશે કદાચ,' એમ કહીને તે બીજે રસ્તે ચાલ્યા ગયા. આ એક પ્રસંગ ઉપરથી જ જુદા પંથના શ્રમણોને ઉપદેશ આપવાની નિરર્થકતા. ભગવાને જાણું લીધી હશે.
પંચવર્ગીઓની સમજણ આષાઢી પૂનમ પહેલાં ભગવાન વારાણસી પહોંચ્યા. તે ઋષિપત્તન પહોંચ્યા ત્યારે દૂરથી જ તેને જોઈને તેની કોઈ પણ રીતે આગતાસ્વાગતા નહિ કરવી, એમ પંચવર્ગીઓએ નક્કી કર્યું. પણ તેઓ જેમ જેમ નજદીક આવતા ગયા તેમ તેમ તેમને એ વિચાર બદલાતો ગયા. તેમણે ધીમે ધીમે તેમને (બુદ્ધનો) આદરસત્કાર કર્યો. પણ તેમનો નવો ધર્મમાર્ગ સાંભળવા તેઓ તૈયાર ન હતા. આમ પિતાને એક ન ધર્મમાગ જળ્યો છે એવું જ્યારે ભગવાને તેમને કહ્યું, ત્યારે તેમણે કહ્યું, “આયુષ્માન ગેમ, તારી એવી જાતની તપશ્ચર્યાથી પણ તને સદ્ધર્મમાર્ગને બંધ થયો નહિ. હવે તું તપભ્રષ્ટ થઈને ખાવાપીવામાં પડ્યો છે. તે તને સદ્ધર્મનો બોધ ક્યાંથી થાય?” " ભગવાને કહ્યું, “હે ભિક્ષુઓ, આ પહેલાં કોઈ પણ જાતની છેતરપિંડી મેં કદિયે કરી હતી ખરી? જે મેં તેમ ન કર્યું હોય તે તમે મારું કહેવું સાંભળો. અમૃતને માર્ગ મને જડથો છે. તે માર્ગનો આધાર લેવાથી તમને જલદી મુક્તિ પ્રાપ્ત થશે.”
આવી રીતે પંચવર્ષીય ભિક્ષુઓને સમજાવીને કેટલાક સમય પછી પોતાને નવો ધર્મ સાંભળવા માટે ભગવાને તેમને પ્રવૃત્ત કર્યા. તે પ્રસંગે તેમણે કરેલા ઉપદેશને ધર્મચક્રપ્રવર્તન કહે છે. આ સુત્ત સઅસંયુત્તના બીજા વર્ગીમાં અને વિનયગ્રંથના મહાવગ્નમાં મળે છે. તેનું સંસ્કૃત ભાષાંતર લલિતવિસ્તારના છવીસમા અધ્યાયમાં આપ્યું છે. એમાંના પાધિસત્તનું રૂપાંતર અહીં આપું છું.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપશ્ચર્યા અને તત્વબોધ
૧૨૩
ધર્મચક્રપ્રવર્તન મેં એવું સાંભળ્યું છે કે એક વખત ભગવાન વારાણસીમાં ઋષિપત્તનના મૃગવનમાં રહેતા હતા. ત્યાં ભગવાને પંચવર્ષીય ભિક્ષુઓને ઉદ્દેશીને કહ્યું, “હે ભિક્ષુઓ, ધાર્મિક માણસે (પ...જીતેન) આ બે છેડા પર નહિ જવું જોઈએ. તે બે છેડા કયા? પહેલે છેડો કામોપભોગમાં સુખ માનવું એ છે. આ છેડો હીન, ગ્રામ્ય, સામાન્ય જનસેવિત, અનાર્ય અને અનર્થકારક છે. બીજે છેડો દેહદમન કરવું, એ છે. આ છેડે દુઃખકારક, અનાર્ય અને અનર્થકારક છે. આ બે છેડા પર નહિ જતાં તથાગત જ્ઞાનચક્ષુ ઉઘાડનાર, ઉપશમ, પ્રજ્ઞા, સંધ અને નિર્વાણને કારણભૂત થનાર મધ્યમ માર્ગ શોધી કાઢો છે. તે માર્ગ કયો? સમ્યક્ દષ્ટિ, સમ્યફ સંકલ્પ, સમ્ય વાચા, સમ્ય કર્માન્ત, સમ્યક્ આજીવ, સમ્યક્ વ્યાયામ, સમ્યફ સ્મૃતિ અને સમ્યક સમાધિ. આ તે આય અષ્ટાંગિક માર્ગ છે.
“હે ભિક્ષુઓ, દુઃખ નામનું પહેલું આર્યસત્ય આ પ્રમાણે છે. જન્મ દુ:ખકારક છે. વૃદ્ધાવસ્થા દુઃખકારક છે. વ્યાધિ દુઃખકારક છે. મરણ દુઃખકારક છે. અપ્રિયાનો સમાગમ અને પ્રિયનો વિયોગ દુઃખકારક છે. ઇચ્છિત વસ્તુ મળતી ન હોય ત્યારે તેનાથી પણ દુ:ખ થાય છે. ટૂંકમાં, પાંચ ઉપાદાનસ્કધુ દુઃખકારક છે. *
હે ભિક્ષુઓ, ફરી ફરીને ઉત્પન્ન થતી અને અનેક વિષયોમાં રમતી તૃષ્ણા, જેને કામતૃષ્ણા, ભવતૃષ્ણ અને વિનાશતૃષ્ણ કહે છે, તે દુઃખસમુદય નામનું બીજું આર્યસત્ય છે.
તે તૃષ્ણાને વૈરાગ્યવડે પૂર્ણ નિરોધ કરે, ત્યાગ કરવો, તેનાથી મુક્તિ મેળવવી, એ દુઃખનિરોધ નામનું ત્રીજું આર્યસત્ય છે.
અને (ઉપર કહેલ) આર્ય અષ્ટાંગક માર્ગ એ દુ:ખનિરોધગામિની પ્રતિપદા નામક ચર્થે આર્યસત્ય છે. * * સ્કન્ધ પાંચ છે. તે વાસનામય હોય છે ત્યારે તેમને ઉપાદાનસ્કંધ કહે છે. બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ. પૃ. ૯૦-૯૧ જુઓ.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
݁
ભગવાન બુદ્ધે
“ (૩) આ દુ:ખ છે એમ સમજાયું ત્યારે મને અભિનવ ષ્ટિ મળી. જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયુ, વિદ્યા ઉદ્ભવી, અને આલાક ઉત્પન્ન થયું. શ્મા દુ:ખ જાણવા યાગ્ય છે, એમ મને સમજાયું, ત્યારે મને અભિનવ દષ્ટિ (ઇત્યાદિ).....એ દુ:ખ મેં જાણ્યું, ત્યારે મને (ઇત્યાદિ )........
૧૩૪
“ (ખ) આ દુ:ખ સમુધ્ય આ સત્ય છે એવું મેં જાણ્યું, તે સાન્ય છે એવું મેં જાણ્યું, તેને ત્યાગ કર્યું એવું મેં જાણ્યું, ત્યારે મતે અભિનવ દૃષ્ટિ મળી. ( યાદિ પૂર્વોક્ત )
19
''
· (ગ) આ દુ:ખનિરોધ આ સત્ય છે એવું મેં જાણ્યું, તેને સાક્ષાત્કાર કરવા યેાગ્ય છે એવું મેં જાણ્યું, ત્યારે મને અભિનવ દૃષ્ટિ ( ઇત્યાદિ પૂક્તિ )
“ (ધ) આ દુ:ખનિરોધગામિની પ્રતિપદા નામનું આ સત્ય છે એવું મેં જાણ્યું, તનેા અભ્યાસ કરવા ચેાગ્ય છે એવું મેં જાણ્યું, તેને અભ્યાસ કર્યાં એવું મેં જાણ્યું, ત્યારે મને અભિનવ દિષ્ટ મળી, જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું, વિદ્યા ઉદ્દભવી અને આલેાક ઉત્પન્ન થયા. જ્યાં સુધી દરેકના ત્રણ પ્રકાર અને કુલ બાર પ્રકારનું આ ચાર આ સત્યો વિષેનું જ્ઞાન મને થયું નહિ, ત્યાં સુધી મને પૂર્ણસંખેાધિ પ્રાપ્ત થઈ નહિ.’ મુદ્દે કરેલા અનેક ઉપદેશ સુત્તપિટકમાં સંગ્રહીત કર્યો છે. પણ તેના ધર્મના આધારભૂત એવા કાઈ ઉપદેશ હાય, તેા તે આ જ છે. એકલા સચ્ચસંયુત્તમાં જ આ ચાર આ સયોને લગતાં એકંદરે ૧૩૧ સુત્તો છે. તે ઉપરાંત ખીજા... નિકાયામાં એને ઉલ્લેખ અનેક વાર આવે છે. યુદ્ધના ખીજા ખધા ઉપદેશો આ ચાર આ સત્યોને અનુસરતા હાવાથી એમનું મહત્ત્વ ધણું મેટું છે.
ઉપરના રૂપાંતરમાં (ક) થી (ધ) સુધી આપેલું લખાણ ફક્ત સચ્ચસંયુત્તના એક સુત્તમાં અને મહાવર્ગમાં મળે છે. તેને ઉલ્લેખ ખીજી જગ્યાએ નથી, તેથી તે પાછળથી દાખલ થયું હશે એવી સબળ શંકા થાય છે. તેમ છતાં એ ચાર આર્ય સત્યોના સ્પષ્ટીકરણમાં તે મદદરૂપ બને તેવું હોવાથી અહીં આપવામાં આવ્યું છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપશ્ચર્યાં અને તત્ત્વમેધ
૧૨૫
ચાર આસત્યોનું સ્પષ્ટીકરણ
દુનિયામાં દુ:ખ છે એ વાતના ઇન્કાર કાષ્ઠનાથીયે થઈ શકે નહિ. પણ દરેક જણ પેાતાનું દુ:ખ કેવી રીતે નષ્ટ થાય તેને જ વિચાર કરતા હોય છે. આનું એવું પરિણામ આવે છે કે, ખીજાનું નુક્શાન કરીને પણ દરેક જણ સુખી થવા ઇચ્છે છે. તેમાં જે હિંસક અને બુદ્ધિમાન હોય છે, તેઓ આગેવાન ખતે છે, અને ખીજાઓને તેમની તાખેદારી સ્વીકારવી પડે છે. હિંસક બુદ્ધિને લીધે આ આગેવાનામાં પણ એકતા રહેતી નથી અને તેમને સૌથી વધુ હિંસક અને બુદ્ધિમાન આગેવાનને પેાતાના રાજા કરીને તેની આજ્ઞામાં રહેવું પડે છે. એ રાજાને પેાતાનું રાજ્ય ખીજે રાજા લઇ લેશે એવે! ડર લાગે છે, અને તેની સુરક્ષિતતા માટે તે યજ્ઞયાગ કરીને અનેક પ્રાણીઓનું બલિદાન આપે છે. માસાને અને બીજા પ્રાણીઓને નુકસાનકારક એવી આ જાતની સમાજરચના નષ્ટ કરીને તેની જગ્યાએ ખીજી હિતસુખકારક સંઘટના ઊભી કરવી હોય, તેા દરેકને પેાતાનું અને ખીજાએનું દુ:ખ એક જ છે, એવું ભાન થવું જોઈએ; અને તેથી જ ભગવાન બુદ્ધે પહેલા આ સત્યમાં સર્વસાધારણ દુ:ખનેા સમાવેશ કર્યાં.
જન્મજરામરણાદિક સર્વસાધારણ દુ:ખ શ્રમણાને માન્ય હતું, એટલું જ નહિ પણ તે દુ:ખનેા નાશ કરવા માટે જ તેઓ તપશ્ચર્યાં કરતા. પણ દુ:ખનું કારણુ કર્યુ, એ બાબતમાં તેમના મતભેદ હતા. કાઈ કહેતા, દુ:ખ આત્માએ ઉત્પન્ન કર્યુ (સયંત દુલ) ખીજા કહેતા, દુ:ખ ખીજાએ ઉત્પન્ન કર્યું (પરંત વુલ્લું); ત્રીજા કહેતા, અમુક અંશે આત્માએ અને અમુક અંશે ખીજાએ દુ:ખ ઉત્પન્ન કર્યુ. (સનતં =પરંતું = પુછ્યું) અને ચાચા કહેતા દુ:ખ આત્માએ કે ખીજાએ ઉત્પન્ન કર્યુ નથી, પણ તે આકસ્મિક છે. (असयंकारं अपरंकारं अधिच्च समुपपन्नं दुक्खं)*
આમાં પહેલા પ્રકારના શ્રમણા એટલે નિચ (જૈન) વગેરે * નિદાનવગ્ગસયુત્ત, વ` ૧, સુત્ત ૭ જુઓ.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
ભગવાન બુદ્ધ
ગણવા. પૂર્વજન્મમાં આત્માએ પાપ કર્યું હોવાથી દુઃખ ઉત્પન્ન થયું, એવું તેઓ માનતા અને તેના પરિવારને માટે દેહદમન કરીને આત્માને દુઃખ આપતા. બીજા પ્રકારના શ્રમણ સાંખ્યો જેવા હતા. તેઓ માનતા કે જડપ્રકૃતિને લીધે દુઃખ ઉત્પન્ન થયું અને આત્માને પ્રકૃતિના કબજામાંથી છોડાવવા માટે તેઓ કઠોર તપ આચરતા. ત્રીજા પ્રકારના શ્રમણો એવું પ્રતિપાદન કરતા કે આત્મા અને પ્રકૃતિ બે મળીને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે અને તેઓ આત્માને તેમાંથી છોડાવવા માટે દેહદમન કરતા હતા. ચોથા પ્રકારના શ્રમણ દુઃખને આકસ્મિક સમજતા અને તેથી અક્રિયવાદ તરફ ખેંચાતા. આવી રીતે શ્રમણો કાં તો નિષ્ફળ તપશ્ચર્યા કરતા અથવા નિષ્ક્રિય થઈ જતા. બહુજનસમાજને તેમને ઘણું જ ઓછો લાભ મળતો.
દુઃખનું સાચું કારણ આત્મા કે પ્રકૃતિ નથી, પણ માણસની તૃષ્ણ છે એ વાત પહેલવહેલી ભગવાન બુદ્ધ જ બતાવી આપી. પૂર્વજન્મની અને આ જન્મની તૃષ્ણામાંથી જ સર્વ દુ:ખ પેદાં થાય છે. તૃષ્ણ ક્યાંથી આવી એ પ્રશ્ન નિરર્થક છે. તે જ્યાં સુધી હશે ત્યાં સુધી દુ:ખ ઉત્પન્ન થવાનું જ. આ બીજું આર્યસત્ય.
તૃષ્ણને નાશ કરવાથી જ માણસ દુખમાંથી મુક્ત થાય છે. એ ત્રીજું આર્યસત્ય. •
અને તૃષ્ણનાશનો ઉપાય એટલે બે છેડાઓની વચ્ચે થઈને જ આર્યઅષ્ટાંગિક માર્ગ છે, એ ચોથું આર્યસત્ય.
અષ્ટાંગિક માર્ગનું સ્પષ્ટીકરણ આ આર્યઅષ્ટાંગિક માર્ગનું સમ્યક્ દષ્ટિ એ પહેલું પગથિયું છે. સમ્યક્ દષ્ટિ એટલે ચાર આર્યસત્યોનું યથાર્થ જ્ઞાન. દુનિયામાં દુઃખ ભર્યું છે. તે મનુષ્યજાતિની તીવ્ર તૃષ્ણમાંથી ઉત્પન્ન થયું. તે તૃષ્ણાને નાશ કરવાથી બધાને શાંતિ મળી શકે અને એકબીજા સાથે કાયા, વાચા, મનથી સદાચાર, સત્ય, પ્રેમ અને દયા ભાવથી વર્તવું એ આર્યઅષ્ટાંગિક માર્ગ એ જ તે શાંતિ મેળવવાનો માર્ગ છે. આવી સમ્યક્ દષ્ટિ લેકમાં ઉત્પન્ન નહિ થાય તો અહંકાર તથા સ્વાર્થને
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપશ્ચર્યાં અને તત્ત્વમાધ
૧૨૭
લીધે થતા ઝધડાએ અટકશે નહિ અને દુનિયાને શાંતિ મળશે નહિ. પેાતાનું અશ્વ અને સત્તા વધારવાને સંકલ્પ દરેક વ્યકિત કરે તે તેમાંથી તેનું અને ખીજાએનું એકસરખું જ નુકસાન થવાનું છે, તેથી કામભોગામાં બહુ ન થવાનેા અને ખીજા સાથે પૂર્ણ મૈત્રીને સંબંધ બાંધવાના અને બીજાએના સુખ સમાધાનમાં વધારા કરવાતા શુદ્ધ સંપ રાખવેા ચેાય છે.
અસત્ય ભાષણુ, ચાડી, ગાળાગાળી, નિરર્થક ખડખડ, ઇત્યાદિ અસ ાણીને લાધે સમાજની શાંતિ બગડે છે, અને ઝધડાઓ પેદા થઈ તે તેમાંથી હિંસા જાગે છે. તેથી સત્ય, એકખીજાનું સખ્ય સાધવાવાળું, પ્રિય અને મિત ભાષણ કરવું યેાગ્ય છે. આને જ સમ્યક્ વાચા કહે છે.
પ્રાણધાત, ચારી, વ્યભિયાર ઇત્યાદિ કર્માં શરીર વડે કરવાથી સમાજમાં ભારે અન પેદા થશે. તેથી પ્રાણધ્રાત, ચારી, વ્યભિચાર ઇયાદિ કર્મોથી અલિપ્ત રહીને, લાનું કલ્યાણ થાય એવાં જ કાયક આચરવાં જોઈએ. આને જ સમ્યક્ કર્માંન્ત કહે છે
સમ્યક્ આજીવ એટલે સમાજને હાનિ નહિ થાય એવી રીતે પોતાની ઉપવિકા કરવી તે. દા. ત, ગ્રન્થે મવિક્રય, જનાવરોની લેવડદેવડ, ઇત્યાદિ વ્યવસાય કરવા જોઈ એ નહિ, આનાથી સમાજને ભારે તકલીફ પડે છે, એ સ્પષ્ટ છે. આવા ધંધાઓ મૂકી દઈ તે શુદ્ધ અને સરળ ધંધાવડે પોતાની ઉપવિકા સાધવી, એને જ સમ્યક્ આજીવ કહે છે.
જે ખરાખ વિચારા મનમાં નહિ આવ્યા હાય તેમને મનમાં આવવાની તક નહિ આપવી, જે ખરાબ વિચારા મનમાં આવ્યા હાય તેમનેા નાશ કરવા, જે સુવિચાર મનમાં ઉત્પન્ન નહિ થયા હોય તેમને ઉત્પન્ન કરવાના પ્રયત્ન કરવેશ અને જે સુવિચાર મનમાં ઉત્પન્ન થયા હાય તેમને વધારીને પૂર્ણતાએ લઇ જવાના પ્રયત્ન કરવા, એ ચાર માનસિક પ્રયત્નેને સમ્યક્ વ્યાયામ કહે છે. ( શારીરિક વ્યાયામ સાથે આને સંબંધ નથી )
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
ભગવાન બુદ્ધ
શરીર અપવિત્ર પદાર્થોનું બનેલું છે, એવો વિવેક જાગ્રત રાખો, શરીરની અંદરની સુખદુઃખાદિ વેદનાઓનું વારંવાર અવલોકન કરવું, સ્વચિત્તનું અવલોકન કરવું અને ઈન્દ્રિ અને તેમના વિષયો એમાંથી ક્યાં બંધનો પેદા થાય છે અને તેમનો નાશ કેવી રીતે કરી શકાય છે, ઇત્યાદિ મનેધર્મોને બરાબર વિચાર કરો, એને સમ્યક સ્મૃતિ કહે છે.
પિતાના શરીર પર, મૃત શરીર પર, મૈત્રી કરુણાદિ મનોવૃત્તિઓ પર અથવા પૃથ્વી, આપ, તેજ વગેરે પદાર્થો પર ચિત્ત એકાગ્ર કરીને ચાર ધ્યાન સાધ્ય કરવાં, એને સમ્યક સમાધિ કહે છે.
બંને છેડાપર નહિ જતાં આ મધ્યમમાર્ગની ભાવના કરવી જોઈએ. પહેલે છે તે કાપભેગમાં સુખ માનવાને. આને માટે હીન, ગ્રામ્ય, સામાન્યજનસેવિત, અનાર્ય અને અનર્થકારક (ધીનો જો પશુનો અનરિયો અત્તરાદિતો) એ પાંચ વિશેષણ
જ્યાં છે. માનવજાતિ દારિદ્રય અને અજ્ઞાનમાં સબડતી હોય ત્યારે આપણે પિતે મોજશોખમાં આનંદ માનો એના જેવી બીજી હલકી ચીજ કઈ? આ છેડે ગ્રામ્ય એટલે ગામડિયા લોકોને છે. તે સામાન્ય લે કાને છે. આર્યોને (ધીરવીરોને) શોભે તેવું નથી અને તે અનર્થકારક છે. બીજો છેડો દેહદમન કરવાને, તેને હીન ગ્રામ્ય એ વિશેષણ લગાડ્યાં નથી. પણ તે દુઃખકારક છે, ધીરવીરાને શોભે તેવો નથી, અને અનર્થકારક છે. (તુવો નથિ અનઘહિત). અષ્ટાંગિક માગનાં સર્વ અંગે એ બે છેડાને વર્યા કરે છે.
ઉદાહરણ તરીકે, ખાવું, પીવું, મજા કરવી એ વિલાસી લોકોની દષ્ટિ છે, જ્યારે ઉપવાસાદિ વાતો વડે દેહને ઘસી નાખે એ તપસ્વીઓની દષ્ટિ છે. આમાંની વચલી દૃષ્ટિ એટલે ચાર આર્યસત્યોનું જ્ઞાન. એ જ પ્રમાણે બાકીનાં અંગેની પણ મધ્યવર્તિતા જાણવી.૨
૧. આ બધા પદાર્થો પર ધ્યાન કેવી રીતે સિદ્ધ કરી શકાય છે, તેનું વિવરણ “સમાધિમાર્ગ "માં કર્યું છે. 1. ૨. ચાર આર્યસત્યની માહિતી “બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ' એ પુસ્તકના ત્રીજા પરિશિષ્ટમાં (પૃ. ૯૪-૯૯) આપી છે, તે પણ જેવી.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
પંચવર્ગીય ભિક્ષુઓની માહિતી જે પંચવર્ષીય ભિક્ષુઓને ભગવાને પહેલે ધર્મોપદેશ આપે, તેમના વિષેની માહિતી સુત્તપિટકમાં ઘણી જ ઓછી મળે છે. સૌથી પહેલે જેને બૌદ્ધધર્મને તવબોધ થયો, તે આજ્ઞા કૌડિન્ય લાંબા કાળ પછી રાજગૃહ આવ્યો અને તેણે બુદ્ધને સાષ્ટાંગ પ્રણિપાત કર્યા, એ ઉલ્લેખ સંયુત્તનિકાયના વંગીસ સંયુત્તમાં (નં. ૯) મળે છે. બી પંચવર્ષીય ભિક્ષ અસ્સ" (અજિત) રાજગૃહમાં માંદો હતો અને તેને ભગવાને ઉપદેશ આપે, એવી માહિતી ખધસંયુત્તના ૧૮મા સુત્તમાં મળે છે. આ બે સિવાય બાકીના ત્રણનાં નામો સુત્તપિટકમાં ક્યાંય મળતાં નથી.
જાતકની નિદાનWામાં અને બીજી અકથાઓમાં આ પંચવર્ષીય ભિક્ષઓની થોડી ઘણી માહિતી મળે છે. તેનો સારાંશ આ પ્રમાણે --
रामो धजो लक्खणो चापि मन्ती कोण्डओ च भोजो सुयामो सुदत्तो। एते तदा अट्ठ अहेसु ब्राह्मणा
छळंगवा मन्तं व्याकरिसु॥ રામ, વજ, લખણ (લક્ષ્મણ), મની (મંત્રી), કચ્છમ્મ (કૌડિન્ય); ભેજ, સુયામ અને સુદત્ત એ આઠ ષડંગ વેદ જાણવાવાળા બ્રાહ્મણ હતા. તેમણે બોધિસત્ત્વનું ભવિષ્ય જોયું.”
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
.
ભગવાન બુદ્ધ
આમાંના સાત જણાએ બોધિસત્વ ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહેશે, તે ચક્રવતી થશે, અને ગૃહસ્થાશ્રમ છોડીને સંન્યાસી થશે તે સમ્યક્ સંબુદ્ધ થશે, એવું દ્વિધા ભવિષ્ય ભાખ્યું. આ આઠમાં કૌડિન્ય તદ્દન જુવાન હતો. તેણે બોધિસત્ત્વ નિ:સંશય સમ્યફ સંબુદ્ધ થશે એવું એક જ ભવિષ્ય ભાખ્યું. દ્વિધા ભવિષ્ય કરનાર સાત બ્રાહ્મણોએ ઘેર જઈને પિતાના છોકરાઓને કહ્યું, “અમે હવે વૃદ્ધ થયા છીએ અને સિદ્ધાર્થ રાજકુમાર બુદ્ધ થશે, પણ તે જોવાનું અમારા નસીબમાં નથી. તે જે બુદ્ધ થાય તે તમે તેના સંઘમાં પ્રવેશ કરજો.”
બોધિસત્વે ગૃહત્યાગ કર્યો, ત્યારે એક કૌડિન્ય જીવતે હતે. બાકીના સાત બ્રાહ્મણોના છોકરાઓ પાસે જઈને તેણે કહ્યું, “સિદ્ધાર્થ કુમાર પરિવ્રાજક થયો છે. તે બુદ્ધ થશે એ નક્કી છે. તેની પાછળ આપણે પણ પરિવ્રાજક થઈએ.” આ જુવાનોમાંથી ચાર જણાએ કૌડિન્યનું વચન માન્ય રાખ્યું અને તેની સાથે પ્રવજ્યા લઈને તેઓ બોધિસત્તવની પાછળ ગયા. એ પાંચ જણ પાછળથી પંચવર્ષીય નામથી જાણીતા થયા. તેમનાં નામો મહાવગ્નમાં અને લલિતવિસ્તારમાં મળે છે, તે આ પ્રમાણે--કાશ્ત... ( am), વ૫ (વા), ભદ્દીય (મવિર), મહાનામ અને અસ્સજી (અશ્વગત).
પણ ઉપર આપેલી પંચવર્ગીઓની માહિતી દંતકથાત્મક જણાય છે. ગોતમકુમાર બુદ્ધ થશે એવી જે કૌન્ડિન્યની ખાતરી હતી, તે તેને ઉવેલામાં મૂકીને કૌડિન્ય વારાણસી શું કરવા ગયો? બધિસવે શરીરને માટે જરૂરી ખોરાક લેવાની શરૂઆત કરવાની સાથે જ કૌડિન્યની પૂર્ણ શ્રદ્ધા કેવી રીતે નષ્ટ થઈ? મને લાગે છે કે આ પંચવર્ષીય ભિક્ષઓ પહેલાં આળાર કાલામના પંથના હતા અને શાકોના કે તેની આસપાસના પ્રદેશમાં રહેતા હતા. ત્યાં તેમની બોધિસત્ત્વ સાથે મિત્રતા થઈ. તે બધા બ્રાહ્મણ હતા, એમ પણ કહી શકાતું નથી. આળાર કાલામ અને અને ઉદ્દક રામપુરના સંપ્રદાયમાં કશો અર્થ નહિ. જણાવાથી, બોધિસત્ત્વ આગળનો માર્ગ શોધવાના હેતુથી રાજગૃહ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૩૧
આવ્યા ત્યારે આ પંચવર્ષીય ભિક્ષુઓ પણ તેની સામે આવ્યા હશે. બોધિસત્વને નવા ધર્મમાર્ગને બોધ થશે તે પોતે પણ તે જ માર્ગથી જવું એવો તેમને વિચાર હતા. પણ બોધિસ તપસ્યા અને ઉપવાસ છોડી દીધાં ત્યારે તેમનો વિશ્વાસ ઊઠી ગયો અને તેઓ વારાણસી ચાલ્યા ગયા.
પંચવર્ષીય ભિક્ષુસંઘ ગોતમ બધિસત્વ બુદ્ધ થઈને વારાણસીમાં ઋષિપત્તન આવ્યા ત્યારે તે પંચવર્ષીય ભિક્ષુઓએ તેનો આદરસત્કાર પણ કરે નહિ એમ ઠરાવ્યું હતું, વગેરે ઉલ્લેખ પાંચમાં પ્રકરણમાં આવે જ છે. અંતે આ પંચવઓએ બોધિસત્વને ધર્મમાર્ગ સાંભળી લીધે અને તે વખતે એકલા કૌડિન્ય જ પિતાની સંમતિ દર્શાવી. ત્યારે ભગવાન બુદ્ધ બોલ્યા, “કૌડિન્ય જાણ્યું (અજ્ઞાતિ વત મો ક્રોઓ)” આથી કૌડિન્યને “અચ્ચર વોઇઝ (આજ્ઞાત કૌડિન્યને)' એ જ નામ મળ્યું. અને આ એક જ વાત પરથી બૌદ્ધ સાહિત્યમાં કૌડિન્યને પ્રસિદ્ધ સ્થાન મળ્યું. આ પછી તેણે કઈ પણ મહત્ત્વનું કામ કર્યાનો ઉલ્લેખ કયાંય જડતો નથી. બુદ્ધના નવીન ધર્મમાર્ગનું પહેલવહેલું અભિનંદન તેણે કર્યું, એ જ તેને પુરુષાર્થ સમજ જોઈએ.
તે પછી ભગવાન બુદ્ધ વમ્પ (વા૫) અને ભક્તિય (ભદ્રિક) એ બન્નેને સમજાવ્યા, અને કેટલાક દિવસ પછી એમને પણ આ નવીન ધર્મમાર્ગને બોધ થયે. આ પછી કેટલેક વખતે મહાનામ અને અસ્સજી (અજિત) એ બેને આ નવા ધર્મમાર્ગને બોધ થશે. અને આ પંચવર્ષીય ભિક્ષુઓ બુદ્ધના એકનિષ્ઠ ભક્ત થયા. આ કામમાં કેટલે વખત ગયે એને ક્યાંય ઉલ્લેખ નથી. પણ પંચવર્ષીય ભિક્ષ પહેલાં બુદ્ધના શિષ્યો થયા અને તે પાચેને ભિક્ષુસંધ બને, એ બાબતમાં સુત્તપિટક અને વિનયપિટક એકમત છે,
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
ભગવાન બુદ્ધ
યશ અને તેના સાથીઓ પંચવર્ગ સાથે ભગવાન બુદ્ધ ઋષિપત્તનમાં રહેતા હતા ત્યારે તેને બીજા ૫૫ ભિક્ષુઓ કેવી રીતે મળ્યા અને તે ચાતુર્માસ પછી ભગવાને રાજગૃહ સુધી પ્રવાસ કરીને ભિક્ષુસંઘમાં કેવો મોટો ઉમેરો કર્યો, તેનું વર્ણન મહાવગ્નમાં આપ્યું છે. તેને સારાંશ અહીં આવે છે –
વારાણસીમાં યશ નામનો એક સુસંપન્ન જુવાન રહેતો હતો. અચાનક તેનું મન સંસારમાંથી વિરક્ત થયું અને શાંત સ્થાનની શોધમાં તે ઋષિપત્તન આવ્યો. બુદ્ધ ધર્મોપદેશ કરીને તેને પોતાના સંઘમાં દાખલ કરી લીધે. તેની શોધમાં તેનાં માબાપ આવ્યાં. તેમને બુદ્ધ ઉપદેશ આપ્યો અને તેઓ પણ બુદ્ધના ઉપાસકે થયાં.
યશ ભિક્ષ થઈને બુદ્ધના સંઘમાં દાખલ થયો એ ખબર વારાણસી નગરમાં રહેતા વિમલ, સુબાહુ, પુણજી (પૂર્ણજિત) અને ગચંપતિ (ગવાં પતિ) નામના એના ચાર મિત્રોને મળ્યા અને તેઓ પણ ઋષિપત્તન આવીને બુદ્ધના ભિક્ષુસંઘમાં પ્રવિષ્ટ થયા. એ બધાના પચાસ તરુણ મિત્રો હતા. તેઓએ ઋષિપત્તન આવીને બુદ્ધોપદેશ સાંભળ્યો અને પિતાના મિત્રની જેમ જ તેમણે સંઘમાં પ્રવેશ કર્યો. આ રીતે સાઠ ભિક્ષુઓને સંઘ ઋષિપત્તનમાં ભેગો થયે.
બહુજનહિતને માટે ધર્મપ્રચાર ચાતુર્માસને અંતે ભગવાન બુદ્ધ પિતાના આ ભિક્ષુસંઘને કહ્યું, “હે ભિક્ષુઓ, સાંસારિક અને સ્વર્ગીય પાશમાંથી હું મુક્ત થયો છું, અને તમે પણ આ પાશમાંથી મુકત થયા છે. તેથી હે ભિક્ષુઓ, હવે તમે બહુજના હિતને માટે, સુખને માટે, લોકો પર અનુકંપા કરવા માટે, દેવોના અને મનુષ્યોના કલ્યાણને માટે ધર્મોપદેશ કરવા માટે પ્રવૃત્ત થાઓ. એક જ રસ્તે બે જણ જતા નહિ. પ્રારંભમાં કલ્યાણપ્રદ, મધ્યમાં કલ્યાણપ્રદ અને અન્તમાં કલ્યાણપ્રદ એવા આ ધર્મમાર્ગને લેકોને ઉપદેશ કરજો.”
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૩૩
આ રીતે ભગવાન બુદ્ધ પિતાના સાઠ ભિક્ષુઓને ચારે દિશાઓમાં મોકલ્યા. તેઓ બીજા જુવાનોને ભગવાન પાસે લઈ આવતા અને ભગવાન તેમને પ્રવજ્યા આપીને પિતાના ભિક્ષુસંઘમાં દાખલ કરતા. પણ આ કામમાં સાઠ ભિક્ષુઓને અને જુવાન ઉમેદવારોને તકલીફ પડવા માંડી; તેથી સીધી પ્રવજ્યા આપીને પિતાના સંઘમાં દાખલ કરવાની રજા તેમણે ભિક્ષુઓને આપી અને તેઓ પિતે ઉવેલા તરફ જવા નીકળ્યા.
ભદ્રવર્ગીય ભિક્ષુઓ રસ્તામાં ભક્વગ્ગીય નામના ત્રીસ જુવાને એક ઉદ્યાનમાં પિતાની સ્ત્રીઓ સાથે ક્રીડા કરવા માટે આવ્યા હતા. તેમાંના એકને પત્ની ન હતી, તેથી તેને માટે એક વેશ્યા લાવવામાં આવી હતી. એ ત્રીસ જણ અને ઓગણત્રીસ જણની સ્ત્રીઓ વિલાસમાં મગ્ન બની ભાન ભૂલીને વતતાં હતાં ત્યારે પેલી વેશ્યા બની શકે તેટલી ચીજો ઉઠાવીને ભાગી ગઈ! તે વખતે ભગવાન બુદ્ધ એક ઉપવનમાં વિશ્રાંતિ માટે બેઠા હતા. ઉપયોગી ચીજો લઈને વેશ્યા ભાગી ગઈ એવી એ ત્રીસ જુવાનોને જ્યારે ખબર પડી, ત્યારે તેઓ તેની શોધમાં ભગવાન બેઠા હતા ત્યાં આવ્યા. તેમણે કહ્યું, “ભદંત, આ બાજુએ જતી કઈ જુવાન સ્ત્રી તમારા જોવામાં આવી છે?'
ભગવાને કહ્યું, “જુવાન સજજને, કઈ જુવાન સ્ત્રીની શોધમાં ફરવું અને આત્મબંધ કરવો, એ બેમાં તમને શું યોગ્ય લાગે છે ?'
બુદ્ધનું આ વચન સાંભળીને તેઓ તેની પાસે બેઠા; અને લાંબા વખત સુધી બુદ્ધનો ઉપદેશ સાંભળ્યા પછી ગૃહસ્થાશ્રમનો ત્યાગ કરીને તેઓ ભિક્ષુસંઘમાં દાખલ થયા.
તે ઉપવનમાંથી ભગવાન ઉરુવેલા આવ્યા. ત્યાં ઉર વેલકાશ્યપ, નદીકાશ્યપ અને ગયાકાશ્યપ એ ત્રણ જટિલ બંધુઓ અનુક્રમે
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
ભગવાન બુદ્ધ
પાંચ, ત્રણસો અને બસો જટાધારી શિષ્યો સાથે અગ્નિહોત્ર રાખીને તપશ્ચર્યા કરતા હતા. તેમાંના મોટા બંધુના આશ્રમમાં ભગવાન બુદ્ધ રહ્યા; અને અદ્દભુત ચમત્કાર બતાવીને તેમણે ઉરુવેલ કાશ્યપ અને તેના પાંચસો શિષ્યોને પોતાના ભિક્ષુસંધમાં દાખલ કરી લીધા. ઉરુવેલ કાશ્યપની પાછળ તેના નાના ભાઈઓ અને તેમના બધા અનુયાયીઓ બુદ્ધના શિષ્યો થયા.
મોટા ભિક્ષુસંઘ સાથે રાજગૃહમાં પ્રવેશ
આ એક હજારને ત્રણ ભિક્ષુઓને સાથે લઈને ભગવાન બુદ્ધ રાજગૃહ આવ્યા. ત્યાં આવડો મોટો ભિક્ષુસંઘ જોઈને નાગરિકોમાં ભારે ખળભળાટ જાગ્યો. બિબિસાર રાજા અને તેના બધા સરદારો બુદ્ધનું અભિનંદન કરવા આવ્યા. બિંબિસારે બુદ્ધને અને ભિક્ષુ સંઘને બીજે દિવસે રાજમહેલમાં ભિક્ષા લેવા માટે બોલાવ્યા અને તેમનું ભેજન થયા પછી વેણુવન ઉદ્યાન ભિક્ષુસંધને દાનમાં આપ્યું.
સારિપુત્ત અને મોગ્યલાન રાજગૃહની પાસે સંજય નામને એક પ્રસિદ્ધ પરિવ્રાજક પિતાના ઘણું શિખ્યા સાથે રહેતો હતો. સારિપુત્ત અને મોગલ્લાન
એ સંજયના મુખ્ય બે શિષ્યો હતા. પણ તે સંપ્રદાયમાં તેમને બહુ રસ પડ્યો નહિ. તેમણે એવો સંકેત કર્યો હતો કે, “બેમાંથી એકને સદ્ધર્મ માર્ગ બતાવનાર બીજો કોઈ મળે તો તેણે બીજાને એ વાત કહેવી અને બન્નેએ મળીને તે ધર્મનો આશ્રય લે.”
એક દિવસ અસ્મજિ ભિક્ષુ રાજગૃહમાં ભિક્ષાટન કરતો હતો. તેની શાંત અને ગંભીર મુદ્રા જોઈને આ કોઈ નિર્વાણ માર્ગને પથિક પરિવ્રાજક હશે, એમ સારિપુત્રને લાગ્યું; અસ્સજિની સાથે વાતચીત ર્યા પછી તેણે જાણ્યું કે અજિ બુદ્ધને શિષ્ય છે અને બુદ્ધિનો જ ધર્મમાર્ગ સાચે છે. આ વાત સારિપુક્તિ મેગલ્લાનને કહી; અને તે બંને સંજયના પંથના બસો પારિવાજ સાથે બુદ્ધની પાસે આવીને ભિક્ષુસંઘમાં જોડાયા.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૩૫
ઐતિહાસિક કસોટી યશ અને બીજા ૫૪ જુવાને ભિક્ષુઓ થયા તે પ્રસંગથી અહીં સુધી કથન કરેલો ઉલ્લેખ મહાવર્ગોમાંથી સારાંશરૂપે લીધે છે. હવે આ કથાને ઐતિહાસિક કસોટીએ તપાસવી જોઈએ. બધિસત્વે ઉરુવેલામાં તપશ્ચર્યા કરી અને તત્વબોધ પ્રાપ્ત કરી લીધું તેથી ભગવાન બુદ્ધને ઉવેલાના પ્રદેશનું સારી પેઠે જ્ઞાન હોવું જોઈએ. ઉરુવેલ કાશ્યપ અને તેના બે નાના ભાઈઓ હજાર જટાધારી શિષ્યો સાથે તે જ મુલકમાં રહેતા હતા. તેમને અદ્દભુત ચમત્કાર બતાવીને પિતાના શિષ્ય બનાવવાની ભગવાનની ઇચ્છા હશે, તે તેમને મૂકીને ભગવાન કાશી સુધી શા માટે ગયા? પિતાને ધમ પંચવર્ષીય વિના બીજા કાઈ નહિ જાણી શકે, એવું તેમને શા માટે લાગ્યું? તે વખતે તેમનામાં અદ્દભુત ચમત્કાર બતાવવાની શક્તિ ન હતી, પણ કાશીએ જઈને પંચવર્ગીઓને ઉપદેશ આપ્યા પછી તે તેમનામાં આવી, એમ સમજવું?
ઋષિપત્તનમાં પંચવર્ષીય ઉપરાંત જે પંચાવન ભિક્ષુઓ બુદ્ધને મળ્યા, તેમાંના ફક્ત પાંચનાં જ નામ મહાવગ્નમાં આપેલાં છે; બાકીનાં પચાસમાંથી એકેનું નામ તેમાં નથી. તેથી ભિક્ષુઓની સંખ્યા વધારવા માટે પચાસનો ઉમેરે કર્યો હોવો જોઈએ એમ લાગે છે.
રસ્તામાં ત્રીસ જુવાન સ્ત્રીઓ સાથે ક્રીડા કરતા હતા ત્યારે ક્ષણાર્ધમાં ભગવાન બુદ્ધ તેમને ભિક્ષુઓ બનાવ્યા, એ સંભવતું નથી. તેમ કરવું હોત, તો ઉરુ વેલાથી કાશી જવાની તકલીફ તેમણે શા માટે લીધી? ઉરુલાની આસપાસ વિલાસ કરતા બીજા જુવાને તેમને મળ્યા ન હોત? વચ્ચે જ આ ત્રીસ જુવાનની કથા શા માટે ઘુસાડી છે, તે સમજાતું નથી.
ભગવાન બુદ્ધ એક હજારને ત્રણ જટિલને ભિક્ષુઓ બનાવીને–
* “બુદ્ધલીલા સારસંગ્રહ ', પૃ. ૧૬૦-૧૬૫, અને “બૌદ્ધસંઘનો પરિચય” પૃ. ૭-૮ જુઓ.
ભs,
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
ભગવાન બુદ્ધ
પિતાની સાથે લઈને રાજગૃહ આવ્યા, તે વખતે આખું રાજગૃહ ખળભળી ઊઠયું, છતાંય સારિપુત્તને બુદ્ધ કાણું છે એની સહેજ પણ ખબર ન હતી એ કેમ બને? અસ્સજિ પંચવર્ગોમાં એક હતો. તેને બીજા પંચવર્ગ સાથે કાશીની આસપાસ ધર્મોપદેશ કરવા માટે મોકલીને ભગવાન ઉરુ વેલા ગયા અને ત્યાંથી રાજગૃહ આવ્યા; એમ છતાંય અસ્સજિ અચાનક રાજગૃહ શી રીતે આવી ગયો? ટૂંકામાં, પંચવર્ગને, યશને અને તેના ચાર સાથીઓને ભિક્ષુ સંઘમાં દાખલ કરી લીધા પછી કાશીથી રાજગૃહ સુધીના ભગવાનના પ્રવાસની મહાવમાં આપેલી હકીકત ઘણે ભાગે દંતકથાત્મક છે, એમ જ કહેવું પડે છે.
લલિતવિસ્તારની યાદી સાચું શું બન્યું એ નિશ્ચિય રીતે કહી શકાતું નથી, તેમ છતાંય લલિતવિસ્તરની શરૂઆતમાં ભિક્ષુઓની જે યાદી આપી છે, તે પરથી ભિક્ષુસંઘની પ્રાથમિક માહિતી થોડે અંશે બેસાડી શકાય એમ હોવાથી તે યાદી અહીં આપું છું –
૧. જ્ઞાન કૌડિન્ય (અજ્ઞugઝ). ૨. અજિત (કવિ), ૩. વાષ્પ (વાઘ), ૪. મહાનામ, ૫. ભદ્રિક (મદિર), ૬. યશોદેવ (ર), ૭. વિમલ, ૮. સુબાહુ, ૯. પૂર્ણ (gumનિ), ૧૦. ગવામ્પતિ (કાવત), ૧૧. ઉરૂલકાશ્યપ (૩૪૪૫), ૧૨. નદીકાશ્યપ ૧૩. ગયાકાશ્યપ, ૧૪. શારિપુત્ર (નાજિપુર), ૧૫. મહામૌલ્યાયન (મામાહાન), ૧૬. મહાકાશ્યપ (મહારાષv), ૧૭. મહીકાત્યાયન (માથાન), ૧૮. કફિલ (?) ૧૯. કૌડિન્ય (?), ૨૦. ચુનન્દ, (ગુ), ૨૧. પૂર્ણ મૈત્રાયણીપુત્ર (પુor મત્તાનપુર), ૨૨.
અનિરુદ્ધ (અનુદ્ધ', ૨૩. નન્દિક (ન , ૨૪. કસ્કિલ ( g), – ૨૫. સુભૂતિ, ૨૬. રેવત, ૨૭. ખદિરનિક, ૨૮. અમેઘરાજ (મારા), ૨૯, મહાપારણિક (?), ૩૦, વલ્કલ ( વE૪) ૩૧. નન્દ, ૩૨. રાહુલ, ૩૩, સ્વાગત (સાત), ૩૪. આનન્દ.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૩૭
મહાવર્ગમાં આપેલા નામ વગરના ભિક્ષુઓની સંખ્યા બાદ કરીએ તેા. આ યાદીમાંના પંદર ભિક્ષુઓની પરંપરાનેા અને મહાવર્ગની સ્થાનેા મેળ ખેસે છે અને તે પરથી એવું અનુમાન કાઢી શકાય છે કે પંચવર્ગીયા પછી ભગવાનને યશ અને તેના ચાર મિત્ર મળ્યા. આ દસ જણને સાથે લઈને ભગવાન ઉરુવેલા ગયા. ત્યાં ત્રણ કાશ્યપબંધુ તેના સંધમાં જોડાયા. આ તેર શિષ્યાને લઇને ભગવાન રાજગૃહ ગયા. ત્યાં સંજયના શિષ્યામાંના સારપુત્ત અને માન્ગલ્લાન સંજયને પંથ છેાડીને ભગવાન બુદ્ધના શિષ્યા થયા. આ બન્નેના આગમનને લીધે ભિક્ષુસંધનું મહત્ત્વ ખૂબ વધ્યું. કારણ કે રાજગૃહમાં તેઓ સારી પેઠે જાણીતા હતા. યુદ્ધના તત્ત્વજ્ઞાનને આ બન્નેએ કેવી રીતે વિકાસ કર્યો, તે સુત્ત અને વિનપિટક પરથી જાણી શકાય છે. અભિધમપિટકને ઘણાખરા ભાગ સારિપુત્તે જ ઉપદેશ્ય છે એવું મનાય છે.
આ પછી આવેલા એગણત્રીશ ભિક્ષુએની પરંપરા ઐતિહાસિક જણાતી નથી. આન અને અનુરુદ્ધ એક જ વખતે ભિક્ષુ થયા એવું ચુલવગ્નમાં ( ભાગ ૭ ) કહ્યું હાવા છતાં અહીં અનુરુદ્ધા નંબર ૨૨ અને આનંદને ૩૪ આપ્યા છે. ઉપાલિ નામના હજામે એમની સાથે જ પ્રત્રજ્યા લીધી અને પછી તે વિનયધર કહેવાયા. એમ છતાંય આ યાદીમાં તેનું નામ જડતું નથી. અહીં આપેલા ધણાખરા ભિક્ષુએનાં ચરિત્રા ઔસંધને પરિચય '' નામના મારા પુસ્તકના ત્રીજા ભાગમાં આપ્યાં છે. જિજ્ઞાસુ વાચકેાએ તે વાંચવાં, ભિક્ષુઓની સંખ્યા
હવે રાજગૃહ સુધી મુદ્દે ભેગા કરેલા ભિક્ષુએની સંખ્યા આ પંદર ભિક્ષુએ કરતા વધુ હતી કે કેમ તેને ટૂંકામાં વિચાર કરીએ. યુદ્ધને વારાણસીમાં આઠ ભિક્ષુ મળ્યા; ઉરુવેલા જતી વખતે રસ્તામાં ત્રીસ અને ખુદ ઉરુવેલામાં ૧૦૦૩ એમ મળીને કુલ ૧૦૯૩ ભિક્ષુઓને સંઘ એકઠા થયા પછી ભગવાને રાજગૃહમાં પ્રવેશ કર્યાં, ત્યાં સારિપુત્ત અને મેગ્ગલ્લાન એ એની સાથે પરિવ્રાજક સંજયના
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
ભગવાન બુદ્ધે
૨૫૦ શિષ્ય બૌદ્ધસંધમાં જોડાયા. એટલે તે વખતે ભિક્ષુસંધની સંખ્યા ૧૩૪૫ થઈ. પણ આવા મોટા ભિક્ષુસંધ બુદ્ધ પાસે હોવાને ઉલ્લેખ સુત્તપિટકમાં કયાંય જડતા નથી. ભગવાન બુદ્ધ પરિનિર્વાણુના પહેલાં એક બે વર્ષ અગાઉ રાજગૃહ આવ્યા ત્યારે તેની સાથે ૧૨૫૦ ભિક્ષુઓ હતા, એવું સાંમગલસુત્તમાં કહ્યું છે. પણ દીનિકાયનાં ખીજા` આઠ સુત્તોમાં ભિક્ષુસંધની સંખ્યા ૫૦૦ આપી છે; અને ભગવાનના છેલ્લા પ્રવાસમાં પણ તેની સાથે ૫૦૦ જ ભિક્ષુએ હતા એવું લાગે છે. ભગવાનના પરિનિર્વાણ પછી રાજગૃહમાં ભિક્ષુએની જે પહેલી પરિષદ ભરાઈ તેમાં પણ ૫૦૦ જ ભિક્ષુઓ હતા. આથી ભગવાનના પરિનિર્વાણ સુધી ભિક્ષુસંધની સંખ્યા ૫૦૦ થી ઉપર ગઈ નહેાતી એવું અનુમાન કરી શકાય છે.
ભગવાન બુદ્ધના પરિનિર્વાણ પછી આ સંખ્યા વધારવાને ક્રમ શરૂ થયેા હવા જોઈએ. લલિતવિસ્તરના આરભમાં જ એમ કહ્યું છે કે શ્રાવસ્તી આગળ ભગવાનની સાથે ૧૨૦૦ ભિક્ષુએ અને ૩૨૦૦૦ માધિસત્ત્વ હતા. આ રીતે પેાતાના સંપ્રદાયનું મહત્ત્વ વધારવા માટે તે સમયના ભિક્ષુઓએ પૂ`કાલીન ભિક્ષુઓની સંખ્યા વધારવાની શરૂઆત કરી, અને મહાયાન પંચના ગ્રંથકારાએ તે! તેમાં ફાવે તેટલા એધિસત્ત્વાના ઉમેરા કર્યો ! ખૌદુધની અવનતિ માટે કાઈ પણ મુખ્ય કારણ હાય તેા તે આ જ છે. પેાતાના ધર્મનું અને સંધનું મહત્ત્વ વધારવા માટે બૌદ્ધ ભિક્ષુએએ મનમાની દંતકથાઓ રચવા માંડી, અને બ્રાહ્મણએ તેમનાં કરતાં પણ વિલક્ષણ દંતકથાઓ રચીને ભિક્ષુઓના પૂર્ણ પરાભવ કર્યો !
૭ પ્રસિદ્ધ શ્રમણસંઘ
બુદ્ધના સંધા કરતાં મેાટા અને પ્રસિદ્ધ એવા યુદ્ઘસમકાલીન છ શ્રમણસધા અસ્તિત્વમાં હતા અને પૂરણ કાસર, મકલિ ગેાસાલ, અજિત કેસકંબલ, પષુધ કચ્ચાયન, સંજય ખેલઠ્ઠપુત્ત અને નિગણ્ય નાથપુત્ત એ નામના તે છ સંધેાના ઉપરીઓ માટે સમાજમાં ઘણા આદરભાવ હતા. આ વિષે મજિઝમનિકાયના ચૂળસારાપમ સુત્તમાં નીચેતેા ઉતારા મળે છે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૩૯
"येमे भो गोतम समणब्राह्मणा संघिनो गणिनो गणाचरिया त्राता यसस्सिनो तित्थकरा साधुसम्मता बहुजनस्ल, सेय्यथीदं पूरणो कस्सपो, मक्खलि गोसालो, अजितो केल. कम्बलो, पकुधो कच्चायनो, सजयो बेलट्टपुत्तो, निगण्ठो નાથપુત્તt”
(પિંગલ કૌત્સ ભગવાનને કહે છે,) હે ગૌતમ, આ બધા સંઘીઓ, ગણીઓ, ગણાચાર્યો પ્રસિદ્ધ, યશસ્વી, તીર્થંકર અને બહુજનને માન્ય થયેલા (છ જણ છે કે, તે કયા? પૂરણ કસ્યપ મકખલિ ગોસાલ, અજિત કેસકંબલ, કુલ કય્યાયન, સંજય બેલપુર અને નિગણ્ય નાથપુર.”
બૌદ્ધસંઘની કર્તવ્યનિષ્ઠા આ છ આચાર્યો ઉંમરમાં ભગવાન બુદ્ધ કરતાં મોટા હતા. અને તેમના ભિક્ષુઓની સંખ્યા પણ ઘણું મોટી હતી. આ બધા આચાર્યોમાં બુદ્ધ ઉંમરમાં સૌથી નાના હતા, અને તેના ભિક્ષુસંઘની સંખ્યા પણ ઓછી હતી. તેમ છતાં આ નાનકડા નવા ભિક્ષુ બધાની મોખરે જઈને કેવળ હિંદુસ્તાન પર જ નહિ પણ સમગ્ર એશિયા ખંડ પર પ્રભાવ પાડ્યો એ કેવી રીતે થઈ શક્યું?
આને જવાબ એ કે ઉપરના છ શ્રમણુસંધ સંખ્યામાં મોટા હેવા છતાં, તે સામાન્ય જનસમૂહની ખાસ દરકાર કરતા ન હતા. તેમાંના ઘણાખરાનું ધ્યેય તપશ્ચર્યાના માર્ગ વડે મોક્ષ મેળવવાનું હતું. ગામમાં કે શહેરમાં જઈને તેઓ ગૃહ પાસેથી ભિક્ષા મેળવતા અને પ્રસંગોપાત્ત પોતાના સંપ્રદાયનું તત્ત્વજ્ઞાન શીખવતા, પણ તેઓ ગૃહસ્થોનાં હિત કે સુખ માટે ખાસ પ્રયત્ન નહોતા કરતા.
બૌદ્ધસંઘની વાત આથી ઊલટી હતી. લોકોના હિતને માટે અને સુખને માટે તમે ચારે દિશાઓમાં જાઓ, એક જ રસ્ત બે જણ જશે નહિ.” એવો બુદ્ધને ઉપદેશ ઉપર આપો જ છે. આ ઉપદેશ મહાવષ્યમાં અને મારસંપુત્તમાં આવ્યો છે અને એવી જ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦.
ભગવાન બુદ્ધ
જાતના ઉપદેશ સુત્તપિટકમાં અનેક જગ્યાએ મળી આવે છે. ભગવાન બુદ્ધના આ ઉપદેશને અનુસરીને વર્તવાથી તેને ભિક્ષુસંઘ બહુજનસમાજમાં પ્રિય અને આદરણીય બન્યો અને બધા લોકો પર તેમને પ્રભાવ પડ્યો.
અંદરોઅંદર ઝઘડતા લોકોને જોઈને બે ધિસત્વને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયો. એ વાત ચોથા પ્રકરણમાં કહી જ છે. આ ઝઘડાએ રાજસત્તા દ્વારા મટાડવા અશક્ય હતા. જ્યાં સુધી તેમાં હિંસાત્મક બુદ્ધિ રહેશે ત્યાંસુધી સમાજના ઝઘડાઓ મટવા અાક્ય છે. એટલે જ રાજસત્તાથી નિવૃત્ત થઈને બેધિસત્વ મનુષ્યજાતિની મુક્તિનો માર્ગ શોધવા નીકળી પડ્યા. સાત વર્ષ સુધી તપશ્ચર્યાના અનેક અનુભવ લીધા પછી તેમને પાછલા પ્રકરણમાં આપેલે મધ્યમ માર્ગ જડ્યો; અને તેને પ્રચાર બધા લેકમાં કરવાનું તેમણે નક્કી કર્યું. આ જ કાર્ય માટે ભગવાન બુદ્ધ સંઘની સ્થાપના કરી. તેથી બીજા સંઘના શ્રમણો કરતાં બૌદ્ધ શ્રમણે સામાન્ય જનતાના હિતસુખ વિષે વધુ પ્રયત્નશીલ રહેતા, એમાં નવાઈ પામવા જેવું નથી.
આધ્યાત્મિક ખેતીની આવશ્યક્તા સમાજમાં ખેતી, વેપાર ઈત્યાદિ ધંધાઓ શરૂ થાય તો પણ સમાજમાં એકતા ન હોય તે તે ધંધાઓથી ફાયદો નહિ થાય; એક માણસે વાવેલું ખેતર બીજે કાપી જશે અને વેપારીને બીજે કઈ ચોર લૂંટી લેશે. આવી રીતે સમાજમાં અવ્યવસ્થા શરૂ થાય તે તે સમાજમાંની વ્યક્તિઓને ખૂબ દુઃખ સહેવું પડશે. આવી એક્તા શસ્ત્રબળવડે ઉત્પન્ન કરી શકાય, તે પણ તે ટકાઉ નહિ બને. એકબીજા પ્રત્યેનું સૌજન્ય અને ત્યાગવૃત્તિમાંથી પેદા થયેલી એકતી જ સાચી એકતા કહેવાય. સામાન્ય જનસમૂહમાં આવી એક્તા પેદા કરવાને બુદ્ધને હેતુ હતો, એવું સુત્તનિપાતના કાસિભારદ્વાજ સુત્ત ઉપરથી દેખાય છે. તેનો સારાંશ નીચે મુજબ છે :
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવક સંઘ
૧૪૧.
એક દિવસ ભેગવાન બુદ્ધ ભિક્ષાટન કરતા કરતા ભારદ્વાજ બ્રાહ્મણના ખેતર પર ગયા. ત્યાં ભારદ્વાજ બ્રાહ્મણ પિતાના મજૂરોને ભોજન આપતો હતો. ભગવાનને ભિક્ષા માટે ઊભેલા જોઈને તે બે, “મારી જેમ તું પણ ખેતર ખેડી, વાવી, અનાજ ભેગું કર અને ખા. ભિક્ષા શા માટે માગે છે?”
ભગવાન બોલ્યા: “હું પણ ખેડૂત છું. હું શ્રદ્ધાનું બીજ વાવું છું. તેના પર તપશ્ચર્યાની ( પ્રયત્નની) વૃષ્ટિ થાય છે. પ્રજ્ઞા એ મારો હળ છે. પાપલજજા એ નીંદામણનું ધાસ છે, ચિત્ત એ દોરડાં છે, સ્મૃતિ (જાગૃતિ ) એ હળનું ચવડું અને ચાબખો છે. કાયા અને વાચા વડે હું સંયમ પાળું છું. આહારમાં નિયમિત રહીને સત્ય વડે (મને દોષોને) હું નીંદી નાખું છું. સંતોષ એ મારી રજા છે. ઉત્સાહ એ મારા બળદ છે અને મારું વાહન એવી દિશા તરફ જાય છે, જ્યાં કયારેય શોક કરવાનો વખત આવતા નથી !'
આ કથનને અર્થ ભારદ્વાજ તરત જ સમજી ગયો અને તે બુદ્ધને શિષ્ય બન્યો.
આ ઉપદેશમાં બુદ્દે ખેતીને નિષેધ નથી કર્યો. પણ તે ખેતીને નીતિમત્તાનો આધાર નહિ હોય, તો તેનાથી સમાજને સુખ નહિ થતાં દુ:ખ થશે, એટલે જ એ ઉપદેશનો સાર છે. એક વાવેલું ખેતર પાકને વખતે બીજે લૂંટી જાય, તે ખેતી કરવા માટે કઈ જ તૈયાર નહિ થાય અને સમાજમાં ભયંકર અવ્યવસ્થા ફેલાશે. તેથી જ પહેલાં અંદર અંદરના હિતસંબંધે અહિંસાત્મક હેવા જોઈએ તેવી જાતની માનસિક ખેતી કર્યા વિના આ ભૌતિક ખેતીને કશે ઉપયોગ નહિ થાય, એમ જાણીને બુદ્દે પિતાના સંધને સમાજની નૈતિક જાગૃતિ કરવા માટે પ્રવૃત્ત કર્યો. તેથી બૌદ્ધસંઘ ઓછી સંખ્યાવાળો હોવા છતાંય થોડા જ સમયમાં સામાન્ય જનતામાં માનીતે થયો; અને પોતાની કાર્યશક્તિથી તેણે બીજા શ્રમણ સંઘને. પાછળ મૂકી દીધા.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
ભગવાન બુદ્ધ
સંઘની રચના પિતાને સંઘ કાર્યક્ષમ થાય એટલા માટે ભગવાન બુદ્ધ ખૂબ સંભાળ લીધી. તેણે સંઘની રચના એવી કરી કે પોતાની પાછળ તેની એકતા અખંડિત રહે અને તે વડે લેકસેવા એકધારી થઈ શકે. વજજીઓનાં ગણરાજ્યોના નેતાઓ એકઠા થઈને જે રીતે વિચારવિનિમય કરતા અને એકબીજાના હિતને માટેના નિયમો જે રીતે ઘડતા, તે જ પદ્ધતિ થોડાઘણા ફેરફાર સાથે ભગવાન બુદ્ધે પોતાના ભિક્ષુસંઘને લાગુ કરી હશે, એમ મહાપરિનિખાન સુત્તની શરૂઆતમાં કરેલા વક્તવ્ય ઉપરથી દેખાઈ આવે છે.
વસ્યકાર બ્રાહ્મણ બુદ્ધની પાસે આવે છે અને વાજીઓ ઉપર ચઢાઈ કરવાનો પોતાના માલિક-અજાતશત્રુ–નો વિચાર ભગવાનને જણાવે છે. ભગવાન વસ્યકાર બ્રાહ્મણને કહે છે કે અમે બનાવેલા. સાત નિયમને અનુસરીને જ્યાં સુધી વજજીઓ ચાલશે, ત્યાં સુધી તેમને જીતવા અશક્ય છે. વસ્યકારના ચાલ્યા ગયા પછી ભગવાન બુદ્ધ સંઘને કહે છે: “હે ભિક્ષુઓ, હું તમને અભિવૃદ્ધિના સાત નિયમે કહું છું. (૧) જ્યાં સુધી ભિક્ષુઓ વારંવાર એક જગ્યાએ ભેગા થશે, ત્યાં સુધી તેમની અભિવૃદ્ધિ જ થશે, પરિહાનિ (નુકસાન) નહિ થાય. (૨) જ્યાં સુધી ભિક્ષુઓ એક વિચારથી ભેગા થશે અને પિતાનાં સંઘર્મોને એકદિલથી નિશ્ચય કરીને જ છૂટા થશે, ત્યાં સુધી ભિક્ષુઓની અભિવૃદ્ધિ જ થશે, પરિહાનિ નહિ થાય. (૩) જ્યાં સુધી સધે નહિ કરેલો નિયમ, કર્યો છે, એમ ભિક્ષુઓ કહેશે નહિ અને કરેલા નિયમનો ભંગ કરશે નહિ, તેમ જ નિયમનું રહસ્ય સમજીને તે પ્રમાણે વર્તશે, ત્યાં સુધી ભિક્ષઓની અભિવૃદ્ધિ જ થશે, પરિહાનિ નહિ થાય. (૪) જ્યાં સુધી ભિક્ષુઓ વૃદ્ધ, શીલવાન આગેવાનને માન આપશે, (૫) જ્યાં સુધી ભિક્ષુઓ ફરી ફરીને જાગતી તૃષ્ણને વશ થશે નહિ, (૬) જયાં સુધી ભિક્ષુઓ એકાંતવાસને રસ જાળવશે, (૭) જ્યાં સુધી નહિ આવેલા સુત
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૪૩
બ્રહ્મચારીઓ આવે અને આવેલા સુજ્ઞ બ્રહ્મચારીઓ સુખેથી રહે, એ માટે ભિક્ષુઓ હમેશા જાગૃત રહેશે, ત્યાં સુધી ભિક્ષુઓની અભિવૃદ્ધિ જ થશે, પરિહાનિ નહિ થાય.”
સંઘે એકત્ર થવું, એકમતથી સંઘકાર્યો કરવાં, વૃદ્ધ, શીલવાન ભિક્ષુઓને માન આપવું વગેરે વિનયપિટકમાં મળી આવતા નિયમ ભગવાન બુદ્ધ વછઓ જેવાં સ્વતંત્ર ગણરાજ્યોમાં જે પદ્ધતિ પ્રચલિત હતી. તે પરથી લીધા હતા, એવું આ ઉપરથી જણાઈ આવશે. સંઘના કેટલાક નિયમો લોકતિઓ પરથી નક્કી કર્યા
પરંતુ રાજ્યાનુશાસનના બધા જ નિયમો સંધને લાગુ કરવા શકય ન હતા. સંઘમાં કાઈ ભિક્ષુ કશો ગુનો કરે તો પણ તેને માટે વધુમાં વધુ દંડ તેને સંધમાંથી કાઢી મૂકવો એ હત; એથી વધુ કઠોર દંડ ન હતો. કારણ કે સંધના બધા જ નિયમો અહિંસાત્મક હતા. તેમાંના ઘણા નિયમો પ્રચલિત લેક રૂઢિઓ પરથી લીધા હતા. ઉદાહરણ તરીકે, નીચેના નિયમ લો –
ભગવાન બુદ્ધ આળવીમાં અજ્ઞાળવ ચેતિયામાં રહેતા હતા તે સમયમાં આળવક ભિક્ષુઓ બાંધકામ કરતી વખતે જમીન ખોદાવતા. લેકે તેમના ઉપર ટીકા કરવા લાગ્યા. આ વાતની ખબર થતાં, ભગવાને તેમનો નિષેધ કરીને ભિક્ષુઓને નીચે મુજબને નિયમ બાંધી આપે –
જે ભિક્ષુ જમીન ખેદશે કે ખોદાવશે, તેને પાચિત્તિય થાય છે.*
ભિક્ષુઓએ નાની કુટિર અથવા જરૂર પૂરતો વિહાર બાંધીને તેમાં રહેવું, એટલી પરવાનગી ભગવાને આપી હતી, અને તે માટે જમીન જાતે બદલી કે બીજા પાસે દાવવી એમાં પાપ છે એમ નહોતું ગણાતું, તેમ છતાંય આ નિયમ કેવળ લોકોના સંતોષ માટે કરવો પડ્યો. ઘણાખરા શ્રમણે નાનાં નાનાં જંતુઓને નાશ નહિ થાય, એવી સંભાળ લેતા. તેઓ રાતના
* બૌદ્ધસંઘને પરિચય, પૃ. ૯૭ જુઓ.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
ભગવાન બુદ્ધ
બત્તી પણ નહોતા સળગાવતા. કારણ કે, દાવા પર પતંગિયાં વગેરે જતુઓ આવી પડવાનો સંભવ હતું અને તેમના આ આચારોથી લેકે ટેવાઈ ગયા હતા. કેઈ શ્રમણ પિતાના હાથમાં કોદાળી લઈને ખોદવા માંડે, તે સામાન્ય લોકોના મનને આઘાત થાય એ તદ્દન સ્વાભાવિક હતું. તેમની સાથે વાદવિવાદ કરીને તેમને દૃષ્ટિકોણ બદલવાની ભગવાન બુદ્ધને જરૂર જણાઈ નહિ. તપશ્ચર્યામાં વ્યર્થ સમય નહિ ગુમાવતાં લેકેને ધર્મોપદેશ કરવાનો અને ધ્યાનસમાધિ વડે પિતાના ચિત્તનું દમન કરવાનો વખત તેમને મળે તે સંધનું કાર્ય સરળ થશે એ ભગવાન બુદ્ધ જાણતા હતા; અને તેથી જ જે રૂઢિઓ નિરુપદ્રવી હતી તે સંઘને લાગુ કરવામાં ભગવાનને કશો વાંધો જણાય નહિ.
ભિક્ષુસંઘની સાદાઈ બીજા સંઘમાં ચાલતી તપશ્ચર્યા ભગવાનને બિલકુલ પસંદ નહતી, તેમ છતાંય પિતાના સંઘના ભિક્ષુઓએ ખૂબ સાદાઈથી વર્તવું જોઈએ, એ બાબતમાં ભગવાન ખૂબ સંભાળ રાખતા. ભિક્ષુઓ પરિગ્રહી થાય તે પિતાના પરિગ્રહ સાથે ચારે દિશાઓમાં જઈને પ્રચારકાર્ય કેવી રીતે કરી શકશે? સામગ્નફલસુત્તમાં ભગવાન બુદ્ધ અજાતશત્રુ રાજાને કહે છે,
सेय्यथापि महाराज पक्खी सकुणो येन येनेब डेति सपत्तभारो व डेति । एवमेव महाराज भिक्खु संतुट्ठो होति, कायपरिहारिकेन चीवरेन, कुच्छिपरिहारिकेन पिण्डपातेन । सो येन येनेव पक्कमति समादायेव पक्कमति ।
“હે મહારાજ, જેમ કેઈ પંખી જે દિશામાં ઊડે છે તે દિશામાં પિતાની પાંખો સાચે જ ઊડે છે, તેવી જ રીતે, હે મહારાજ, ભિક્ષુ
શરીરને માટે જરૂરી ચીવર વડે અને પેટને માટે જરૂરી પિંડ વડે -(ભક્ષા વડે ) સંતુષ્ટ થાય છે. તે જે જે દિશામાં જાય છે, તે તે દિશામાં પિતાનો સામાન સાથે લઈને જ જાય છે.'
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૪૫
આવા ભિક્ષુ પાસે બહુ બહુ તે નીચેની ગાથામાં આપેલી આઠ વસ્તુઓ રહેતી.
तिचीवरं च पत्तो च वासि सूचि च बन्धनं । परिस्सावनेन अद्वैते युत्तयोगस्स भिक्खुनो।
ત્રણ ચીવર, પાત્ર, વાસિ (નાની કુહાડી), સોય, કમરબંધ, અને પાણી ગાળવાનું કપડું આ આઠ ચીજો યોગી ભિક્ષુ માટે પૂરતી છે.
વર્તનના નિયમ આ રીતે ભક્ષુઓએ ખૂબ સાદાઈથી રહેવું એવો ભગવાન બુદ્ધનો ઉપદેશ હતો, તે પણ મનુષ્ય સ્વભાવને અનુસરીને કેટલાક ભિક્ષુઓ આ વસ્તુઓ સ્વીકારવામાં પણ અતિરેક કરતા, એટલે કે ત્રણ ચીવ કરતાં વધુ વસ્ત્રો રાખતા, માટીનું કે લેઢાનું પાત્ર રાખવાને બદલે ત્રાંબા પિત્તળનું પાત્ર સ્વીકારતા; ચીવરે જરૂર કરતાં વધારે મોટાં બનાવતા. આથી પરિગ્રહને સ્થાન મળતું. આને અટકાવવા માટે ઘણું નિયમો કરવા પડ્યા. એ નિયમોની સંખ્યા સારી પેઠે મોટી છે.
વિનયપિટકમાં ભિક્ષુસંઘને માટે એકંદરે ૨૭૭ નિષેધાત્મક નિયમ આપ્યા છે. તેમને “પાતિમાકુખ' કહે છે. તેમાંના બે અનિયત (અનિયમિત) અને છેલ્લા ૭૫ સેખિય, એટલે ખાવા પીવામાં તથા બેલવાચાલવામાં શિષ્ટાચારથી કેમ વર્તવું એ સંબંધી નિયમે, એટલા બાદ કરતાં, બાકીના ૧૫ નિયમોને જ અશોકના સમયના અરસામાં પાતિમાકુખ કહેતા હતા એમ લાગે છે. તે સમય પહેલાં આ બધા નિયમો અસ્તિત્વમાં નહેતા; અને જે નિયમે અસ્તિત્વમાં હતા તેમાં મૂળભૂત નિયમે બાદ કરીને બાકીના નિયમોમાં યોગ્ય ફેરફાર કરવાને સંધને પૂરેપૂરે અધિકાર હતો. પરિનિર્વાણ પામતાં પહેલાં ભગવાન આનંદને કહે છે, “હે આનં. જે સંઘની ઈચ્છા હોય તે મારા પછી સંઘે નાના નાના નિયમ કાઢી નાખવા.” + ૧૦
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
ભગવાન બુદ્ધ
આ ઉપરથી નાના નાના નિયમો કાઢી નાખવાની કે દેશ કલાનુસાર સામાન્ય નિયમોમાં ફેરફાર કરવાની ભગવાને સંઘને પૂરેપૂરી ટ આપી હતી એ સ્પષ્ટ થાય છે.
શરીરે પગી પદાર્થ વાપરવામાં સાવધાનતા
ભિક્ષુને જોઈતી આવશ્યક ચીજોમાં ચીવર, પિપાત (અન્ન), શયનાસન (રહેવાની જગ્યા) અને દવા એ ચાર મુખ્ય પદાર્થો હતા. પાતિમોખના નિયમોને અનુસરીને તેમને ઉપભોગ કરતી વેળાએ પણ વિચારપૂર્વક વર્તવું એમ ભગવાનનું કહેવું હતું. ચીવર વાપરતી વખતે ભિક્ષુને કહેવું પડતું—પૂરે વિચાર કરીને હું આ જે ચીવર વાપરું છું, તે કેવળ શીત, ઉષ્ણ, મચ્છર, માખીઓ, પવન, તડકો, સાપ વગેરે ઉપદ્રવ ન થાય એટલા માટે અને ગુલૅકિય ઢાંકવાના ઉદ્દેશથી વાપરું છું.” - પિપાત સેવન કરતી વેળાએ તેને કહેવું પડતું–પૂરે. વિચાર કરીને હું પિડપાત સેવન કરું છું, તે શરીર ક્રીડા કરવા માટે સમર્થ થાય, મસ્ત થાય, સુંદર અને વિભૂષિત બને એટલા માટે નહિ; પણ કેવળ આ દેહનું રક્ષણ થાય, તકલીફ નષ્ટ થાય અને બ્રહ્મચર્યને મદદ થાય એ હેતુથી. આ રીતે હું (ભૂખની) જૂની વેદના નષ્ટ કરીશ અને (વધુ ખાઈને) નવી વેદના પેદા કરીશ નહિ. આથી મારી શરીરયાત્રા ચાલશે, લોકાપવાદ રહેશે નહિ અને જીવન સુખકર બનશે.
શયનાસન વાપરતાં તેને કહેવું પડતું—–“પૂરે વિચાર કરીને હું શયનાસન વાપરું છું, તે કેવળ શત, ઉષ્ણ, મચ્છર, માખીઓ, વાત, તડકો, સાપ વગેરેની પીડા નહિ થાય એટલા માટે અને -એકાંતવાસની વિશ્રાતિ માટે વાપરું છું. ઔષધિ પદાર્થ વાપરતાં તેને કહેવું પડતું–પૂરે વિચાર કરીને હું આ ઔષધિ પદાર્થ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૪૭
વાપરું છું, તે કેવળ ઉત્પન્ન થયેલા રોગના નાશને માટે અને આરોગ્ય પ્રાપ્ત થાય ત્યાં સુધી જ '*
દેવદત્ત કરેલો સંઘભેદ સંધમાં સરળતા અને મૈત્રીભાવ ટકી રહે એ માટે ભગવાન ખૂબ તકેદારી રાખતા હતા. છતાં મનુષ્યસ્વભાવ એવી વિચિત્ર વસ્તુ છે કે તેના સમુદાયમાં મતભેદ થઈને પક્ષ પેદા થવાને જ. આનું મુખ્ય કારણ અભિમાન અને તેની સાથેનું અજ્ઞાન જ ગણવું જોઈએ. માણસ ગમે તેટલી સાદાઈથી વર્તે, તે પણ તે આગેવાન થવાની ઈચ્છા રાખતો હોય તો બીજાના ગુણોને અવગુણોનું સ્વરૂપ આપીને પિતાનું મહત્ત્વ વધારવાનો પ્રયત્ન કર્યા વગર તે રહેશે નહિ. તેની જાળમાં જે અજ્ઞાની લો કે પકડાય, તે તે સહેજે વિલક્ષણ સંપ્રદાય સ્થાપી શકે છે.
બૌદ્ધ સંઘમાં આવી જાતનો પહેલો ભિક્ષુ દેવદત્ત હતા. એ શાક્યોમાંને એક હાઈ ને બુદ્ધનો સગો હતો. સંઘનું નેતૃત્વ પોતાને સોંપવું એવી તેણે ભગવાનને વિનંતી કરી. ભગવાને તે સ્વીકારી નહિ. તેથી અજાતશત્રુ રાજા દ્વારા બુદ્ધને મારવા માટે તેણે મારાઓ મોકલ્યા. પણ તેઓ બુદ્ધનું ખૂન કરવાને બદલે તેના જ શિષ્યો બની ગયા. પછી દેવદત્તે ગૃધ્રકૂટ પર્વતની એક ટેકરી પરથી બુદ્ધની ઉપર એક મોટો પત્થર ફેંક્યો. તેનો એક અણીદાર ટૂકડો બુદ્ધના પગને વાગવાથી તેઓ જખમી થયા. જખમ મટડ્યા પછી ભગવાન રાજગૃહમાં ભિક્ષાટન માટે ગયા ત્યારે દેવદત્તે તેમના ઉપર નાલગિરિ નામનો મન્મત્ત હાથી છૂટ મુકાવ્યા. તે હાથીએ ભગવાનની ચરણરજ માથે ચઢાવી અને તે પાછો પિતાના તબેલામાં જઈને ઊભો રહ્યો. આ રીતે બધાં જ કાવતરાં નિષ્ફળ થયાં પછી દેવદત્ત ભગવાનને વિનંતિ કરી કે સંઘને માટે તપશ્ચર્યાના
* આ રીતે ચાર શરીરપયોગી પદાર્થ સાવધાનતાથી વાપરવાની કિયાને પચ્ચકખણ (પ્રત્યવેક્ષણ) કહે છે અને રૂઢિ આજે પણ ચાલુ છે.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
ભગવાન બુદ્ધ
કઠેર નિયમ રાખવામાં આવે. એ વિનંતી ભગવાને માન્ય નહિ કરવાથી તેણે સંઘમાં ફાટફૂટ પાડી અને કેટલાક ભિક્ષુઓને લઈને તે ગયા ગયો.
દેવદત્તની આ કથા ચુલવષ્યમાં વિસ્તારથી આપી છે. પણ તેમાં ઐતિહાસિક સત્ય બહુ ઓછું દેખાય છે. કારણ કે દેવદત્ત ખૂન કરવા જેટલે દુષ્ટ હોત તે તે સંઘમાં ફાટફૂટ પાડવાને શક્તિમાન થાત નહિ અને કેટલાક ભિક્ષુઓ તેના ભકત પણ થયા હતા નહિ.
અજાતશત્રુ યુવરાજ હતું ત્યારે જ તેની અને દેવદત્તની મિત્રતા થઈ અને તે સમયથી દેવદત્ત આગેવાની માટે પ્રયત્ન કરવા લાગે, એવું લાભસત્કારસંયુત્તના ૩૬મા સુત્તપરથી જણાય છે. તે સુરને સાર નીચે મુજબ –
ભગવાન બુદ્ધ રાજગૃહ મુકામે વેળવનમાં રહેતા તે વખતે રાજકુમાર અજાતશત્ર ૫૦૦ રથ સાથે લઈને સવારે અને સાંજે દેવદત્તના દર્શન માટે જતો અને તેને માટે ૫૦૦ જણનું ભોજન મોકલતે. કેટલાક ભિક્ષુઓએ આ વાત ભગવાનને કહી ત્યારે ભગવાન બેલ્યા, “હે ભિક્ષુઓ, દેવદત્તના લાભસત્કારની સ્પૃહા કરશો નહિ, લાભને લીધે દેવદત્તનું નુકસાન જ થશે, વૃદ્ધિ થવાની નથી.”
આ ઉપરાંત દેવદત્તને ઉદ્દેશીને ભગવાને કહેલી નીચેની ગાથા બે જગ્યાએ મળે છે.
फलं वे कदलि हन्ति फलं वेडं फलं नळं। सकारो कापुरिसं हन्ति गम्भो अस्सतरं यथा ॥२
ફળ કેળનો નાશ કરે છે, ફળ વાંસનો નાશ કરે છે, અને ફળ નળનો નાશ કરે છે; અને ખેચરીનો ગર્ભ ખેચરીને નાશ કરે છે. તે જ રીતે સત્કાર કાપુરુષનો નાશ કરે છે.'
૧. “બુદ્ધલીલાસારસંગ્રહ' પૃ. ૧૭૯-૧૮૮ જુઓ.
૨. “સંયુત્તનિકાય (P. T. S.) ભાગ ૨, પૃ. ૨૪૧. અને “અંગુત્તરનિકાય” (P. T. S. ) ભાગ ૨, પૃ. ૭૩.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૪૯
આ ઉપરથી અજાતશત્રુની મદદથી અધિકાર મેળવવા માટે દેવદત્ત કેવી જાતને પ્રયત્ન કરતા હતા તેનું અનુમાન થઈ શકે છે. ખાપને મારીને અજાતશત્રુ રાજા થયેા તાપણુ દેવદત્તે તેની સાખત છેાડી નહિ અને તેની જ મદદથી સંધમાં ફાટફૂટ પાડીને ધણા ભિક્ષુઓને તેણે પોતાના પક્ષમાં લીધા. તેનું આ કૃત્ય ભગવાન બુદ્ધને ગમ્યું નહીં એમાં શી નવાઈ ? પણ દેવદત્તે પાડેલી ફાટફૂટ સંધર્મ નુકસાનકારક ન બનતાં તે સંકટમાંથી સંઘ સુરક્ષિતપણે બહાર નીકળ્યે ભિક્ષુસંઘમાં બીજો એક ઝઘડા
*
બીજો એક સાધારણ ઝઘડા ભિક્ષુસંધમાં કૌશામ્બી આગળ ઉત્પન્ન થયા. એનું સવિસ્તર વર્ણન મહાવર્ગમાં મળે છે. મહાવર્ગના રચનારે કે રચનારાઓએ આ કથાની રચના આના જેવા ખીજા પ્રસંગે સંઘને ઉપકારક થાય એવી રીતે કરી છે. તેના કહેવા સાર એ છે કે એ વિદ્વાન ભિક્ષુએમાં વિનયના એક મામુલી નિયમની બાબતમાં મતભેદ થઇને આ ઝઘડેા થયેા. તે વખતે ભગવાને તેમને દીર્ધાયુની વાર્તા કહી. પણ તેમણે માન્યું નહિ. તેમાંના એક ભિક્ષુ ખેલ્યા, “ ભદન્ત, આપ સ્વસ્થ રહા. આ ઝધડાને અમે જ પતાવી લઇશું.' એ બધાનાં મન દૂષિત થયાં છે એમ જોઇને ભગવાન કૌશામ્બીથી પ્રાચીનવ સદાવ ઉપવનમાં ગયા. ત્યાં અનુરુદ્ધ, નંદિય અને કિમ્મિલ એ ત્રણ ભિક્ષુએ રહેતા હતા. તેમા સંપ જોઇને ભગવાને તેમનું અભિનંદન કયું; અને ત્યાંથી ભગવાન પારિલેય્યક વનમાં ગયા. તે જ વખતે હાથીના એક ટાળાના આગેવાન હાથી પોતાના ટાળાથી કંટાળીને તે વનમાં એકલા જ રહેતા હતા. તેણે ભગવાનનું સ્વાગત કર્યું. ભગવાન તે જગ્યાએ કેટલોક વખત રહીને શ્રાવસ્તી આવ્યા.
અહીં કૌશામ્બીના ઉપાસકેાએ પેલા ઝધડનારા ભિક્ષુએતે તેમની ભૂલ સમજાવવાના હેતુથી એવા વિચાર કર્યો કે કાઈએ ખુલીલાસારસંગ્રહ, પુ, ૧૮૭–૧૮૮ જુએ.
*
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
તેમને આદર કરવે નહિ અને તેમને ભિક્ષા તે ભિક્ષુઓ સીધા થયા અને શ્રાવસ્તી આવી ભગવાને ઝઘડા પતાવવાના ઍટલાક નિયમેા ભિક્ષુએ દ્વારા તે ઝધડા મટાડયો.
નિઝમનિકાયના ઉપકિકલેસસુત્તમાં ( નં ૧૨૮ ) મહાવગના લખાણનેા ઘણા ભાગ આવે છે. પણ તેમાં દીર્ધાયુની તા વાર્તા નથી જ, અને તે સુત્તની સમાપ્તિ પ્રાચીનવંસદાવ વનમાં જ થાય છે. પારિલેય્યક વનમાં ભગવાન બુદ્ધ ગયાના ભાગ તે સુત્તમાં નથી. તે ઉદાનવગમાં મળે છે.
કાસમ્નિયસુત્તમાં આનાથી જુદું જ લખાણ છે તેને સાર આ
પ્રમાણે:—
હું
ભગવાન કૌશામ્બી આગળ ધાષિતારામમાં રહેતા હતા. તે વખતે કૌશામ્બીના ભિક્ષુએ અંદરોઅંદર ઝઘડતા હતા. આ વાત ભગવાને જાણી, ત્યારે તેમણે તે ભિક્ષુઓને ખાલાવીને કહ્યું, ભિક્ષુએ, જ્યારે તમે અંદરોઅંદર ઝઘડા છે, ત્યારે તમારુ એક ખીજા વિષેનું કાયિક, વાચસક અને માનિસક ક મૈત્રીમય બનવું શકય છે? ’’
66
તેહિક
ભગવાન બુદ્ધે
આપવી નહિ. આથી પહોંચ્યા. તે વખતે
કરીતે ઉપાલિ વગેરે
*
""
એવા પેલા ભિક્ષુએએ જવાબ આપ્યા ત્યારે ભગવાને કહ્યું, “ જો એમ નથી તેા તમે શા માટે ઝઘડે છે!? ડે નિરક માણસા, આવી જાતને ઝઘડે! તમારે માટે ચિરકાળ હાનિકારક અને દુઃખકારક થશે. ''
""
ભગવાન ફરી મેલ્યા, હે ભિક્ષુએ આ છ સસ્મરણીય વાર્તા ઝઘડા દૂર કરવા માટે, સામગ્રીને માટે અને એકતાને માટે કારણભૂત થાય છે. તે કઈ ? (૧) મેત્રીમય કાયિક કર્માં, (૨) મૈત્રીમય વાસિક કર્યાં, (૩) મૈત્રીમય માનસિક કર્મી (૪) ઉપાસકા પાસેથી મળેલા દાન ધર્મના આખા સધે સવિભાગથી ઉપભોગ લેવા,
બૌદ્ધધને પરિચય પૃ. ૩૭-૪૩ જુએ.
""
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૫૧
(૫) પિતાના શીલમાં સહેજ પણ ઊણપ આવવા ન દેવી અને (૬) આયશ્રાવકને શોભે એવી સમ્યક્ દષ્ટિ રાખવી. ”
આ સમ્યફ દૃષ્ટિનું ભગવાને ઘણું વિવેચન કર્યું છે, તે અહીં સવિસ્તર આપવાની જરૂર જણાતી નથી. આ ઉપદેશને અંતે તે ભિક્ષુઓએ ભગવાનના ભાષણને અભિનંદન કર્યું
આનો અર્થ એ થાય છે, કે એ ઝઘડે ત્યાં ને ત્યાં જ પતી ગયો. નહિ તે ભગવાનના ભાષણનું તે ભિક્ષુઓએ અભિનંદન શા માટે કર્યું હોત? મહાવગમાં અને ઉપસ્લેિસસુત્તમાં તે ભિક્ષાએ ભગવાનનું અભિનંદન કર્યાનો ઉલ્લેખ નથી; તેઓ ઝઘડતા જ રહ્યા અને તેમનાથી કંટાળીને ભગવાન ત્યાંથી નીકળીને પ્રાચીન વંસદાવ વનમાં ગયા એવું ત્યાં કહ્યું છે. આ પરસ્પર વિરોધને મેળ કેવી રીતે બેસાડવો?
અંગુત્તરનિકાયના ચતુઝનિપાતમાં ૨૪૧મા સુત્તમાં આ પ્રમાણે છે:
એક વખત ભગવાન કૌશામ્બી આગળ ઘોષિતારામમાં રહેતા હતા, ત્યારે આયુષ્માન આનંદ તેની પાસે આવીને નમસ્કાર કરીને એક બાજુએ બેઠે. તેને ભગવાને પુછયું, “હે આનંદ, પેલો ઝઘડે પત્યો કે નહિ ? ”
આ–ભદન્ત, ઝઘડે કેવી રીતે પતે? અનુરુદ્ધને શિષ્ય બાહિય જાણે સંઘભેદ કરવા જ પ્રવૃત્ત થયા છે; અને અનુરુ દ્ધ તેને એક શબ્દ પણ કહેતા નથી.
ભ.—પણ, આનંદ, અનુરુદ્ધ સંઘના ઝઘડા પતાવવામાં ક્યારે હાથ ઘાલે છે? તું અને સારિપુત્ત મેગ્નલ્લાન જ એ ઝઘડાઓ પતાવે છો ને?
આ ઉપરથી એમ જણાશે કે આ ઝઘડે બાહિત્યને લીધે ઉત્પન્ન થયા, અને વધવા પામે. અને તે મટાડવા માટે ખુદ ભગવાનને પ્રયત્ન કરવો પડ્યો. તે ભિક્ષુઓની સભામાંથી ભગવાન કેટલોક સમય બીજે નીકળી ગયા હોય, તો પણ એ ઝઘડે કૌશામ્બીમાં જ પત્યો હોવો જોઈએ.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
ભગવાન બુદ્ધ
આ પ્રસંગે ઝઘડાખોર ભિક્ષુઓને સીધા કરવા માટે ઉપાસકેએ તેમનો બહિષ્કાર કરવો અને તેઓ સીધા થાય એટલે ગમે તે રીતે ઝઘડે પતાવો, એ બતાવવાના હેતુથી મહાવગ્નના કર્તાએ આ વાર્તા રચી છે એવું સિદ્ધ થાય છે. આવા નજીવા ઝઘડાનું સંધ પર અનિષ્ટ પરિણામ થવું બિલકુલ શક્ય નહેતું.
ભિક્ષણસંઘની સ્થાપના ભિક્ષુણીસંઘની સ્થાપનાની હકીકત ચુલ્લવષ્યમાં આવી છે તેને સાર આ પ્રમાણે છે –
ભગવાન બુદ્ધ કપિલવસ્તુ આગળ નિગ્રોધારામમાં રહેતા હતા, ત્યારે મહાપ્રજાપતી ગોતમી ભગવાન પાસે આવીને બોલી, “ભદન્ત, સ્ત્રીઓને આપણું સંપ્રદાયમાં પ્રવજ્યા લેવાની રજા આપો.” ભગવાને તે વિનંતીને ત્રણ વખત અસ્વીકાર કર્યો, અને તેઓ ત્યાંથી વૈશાલી આવ્યા. મહાપ્રજાપતી ગાતમી પોતાનું કેશવપન કરીને અને ઘણી સાથે સ્ત્રીઓને સાથે લઈને ભગવાનની પાછળ વૈશાલી આવી. પ્રવાસથી તેના પગ સૂજી ગયા હતા; શરીર ધૂળ ધૂળ બની ગયું હતું. અને તેના મોઢા ઉપર ઉદાસીનતા છવાઈ ગઈ હતી. તેને જોઈને આનંદે તેના દુ:ખનું કારણ પૂછ્યું. “સ્ત્રીઓને બૌદ્ધ સંપ્રદાયમાં પ્રવજ્યા લેવાની ભગવાન રજા આપતા નથી તેથી હું દુઃખી થઈ છું,” એમ ગોતમીએ કહ્યું. તેને ત્યાં જ રેકાવાનું કહીને આનંદ ભગવાન પાસે ગયો અને સ્ત્રીઓને પ્રવ્રયા લેવાની રજા આપો એવી તેણે ભગવાનને વિનંતિ કરી. ભગવાને એ વાતની ના પાડી ત્યારે આનંદે કહ્યું, “ભદન્ત, તથાગત નિવેદન કરેલા ધર્મસંપ્રદાયમાં ભિક્ષુણી થઈને કોઈ સ્ત્રી સ્ત્રોતઆપત્તિફલ, સકૃદાગાફિલ, અનાગાફિલ, અને અહલ્ફલ * પ્રાપ્ત કરી શકે કે નહિ?” “કરી શકે,” એવો જવાબ ભગવાને આપ્યો, ત્યારે આનંદે
* આ ચાર ફળાનું સ્પષ્ટીકરણ આ જ પ્રકરણમાં આગળ આપ્યું છે. પૃ. ૧૬૧-૧૬૨ જુએ.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૫૩
કહ્યું, “ એમ હોય તો જે માસીએ ભગવાનને માની જગ્યાએ દૂધ પાઈને ઉછેર્યો તેની વિનંતીને માન આપીને ભગવાને સ્ત્રીઓને પ્રવજ્યા આપવી. ''
ભગવાને કહ્યું, “જે મહાપ્રજાપતી ગોતમી આઠ જવાબદારીવાળા નિયમો (અz ઘ ) સ્વીકારશે તો સ્ત્રીઓને પ્રત્રજ્યા લેવાની હું રજા આપીશ. (૧) ભિક્ષુણ સંઘમાં ગમે તેટલાં વર્ષ રહી હોય તો પણ તેણે નાના મોટા બધા ભિક્ષુઓને વંદન કરવું જોઈએ. (૨) જે ગામમાં ભિક્ષુઓ નહિ હોય તે ગામમાં ભિક્ષુણીએ નહિ રહેવું જોઈએ. (૩) દર પખવાડિયે કયે દિવસે ઉપસાથ ક્યારે થાય અને ધર્મોપદેશ સાંભળવા ક્યારે આવવું, આ બે વાતે ભિક્ષણીએ ભિક્ષસંઘને પૂછવી. (૪) ચાતુર્માસ પછી ભિસુણીએ ભિક્ષુસંઘની અને ભિક્ષુણીસંઘની પ્રવારણ * કરવી જોઈએ. (૫) જે ભિક્ષુણને હાથે સંવાદિશેષ આપતિ થઈ હોય, તેણે બંને સંધે પાસેથી પંદર દિવસનું માનત્ત લેવું જોઈએ (૬) બે વરસ અભ્યાસ કર્યો હોય એવી શ્રમણેરીને બને એ ઉપસંપદા આપવી જોઈએ. (૭) કોઈપણ કારણસર ભિક્ષણીએ ભિક્ષને ગાળ નહિ આપવી જોઈએ. (૮) ભિક્ષુણીએ ભિલુને ઉપદેશ નહિ આપવો જોઈએ; ભિક્ષુએ ભિક્ષુણીને ઉપદેશ કરવો.”
આ આઠ નિયમ આનંદે મહાપ્રજાપતી ગોતમીને કહ્યા અને તેને તે પસંદ પડ્યા. અહીં સુધીની કથા અંગુત્ત-નિકાયના અનિપાતમાં પણ આપી છે. અને તે પછી ભગવાન આનંદને કહે છે, “હે આનંદ, જે સ્ત્રીને આ ધર્મવિનયમાં પ્રવ્રજ્યા મળી ન હત તે આ ધર્મ (બ્રહ્મચર્ય ) એક હજાર વર્ષ સુધી ટક્યો
* સ્વદેષ કહેવા માટે સંઘને વિનંતિ કરવી. બૌદ્ધસંઘને પરિચય પૃ. ૨૪-૨૬ જુઓ. 't સંધના સંતોષને માટે વિહારની બહાર રાત ગાળવી. “બૌદ્ધસંઘને પરિચય” પૃ. ૪૭ જુઓ.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
ભગવાન બુદ્ધ
હોત. પણ હવે સ્ત્રીને સંન્યાસનો અધિકાર આપવામાં આવ્યો છે. તેથી આ સદ્ધર્મ ૫૦૦ વર્ષ સુધી જ ટકશે.”
આ રીતે વિનય અને અંગુત્તરનિકાય, એ બેમાં મેળ છે, તેમ છતાંય આ આઠ ગુરુધર્મ પાછળથી રચાયા એમ કહેવું પડે છે, કારણ કે વિનયના નિયમ બનાવવાની ભગવાનની જે પદ્ધતિ હતી તેને આ નિયમો સાથે ખુલ્લો વિરોધ છે.
ભગવાન બુદ્ધ વેરજા ગામની પાસે રહેતા હતા. તે વખતે વેરંજા ગામની આસપાસ દુકાળ પડવાથી ભિક્ષુઓને ખૂબ તકલીફ થવા લાગી. તેથી સારિપુત્તે ભગવાનને વિનંતી કરી કે ભિક્ષુઓને આચારવિચાર માટેના નિયમો બનાવી આપે. ભગવાને કહ્યું, “સારિપુર, તું ધીરજ રાખ. નિયમ બનાવવાનો પ્રસંગ કયો. તે તથાગત જ જાણે છે. સંઘમાં જ્યાં સુધી પાપાચાર દાખલ થયા નથી, ત્યાં સુધી તથાગત તેના નિવારણ માટે નિયમ બનાવતા
નથી. ” *
આ બુદ્ધના વચનને અનુસરીને બધા નિયમોની રચના કરી છે. પહેલાં કોઈ ભિક્ષ કોઈ ગુનો કે ભૂલ કરે છે એ વાતની જાણ થતાં બુદ્ધસંઘને ભેગો કરીને ભગવાન એકાદ નિયમ બનાવી આપે છે; અને તે નિયમનો યોગ્ય અર્થ કરવામાં આવતો નથી એવો અનુભવ આવે તે ભગવાન તેમાં સુધારો કરે છે.
પણ મહાપ્રજાપતી ગતમીની બાબતમાં આ પદ્ધતિને અંગીકાર કર્યો નથી. ભિક્ષણીસંઘમાં કોઈ પણ દેવ થયો નહોતો; તેમ છતાંય શરૂઆતમાં જ ભિક્ષુઓની ઉપર આ આઠ નિયમો લાદવામાં આવે, એ વિચિત્ર લાગે છે અને ભિક્ષસંઘે પોતાના હાથમાં બધી સત્તા રાખવા માટે પાછળથી આ નિયમો રચીને વિનયમાં અને અંગુત્તરનિકામાં દાખલ કર્યા એવું અનુમાન થઈ શકે છે.
* બૌદ્ધસંધને પરિચય પૃ. ૩ર-પ૩ જુઓ.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૫૫
વિનયપિટક કરતાં સુત્તપિટક વધુ પ્રાચીન છે. તેમ છતાં તેમાં કેટલાંક સુત્તો પાછળથી દાખલ કરવામાં આવ્યાં અને આ સુત્ત તેમાંનું એક હાય એવું લાગે છે. ઈ. સ. પૂર્વે પહેલા કે ખીજા સૈકામાં જ્યારે મહાયાન પથા પ્રચાર જોસભેર થવા લાગ્યા તે વખતે તે લખાયું હોવું જોઈએ. તેમાં સદ્ધ એટલે વિરવાદી પંચ. ભિક્ષુણી સંધની સ્થાપનાને લીધે તે ૫૦૦ વર્ષ ટકશે અને પછી જ્યાં ત્યાં મહાયાન સપ્રદાયને પ્રસાર થશે, એવા આ સુત્તકર્તાના ભવિષ્યવાદ હશે. આ સુત્ત ભગવાન બુદ્ધના પરિનિર્વાણુને ૫૦૦ વર્ષ થઈ ગયાં પછી લખાયું એમ આ ભવિષ્ય ઉપરથી જ સિદ્ધ થાય છે.
ભારતવ માં પહેલા ભિક્ષુણીસ`ધ મુદ્દે જ સ્થાપન કર્યાં હાત તો કદાચ આ આઠ ગુરુધર્મની કેટલેક અંશે ઇતિહાસમાં ગણના કરી શકાઈ હોત. પણ વસ્તુસ્થિતિ તેવી નહેાતી. જૈન અને ખીજા સંપ્રદાયે બૌદ્ધ સંપ્રદાયથી એક એક સૈકા પહેલાં અસ્તિત્વમાં આવ્યા હતા અને તે સંપ્રદાયેામાં ભિક્ષુણીઓના મોટા મેાટા સધ હતા અને તેમાંની કેટલીક ભિક્ષુણીએ બુદ્ધિમાન અને વિદુષી હતી, એવી માહિતી પાલિ સાહિત્યમાં ઘણી જગ્યાએ મળી આવે છે. એ જ પદ્ધતિને અનુસરીને બુદ્ધને ભિક્ષુણી સંધ સ્થાપન કરવામાં આવ્યા. ગણુસત્તાક રાજ્યામાં અને જે દેશામાં એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ સ્થાપન થઈ હતી ત્યાંપણ સ્ત્રીનું માન સારી પેઠે જળવાતું હતું. આથી ભિક્ષુણીસંધના રક્ષણ માટે વિચિત્ર નિયમ બનાવવાની સહેજ પણ જરૂર નહેાતી. અશેાકના સમય પછી આ પરિસ્થિતિ બદલાઈ. આ દેશ પર યવન અને શક લેાકાની ચડાઇઓ થવા લાગી અને ધીરે ધીરે સ્ત્રીઓના દરો નીચે ઊતર્યાં, અને સમાજમાં તેમનું માન ઘટવું. આવા સમયમાં ભિક્ષુણી માટે આવી જાતના નિયમા ઘડાય તેમાં શી
નવાઈ ?
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
ભગવાન બુદ્ધ
રાહુલ ઠામણેર ભિક્ષુસંધ અને ભિક્ષુણીસંઘ સ્થાપન થયા પછી તેમાં શ્રામણેર અને શ્રામણેરીઓને દાખલ કરવાં પડ્યાં. સૌથી પહેલાં ભગવાન બુદ્ધ રાહુલને શ્રામણેર બનાવ્યાની કથા મહાવગ્નમાં આવી છે, તે આ પ્રમાણે - ભગવાન કેટલોક વખત રાજગૃહમાં રહીને કપિલવસ્તુ આવ્યા. ત્યાં તે નિગ્રોધારામમાં રહેતા હતા. એક દિવસ ભગવાન શુદ્ધોદનના ઘર પાસે ભિક્ષાટન કરતા હતા ત્યારે રાહુલમાતાએ તેમને જોયા, ત્યારે તેણે રાહુલને કહ્યું, “બેટા રાહુલ, આ તારા પિતા છે, તેમની પાસે જઈને તું તારો પોતાનો દાયભાગ (વારસો) માગી લે.” માતાનું વચન સાંભળીને રાહુલ ભગવાનની સામે જઈને ઊભો રહ્યો અને બોલ્યો, “હે શ્રમણ, તારી છાયા સુખકર છે.” ભગવાન ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. રાહુલ “મારે દાયભાગ ઘો” એમ કહેતો કહેતે તેની પછવાડે ગયો. વિહારમાં પહોંચ્યા પછી પિતાને દાયાધ (વારસ) રાહુલને આપવાના ઉદ્દેશથી ભગવાને સારિપુત્તને બોલાવીને રાહુલને શ્રામણેર બનાવ્યો. આ વાત શુદ્ધોદનને ગમી નહિ. નાનાં બાળકોને પ્રવજ્યા આપવાથી તેમના પાલકોને કેવું દુઃખ થાય છે એ કહીને તેણે ભગવાન પાસે એવો નિયમ કરાવ્યો કે અલ્પવયી માણસને પ્રત્રજ્યા આપવી નહિ.
આ કથા ઐતિહાસિક કસોટીએ ટકતી નથી. એક તે શુદ્ધોદન શાક્ય કપિલવસ્તુમાં રહેતો નહોતો. બીજું એ કે નિગ્રોધારામ બુદ્ધની ઉત્તરાવસ્થામાં બાંધવામાં આવ્યો હતો અને તે વખતે રાહુલ અલ્પવયી ન હતા. આથી આ વાર્તા ઘણાં શતકે પછી રચીને મહાવગ્નમાં દાખલ કરી છે, એમ કહેવું પડે છે.
ભગવાન બુદ્ધ રાહુલને શ્રામણરદીક્ષા આપી તે વખતે તેની કિંમર સાત વર્ષની હતી એવું અમ્બદિકરાહુલોવાક સુત્તની અદકથામાં કહ્યું છે, અને એજ માન્યતા બૌદ્ધ લેકામાં હજુ પણ પ્રચલિત છે. બેધિસત્ત્વના ગૃહત્યાગને દિવસે રાહુલકુમાર જો એમ માની
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૫૭
લઈએ તે તે શ્રામણેર દીક્ષાને વખતે સાત વર્ષને હોય એ સંભવતું નથી. કારણ કે ગૃહત્યાગ પછી બોધિસરવે સાત વર્ષ સુધી તપશ્ચર્યા કરી અને તત્વબોધ થયા પછી પહેલો ચાતુર્માસ વારાણસીમાં ગાળ્યો; અને ત્યાર પછી સંઘ સ્થાપન થતાં એક વર્ષ તે ગયું હોવું જોઈએ. આથી શ્રામણેરદીક્ષા વખતે રાહુલકુમાર સાત વર્ષના હોય એ સંભવતું નથી.
રાહુલને કેવી રીતે થામણેર બનાવવામાં આવ્યો તેનું અનુમાન સુત્તનિપાતના રાહુલસુત્ત ઉપરથી કરી શકાય છે. તેથી તે સુત્તનું ભાષાંતર અહીં આપું છું.
(ભગવાન–) (૧) સતત પરિચયથી તું પંડિતની અવજ્ઞા કરતા નથી ને? મનુષ્યોને જ્ઞાનપ્રદ્યોત બતાવનારની તું ગ્યસેવા કરે છે ને ?
(રાહુલ–) (૨) હું સતત પરિચયને લીધે પંડિતની અવતા કરતો નથી. મનુષ્યને જ્ઞાનપ્રદ્યોત બતાવનારની હું હંમેશા યોગ્ય સેવા કરું છું.
(આ પ્રાસ્તાવિક ગાથાઓ છે)
(ભગવાન– ) (૩) પ્રિય લાગતા મનોરમ (પચૅકિના) પાંચ કામો ભોગ છોડીને શ્રદ્ધાપૂર્વક ઘરમાંથી બહાર નીકળ અને દુઃખને અંત કરનાર થા.
(૪) કલ્યાણ મિત્રોની સોબત કર, જ્યાં બહુ ગરબડ નથી એવા એકાંત સ્થળે તું તારું વસતિસ્થાન રાખ અને મિતાહારી થા.
(૫) ચીવર (વસ્ત્ર), પિડપાત (અન્ન), ઔષધિપદાર્થ અને રહેવાની જગ્યા: આની તૃષ્ણા રાખીશ નહિ અને પુનર્જન્મ લઈશ નહિ.
(૬) વિનયના નિયમોમાં અને પંચૅક્રિયામાં સંયમ રાખ કાયગતા સ્મૃતિ રહેવા દે; અને વૈરાગ્યપૂર્ણ થા.
(૭) કામવિકારથી મિશ્રિત એવું વિષયોનું શુભનિમિત્ત મૂકી દે
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
ભગવાન બુદ્ધ
અને એકાગ્રતા અને સમાધિ મેળવી આપનાર અશુભ નિમિત્તની ભાવના* કર.
(૮) અને અનિમિત્તની (નિર્વાણની) ભાવના કર અને અહંકાર તજી દે. અહંકારનો નાશ કર્યા પછી તું શાંતિથી રહીશ.
આ રીતે ભગવાને આ ગાથાઓ વડે રાહુલને ફરી ફરી ઉપદેશ કર્યો.
આ સુત્તમાં એકંદરે આઠ ગાથાઓ છે. તેમાંની બીજી રાહુલની અને બાકીની ભગવાનની એવું અદ્રકથામાં કહેલું છે. પહેલી ગાથામાં ભગવાને જેને પંડિત કહ્યો છે તે સારિપુત્ત હતો, એવું પણ અથાકાર કહે છે અને તે સાચું હોય એમ લાગે છે. રાહુલ નાનો હતો ત્યારે જ તેના રિક્ષણને માટે ભગવાને તેને સારિપુરને સેંપી દીધો હતો અને એક બે વર્ષ પછી રાહુલ ઉંમર લાયક થયો ત્યારે ભગવાને તેને ઉપદેશ આપ્યો હશે. કારણ કે આ સુત્તમાં કહેલી વાતો નાના બાળકને સમજવા જેવી નથી. રાહુલ ઠામણેર થયો હોત તે “શ્રદ્ધાપૂર્વક ઘરમાંથી બહાર નીકળીને દુઃખનો અંત કરનાર થજે,” એવો ઉપદેશ તેને આપવાની જરૂર જ નહતી.
બ્રાહ્મણ જુવાન ગુરુને ઘેર જઈને બ્રહ્મચર્યપૂર્વક વેદાધ્યયન કરતા અને પછી ઇચ્છા મુજબ ગૃહસ્થાશ્રમ અથવા તપશ્ચર્યાનો માર્ગ લેતા. એવો જ પ્રકાર રાહુલની બાબતમાં બન્યો હશે. તેને સર્વ સાધારણ જ્ઞાન મળે એ ઉદ્દેશથી ભગવાને તેને સારિપુત્તને સોંપી દીધે, અને તે સારિપુત્ત સાથે રહેતા હોવાથી તેને બ્રહ્મચર્ય પાળવું આવશ્યક જ હતું. ઉંમરમાં આવ્યા પછી તે ફરી ગૃહસ્થાશ્રમમાં ન જાય એટલા ખાતર ભગવાને તેને આ ઉપદેશ આપ્યો અને અને રાહુલની આ કથાના પાયા પર મહાવિષ્ણકારે શ્રમણોની વિસ્તૃત કક્કા રચી.
* અશુભ ભાવના વિશે “સમાધિ માર્ગ,' પૃ. ૪૯-૫૮ જુઓ.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૫૯
બીજા શ્રામણે રે ભગવાન બુદ્ધની હયાતીમાં નાની ઉમરમાં સંઘમાં જોડાનાર શ્રામણે ઘણું જ ઓછા હતા. પણ બીજા સંપ્રદાયોમાંથી જે પરિવ્રાજક આવતા, તેમને ચાર મહિના ઉમેદવારી કરવી પડતી; અને આવી જાતના ગ્રામસેરેની સંખ્યા જ વધારે હતી એમ લાગે છે. દીઘનિકાયના મહાસીહનાદ સત્તને અને કાશ્યપ પરિવ્રાજક બુદ્ધના ભિક્ષુસંધમાં પ્રવેશ કરવાની ઈચ્છા બતાવે છે, ત્યારે ભગવાન કહે છે, “હે કાશ્યપ, આ સંપ્રદાયમાં જે કોઈ પ્રવજ્યા લઈને સંઘમાં પ્રવેશ કરવા માગે છે, તેને ચાર મહિના ઉમેદવારી કરવી પડે છે. ચાર મહિના પછી ભિક્ષુઓની ખાતરી થાય એટલે તેઓ તેને પ્રવજ્યા આપીને સંઘમાં દાખલ કરે છે. આ બાબતમાં કેટલાક અપવાદ છે, એ હું જાણું છું.”
આ નિયમને અનુરીને કાશ્યપે ચાર મહિના ઉમેદવારી કરી અને ભિક્ષુઓની ખાતરી થયા પછી તેને સંધમાં દાખલ કરી દીધો.
શ્રામણે સંસ્થાની વૃદ્ધિ શ્રામની સંસ્થા ભગવાનના પરિનિર્વાણ પછી વધવા માંડી અને ધીરે ધીરે નાની ઉમરમાં ગ્રામર થઈને ભિક્ષુ થનારાની સંખ્યા ખૂબ વધી. આથી સંધમાં અનેક દોષ પેદા થયો. ખુદ ભગવાન બુદ્ધ અને તેનો ભિક્ષુસંઘ એ બધાને ગૃહસ્થાશ્રમને પૂરેપૂરે અનુભવ હતો. અને તેથી તેમનું મન ફરી ગૃહસ્થાશ્રમ તરફ જાય એ શક્ય ન હતું. પણ નાની ઉમરમાં જ સંન્યાસ દીક્ષા આપીને જેમને સંસારમાંથી બહાર કાઢ્યા, તેમનું મન સંસાર તરફ આકર્ષાય એ સ્વાભાવિક હતું. પણ રૂઢિ તેમની આડે આવી અને તેમનાથી અનેક માનસિક દોષો થવા લાગ્યા. સંધના વિનાશને માટેનાં અનેક કારણમાં આ એક મુખ્ય કારણ ગણવું જોઈએ.
શ્રામણેરોની પદ્ધતિને અનુસરોને જ શ્રામણેરીઓની સંસ્થા
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
ભગવાન બુદ્ધ
રચવામાં આવી હતી. શ્રામણ ભિના અને શ્રામણેરીઓ ભિક્ષણીઓના આશ્રયે રહેતાં હતાં, એટલે જ એ બેમાં ફરક હતે.
શ્રાવકસંઘના ચાર વિભાગ પણ સંઘના ચાર વિભાગમાં શ્રામણોની અને શ્રામણેરીઓની ગણના કરી નથી. તેથી ભગવાનની હૈયાતીમાં તેમને સહેજ પણ મહત્ત્વ ન હતું, એમ માનવું જોઈએ. ભિક્ષુ, ભિક્ષુણી, ઉપાસક અને ઉપાસિકા એ જ બુદ્ધના શ્રાવકસંઘના વિભાગ છે.
ભિક્ષુસંઘનું કાર્ય ઘણું મોટું હતું 'એમાં શંકા નથી. તો પણ ભિક્ષુણી, ઉપાસક અને ઉપાસિકાઓએ પણ સંઘની અમ્મુન્નતિમાં મેટે ફાળો આપ્યો હતો, એવા અનેક દાખલાઓ ત્રિપિટક સાહિત્યમાં મળે છે.
સ્ત્રીઓને દરજે બુદ્ધના ધર્મમાર્ગમાં સ્ત્રીઓનો દરજજો પુરુષ એટલે જ હતા. એ વાત સેમા ભિક્ષુણીને મારી સાથે જે સંવાદ થયો તે પરથી જણાઈ આવશે.
બપોરના વખતમાં સોમા ભિક્ષુણ શ્રાવસ્તીની પાસેના બંધનમાં ધ્યાન કરવા બેઠી ત્યારે મારી તેની પાસે આવીને બોલ્યો,
यन्तं इसीहि पत्तब्बं ठानं दुरभिसंभव ॥
न त द्वंगुलपाय सका पप्पोतुमिथिया ॥
જે (નિર્વાણ) સ્થાન ઋષિઓને મળવું મુશ્કેલ, તે સ્થાન (ભાત ચઢયો હોય ત્યારે તપાસી જેવાની) બે આંગળીઓની જેની પ્રજ્ઞા, એવી સ્ત્રીને મળી શકે એ સંભવતું નથી.
સામાભિક્ષુણુએ કહ્યું, इस्थिभावो किं कयिरा चितम्हि सुसमाहिते। आणम्हि वत्तमानम्हि सम्मा धम्भं विपस्सतो॥ यस्स नून सिया एवं इत्थाहं पुरिसो ति वा ।
किञ्चि वा पन अस्मीति तं मारो वत्तुमरहति ॥ ૧. ભિખુણસંયુત્ત, સુત્ત ર.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૬૧
ચિત્ત સારી પેઠે સમાધાન પામ્યું હોય અને જ્ઞાનલાભ થયો હોય ત્યારે સમ્યક રીતે ધર્મ જાણનાર વ્યક્તિને (નિર્વાણ માર્ગમાં ) સ્ત્રીત્વ કેવી રીતે આડે આવે? જેને હું સ્ત્રી છું, હું પુરૂ , અથવા હું પણ કાઈક છું, એવો અહંકાર હોય તેને માર આવી વાત કરે !” પિતાને સેમા ભિલુણીએ ઓળખી કાઢો, એમ જાણુને માર દુઃખિત હદયે ત્યાં જ અન્તર્ધાન પામ્યો.
આ સંવાદ કાવ્યમય છે. તો પણ તે પરથી બૌદ્ધસંધમાં સ્ત્રીઓનો દરજજો કે હતા, તે સ્પષ્ટ થાય છે.
નિર્વાણમાર્ગમાંના શ્રાવકના ચાર ભેદ નિર્વાણમાર્ગમાં શ્રાવકેના સતાપન્ન, સકદાગામી, અનાગામી અને અરહા એ ચાર ભેદ હતા. સાય દિદ્ધિ (આમા ભિન્ન પદાર્થ હોઈ તે નિત્ય છે એવી દષ્ટિ), વિચિકિચ્છા (બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ એ વિષે જ શંકા કે અવિશ્વાસ)સીલખતપરામાસ (સ્નાનાદિક વ્રત અને ઉપવાસો વડે મુકિત મળશે એવો વિશ્વાસ) એ ત્રણ સંયેાજનેને ( બંધનો) નાશ કરીને શ્રાવક સોતાપન્ન થાય છે; અને તે માર્ગમાં એ સ્થિર થાય એટલે તેને સતાપત્તિ ફલોર કહે છે. તે પછી કામરાગ (કામવાસના ) અને પટિઘ (ક્રોધ) એ બે સંજના શિથિલ થઈને અજ્ઞાન ઓછું થાય એટલે તે સકદાગામી થાય છે; અને તે માર્ગમાં સ્થિર થયા પછી તેને સકદાગામી ફલટ્ટો કહે છે. આ પાંચેય સંજનાને પૂર્ણપણે નાશ કર્યા પછી શ્રાવક અનાગામી થાય છે અને તે માર્ગમાં સ્થિર થયા પછી તેને અનાગામિફલદ્દો કહે છે. તે પછી રૂપરાગ (બ્રહ્મલોકાદિ પ્રાપ્તિની ઈચ્છા) અરૂપરાગ (અરૂપ દેવલોક પ્રાપ્તિની ઈચ્છા ), માન ( અહંકાર), ઉચ્ચ (ભ્રાન્તચિત્તતા)
૧. અહંકાર ત્રણ પ્રકારનાઃ (૧) હું શ્રેષ્ઠ છું એવી માન્યતા (૨) હું, સદશ છું એવી માન્યતા અને (૩) હું હીન છું એવી માન્યતા. વિભંગ , (PT. S.) પૃ. ૩૪૬ અને ૩૫૩.
૨. ફલ-સ્ટરથ: ૧૧
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
ભગવાન બુદ્ધ
અને અવિજા (અવિવા), અને અવિજા (અવિદ્યા) આ પાંચ સંયોજનોનો ક્ય કરીને તે અરહા (અહંન) થાય છે; અને તે માર્ગમાં સ્થિર થયો એટલે તેને અરફલદ્દો (અસ્કૂલસ્થ) કહે છે. આ પ્રકારે શ્રાવકોના ચાર અથવા આઠ ભેદ કરવામાં આવે છે.
ચિત્ર અને વિશાખ એ ગૃહસ્થ હોઈને અનાગામી હતા. અને આનંદ ભિક્ષુ હતું ત્યારે ભગવાન બુદ્ધની હૈયાતીમાં કેવળ સોતાપન્ન હતો. ક્ષેમા, ઉ૫લવર્ણા ઈત્યાદિ ભિક્ષણીઓ અહપદને પામ્યાં હતાં. તેથી નિર્વાણમાં પ્રગતિ કરવામાં તેમનાં સ્ત્રીત્વ કે ગૃહસ્થત્વ બિલકુલ આડે આવતાં નહોતાં.
સંઘની પ્રતિષ્ઠા वुद्ध सरणं गच्छामि। धम्म सरणं गच्छामि।
संघ सरणं गच्छामि। આને શરણગમન કહે છે. આજે પણ બૌદ્ધ જનતા આ ત્રિશરણુ બોલે છે. આ રૂઢિ બુદ્ધની હૈયાતીમાં જ શરૂ થઈ હોવી જોઈએ. ભગવાન બુદ્ધ સંઘને પિતાના ધર્મ જેટલું જ મહત્ત્વ આપ્યું, એ વાત ધ્યાનમાં લેવા જેવી છે. બીજા કોઈ પણ ધર્મમાં આ પ્રણાલી નથી. ઈશુ ખ્રિસ્ત કહે છે “હે દુઃખી અને ભારાકાન્ત લેકે, તમે બધાં મારી પાસે આવો, એટલે હું તમને વિશ્રાંતિ આપીશ.” *
અને ભગવાન કૃષ્ણ કહે છે, सर्वधर्मान्परित्या मामेक शरणं व्रज अहं त्वा सर्व पापेभ्यो मेक्षियिष्यामि मा शुचः॥
બધા ધર્મ છોડીને તું મને એકને જ શરણ જજે હું તને બધાં પાપોથી મુક્ત કરીશ. તું શેક કરીશ નહિ.' *Matthew 11, 28. ભગવદ્ગીતા, અ. ૧૮. લે. ૬૬.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકસંઘ
૧૬૩
પણ ભગવાન બુદ્ધ કહે છે, “તમે બુદ્ધ, ધર્મ અને સંધ એ ત્રણને આશ્રય લઈને પિતાના પરિશ્રમથી પિતાના અને બીજાના દુઃખને નાશ કરો; દુનિયાનું દુ:ખ ઓછું કરો.”
દુનિયાના સુજ્ઞ અને શીલવાન સ્ત્રીપુરુષોને મોટો સંઘ બનાવીને તેનું આપણે શરણ લઈએ, તે દુઃખવિનાશને માર્ગ સુગમ ન થાય?
સંઘ જ બધાંને નેતા ભગવાન બુદ્ધ પિતાની પાછળ સંઘનો કોઈ નેતા ની નહિ; આખા સંયે મળીને સંધકાર્યો કરવા જોઈએ, એ નિયમ કરી આપ્યો. એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિથી ટેવાયેલા લેકીને બુદ્ધની આ પદ્ધતિ વિચિત્ર લાગી હોય તો તેમાં નવાઈ નથી. - ભગવાન પરિનિર્વાણ પામ્યાને ઝાઝો સમય વીત્યો ન હતો, તે વખતે આનંદ રાજગૃહમાં રહેતો હતો. પ્રદ્યોતના ભયથી અજાતશત્રુ રાજાએ રાજગૃહનું સમારકામ હાથમાં લીધું અને તે કામને માટે ગોપક મોગલ્લાન બ્રાહ્મણની નિમણૂક કરી. આયુષ્યમાન આનંદ રાજગૃહમાં ભિક્ષા માટે નીકળ્યો. પણ ભિક્ષાટનને હજી સમય છે એમ લાગવાથી તે ગોપક મોગલ્લાન બ્રાહ્મણના કામની જગ્યાએ ગયો. બ્રાહ્મણે તેને આસન આપ્યું અને પોતે નીચેના આસન પર બેસીને પ્રશ્ન પૂછો, “ભગવાન જેવો કઈ ગુણી ભિક્ષુ છે?” આનંદ નથી' એ જવાબ આપ્યો.
આ વાતચીત ચાલતી હતી ત્યાં મગધ દેશને મુખ્ય મંત્રી વસ્યકાર બ્રાહ્મણ ત્યાં આવ્યા; અને તેણે ચાલેલી વાતચીત સમજી લઈને આનંદને પ્રશ્ન કર્યો, “ભગવાને એવા કોઈ ભિક્ષની પસંદગી કરી છે કે ભગવાનની અનુપસ્થિતિમાં સંઘ તે ભિક્ષુનું શરણ લઈ શકે ? ” આનંદે નહિ ” એવો જવાબ આપે ત્યારે વસ્યકારે કહ્યું, “તમારા આ ભિક્ષુસંઘને કેઈ નેતા જ નથી. તે પછી આ સંઘમાં વ્યવસ્થા કેવી રીતે રહે છે ? ” આનંદે કહ્યું, “અમારો નેતા નથી એમ ના માનશે. ભગવાને વિનયના નિયમો ઘડી
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ આપ્યા છે. જેટલા ભિક્ષુએ એક ગામમાં રહે છે, તેટલા ભેગા મળીને તે નિયમોનું અમે પરિશીલન કરીએ છીએ, જેનાથી કોઈ ભૂલ થઈ હોય તો તે પિતાની ભૂલ પ્રગટ કરે છે અને તે માટે પ્રાયશ્ચિત લે છે. કેાઈ ભિક્ષુ, શીલાદિક ગુણેથી સંપન્ન હોય તે અમે તેને આદર કરીએ છીએ અને તેની સલાહ લઈએ
છીએ.” *
વસકાર બ્રાહ્મણ અજાતશત્ર રાજાનો દિવાન હતો. કોઈ પણ સર્વાધિકારી વ્યક્તિ ન હોય તે રાજ્યવ્યવસ્થા બરાબર ન ચાલી શકે, એ તેનો નિશ્ચિત અભિપ્રાય હોવું જોઈએ. બુદ્ધ પિતાની ગાદીપર કેઈને બેસાડે નહિ, તે છતાં સંઘે તે કોઈ ભિક્ષુને પસંદ કરીને તે ગાદી પર તેને બેસાડવો જોઈએ, એવો વસ્યકાર બ્રાહ્મણનો મત હતો. પણ આ સર્વાધિકારી વિના બુદ્ધની પાછળ પણ સંઘનું કામ વ્યવસ્થિત ચાલ્યું; આ ઉપરથી બુદ્ધે કરેલી સંઘની રચના યોગ્ય હતી, એમ કહેવું પડે છે. * મક્ઝિમનિકાય, ગેપકમોગલ્લાન સુર (નં. ૧૦૮) જુઓ.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
७
આત્મવાદ
આત્મવાદી શ્રમણા
નિવાપસુત્તમાં યુદ્ધના સમકાલીન શ્રમબ્રાહ્મણાના સ્થૂલરૂપે ચાર વગેર્ગો પાડવામાં આવ્યા છે. તેમાંના પહેલા વર્ગ યજ્ઞયાગ કરીને સેામર સ પીવાવાળા બ્રાહ્મણેાના છે. એવા વિલાસ વડે જ મેક્ષ મળે છે, એવી તેમની માન્યતા હતી. યજ્ઞયાગ અને સેામપાનથી કંટાળીને જે ઋષિઓએ અરણ્યવાસ સ્વીકાર્યાં અને તીવ્ર તપશ્ચર્યા આદરી તેમને સમાવેશ ખીજા વર્ડ્સમાં થાય છે. પણ તેઓ ઝાઝો સમય અરણ્યમાં રહી શકયા નહિ અને ફ્રી પાછા સંસારમાં આવીને મેાજશેાખમાં જ સુખ માનવા લાગ્યા. આના ઉદાહરણ રૂપે પરાશર, ઋષ્યશૃંગ ઇત્યાદિ ઋષિએ છે. આ ત્રીજા વર્ગના શ્રમબ્રાહ્મણા એટલે ગામની નજીકમાં જ રહી મિત ભાજન કરનાર શ્રમણા. પણ આ લેાકેા આત્મવાદમાં પડયા. કાઇ Łહે, કે આત્મા શાશ્વત છે, તેા કાઈ કહે કે તે અશાશ્વત છે—એવી જાતના વાવિવાદમાં પડવાથી તેએ પણ મારના સકંજામાં સપડાયા. ભગવાન ખુદ્દે આ આત્મવાદ છેાડી ધેા અને પેાતાનું તત્ત્વજ્ઞાન સત્યના પાયા ઉપર રચ્યું. આથી તેના શ્રાવર્કા મારતી જામાં સપડાયા નહિ, તેથી તેમને સમાવેશ ચેાથી જાતના શ્રમણમ્રાહ્મ ણામાં કર્યો છે.*
* પૃષ્ઠ ૬૯-૭૨.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
ભગવાન બુદ્ધ
ભગવાન બુદ્ધ આવી જાતનો આત્મવાદ શા માટે મૂકી દીધો. તેનો વિચાર કરતાં પહેલાં તેના સમયના શ્રમણબ્રાહ્મણોના આત્મવાદનાં સ્વરૂપ શા હતાં, તે જોઈ લેવું જોઈએ. તે સમયમાં એકંદરે ૬૨ શ્રમણ પંથે હતા, એ ત્રીજા પ્રકરણમાં કહ્યું છે.* આમાંનો એક પણ પંથ આત્મવાદથી મુક્ત નહોતા. પણ તે બધાનું તત્ત્વજ્ઞાન આજે ઉપલબ્ધ નથી. એમાંના જે છ મોટા સંધે હતા તેમના તત્વજ્ઞાનનો ઘણો ભાગ પાલિ સાહિત્યમાં જળવાઈ રહ્યો છે; અને તેને આધારે બીજા શ્રમણબ્રાહ્મણના આમવાદનું અનુમાન થઈ શકે એમ છે, તેથી પહેલાં તેમના તત્વજ્ઞાનનો વિચાર કર ઠીક થશે.
અયવાદ આ છમાંનો પહેલો પૂરણ કરૂપ અક્રિયવાદનો પુરસ્કર્તા હતા. તે કહેતો “કોઈ પણ માણસ કાંઈ પણ કરે કે કરાવે, કાપે કે કપાવે, દુ:ખ આપે કે અપાવે, શોક કરે કે કરાવે, એને પોતાને તકલીફ થાય કે એ બીજાને તકલીફ આપે, એને ડર લાગે કે એ બીજાને ડર બતાવે, એ પ્રાણીઓને મારી નાખે, ચોરી કરે, ઘરમાં ખાતર પાડે, એક જ ઘર પર હુમલે કરે, વાટમાં લૂંટફાટ કરે, પરદા રાગમન કરે અથવા અસત્ય ભાષણ કરે, તો પણ તેને પાપ લાગતું નથી. તીક્ષણ ધારવાળા ચક્ર વડે કોઈ માણસ આ પૃથ્વી પરના પ્રાણીઓના માંસનો ઢગલો કરે તે પણ તેમાં કશું જ પાપ નથી, તેમાં કશો જ દોષ નથી. ગંગા નદીને દક્ષિણ કિનારે જઈને કોઈ માણસ મારામારી કરે, કાપે, કપાવે, તકલીફ આપે અથવા અપાવે, પણ તેમાં જરાય પાપ નથી. ગંગા નદીના ઉત્તર કિનારે જઈને કોઈ માણસ દાન આપે કે અપાવે, યજ્ઞ કરે અથવા કરાવે તે પણ તેનાથી કશું જ પુણ્ય મળતું નથી. દાન, ધર્મ, સંયમ, સત્યભાષણ એ બધાં વડે પુણ્ય પ્રાપ્ત થતું નથી.”
નિયતિવાદ મફખલિ ગોસાલ સંસારશુદ્ધિવાદી અથવા નિયતિવાદી હતા. ૪ પૃષ્ઠ ૫૦-૫૧.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવાદ
૧૬૭
તે કહે, “પ્રાણીની અપવિત્રતાને માટે કશો હેતુ નથી, કશું કારણ નથી. હેતુ વિના, કારણ વિના, પ્રાણીઓ અપવિત્ર થાય છે. પ્રાણીની શુદ્ધિને કશે હેતુ નથી, કશું કારણ નથી. હેતુ વિના, કારણ વિના પ્રાણીઓ શુદ્ધ થાય છે. પિતાના સામર્થ્યવડે કશું થતું નથી. બીજાના સામર્થ્ય વડે કશું થતું નથી. પુરુષના સામર્થ્ય વડે કશું થતું નથી. બલ નથી, વીર્ય નથી, પુરુષશકિત નથી, પુરુષપરાક્રમ નથી. સર્વ સત્ત્વો, સર્વ પ્રાણીઓ, સર્વ ભૂત, સર્વ જીવો અવશ, દુબલ અને નિર્વીર્ય છે. તેઓ નિયતિ (નસીબ ), સંગતિ અને સ્વભાવને લઈને પરિણત થાય છે. અને છ માંથી કોઈ પણ એક જાતિમાં (વર્ગમાં) રહીને સુખદુખનો ઉપભોગ કરે છે. ડાહ્યાઓ અને મૂર્ખાઓ બને ચોરાસી લાખના ફેરામાંથી પસાર થાય, ત્યારે જ તેમનાં દુ:ખોને નાશ થાય છે. કોઈ માણસ એમ કહે, કે શીલ વડે, વ્રત વડે, તપ વડે અથવા બ્રહ્મચર્ય વડે હું અપરિપકવ કર્મોને પકવ કરીશ, અથવા પરિપકવ થયેલા કર્મનાં ફળ ભોગવીને તેને નષ્ટ કરી નાખીશ, તો પણ તેનાથી તે થઈ શકશે નહિ. આ સંસારમાં સુખ અને દુ:ખો પરિમિત પયિાથી (માપોથી) ગણી શકાય તેવી નિશ્ચિત સંખ્યામાં હોય છે. તેમાં વધારે કે ઘટાડે કરી શકાતો નથી. જેવી રીતે સૂતરની દડી ફેંકીએ તે તે આખી ઊખળે ત્યાં સુધી ગબડ્યા કરશે, તેવી જ રીતે ડાહ્યાઓ અને મૂર્ખાઓ (સંસારના) સમગ્ર ફેરાઓમાંથી પસાર થશે ત્યારે જ તેમનાં દુઃખોનો નાશ થશે.”
ઉછેરવાદ અજિત કેસકમ્બલ ઉઠેદવાદી હતા. તે કહે છે, “દાન, યજ્ઞ, હોમ એ બધાંમાં કશું નથી; સારું કે ખરાબ એ કર્મનું ફળ અને પરિણામ નથી; ઈહલેક, પરલોક, માતાપિતા અથવા ઔપપાતિક ( દેવ કે નરકવાસી) પ્રાણીઓ નથી; ઈહલોક અને પરલોક જાણીને, બરાબર સમજીને બીજાને શીખવનાર તત્વો અને યોગ્ય માર્ગે જનાર શ્રમણબ્રાહ્મણો આ જગતમાં નથી. મનુષ્ય ચાર ભૂતોનો બનેલો છે. તે મરી
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
ભગવાન બુદ્ધ
જાય છે, ત્યારે તેની અંદરની પૃથવીધાતુ પૃથ્વીમાં, આપધાતુ જલમાં, તેજેધાતુ તેજમાં, અને વાયુધાતુ વાયુમાં જઈ મળે છે અને ઇન્દ્રિ આકાશમાં ભળી જાય છે. મરેલા માણસને ઠાઠડીમાં ઘાલીને ચાર માણસો સ્મશાનમાં લઈ જાય છે. તેના ગુણાવગુણોની ચર્ચા થાય છે, પણ હાડકાં સફેદ બની જઈને આહુતિ ભસ્મરૂપ થાય છે. દાનનું મહત્વ ભૂખ માણસોએ વધાર્યું છે. જે કઈ આસ્તિકવાદનું પ્રતિપાદન કરે છે, તેમનું બોલવું તદ્દન જ છે અને તે વયર્થ બડબડ છે. શરીર પડ્યા પછી ડાહ્યાઓને અને મુને ઉશ્કેદ થાય છે; તેઓ વિનાશ પામે છે. મૃત્યુ પછી તેમનું કશું જ બાકી રહેતું નથી. ”
અન્યવાદ પકુધ ઉચ્ચાયન અન્યોન્યવાદી હતા. તે કહેતો, “સાત પદાર્થો કેઈએ કરેલા કે કરાવેલા, ઉત્પન્ન કરેલા કે ઉત્પન્ન કરાવેલા નથી, પણ વધ્ય, કૂટસ્થ અને નગરદ્વાર પરના સ્તંભની જેમ જ અચળ છે. તેઓ હાલતા નથી, બદલાતા નથી, એકબીજાને બાધક થતા નથી, એકબીજાનું સુખદુઃખ ઉતપન્ન કરવાને અસમર્થ છે. તે સાત પદાર્થો ક્યા? તે પૃથ્વી, આપ, તેજ વાયુ, સુખ, દુઃખ, અને જીવ. એમને મારવાવાળો, મરાવવાવાળો, સાંભળનારે, કહેવાવાળો, જાણવાવાળો, અથવા એમનું વર્ણન કરવાવાળો કોઈ જ નથી. જે માણસ તીણ શસ્ત્ર વડે કોઈનું માથું કાપે છે, તે તેનો જીવ લેતો નથી. આ સાત પદાર્થોના વચલા અવકાશમાં શસ્ત્ર પઠું, એટલે જ એને અર્થ સમજ.”
| વિક્ષેપવાદ સંજય બેલદ્રપુત્ત વિક્ષેપવાદી હતું. તે કહે, “પરલોક છે કે નહિ, એવું મને પૂછવામાં આવે અને તે છે એવું મને લાગે તે હું પરલોક છે એમ કહીશ. પણ મને એમ લાગતું નથી. પરલોક નથી
* નગરદ્વાર પર હાથી સીધે હુમલો કરી નહિ શકે, એટલા ખાતર દ્વારની સામે એક મજબૂત થાંભલો ઊભો કરવામાં આવતું. તેને પાલિ ભાષામાં એસિકા અથવા ઈન્દખીલ કહે છે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવાદ
૧૬૯
એમ પણ લાગતું નથી. ઔપપાતિક પ્રાણીઓ છે કે નહિ, સારાનરસા કમનું ફળ હોય છે કે નહિ, તથાગત મૃત્યુ પછી રહે છે કે રહેતા નથી, એમાંનું કશું પણ હોય તેમ મને લાગતું નથી * ”
ચાતુર્યામસંવરવાદ નિગણ્ય નાથપુત્ત ચાતુર્યામસંવરવાદી હતા. આ ચાર યામની સામગ્નફલસુત્તમાં આપેલી માહિતી અધૂરી છે. જૈન ગ્રંથો પરથી એમ જણાય છે કે, અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, અને અપરિગ્રહ એ ચાર ચામોનો ઉપદેશ પાર્શ્વમુનિએ આપે, તેમાં મહાવીર સ્વામીએ બ્રહ્મચર્ય ઉમેયું. તેમ છતાં બુદ્ધના સમયના નિગ્રંથોમાં (જેના લોકોમાં કે ઉપરના ચાર યામનું જ મહત્ત્વ હતું. ચાર યામો. અને તપશ્ચર્યા એ બંને વડે પૂર્વ જન્મમાં કરેલાં પાતક ઘેઈ નાખીને કૈવલ્ય (મોક્ષ) મેળવવું, એ જૈન ધર્મને સિદ્ધાંત હતો.
અક્રિયવાદ અને સાંખ્યમત પૂરણ કાશ્યપનો અક્રિયવાદ સાંખ્ય તત્ત્વજ્ઞાન જેવો દેખાય છે. આત્મા પ્રકૃતિથી ભિન્ન છે, અને મારવું, મરાવવું, ઈત્યાદિ કૃત્યોની તેના પર કશી અસર થતી નથી, એવું સાંખ્યો માને છે. આનો જ પ્રતિધ્વનિ ભગવદ્ગીતામાં જુદી જુદી જગ્યાએ જોવા મળે છે.
प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः । अहकारविमूढात्मा कर्ताऽहमिति मन्यते ॥
પ્રકૃતિના ગુણો વડે બધાં કર્મો કરાતાં હોવા છતાં અહંકારથી મોહિત થયેલો આત્મા હું કર્તા છું એમ માને છે. ( અધ્યાય ૩, લેક ર૭).
य एनं त्ति वेहन्तारं, यश्चैनं मन्यते हतम् ।
उभो तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥
* સામગગલ સુત્તમાં નિગઠ નાથપુરને ચાતુર્યામસંવરવાદ વિક્ષેપવાદ પહેલાં મૂક્યો છે. પણ મજિઝમનિકાચના ચૂળસારે પમ સુત્તમાં અને બીજાં અનેક સુત્તોમાં નાથપુત્તનું નામ છેલ્લું મુકાયું છે.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
ભગવાન બુદ્ધ
આ (આત્મા) મારવાવાળો છે એવું જે માને છે, અથવા આ મરાય છે એવું જે સમજે છે, તે બન્નેને સત્ય સમજાતું નથી. કારણકે એ મારતા નથી અથવા કોઈનાથી મરાતો પણ નથી. (અ. ૨, શ્લેક ૨૧).
यस्य नाहंकृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते । हत्वाऽपि स इमाल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते ॥
જેને અહંભાવ નથી, જેની બુદ્ધિ છે તેનાથી) અલિપ્ત રહે છે, તે આ લોકોને મારે તોપણ તે તેમને મારતો નથી; તે તેમાં બદ્ધ થતું નથી. (અ. ૧૮, . ૧૭)
અક્રિયવાદ અને સંસારશુદ્ધિવાદ
આ અક્રિયવાદથી મકખલિ ગોસાલને સંસારશુદ્ધિવાદ ખાસ દૂર નહોતો. તેનું કહેવું એમ જણાય છે કે આત્મા પ્રકૃતિથી અલિપ્ત હોવા છતાં તેને નિશ્ચિત જન્મ લેવા પડે છે અને તે પછી તે એની મેળે મુક્ત થાય છે. ચોરાશી લાખ જન્મ લઈને પ્રાણી ઉન્નત દશાએ પહોંચે છે, એ માન્યતા હજુ પણ હિંદુ સમાજમાં જોવામાં આવે છે. મક્ખલિ ગોસાલના સમયમાં તે ખૂબ જ પ્રચલિત હતી એમ જણાય છે.
કેટલાક સમય પછી પૂરણ કાશ્યપનો સંપ્રદાય મખલિ ગેસલને આજીવક પંથમાં ભળી ગયો, એમ અંગુત્તરનિકાયના છઋનિપાતના એક (નં. ૫૭) સુત્ત ઉપરથી જણાઈ આવે છે. તેમાં આનંદ ભગવાનને કહે છે, “ ભદન્ત, પૂરણ કમ્સપે કૃષ્ણ, નીલ, લહિત, હરિદ્ર, શકલ અને પરમશકલ એવી છે અભિજાતિઓ કહી છે. કસાઈ, પારધી, વગેરે કાન કૃષ્ણભિજાતિમાં સમાવેશ થાય છે. ભિક્ષુ વગેરે કર્મવાદી લેકાનો ની જાતિમાં; એક વસ્ત્ર વાપરવાવાળા નિગ્રંથોનો લોહિતાભિજાતિમાં, સફેદ વસ્ત્ર વાપરવાવાળા અચેલક શ્રાવકેન (આજીવકોનો) હરિદ્રાભિજાતિમાં; આજીવકોને અને આજીવક ભિક્ષુણીઓને શુકલાભિજાતિમાં; અને નન્દ વચ્છ, કિસ સંકિચ્ચ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવાદ
૧૭૧
અને મખિલ ગાસાલ એ લેાકાને પરમશુકલાભિજાતિમાં સમાવેશ ચાય છે. ’’ આ ઉપરથી એવું સ્પષ્ટ જણાય છે કે પૂરણ કસપનેા સ`પ્રદાય અને આજીવિકાના સંપ્રદાય એક થયા હતા. નન્દુ વચ્છ વગેરે ત્રણ આચાર્યો આજીવક પરંપરાના આગેવાના હતા. કશ્યપના અને તેમના આત્મવાદમાં ફરક ન હતા અને કશ્યપને તેમના દેહદડનના માર્ગ પસંદ હતા, એ પણ આ પરથી સાબિત થાય છે. અજિત કેસમ્બલના નાસ્તિકવાદ
અજિત કેસકમ્બલ પૂરેપૂરા નાસ્તિક હતા, એ તેનેા ઉચ્છેદવાદ જોતાં જ ધ્યાનમાં આવે છે. સદર્શોન-સંગ્રહમાં આપેલા ચાર્વાક મતને તે સંસ્થાપક ન હાય તાપણુ એક પ્રસિદ્ધ પુરસ્કર્તા તે હશે જ. તેને જેમ ભ્રાહ્મણેાના યજ્ઞયાગ પસંદ ન હતા તેવી જ રીતે આવકાદિક શ્રમણાની તપશ્ચર્યાં પણ માન્ય ન હતી. સર્વેદનસંગ્રહમાં કહ્યું છે કે, अग्निहोत्रं त्रयो वेदास्त्रिदण्डं भस्मगुण्ठनम् । बुद्धिपौरुषहीनानां जीविका धातृनिर्भिता ॥
અગ્નિહોત્ર, ત્રવેદ, ત્રિદંધારણ, અને ભસ્મ લગાડવી એ ભ્રહ્મદેવે સર્જેલી બુદ્ધિહીન અને પૌરુષહીન પુરુષોની ઉપવિકા છે.’ એમ છતાંય અતિની ગણના શ્રમણેામાં થતી હતી, એનું કારણ તેને વૈદિક હિંસા મુદ્દલ ગમતી ન હતી. અને તે તપશ્ચર્યા કરતે ન હતા, તેમ છતાં શ્રમણુના આચારવિચાર પાળતા હતા. શ્રમણાના આત્મવાદથી પણ તે અલિપ્ત ન હતા. ચાર મહાભૂતમાંથી આત્મા ઉત્પન્ન થાય છે અને મૃત્યુ પછી તે પાછા મહાભૂતામાં જઈ ને ભળે છે, એવી તેની આત્માની કલ્પના હતી. એટલે કુદરતી રીતે જ તેને મત એવા હતા કે,
(
यावज्जीवं सुखं जीवेन्नास्ति मृत्योरगोचरः । भस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुतः ॥ જીવતા છીએ ત્યાંસુધી સુખેથી રહેવું; કારણ મૃત્યુની પકડથી પ્રાણી ખચનાર છે જ નહિ. અને દેહની રાખ થયા પછી તે દેહ પા કથાંથી આવે?’
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
ભગવાન બુદ્ધ આ કેસકમ્બલના તત્ત્વજ્ઞાનમાંથી જ લેકાયત અર્થશાસ્ત્રનો જન્મ થયો અને તેને વિકાસ કૌટિલ્ય જેવા આચાર્યોએ કર્યો.
અન્યોન્યવાદ અને વૈશેષિક દર્શન પકુઇ કચ્યાયનને અ ન્યવાદ વૈશેષિક દર્શનના જેવો હતો. પણ તેના સાત પદાર્થોમાં અને વૈશેષિકેના પદાર્થોમાં ઘણું ઓછું સામ્ય છે. કચ્ચાયનનો મેટ શ્રમણ સંઘ હતી તેમ છતાં તેની પરંપરા કાયમ રહી નહિ. અર્વાચીન વૈશેષિક દર્શન તેના જ તત્ત્વજ્ઞાનમાંથી નીકળ્યું હશે. પણ તેવી જાતનું તત્ત્વજ્ઞાન માનવાવાળા શ્રમણ સંપ્રદાય બુદ્ધના સમય પછી અસ્તિત્વમાં નહેાતે એમ જણાય છે
| વિક્ષેપવાદ અને સ્વાદુવાદ
સંજય બેલદ્રપુત્તને વિક્ષેપવાદ જેનેના સ્યાદ્દવાદ જેવો હતો. અને કેટલાક સમય પછી જેનોએ તેને સમાવેશ પિતાના તત્ત્વજ્ઞાનમાં કરી લીધું. “આમ હશે, આમ નહિ હેય' (સ્થાપિત
ચારિત) ઈત્યાદિ સ્યાદ્વાદ અને ઉપર વર્ણવેલ બેલદ્રપુત્તને વિક્ષેપવાદ એ બેમાં ખાસ ફરક નથી. તેથી જેન સંપ્રદાયે વિક્ષેપવાદને જ પોતાનું મુખ્ય તત્ત્વજ્ઞાન બનાવ્યું એમ કહેવામાં શે વાંધે છે?
- નિર્ગથ અને આજીવક બુદ્ધસમકાલીન જેનોના ચોવીસમા તીર્થંકર મહાવીર સ્વામી (જે નિગણ્ય નાથપુત કહેવાતા હતા) અને મક્ખલિ ગોસાલ એ બંનેએ છ વર્ષ સુધી સાથે રહીને તપશ્ચર્યા કરી હતી, એવું જૈન ગ્રન્થ ઉપરથી જણાય છે. આવકને અને નિગ્રન્થનો એક જ સંપ્રદાય કરે, એ તે બંનેને પ્રયત્ન હવે જોઈએ. પાર્શ્વમુનિના સંન્યાસીઓ એક વસ્ત્ર અથવા ત્રણ વસ્ત્રો રાખતા હતા. પણ મહાવીર સ્વામીએ મખલિ ગેસલનું દિગંબર વ્રત સ્વીકાર્યું; અને તે સમયથી જ નિગ્રંથ નિર્વસ્ત્ર થયા. પણ નિર્ચ“થે અને આવકના તત્ત્વજ્ઞાનનું એકીકરણ થઈ શકયું નહિ. મહાવીર સ્વામીએ
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવા
૧૭૩
રાશી લાખ ફેરાઓનું તત્ત્વજ્ઞાન સ્વીકાર્યું હોત, તે નિર્ચની પરંપરામાં ચાલતા આવેલા ચાતુર્યામેનું મહત્ત્વ રહ્યું ન હત. નિયતિ (નસીબ), સંગતિ (પરિસ્થિતિ) અને સ્વભાવ એ ત્રણ વડે પ્રાણીઓ પરિણત થાય છે, એવું માનીએ તે અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય અને અપરિગ્રહ એ ચાર યામોનો શો ઉપયોગ? તેથી જ આ બે આચાર્યો ભેગા રહી શક્યા નહિ હોય.
આજીવિકાના ચોરાશી લાખ ફેરાઓના તત્વજ્ઞાન કરતાં ચાતુર્યામ સંવરવાદ લેકેને વધુ ગમ્યો, તેમાં નવાઈ નથી. કારણ કે, તે વાદ અને તપશ્ચર્યા એ બંને વડે પાછલા જન્મમાં કરેલું પાપ ધેાઈ નાખી એક જ જન્મમાં મેક્ષ મેળવવો શક્ય હતા.
નિર્ગથેની માહિતી નિગ્રંથોના મતની ઘણુ માહિતી સુત્તપિટકમાં મળે છે. તેમાં મનિઝમનિકાયના ચૂળદુફ ખખબ્ધ સુત્તમાં બુદ્ધને અને નિર્ગને સંવાદ છે. તેનો સારાંશ આ પ્રમાણે – - રાજગૃહ આગળ કેટલાક નિર્ચ ઊભા રહીને તપશ્ચર્યા કરતા હતા, ત્યારે ભગવાન બુદ્ધ તેમની પાસે જઈને તેમને પૂછયું, “હે ભાઈઓ, તમે આવી રીતે તમારા શરીરને કષ્ટ શા માટે આપ છો ?'
તેમણે કહ્યું, “નિન્ય નાથપુર સર્વજ્ઞ છે. ચાલતાં, ઊભતાં, સૂતાં કે જાગતાં આપણી જ્ઞાનદષ્ટિ કાયમ હોય છે એમ તે કહે છે. અને તે અમને ઉપદેશ આપે છે કે, “હે નિજો, તમે પૂર્વજન્મમાં પાપ કર્યું છે, તે આવી જાતના દેહદંડનથી જીર્ણ કરે (નિજજરેથ), અને આ જન્મમાં કાયા, વાચા કે મન વડે કોઈ પણ પાપ કરશો નહિ. આથી તપ વડે પૂર્વજન્મના પાપને નાશ થશે અને નવું પાપ નહિ કર્યું હોવાથી આવતા જન્મમાં કર્મક્ષય થશે અને તેથી બધાં દુઃખોનો નાશ થશે. આ એમનું કહેવું અમને ગમે છે.”
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
ભગવાન બુદ્ધ
ભગવાન બોલ્યા, “હે નિજો, તમે પૂર્વજન્મમાં હતા કે નહિ તે તમે જાણો છો?” નિ–અમે જાણતા નથી. ભ–પૂર્વજન્મમાં તમે પાપ કર્યું હતું કે નહિ તે તમે જાણે છે? નિ–તે પણ અમે જાણતા નથી. ભ૦–અને તે અમુક જ પ્રકારનું પાપ હતું એ તમે જાણો છો? નિ– તે પણ અમે જાણતા નથી. ભ–તમારા આટલા દુઃખનો નાશ થયો અને આટલું બાકી છે,
એ તે તમે જાણે છે ને? નિ–તે પણ અમે જાણતા નથી. ભ૦–આ બધી ચીજો તમે જાણતા નથી, પણ તમે પાછલા જન્મમાં પારધીઓનાં જેવાં કૂર કર્મો કર્યા હતાં અને આ જન્મમાં તે પાપને નાશ કરવા માટે તપશ્ચર્યા કરી છે, એ જ એને
અર્થ થયો ને? નિ–આયુષ્યન ગેમ, સુખ વડે સુખ પ્રાપ્ત નથી થઈ શકતું;
દુઃખ વડે જ સુખ પ્રાપ્ત થાય છે. સુખ વડે સુખ પ્રાપ્ત થયું હોત, તે બિંબિસાર રાજાને આયુષ્માન ગોતમના કરતાં વધુ
સુખ મળ્યું હોત. ભ૦–હે નિગ્રન્થો, આ તમે વિચાર કર્યા વગર બોલ્યા છે. અહીં
હું તમને આટલું પૂછું છું કે બિંબિસાર રાજા સાત દિવસ સુધી સીધે બેસીને એક શબ્દ પણ બોલ્યા વિના એકાન્ત સુખ અનુભવી શકશે ખરો? સાત દિવસ રહેવા દે, એક દિવસ પણ આવું સુખ અનુભવી શકશો ખરો?
આયુષ્યન, તેને માટે એ શક્ય નથી", એવો નિગ્રંથોએ જવાબ આપ્યો. ત્યારે ભગવાન બોલ્યા, “હું એક દિવસ નહિ પણ સાત દિવસ આવી જાતનું સુખ અનુભવી શકું છું; અને તમને પૂછું છું કે બિબિસાર રાજા (પિોતાના વૈભવથી ) વધુ સુખી છે કે હું વધુ સુખી છું?”
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવાદ
૧૫
નિ–એમ હોય તે આયુષ્માન ગોતમ જ બિંબિસાર રાજ કરતાં વધુ સુખી છે.
બૌદ્ધ મતની વિશેષતા બતાવવા માટે આ સંવાદ રચ્યો હોય તેપણ જેના મતનો તેમાં વિપર્યાસ કર્યો નથી. તપશ્ચર્યા અને ચાતુર્યામના અભ્યાસથી પૂર્વકમનો ક્ષય કરી શકાય, એવું તેમનું કહેવું હતું, અને તે પરંપરા હજી પણ કાયમ છે.
આત્મા વિષેની કલ્પના આ આચાર્યોની અને તે સમયના બીજા શ્રમણોની આત્મા વિષે કેવી વિલક્ષણ માન્યતાઓ હતી, તેના થોડા ઘણા નમૂના ઉપનિષદોમાં મળે છે. દા. ત., આમા ચોખા કરતાં અને જવ કરતાં પણ ઝણે છે અને તે હૃદયમાં રહે છે એ કલ્પના લે.
___एष म आत्मान्तर्ह दयेऽणीयान्त्रीहेर्वा यवाद्वा सर्षपाद्वा श्यामाकाद्वा श्यामाकतण्डुलाद्वा। (छान्दोग्य ३/१४/३)
“આ મારો આત્મા અંતર્હદયમાં ( રહે છે). તે ચોખા કરતાં, જવ કરતાં, રાઈ કરતાં, શ્યામાક નામની ડાંગર કરતાં અથવા તેના દાણા કરતાં પણ માને છે.”
અને તે તેમના જેવડો પણ છે !
मनोमयोऽयं पुरुषो भाः सत्यस्तस्मिन्नन्तहृदये यथा રિદ્ધિ થવો વા..(હૃાર થવા ૫૬૨)
“આ પુરુષરૂપી આત્મા મનોમય ભાવાન અને સત્યસ્વરૂપી છે. તે અંતર્હદયમાં ડાંગરના કે જવના દાણા જેવો છે.'
ત્યાર પછી તે અંગૂઠા જેવડો છે એ કલ્પના પ્રચલિત થઈ.
अङ्गष्ठमात्रः पुरुषो मध्य आत्मनि तिष्ठति। (कठ ૨/૪૧૨)
અંગૂઠા જેવડો તે પુરુષ આત્માના મધ્ય ભાગમાં રહે છે.'
અને માણસ ઊંઘતો હોય ત્યારે તે તેના શરીરમાંથી બહાર ફરવા જાય છે.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધે
स यथा शकुनिः सूत्रेण प्रबद्धो दिशं दिशं पतित्वान्यत्रायतनमलब्ध्वा बन्धनमेवोपश्रयत पत्रमेव खलु सोम्य तन्मनो दिशं दिशं पतित्वान्यत्रायतनमलब्ध्वा प्राणमेवोपश्रयते प्राणबन्धनं हि સોમ્ન મન વૃતિ ( છાન્દોગ્ય ૬/૮/૨)
· તે ( આત્મા ), જેવી રીતે દેરીથી બાંધેલું પંખી ચારે દિશાઓમાં ઊડે છે. પણ ત્યાં રહી ન શકવાથી પાછું બંધનમાં જ આવે છે, તેવી જ રીતે, હે સેમ્પ, મન વડે આત્મા ચારે દિશાઓમાં ઊડે છે અને ત્યાં સ્થાન ન મળવાથી પ્રાણનેા આશ્રય લે છે; કારણ કે પ્રાણુ એ મનનું બંધન છે.'
૧૭૬
શાથતવાદ અને ઉચ્છેદવાદ
આત્મા વિષેતી આવી વિચિત્ર અને વિવિધ કપના મુહુના સમયના શ્રમણ બ્રાહ્મણેામાં ફેલાઇ હતી. એ બધી કલ્પના એ જ પ્રકારમાં સમાવિષ્ટ હતી. તેમાંને એક પ્રકાર એ કે,
सस्सतो अत्ता च लोको वंझो कूटट्ठो एसिकठ्ठाया ठितो । · આત્મા અને જગત શાશ્વત છે. તે વજ્બ ફૂટસ્થ અને નગરદ્વાર પાસેના સ્તંભની જેમ સ્થિર છે.' *
આ વાદમાં પૂરણ સપ, મક્ષિંત ગેાસાલ, ધ કચ્ચાયન, અને નિગણ્ય નાથપુત્તના માનેા સમાવેશ થતા હતા.
અને ખીજા શ્રમમ્રાહ્મણા ઉચ્છેદવાદ પ્રતિપાદન કરતા હતા. તેઓ કહેતા—
अयं अत्ता रूपी चातुम्मादाभूतिको मातापेत्तिसंभवा कायस्त भेदा उच्छिज्जति विनस्सति न होति परं मरणा ॥
• આ આત્મા જડ, ચાર મહાભૂતાના બનેલા અને માબાપમાંથી ઉત્પન્ન થયેલેા, શરીરભેદ પછી છિન્ન થાય છે, વિનાશ પામે છે. તે મૃત્યુ પછી રહેતા નથી.'
આ અને બીજા અનેક આત્મવાદ દીધનિકાયના બ્રહ્મજાલસુત્તમાં આપ્યા છે. ખીન્ન નિકાયામાં પણ ભિન્ન ભિન્ન આત્મવાદને ઉલ્લેખ મળે છે.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવાદ
૧૭૭
આ મતનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા શ્રમણમાં અજિત કેસકમ્બલ મુખ્ય હતા. આ બે મતની વચમાં આત્મા અમુક અંશે શાશ્વત અને અમુક અંશે અશાશ્વત છે, એવું કહેવાવાળા પણ શ્રમણબ્રાહ્મણ હતા. સંજય બેલદ્રપુત્તને વાદ એ જ પ્રકારનો જણાય છે. અને તે જ તત્ત્વજ્ઞાન આગળ જતાં જેનેએ અપનાવ્યું.
આત્મવાદનાં પરિણામ આ બધા આત્માવાદનાં પરિણામ ઘણેભાગે બે પ્રકારનાં થતાં. પહેલું વિલાસમાં સુખ માનવું અને બીજું તપશ્ચર્યા કરીને શરીરને દુઃખ આપવું. પૂરણ કન્સપના મત મુજબ જ આત્મા કોઈને મારતો નથી કે મરાવતો નથી, તે પછી પોતાના મોજશોખ માટે બીજાઓની હત્યા કરવામાં શું વાંધો છે ? જેનેના મત મુજબ આત્મા પૂર્વજન્મનાં કર્મોથી બદ્ધ થયો છે એમ માનીએ, તો તે કર્મોમાંથી છૂટવા માટે કઠોર તપશ્ચર્યા કરવી જોઈએ એવું તત્ત્વજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય તે સ્વાભાવિક છે. આત્મા અશાશ્વત છે, તે મૃત્યુ પછી રહેતો નથી એમ માની લઈ એ તે આત્મા જીવે છે ત્યાં સુધી ખૂબ મોજશોખ કરી લેવા અથવા આ ભેગોની સ્થિરતા નથી એમ કહી તપશ્ચર્યા આદરવી, એવા બન્ને પ્રકારના મતે ઉત્પન્ન થઈ શકશે.
આત્મવાદને ત્યાગ પણ ભગવાન બુદ્ધને મોજશોખ અને તપશ્ચર્યા એ બન્ને માગે ત્યાય જણાયા. કારણ કે બન્ને વડે મનુષ્યજાતિનું દુઃખ ઓછું થતું નથી. આ બને આત્યંતિક માર્ગોમાંથી અંદર અંદર ઝઘડતા લેકને શાંતિનો માર્ગ મળવો શક્ય નથી. આ બન્ને છેડાના મતે માટે આત્મવાદ કારણભૂત છે એવી બોધિસત્ત્વની ખાતરી થઈ અને આત્મવાદને એક બાજુએ મૂકી તેમણે એક નવો જ માર્ગ શોધી કાઢો. આત્મા શાશ્વત હોય કે અશાશ્વત, આ દુનિયામાં દુઃખ તે. છે જ. દુઃખ એ માણસની તૃષ્ણાનું ફળ છે. આર્ય અષ્ટાંગિક માર્ગ
૧૨
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
ભગવાન બુદ્ધ
વડે તે તૃષ્ણાને ક્ષય કરવાથી જ મનુષ્ય અને મનુષ્યજાતિને શાંતિ તથા સમાધાન પ્રાપ્ત થશે. આ નવે માર્ગ આત્મવાદનો ત્યાગ કર્યા વિના સમજાય તેવો નહોતો. તેથી ભગવાન બુદ્ધ પંચવર્ષીય ભિક્ષુઓને ચાર આર્યસત્યોના ઉપદેશ પછી તરત જ અનાત્મવાદને ઉપદેશ આપ્યાનો દાખલો ખધસંયુત્તમાં મળે છે.*
ભગવાન વારાણસી આગળ ઋષિવત્તનના મૃગદાવમાં રહેતા હતા. ત્યાં ભગવાન પંચવર્ગીય ભિક્ષુઓને સંબોધીને બોલ્યા, “હે ભિક્ષુઓ, જડ શરીર અનાત્મા છે; શરીર જે આત્મા હતા, તે તે દુઃખરૂપ થયું ન હતું, અને મારું શરીર આવું થાઓ અને આવું ન થાઓ, એવું કહી શકાત. પણ શરીર અનાત્મા હોવાથી તે ઉપદ્રવકારક થાય છે, અને તે આવું થાઓ કે આવું ન થાઓ એમ કહી શકાતું નથી.
“હે ભિક્ષુઓ, વેદના અનાત્મા છે. તે જો આત્મા હેત, તે ઉપદ્રવકારક થાત નહિ અને મારી વેદના આવી થાઓ અને આવી નહિ થાઓ, એવું કહી શકાયું હોત. પણ વેદના અનાત્મા હોવાથી તે ઉપદ્રવકારક થાય છે, અને તે આવી થાઓ અને આવી ન ચાઓ એમ કહી શકાતું નથી. તેવી જ રીતે સંજ્ઞા સંસ્કાર, અને વિજ્ઞાન અનાત્મા છે. જે વિજ્ઞાન આત્મા હોત, તે તે ઉપદ્રવકારક થયું ન હતા અને મારું વિજ્ઞાન આવું થાઓ અને આવું ન થાઓ એમ કહી શકાયું હતું. પણ વિજ્ઞાન અનાત્મા હોવાથી તે દુઃખદાયક થાય છે અને મારું વિજ્ઞાન આવું થાઓ અને આવું ન થાઓ એમ કહી શકાતું નથી.”
હે ભિક્ષુઓ, જડ શરીર, વેદના, સંજ્ઞા, સંસ્કાર અને વિજ્ઞાન નિત્ય છે, કે અનિત્ય ? ”
“ભદન્ત, તે બધાં અનિય છે,” ભિક્ષુઓએ જવાબ આપ્યો. ભ૦–જે અનિત્ય છે તે દુઃખકારક છે કે સુખકારક? * એ જ સુત્ત મહાવમાં પણ છે.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવાદ
૧૭૯
ભિ૦–ભનેતે, તે દુઃખકારક છે.
ભ૦–અને જે દુઃખકારક અને વિપરિણામ પામવાવાળું છે, તે મારું છે, તે હું છું, તે મારો આત્મા છે, એમ સમજવું યોગ્ય થશે ખરું?
ભિવ–ના, ભદન્ત.
ભ–તેથી, હે ભિક્ષુઓ, જે કોઈ જડ પદાર્થ અતીત, અનાગત, પ્રત્યુત્પન્ન, પિતાના શરીરની અંદર કે બહારને, પૂલ, સૂમ, હીન, ઉત્કૃષ્ટ, નજીક કે દૂરને છે, તે બધે મારે નથી, તે હું નથી, તે મારે આત્મા નથી, એવું યોગ્ય રીતે સમ્યક્ જ્ઞાન વડે જાણવું. તેવી જ રીતે કોઈ પણ વેદના, કોઈ પણ સંજ્ઞા, સંસ્કાર, જે કાઈ વિજ્ઞાન, અતીત, અનાગત, પ્રત્યુત્પન્ન, પિતાના શરીરની અંદરનું કે બહારનું, પૂલ, સૂમ, હીન, ઉત્કૃષ્ટ, દૂરનું કે પાસેનું છે, તે બધું મારું નથી, તે હું નથી, તે મારો આત્મા નથી, એવું યથાર્થ રીતે સમ્યફ જ્ઞાન વડે જાણવું. હે ભિક્ષુઓ, આ પ્રમાણે જાણવાવાળા વિદ્વાન આર્યશ્રાવક જડ પદાર્થ, વેદના, સંજ્ઞા, સંસ્કાર અને વિજ્ઞાન, એ બધા વિષે વિક્ત થાય છે, અને વિરાગને લીધે મુક્ત થાય છે.
આત્માના પાંચ વિભાગ આત્મા શાશ્વત છે કે અશાશ્વત એવા પ્રશ્નનો સીધે જવાબ આપવાથી ગોટાળો થવાનો સંભવ હતો, તેથી ભગવાન બુદ્ધ આત્મા એટલે શું તેની બરાબર કલ્પના આવે તે માટે તેનું પૃથક્કરણ આ પંચસ્કંધમાં કર્યું છે. જડપદાર્થ, વેદના, સંજ્ઞા, સંસ્કાર અને વિજ્ઞાન એવા આ આત્માના પાંચ વિભાગ કરી શકાય છે. અને તે વિભાગ કર્યા પછી તરત જ સ્પષ્ટ થાય છે, કે આમા શાશ્વત પણ નથી અને અશાશ્વત પણ નથી. કારણકે આ પાંચે સ્કંધ હંમેશા બદલવાવાળા એટલે અનિત્ય છે, દુઃખકારક છે, અને તેથી જ તે મારા છે, અથવા તે આત્મા મારે છે એમ કહેવું યોગ્ય નહિ થાય. એ જ બુદ્ધનો અનાત્મવાદ છે અને તે શાશ્વતવાદ કે અશાશ્વતવાદ એ બને છેડા પર
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦.
ભગવાન બુદ્ધ
જ નથી. ભગવાન કાત્યાયનગોત્ર ભિક્ષને ઉદ્દેશીને કહે છે, “હે કાત્યાયન, લોકે ઘણે ભાગે આસ્તિકતા અને નાસ્તિકતા–એ બે છેડા તરફ જાય છે. એ બને છેડા છેડીને તથાગત મધ્યમ માર્ગથી ધર્મોપદેશ કરે છે.” *
અનાવશ્યક વાદ આટલું સ્પષ્ટીકરણ કર્યા પછી જે કઈ હઠ પકડીને પૂછે, કે શરીર અને આત્મા એક છે કે ભિન્ન છે તે કહો, તો ભગવાન જવાબ આપતા કે, “એ ચર્ચામાં હું ઊતરતો નથી, કારણકે તેથી મનુષ્યજાતિનું કલ્યાણ થશે નહિ.” આને થડે નમૂનો ચૂળમાલુકયપુત્તસુત્તમાં # મળે છે. તે સુરનો સારાંશ નીચે મુજબ છે –
ભગવાન બુદ્ધ શ્રાવસ્તી મુકામે અનાથપિડિકના આરામમાં રહેતા હતા, ત્યારે માલુક્યપુત્ત નામનો ભિક્ષુ તેની પાસે આવ્યો અને નમસ્કાર કરીને એક બાજુએ બેડે. પછી તેણે ભગવાનને કહ્યું, “ ભદન્ત, હું એકાંતમાં હતો ત્યારે મારા મનમાં એવો વિચાર આવ્યો, કે જગત શાશ્વત છે કે અશાશ્વત, શરીર અને આત્મા એક છે કે ભિન્ન, તયાગતને મરણોત્તર પુનર્જન્મ છે કે નહિ, ઇત્યાદિ પ્રશ્નોને ભગવાને ખુલાસે કર્યો નથી; તેથી ભગવાનને મારે આ પ્રશ્નો પૂછવા, અને જે ભગવાન આ પ્રશ્નોનો ઉકેલ આપી શકે તો જ મારે ભગવાનની શિષ્ય શાખામાં રહેવું. પણ જે ભગવાનને આ પ્રશ્નોને ઉકેલ ન આવડે તે ભગવાને સીધે સીધું તેમ કહી દેવું.”
ભણે માલુક્યપુર, તું મારો શિષ્ય થઈશ તો આ પ્રશ્નોનું હું સ્પષ્ટીકરણ કરીશ એવું મેં તને ક્યારેય કહ્યું હતું ખરું?
“મા –ના, ભદન્ત,
ભ૦–વારુ, તે મને કહ્યું હતું ખરું કે, જે ભગવાન આ * નિદાનસંયુત્ત, વગ ૨, સુત્ત ૫. 1 મઝિમનિકાય, નં. ૬૩.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવાદ
૧૮૧
બધા પ્રશ્નોનું સ્પષ્ટીકરણ કરશે તે જ હું ભગવાનના ભિક્ષુસંધમાં દાખલ થઈશ?
“મા –ના, ભદન્ત.
“ભ –તો પછી હવે આ પ્રશ્નોને ખુલાસે કર્યા વગર હું ભગવાનનો શિષ્ય રહેવાને નથી એમ કહેવાને શું અર્થ છે? હે માલુક્યપુત્ત, કોઈ માણસના શરીરમાં બાણનું ઝેરી શલ્ય ઘૂસીને તે દુઃખથી પીડાતો હોય, ત્યારે તેના મિત્ર બાંધવો શસ્ત્રક્રિયા કરવાવાળા વૈદ્યને બેલાવી લાવશે. પણ પેલો રોગી જે વૈદ્યને કહેશે, “આ બાણ કોણે માથું? તે બ્રાહ્મણ હતા કે ક્ષત્રિય હતે? વૈશ્ય હતો કે શક હતો? કાળો હતો કે ગોરો હતે? તેનું ધનુષ્ય કઈ જાતનું હતું? ધનુષ્યની દરી કથા પદાર્થની કરી હતી? વગેરે વાતનો ખુલાસો કર્યા વિના હું આ શલ્યને હાથ નહિ લગાડવા દઉં; તે, હે માલુંકયપુર, આવી પરિસ્થિતિમાં તે માણસને આ ચીજો સમજ્યા વિના જ મૃત્યુ આવશે. તેવી જ રીતે જે માણસ એવી હઠ કરશે, કે જગત શાશ્વત છે કે અશાશ્વત, ઈત્યાદિ વાતોનું સ્પષ્ટીકરણ કર્યા વિના હું બ્રહ્મચર્ય પાળીશ નહિ, તે તેને આ વાત સમજ્યા વિના જ મૃત્યુ આવશે. - “હે માલુક્યપુત્ત, જગત શાશ્વત છે કે અશાશ્વત એવી દૃષ્ટિ અને વિશ્વાસ હોય, તો પણ તેનાથી ધામિક આચરણમાં મદદ થશે એમ નથી. જગત શાશ્વત છે એવો વિશ્વાસ રાખીએ તોપણ જરા મરણ, શોક, પરિદેવ, એ બધાંથી મુક્ત થવાતું નથી. તેવી જ રીતે જગત શાશ્વત નથી, શરીર અને આત્મા એક છે, શરીર અને આત્મા ભિન્ન છે, મરણોત્તર તથાગતને પુનર્જન્મ મળે છે કે મળતું નથી, ઇત્યાદિ વાત પર વિશ્વાસ મૂકીએ કે ન મૂકીએ, તે પણ જન્મ, જરા, મરણ, પરિદેવ, એ વસ્તુઓ, રહેવાની જ. તેથી, હે માલુક્યપુત્ત, આ વાતની ચર્ચા કરવામાં હું પડ્યો નહિ. કારણ કે તે ચર્ચાને લીધે બ્રહ્મચર્યમાં કઈ પણ રીતે સ્થય આવે એવો સંભવ નથી. એવા વાદથી વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થશે નહિ, પાપને વિરોધ થશે નહિ અને શાંતિ,
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
ભગવાન બુદ્ધ
પ્રજ્ઞા, સંબંધ અને નિર્વાણને લાભ થશે નહિ
પણ હે માલુક્યપુત્ત, આ દુઃખ છે, આ દુઃખને સમુદય છે, આ દુઃખને વિરોધ છે, અને આ દુઃખ નિરોધનો માર્ગ છે, એ બધું મેં સ્પષ્ટ કરી બતાવ્યું છે. કારણ કે આ ચાર આર્ય સત્યો બ્રહ્મચર્યમાં સ્થિરતા લાવવાવાળા છે, એના વડે વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે, પાપને નિરોધ થાય છે, શાંતિ, પ્રજ્ઞા, સંબધ અને નિર્વાણ એ બધાંની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી, હે માલુંક્યપુર, જે વાતની મેં ચર્ચા કરી નથી તે વાતની તમે ચર્ચા કરશો નહિ; જે વાતનું મેં સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે તે સ્પષ્ટીકરણ કરવાને યોગ્ય છે એમ માનજે.”
આનો અર્થ એવો કે આત્મા પંચશ્કનો બનેલો છે, તેમ છતાં તેને આધાર કે હોય છે, તે જેવો ને તેવો પરલોકમાં જાય છે કે કેમ, વગેરે વાતોની ચર્ચા કરવાથી ભારે ગોટાળો થઈ જશે. જગતમાં દુઃખ ઘણું છે, અને તે મનુષ્યજાતિની તૃષ્ણામાંથી ઉત્પન્ન થયું હોવાથી અષ્ટાંગિક માર્ગ વડે તૃષ્ણાનો નિરોધ કરીને જગતમાં સુખશાંતિ સ્થાપન કરવી એ દરેક વ્યક્તિનું કર્તવ્ય છે. આ જ સીધો માર્ગ છે, અને એ જ બુદ્ધનું તત્ત્વજ્ઞાન છે.
ઈશ્વરવાદ બુદ્ધ ઈશ્વરને માનતા ન હતા તેથી તે નાસ્તિક હતા, એવી કેટલાક લેકેની માન્યતા છે. બૌદ્ધ સાહિત્ય અથવા પ્રાચીન ઉપનિષદે વાંચીએ તે આ માન્યતા ખોટી છે એમ જણાશે. તેમ છતાં આ લોકભ્રમ દૂર કરવા માટે બુદ્ધના સમયમાં પ્રચલિત થયેલા ઈશ્વરવાદનું દિગ્દર્શન કરવું યોગ્ય જણાય છે.
ખાસ ઈશ્વર શબ્દનો ઉલ્લેખ અંગુત્તરનિકાયના તિકનિપાતમાં (સુત્ત નં. ૬૧) અને મજિઝનિકાયના દેવદહસુત્તમાં (ને ૧૦૧) મળી આવે છે. આમાંના પહેલા સુત્તમાં ઈશ્વર વિષેનો ઉલ્લેખ નીચે મુજબ છે –
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવાદ
૧૮૩
ભગવાન કહે છે, “હે ભિક્ષુઓ, પ્રાણી જે કાંઈ સુખ, દુઃખ કે ઉપેક્ષા ભગવે છે, તે બધું ઈશ્વરનિમિત ( નિમાનદેતુ) છે, એવું કહેનારા અને માનનારાઓને હું પૂછું છું, કે તેમને એ મત છે ખરે? અને તેઓ “હા” કહે તે હું કહું છું, કે તમે પ્રાણઘાતકી, ચેર, અબ્રહ્મચારી, અસત્યવાદી, ચાડી ખેર, ગાળાગાળી કરનાર, બડબડ કરનાર, બીજાનું ધન ઈચ્છવાવાળા, ઠેલી અને મિથ્યાદષ્ટિક છે તે ઈશ્વરે જ તમને તેવા બનાવ્યા તેથી જ છે કે શું? હે ભિક્ષુઓ, આ બધું ઈશ્વરે નિર્માણ કર્યું છે એ વાત સાચી માનીએ, તો (સત્કર્મ વિષે ) રસ કે ઉત્સાહ રહેશે નહિ. અમુક કરવું અને અમુક કરવું નહિ એ પણ સમજાશે નહિ.”
આ ઈશ્વરનિર્માણનો ઉલ્લેખ દેવદહસુત્તમાં પણ આવ્યો છે. પણ એ લખાણ પ્રક્ષિપ્ત હશે એવી જબરદસ્ત શંકા આવે છે. કારણ કે બીજા કોઈ પણ સુત્તમાં એ કલ્પના મળતી નથી. બુદ્ધના સમયમાં મોટો દેવ એટલે બ્રહ્મા. પણ તે જુદા પ્રકારના કર્તા છે; બાયબલમાંના ઈશ્વર જેવો નથી. જગત ઉત્પન્ન થયા પહેલાં તે ન હતા. વિશ્વ ઉત્પન્ન થયા પછી પ્રથમ તે અવતર્યો અને તે પછી ઇતર પ્રાણીઓ આવ્યાં, તેથી તેને ભૂતભવ્યોને કર્તા કહેવા માંડયા. બ્રહ્મજાલસુત્તમાં આપેલા તેના વર્ણનનો સારાંશ આ પ્રમાણે છે:
“ઘણું વખત પછી આ જગતનો સંવત (નાશ ) થાય છે. અને તેમાંનાં ઘણાંખરાં પ્રાણીઓ આભાસ્વર દેવલોકમાં જાય છે. તે પછી લાંબે સમયે આ દુનિયાનો વિવ (વિકાસ) થવા લાગે છે. તેથી પહેલાં ખાલી બ્રહ્મવિમાન ઉત્પન્ન થાય છે. તે પછી આભાસ્કર દેવકનું એક પ્રાણ ત્યાંથી વ્યુત થઈને આ વિમાનમાં જન્મે છે. તે મનોમય, પ્રીતિભઠ્ય, સ્વયંપ્રભ, અંતરિક્ષચર, શુભસ્થાયી, અને દીર્ઘજીવી હોય છે. તે પછી બીજા અનેક પ્રાણીઓ આભાસ્વર દેવલોકમાંથી ચુત થઈને તે વિમાનમાં જન્મે છે. તેમને એમ લાગે છે કે આ જે ભગવાન બ્રહ્મા, મહાબ્રહ્મા છે તે અભિભૂ, સર્વદર્શી, વશવર્તી,
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
ભગવાન બુદ્ધ
ઈશ્વર, કર્તા, નિર્માતા, ટેક, સર્જિતા, વશી અને ભૂતભવ્યોનો પિતા છે.'
'ब्रह्मा देवानां प्रथमः संबभूव विश्वस्य कर्ता भुवनस्य જોતા' આ મુંડકોપનિષદના ( ૧૧ ) વાકયમાં બ્રહ્મદેવ વિષેની ઉપર આપેલી કલ્પના સંક્ષેપમાં દર્શાવી છે. આ ઉપરથી બ્રહ્મદેવને જગતને કર્તા બનાવવાને બ્રાહ્મણોનો પ્રયત્ન સ્પષ્ટ જણાય છે. પણ તે પ્રયત્ન તે વખતની શ્રમણ સંસ્કૃતિ આગળ ટકી શક્યો નહિ. ખુદ બ્રાહ્મણને જ આ પ્રયત્ન મૂકી દઈને “બ્રહ્મ”ને નાન્યતર જાતિના શબ્દ તરીકે સ્વીકાર કરવો પડ્યો. અને ઘણેભાગે બધાં ઉપનિષદમાં આ બ્રહ્મ શબ્દને જ મહત્વ આપ્યું છે.
બ્રહ્મમાંથી કે આત્મામાંથી જગતની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થઈ તેની એક કલ્પના બૃહદારણ્યક ઉપનિષદમાં મળે છે, તે આ પ્રમાણે છે
आत्मैवेदमग्र आसीत् पुरुषविधः...स वै नैव रेमे तस्मादेकाकी न रमते। स द्वितीयमैच्छत् । स हैतावानास यथा स्त्रीपुमांसौ संपरिष्वक्तौ। स इममेवात्मानं द्वेधा पातयत्ततः पतिश्च पत्नी चाभवतां तस्मादिदमर्घवृगलमिव स्व इति।
સૌથી પહેલાં ફક્ત પુરુષરૂપી આત્મા હતો તે રમ્યો નહિ; તેથી ( મનુષ્ય) એકાકી રમત નથી. તે બીજાની ઈચ્છા કરવા લાગ્યો, અને જેવી રીતે સ્ત્રીપુરુષ એકબીજાને આલિંગન આપે છે, તેવો થઈ ગયો. તેણે પિતાના બે ભાગ કર્યા. તેમાંથી પતિ અને પત્ની થયાં, તેથી આ શરીર (દ્વિદલ ધાન્યના) દલ જેવું છે.
(બુ. ઉ. ૧૪૧-૩) હવે બાયબલની ઉત્પત્તિકથા જુઓ. “પછી પરમેશ્વરે જમીનની માટીને માણસ બનાવ્યો. પછી ઈશ્વરે આદામ ઉપર (તે માણસ ઉપર) ઊંડી નિદ્રા નાખી, અને તેની પાંસળી કાઢીને તેની સ્ત્રી બનાવી “આથી પુરુષ પોતાનાં માબાપને છોડીને પિતાની સ્ત્રી સાથે એક થઈ રહેશે; તે બને એકદેહ થશે.”
(બાયબલ, ઉત્પત્તિ અ. ૨)
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવાદ
૧૮૫
આ અને ઉપરની ઉત્પતિમાં કેટલે ફરક છે! અહીં ઈશ્વર આખી પૃથ્વી ઉત્પન્ન કરીને પછી માણસને અને તેની પાંસળીમાંથી સ્ત્રીને ઉત્પન્ન કરે છે; ઈશ્વર જગતથી તદ્દન જુદે છે; અને ત્યાં પુરુષ રૂપી આત્મા પોતે જ બે ભાગ બનીને સ્ત્રી અને પુરુષ બને છે.
પ્રજાપતિની ઉત્પત્તિ પ્રજાપતિ એટલે જગત્કર્તા બ્રહ્મા, એની ઉત્પત્તિ બૃહદારણ્યકમાં નીચે પ્રમાણે કહી છે –
आप पवेदमन आसुस्ता आपः सत्यमसृजन्त, सत्यं ब्रह्म, ब्रह्म प्रजापति, प्रजापतिर्देवांस्ते देवाः सत्यमेवोपासते ॥
(૫/પ/૧) સૌથી પહેલાં એકલું પાણી હતું. તે પાણીએ સત્ય, સત્ય બ્રહ્મ, બન્ને પ્રજાપતિ, અને પ્રજાપતિએ દેવ ઉત્પન્ન કર્યા. તે દેવો સત્યની જ ઉપાસના કરે છે.'
બાયબલમાં પણ જલપ્રલય પછી સૃષ્ટિની ફરી ઉત્પત્તિ થયાની કથા છે, પણ દેવે પહેલાં જ નોહાનું કુટુંબ અને પશુપક્ષાદિકનાં નર એને માદા જહાજમાં ભરી મૂકાવ્યાં અને પછી જલપ્રલય કર્યો. * ઉપનિષદમાં જલપ્રલય પહેલાં શું હતું તે કહ્યું જ નથી; એટલું જ નહિ પણ સત્યને બ્રહ્મદેવથી અને બ્રહ્મતત્ત્વથી પણ ઉપરના પગથિયા પર મૂક્યું છે. બ્રહ્મજાલસુત્તમાં આપેલી બ્રહ્મોત્પત્તિની કથા આ કથાને ઘણી મળતી આવે છે.
ઈશ્વર જગતથી ભિન્ન છે, અને તેણે જગત નિર્માણ કર્યું, આ કલ્પના શક લેકે હિંદુસ્તાનમાં લાવ્યા હોય એમ લાગે છે. કારણ કે તે પહેલાંના સાહિત્યમાં તે તેવા રૂપમાં મળતી નથી. તેથી બુદ્ધ ઈશ્વરને માનતા ન હતા એવો આરોપ તેમના ઉપર મૂક સંભવતું જ ન હતું. બુદ્ધ વેદનિદક હોવાથી નાસ્તિક છે એવો આરોપ બ્રાહ્મણ કરતા, પણ બુદ્ધે ક્યાંય વેદની નિંદા કરી હોય એમ જણાતું નથી. વળી બ્રાહ્મણોને માન્ય થયેલા સાંખ્યકારિકા જેવા ગ્રંથમાં વેદનિદા શું ઓછી છે?
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
ભગવાન બુદ્ધ
दृष्टवदानुश्रविकः
स ह्यविशुद्धिक्षयातिशययुक्तः। દષ્ટ ઉપાયની જેમ વૈદિક ઉપાય પણ (નકામે) છે, કારણ તે અવિશુદ્ધિ, નાશ અને અતિશય વડે યુક્ત છે.'
અને “ગુomવિજવા દેવા.' ઇત્યાદિ વેદનિંદા ભગવદ્દગીતામાં ક્યાં નથી? પણ સાંખ્ય બ્રાહ્મણોના જાતિભેદ ઉપર હુમલો કર્યો નહિ, અને ભગવદ્દગીતાએ તો જાતિભેદને ઉઘાડી રીતે જ ટેકે આપ્યો છે, તેથી તેની વેદનિંદા કેઈને ખટકી નહિ. આથી ઊલટું, બુદ્ધ વેદનિંદા કરી નથી, છતાં તેમણે જાતિભેદ ઉપર જેસર હુમલો કર્યો. પછી તે વેદનિંદક ઠરે એમાં શી નવાઈ? વેદ એટલે જાતિભેદ અને જાતિભેદ એટલે વેદ, એવું આ બેનું ઐક્ય છે! જાતિભેદ નહિ હોય તો વેદ શી રીતે રહે? અને જાતિભેદ રાખીને વેદનો એક અક્ષર પણ કોઈને આવડત ન હોય, તેપણ વેદપ્રામાણ્યબુદ્ધિ કાયમ રહેવાથી વેદ પણ રહ્યો જ કહેવાય!
બુદ્ધસમકાલીન શ્રમણબ્રાહ્મણોમાં ઈકવરવાદને બિલકુલ મહત્ત્વ ન હતું, એ ઉપરના વિવેચન પરથી જણાશે જ. તેમાંના કેટલાકે ઈશ્વરને
સ્થાને કર્મને માનતા, અને ક્યારેક ક્યારેક બુદ્ધ કર્મવાદી નથી તેથી તે નાસ્તિક છે એવો તેના પર આરોપ કરતા. એ આરોપનું નિરસન આ પછીના પ્રકરણમાં કરવામાં આવશે.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મયોગ
બુદ્ધ નાસ્તિક કે આસ્તિક? એક વખત ભગવાન બુદ્ધ વૈશાલી પાસેના મહાવનમાં રહેતા હતા. તે વખતે કેટલાક પ્રસિદ્ધ લિચ્છવી રાજાઓ પોતાના સંસ્થાગારમાં કોઈ કારણસર ભેગા થયા હતા, ત્યારે બુદ્ધ વિષેની વાતો નીકળી. તેમાંના ઘણાખરા બુદ્ધની, ધર્મની અને સંધની સ્તુતિ કરવા લાગ્યા. તે સાંભળીને સેનાપતિ સિંહને બુદ્ધદર્શનની ઈચ્છા થઈ. તે નિથાને ઉપાસક હેવાથી તેમના મુખ્ય ગુરુનેનાથપુરૂને-મળે અને બલ્ય, ભદન્ત, હું શ્રમણ તમને મળવા માગું છું.”
નાથપુતે કહ્યું, “સિંહ, તું ક્રિયાવાદી હોવા છતાં અક્રિયવાદી તમને શા સારુ મળવા માગે છે?” પિતાના ગુરુનું આ વચન સાંભળી સેનાપતિ સિંહે બુદ્ધના દર્શને જવાનો વિચાર છોડી દીધો. ફરી એક બે વખત તેણે લિચ્છવીઓના સંસ્થાગારમાં બુદ્ધની, ધર્મની અને સંઘની સ્તુતિ સાંભળી, તોપણ નાથપુરૂના કહેવાથી બુદ્ધદર્શન માટે જવાનો પોતાનો વિચાર તેને ફરી બંધ રાખવો પડ્યો. છેવટે સિંહે નાથપુત્તને પૂછ્યા વગર જ બુદ્ધને મળવાનો નિશ્ચય કર્યો અને ઘણું માણસો સાથે તે મહાવનમાં આવ્યો અને ભગવાનને નમસ્કાર કરીને એક બાજુએ બેઠો. પછી તેણે ભગવાનને કહ્યું,
* બાયબલ ઉત્પત્તિ, અ ૭.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
ભગવાન બુદ્ધ
ભદન્ત, આપ અક્રિયવાદી છે અને શ્રાવકેને અક્રિયવાદ શીખવો છો, એ સાચું છે ?”
ભગવાન બેલ્યા, “એવો એક પર્યાય છે કે, જેના વડે સત્યવાદી માણસ શ્રમણ ગોતમ અક્રિયવાદી છે, એમ કહી શકે. તે પર્યાય ? હે સિહ, હું કાયદુશ્ચરિતની, વાદુથરિતની, અને મનોદુરિતની અક્રિયાને ઉપદેશ કરું છું.
હે સિંહ, બીજે પણ એક પર્યાય છે, કે જે વડે સત્યવાદી માણસ કહી શકશે કે શ્રમણ ગતિમ ક્રિયાવાદી છે. તે કયો ? હું કાયસુચરિતની, વાસુચરિતની, અને મનસુચરિતની ક્રિયાને ઉપદેશ આપું છું. - “વળી બીજે પણ એક પર્યાય છે, કે જેના વડે સત્યવાદી મનુષ્ય મને ઉછેરવાદી કહી શકશે. તે કયો? હે સિંહ, હું લેભ, દેષ, મેહ, ઈત્યાદિ બધી પાપકારક મનોવૃત્તિઓને ઉચ્છેદ કરવાને ઉપદેશ આપું છું.
વળી એવો પણ એક પર્યાય છે કે જેના વડે સત્યવાદી માણસ મને જુગુપ્સી કહી શકશે. તે કયો? હે સિંહ, હું કાયદુરિતની, વાદુરિતની, અને મનોદુરિતની જુગુપ્સા (કંટાળા) કરું છું. પાપકારક કર્મોને મને અણગમો છે.
“એવો પણ એક પર્યાય છે, કે જેના વડે સત્યવાદી મનુષ્ય મને વિનાશક કહી શકશે. તે કયો ? લોભ, દ્વેષ, અને મોહના વિનાશને હું ઉપદેશ કરું છું.
અને હે સિહ, એવો પણ એક પર્યાય છે કે જેના વડે સત્યવાદી માણસ મને તપવી કહી શકશે. તે કો? હે સિંહ, પાપકારક અકુશલ ધર્મ તપાવીને છોડી દે, એવું હું કહું છું. જેના પાપકારક અકુશલ ધર્મ ઓગળી ગયા, નષ્ટ થયા, ફરી ઉત્પન્ન થવાના નથી, તેને હું તપસ્વી કહું છું.”
* બુહલીલાસારસંગ્રહ, પૃ. ૨૭૯-૨૮૧ જુઓ.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મ પગ
૧૮૯
નાસ્તિકતાને આરેપ આ સુત્તમાં બુદ્ધ ઉપર મુખ્ય આરોપ અક્રિયાવાદને કરેલ છે. તે ખુદ મહાવીર સ્વામીએ કર્યો હોય કે ન કર્યો હોય, પણ તે વખતે આવી જાતને આરેપ બુદ્ધ ઉપર કરવામાં આવતા તેમાં શંકા. નથી.
ગોતમ ક્ષત્રિય કુળમાં જન્મ્યા. શાક્ય ક્ષત્રિયોના કાલિય ક્ષત્રિય પાડોશી અને સંબંધીઓ હતા. આ બન્ને વચ્ચે રોહિણી નદીના. પાણીની બાબતમાં વારંવાર મારામારીઓ થતી એ વાત પહેલાં. કહી જ છે. (પૃ. ૮૯) બીજી કઈ ટાળીએ પિતાની ટોળીના માણસનું નુકસાન કે ખૂન કર્યું હોય, તો તેનો બદલે તે ટોળીના માણસનું નુકસાન કે ખૂન કરીને લેવાની પદ્ધતિ આજે સરહદના પઠાણ લેકામાં પ્રચલિત છે; તે જ રીતે તે પ્રાચીન કાળના હિંદુસ્તાનના ક્ષત્રિયોમાં હોય તો તેમાં કશી જ નવાઈ નથી. ખરી નવાઈની વાત એ છે, કે આ ક્ષત્રિની એક ટોળીમાં જન્મેલા ગોતમે પિતાના પાડોશીઓ અને સંબંધીઓ ઉપર વેર લેવાને સાફ ઈન્કાર કર્યો, અને એકદમ તપસ્વી લેકામાં પ્રવેશ કર્યો.
ગૃહસ્થાશ્રમનો કંટાળો આવે ત્યારે તે વખતના બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિય ગૃહત્યાગ કરીને પરિવ્રાજક બનતા અને કઠોર તપ આચરતા. તેથી ગતમ તપસ્વી થયો એમાં કેઈને પણ કંઈ ખાસ લાગ્યું નહિ હોય. બહુ બહુ તો આ જુવાન ગૃહસ્થ પોતાના આશ્રમને માટે નિરપયોગી નીવડ્યો એમ લેકાએ કહ્યું હશે. પણ જ્યારે સાત વર્ષ તપશ્ચર્યા કરીને ગોતમ બોધિસત્વ બુદ્ધ થયા, અને તે ગૃહસ્થાશ્રમના મોજશોખન અને સંન્યાસાશ્રમની તપશ્ચર્યાને એક સરખો જ નિષેધ કરવા લાગ્યા, ત્યારે તેના પર ટીકા થવા લાગી.
બ્રાહ્મણોને ચાલુ સમાજ પદ્ધતિ જોઈતી હતી. બ્રાહ્મણોએ યજ્ઞયાગ કરવા, ક્ષત્રિયોએ યુદ્ધ કરવું, વૈશ્યોએ વેપાર કરે, એને શુદ્રોએ સેવા કરવી, એ તેમને કર્મવેગ હતો. આ કર્મગ જેમને પસંદ
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
ભગવાન બુદ્ધ
ન હોય તેમણે અરણ્યવાસ સ્વીકારીને તપ વડે આત્મબોધ કરી લેવો અને મરી જવું; પણ સમાજની વ્યવસ્થા બગડે એવું કોઈ પણ કૃત્ય કરવું નહિ.
જુદા જુદા શ્રમણોમાં જુદાં જુદાં તત્ત્વજ્ઞાનનું પ્રતિપાદન કરાતું હતું, તે પણ તપશ્ચર્યાની બાબતમાં તેમાંના ઘણાખરા શ્રમણોમાં એકવાક્યતા હતી. આમાં નિર્ચાએ કર્મને ખાસ મહત્વ આપ્યું. આ જન્મ દુઃખકારક છે, અને તે પૂર્વજન્મનાં પાપકર્મોને લીધે આ હેવાને લીધે તે પાપને નાશ કરવા માટે તપશ્ચર્યા કરવી જોઈએ, એવું પ્રતિપાદન તેમના આગેવાને કરતા. અને બુદ્ધ તે તપશ્ચર્યાને નિષેધ કરતા હતા, તેથી નિર્મથે તેને અક્રિયવાદી (અકર્મવાદી) કહે એ તદ્દન સ્વાભાવિક હતું. બ્રાહ્મણોની દષ્ટિએ બુદ્ધ શત્રત્યાગ કર્યો એટલે તે અક્રિયવાદી કરે છે, ત્યારે તપસ્વીઓની દષ્ટિએ તેમણે તપશ્ચર્યા છોડી એટલે તે અક્રિયવાદી ઠરે છે !
ક્રાન્તિકારક તત્વજ્ઞાન અહીં એ વાત ખાસ ધ્યાન રાખવી જોઈએ, કે ગમે ગૃહત્યાગ કર્યો, તે કેવળ આત્મબોધ કરી લઈને મોક્ષ મેળવવા માટે કર્યો ન હતો. પિતાના પાડોશીઓ ઉપર શસ્ત્ર ઉગામવું તેને યોગ્ય લાગ્યું નહિ, અને શસ્ત્ર વિના એકબીજા વચ્ચેની સમજૂતી પર ચાલવાવાળી સમાજરચના ઘડી શકાય કે કેમ એ વિષે તેના મનમાં સતત વિચાર ચાલતા હતા. તપશ્ચર્યા વડે અને તપસ્વી લેકના તત્ત્વજ્ઞાનવડે મનુષ્યજાતિ માટે એ કઈ સીધો માર્ગ નીકળી શકશે એમ લાગવાથી જ, તેમણે ગૃહત્યાગ કરીને તપશ્ચર્યા આદરી; પણ તેમાંથી કશું જ નીકળતું નથી એમ જાણીને તેમણે તે મૂકી દીધી અને એક નવો મધ્યમ માર્ગ શોધી કાઢો.
આજકાલના કાતિકારી લોક માટે રાજકારણ અને ધાર્મિક કે જેવી રીતે વિનાશક ( Nihilist) વગેરે વિશેષણ વાપરે છે, અને તેમની અજ્ઞાનતાને સમાજ પાસે રજૂ કરે છે, તેવી જ
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મયોગ
૧૯૧
રીતે બુદ્ધિને તેના સમયના ટીકાકારો અક્રિયવાદી કહેતા અને સમાજ આગળ તેના નવા તત્ત્વજ્ઞાનની નિરર્થક્તા દર્શાવતા, એમ માનવામાં વાંધો નથી.
દુરિત અને સુચરિતો ઉપર દીધેલાં દુશ્વરિતો અને સુચરિતાનાં લક્ષણો કયાં તેનું ટૂંકામાં વિવેચન કરવું યોગ્ય જણાય છે. ભગવાન સાલેશ્યક બ્રાહ્મણને કહે છે, “હે ગૃહસ્થ, કાયાવડે થતું ત્રણ પ્રકારનું અધર્માચરણ કર્યું? કઈ માણસ પ્રાણઘાત કરે છે, રુદ્ર, દારુણ, લેહિત પાણિ અને હિંસા કરવામાં મગ્ન હોય છે અથવા તે ચોરી કરે છે; જે વસ્તુ પિતાની નથી તે ગામમાં કે અરણ્યમાં હોય પણ માલિકને પૂછડ્યા વિના લઈ લે છે; અથવા તે વ્યભિચાર કરે છે; મા, બાપ, ભગિની, પતિ અથવા આપ્તજને રક્ષણ કરેલી સ્ત્રી સાથે વ્યભિચાર કરે છે; આ રીતે કાયાવડે ત્રિવિધ અધર્માચરણ થાય છે.
વળી હે ગૃહસ્થ, વાચાથી થતાં ચાર પ્રકારનાં અધર્માચરણ ક્યાં? કોઈ માણસ જઠું બોલે છે. સભામાં, પરિષદમાં, આપ્તમંડળમાં કે રાજદ્વારમાં એ જાય ત્યારે એને સાક્ષી તરીકે તે જે જોયું હોય તે કહે એમ પુછાય છે, ત્યારે પોતે જે જાણતા નથી તે હું જાણું છું, પોતે જે જોયું નથી તે મેં જોયું છે, એવું તે કહે છે. આ રીતે પોતાને માટે, બીજા માટે, કે થેડી ઘણી પ્રાપ્તિ માટે જાણી-જોઈને જ બેસે છે. અથવા તે ચાડી ખાય છે, આ કાનું સાંભળીને બીજા લોકોમાં ભેદ પાડવા માટે ખોટી વાતો કરે છે, અથવા પેલા લેકોનું સાંભળીને આ લેકામાં વિરોધ ઉત્પન્ન કરવા માટે સંપથી રહેવાવાળા લોકોમાં તે કુસંપ પેદા કરે છે, અથવા ઝઘડતા લોકોને ઉત્તેજન આપે છે. ઝઘડો વધારવામાં તેને આનંદ થાય છે, ઝઘડે વધે તેવી વાણી જ એ બોલે છે, અથવા તે ગાળો આપે છે, અને દુષ્ટતાથી ભરેલું, કર્કશ, કટુ, મર્માઘાત કરવાવાળું ક્રોધયુક્ત અને સમાધાનને ભંગ કરે તેવું વચન બેલે
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ર
ભગવાન બુદ્ધ છે, અથવા તે નકામે બડબડ કરે છે, ગમે તે વખતે બેલ્યા કરે છે, ન બનેલી વાતો બનાવીને કહે છે, અધાર્મિક, શિષ્ટાચારથી વિરુદ્ધ, દુર્લક્ષ કરવા યોગ્ય, પ્રસંગને ન છાજે તેવું, નિષ્કારણ લંબાણવાળું અને અનર્થકારક ભાષણ કરે છે; આ રીતે વાણુ વડે ચતુર્વિધ અધર્માચરણ થાય છે.
“ અને હે ગૃહસ્થ, ત્રણ પ્રકારનાં માનસિક અધર્માચરણું કયાં? કઈ માણસ બીજાના દ્રવ્યનું ચિંતન કરે છે, બીજાની સંપત્તિનાં સાધનો પિતાને મળે એવી ઈચ્છા રાખે છે. અથવા તે દ્વેષબુદ્ધિ રાખે છે; આ પ્રાણીઓ મરાવાં જોઈએ, એમને નાશ થવું જોઈએ, એ વિચાર કરે છે. અથવા તે મિથ્યાદૃષ્ટિ થાય છે; દાન નથી, ધર્મ નથી, સુકૃતદુષ્કૃત કર્મનું ફળ નથી, આલેક નથી પરલોક નથી, એવી જાતને નાસ્તિક વિચાર રાખે છે. આ પ્રમાણે મનવડે ત્રિવિધ અધર્માચરણ થાય છે.
હે ગૃહસ્થ, કાયાથી થતું ત્રણ પ્રકારનું ધર્માચરણ કર્યું? કોઈ માણસ પ્રાણઘાત કરતું નથી, તે બીજા ઉપર શસ્ત્ર ઉગામત નથી, તેને હત્યા કરતાં શરમ આવે છે. બધાં પ્રાણીઓ પ્રત્યે તેનું આચરણ દયામય હોય છે. તે ચોરી કરતું નથી, ગામમાં
અરણ્યમાં બીજાની ચીજ આપ્યા વિના લેતો નથી. તે વ્યભિચાર કરતો નથી. મા, બાપ, બહેન, ભાઈ, પતિ, આપ્તજન વગેરેએ રક્ષણ કરેલી સ્ત્રીઓ સાથે સંબંધ રાખતા નથી. આ રીતે કાયા વડે ત્રિવિધ ધર્માચરણ થાય છે.
“ અને, ગૃહસ્થ, વાચાથી થતું ચાર પ્રકારનું ધર્માચરણ કર્યું? કઈ માણસ જૂઠું બોલવાનું સદંતર મૂકી દે છે, સભામાં, પરિષદમાં કે રાજદ્વારમાં, તેને સાક્ષી તરીકે પૂછવામાં આવે તે પોતે જે જાણ નથી તે હું જાણતો નથી એમ કહે છે, અને પોતે જે જોયું નથી તે મેં જોયું નથી એમ કહે છે. આવી રીતે પિતાને માટે, પારકા માટે, કે થોડાઘણું નફા ખાતર તે જૂઠું બોલતો નથી. તે ચાડી
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મયોગ
૧૯૩
ખાવાનું મૂકી દે છે. આ લેકેનું સાંભળીને પેલા લેકે માં ફાટફૂટ પાડવા માટે તે એ વાત તેમને કહેતા નથી, અથવા પેલા લોકોની વાત સાંભળીને આમને કહેતો નથી; આ પ્રકારે જેમનામાં ઝઘડા થયા હોય તેમની વચ્ચે એ સમાધાન કરાવે છે, અને જેમનામાં સંપ છે તેમને ઉત્તેજન આપે છે. એકતામાં તેને આનંદ જણાય છે અને સંપ થાય એવું તે ભાષણ કરે છે. તે ગાળ આપવાનું છોડી દે છે. તે સીધું, કાનને મીઠું લાગે એવું હૃદયંગમ, નાગરિકને શોભે તેવું અને જનતાને ગમે તેવું ભાષણ કરે છે, તે બડબડ કરતા નથી, પણ પ્રસંગનુસાર, તથ્ય, અર્થ યુક્ત ધાર્મિક, શિષ્ટાચારને અનુસરતું, યાદ રાખવા જેવું, યોગ્ય સમયનું, સકારણ, મુદ્દાવાળું અને અર્થપૂર્ણ ભાષણ કરે છે. આ રીતે વાચાથી ચતુવિધા ધાર્મિક આચરણ થાય છે.
છે અને હે ગૃહસ્થ, ત્રણ પ્રકારનું માનસિક ધર્માચરણ કર્યું ? કઈ માણસ પરદ્રવ્યનો લાભ કરતો નથી, પારકાની સંપત્તિનાં સાધને પિતાનાં થાય એવો વિચાર સેવતા નથી, તેનું ચિત્ત દ્વેષથી મુક્ત હોય છે. આ પ્રાણીઓ અવૈર, નિબંધ, દુઃખરહિત અને સુખી થાઓ, એ તેને શુદ્ધ સંક૯૫ હોય છે. તે સમ્યદૃષ્ટિ થાય છે. દાનધર્મ છે, સુકૃતદુષ્કૃત કર્મોનું ફળ છે, ઈહલેક પરલેક છે, ઈત્યાદિ વાત પર તેને વિશ્વાસ હોય છે. આ રીતે મન વડે ત્રિવિધ ધર્માચરણ થાય છે.” *
ટૂંકમાં કહીએ તો પ્રાણઘાત, અદત્તાદાન (ચોરી) અને કામમિથ્યાચાર (વ્યભિચાર) આ ત્રણ કાયિક પાપકર્મો; અસત્ય, ચાડી, ગાળ અને વ્યર્થ બડબડ એ ચાર વાચસિક પાપકર્મો; અને પરદ્રવ્યનો લોભ, બીજાઓના નાશની ઇચ્છા, અને નાસ્તિક દષ્ટિ એ ત્રણ માનસિક પાપકર્મો છે આ દસે દોષોને અકુશલ કર્મપથ કહે છે. તેમનાથી નિવૃત્ત થવું એટલે કુશળ કર્મપથ. તે પણ દસ છે અને તેમનું વર્ણન
* મમનિકાય (નં. ૪૧) સાલેવ્યસુત્ત જુઓ.
૧૩
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
ભગવાન બુદ્ધે
ઉપર આપ્યું જ છે. દસ અકુશલ અને દસ કુશલ ક`પથાનાં વર્ણના ત્રિપિટક સાહિત્યમાં ઘણી જગ્યાએ મળે છે. ઉપરના ઉતારામાં અકુશલ ક`પથાને અધર્માચરણ અને કુશલ ક`પથાને ધર્માચરણ કથા છે.
કુશલ કર્યાં અને અર્ધાંગિક મા
આમાંના કુશલ કમ પથાને આય` અષ્ટાંગિક માગ માં સમાવેશ થાય છે જ. ત્રણ પ્રકારનું કુશલ કાયકમ એટલે સમ્યક્ ક, ચાર પ્રકારનું કુશલ વાચસિક ક` એટલે સમ્યક્ વાચા, અને ત્રણ પ્રકારનું માનસિક કુશલ કર્મી એટલે સમ્યક્ દૃષ્ટિ અને સમ્યક્ સંકલ્પ બાકી રહેલાં. આ અગિક માનાં અંગા એ કુશલ કમ પ્રથાને પાષક જ છે. સમ્યક્ આજીવ, સમ્યક્ વ્યાયામ, સમ્યક્ સ્મૃતિ અને સમ્યક્ સમાધિ આ ચાર અંગેાની યથાતથ ભાવના વિના કુશલ ક પથની અભિવૃદ્ધિ અને પૂર્ણતા નહિં થાય.
અનાસક્તિયોગ
કેવળ કુશલ કરતા જઈ એ અને તેમાં આસક્ત થઈ એ, તે તેમાંથી અકુશલ ઉત્પન્ન થવા સંભવ છે.
कुसलो धम्मो अकुसलरस धम्मस्स आरम्मण पच्चयेन पच्चयो । दानं दत्वा सीलं समादियित्वा उपोसथकम्मं कत्वा तं अस्सादेति अभिनन्दति । तं आरब्भ रोगो उप्पज्जति दिट्ठि उप्पज्जति विचिकिच्छा उप्पज्जति उद्धच्चं उप्पज्जति दोमनस्सं उप्पज्जति । ( तिकपट्ठान )
*
કુશલ મનેાવિચાર અકુશલને આલંબન પ્રત્યયથી પ્રત્યક્ષ થાય છે. ( કાઈ માણસ ) દાન આપે છે, શીલ સાચવે છે, ઉપાસથકમ કરે છે, અને તેનેા આસ્વાદ લે છે, તેનું અભિનંદન કરે છે. તેનાથી લેાભ ઉત્પન્ન થાય છે, ષ્ટિ ઉત્પન્ન થાય છે, શંકા ઉત્પન્ન થાય છે, ભ્રાન્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, દૌમનસ્ય ઉત્પન્ન થાય છે.'
આ રીતે કુશલ મનેાત્તિ અકુશલને કારણભૂત થતી હોવાથી
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મયોગ
૧૫
કુશલ વિચારમાં આસક્તિ રાખવી જોઈએ નહિ, નિરપેક્ષતાથી કુશલ કર્મ કરતા રહેવું જોઈએ. આ જ અર્થ ધમ્મપદની નીચેની ગાથામાં સંક્ષેપમાં દર્શાવ્યો છે.
सब्बपापस्स अकरणं कुसलस्स उपसम्पदा । सचित्तपरियोदपन एतं बुद्धान सासनं ॥
“બધાં પાપાનું અકરણ, બધાં કુશલેનું સંપાદન અને સ્વચિત્તનું સંશોધન એ બુદ્ધનું શાસન છે.”
એટલે ઉપર કહેલા બધા અકુશલ કમપથ સંપૂર્ણ રીતે છોડી દેવા અને કુશલ કર્મપથનું હંમેશા આચરણ કરીને તેમાં પિતાનું મન આસક્ત થવા દેવું નહિ. આ બધું અષ્ટાંગિક માર્ગના અભ્યાસથી થઈ શકે છે.
કુશલ કર્મોમાં જાગૃતિ અને ઉત્સાહ કુશલ કર્મોમાં અત્યંત જાગૃતિ અને ઉત્સાહ રાખવાં જોઈએ, એ મતલબને ઉપદેશ ત્રિપિટક સાહિત્યમાં ઘણે ઠેકાણે મળી આવે છે. તે બધાને અહીં સંગ્રહ કરવો શકય નથી. છતાંય નમૂના દાખલ તેમને એક ટ્રકે ઉપદેશ અહીં આપું છું.
ભગવાન બુદ્ધ કહે છે, “હે ભિક્ષુઓ, સ્ત્રીઓ, પુરુષે, ગૃહસ્થ અથવા પ્રવ્રુજિત પાંચ વ્રતોનું સતત ચિંતન કરવું જોઈએ. (૧) હું જરાધમ છું, એવો વિચાર વારંવાર કરવો. કારણ કે, જુવાનીના મદમાં પ્રાણીઓ કાયા-વાચા-મન વડે દુરાચરણ કરે છે, તે મદ આ ચિંતનથી નાશ પામે છે; છેવટે ઓછે તે થાય છે જ. (૨) હું વ્યાધિધર્મી છું, એવો વિચાર વારંવાર કરવો. કારણ કે, જે આરોગ્ય મદને લીધે પ્રાણીઓ કાયા–વાચા-મન વડે દુરાચરણ કરે છે, તે મદ આ ચિતનથી નાશ પામે છે; છેવટે ઓછો તે થાય છે જ. (૩) હું મરણધર્મી છું, એવો વિચાર વારંવાર કરવો. કારણ કે, જે જીવિતમદને લઈને પ્રાણીઓ કાયા–વાચા-મન વડે દુરાચરણ કરે છે, તે મદ આ ચિતનથી નાશ પામે છે છેવટે ઓછો તે થાય
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
છે જ. (૪) પ્રિયાનો અને મનગમતાઓ (પ્રાણીઓ કે પદાર્થો)ને મને વિયોગ થશે જ, એવો વિચાર વારંવાર કરે. કારણ કે, જે પ્રિયોના સ્નેહને લીધે પ્રાણીઓ કાયા-વાચા-મન વડે દુરાચરણ કરે છે, તે સ્નેહ આ ચિતનથી નાશ પામે છે; છેવટે છો તે થાય છે જ. (૫) હું કર્મસ્વકીય, કર્મદાયાદ, કર્મનિ , કર્મબંધુ, કર્મપ્રતિશરણું છું, કલ્યાણકારક અથવા પાપકારક કર્મો કરીશ તેને હું - દાયાદ (વારસ) થઈશ, એવો વિચાર વારંવાર કરવો. કારણ કે, તેથી કાયિક, વાચસિક, માનસિક દુરાચરણ નાશ પામે છે; છેવટે ઓછું તે થાય છે જ.
એકલો જ નહિ, પણ દરેક પ્રાણી જરાધર્મી, વ્યાધિધર્મ, મરણધર્મી છે, તે બધાંને પ્રિયન વિયોગ થાય છે, અને તેઓ પણ કર્મદાયાદ છે, એવો વિચાર આર્યશ્રાવક સતત કર્યા કરે છે, ત્યારે તેને માર્ગ જડે છે. તે માર્ગના અભ્યાસથી તેનાં સંયોજન નષ્ટ થાય છે.”
આ ઉતારામાં કર્મસ્વકીય એટલે કર્મ જ એકલું મારી સ્વકીય છે; બાકીનું બધું વસ્તુજાત મારાથી કયારે વિભક્ત થશે તે કહી શકાતું નથી, હું કર્મનો દાયાદ છું, એટલે સારા કર્મો કરું તે મને સુખ મળશે, ખરાબ કર્મો કરું ને મારે દુઃખ ભોગવવું પડશે કર્મોનિ એટલે કર્મને લીધે જ મારો જન્મ થયો છે; કર્મબંધુ એટલે સંકટમાં મારુ કર્મ જ મારો બાંધવ થશે; અને કર્મપ્રતિશરણ એટલે કર્મ જ મારું રક્ષણ કરી શકશે. આ પરથી ભગવાન બુદ્ધ કર્મ ઉપર કેટલે. ભાર મૂક્યો છે તે સારી રીતે જણાઈ આવશે. એવા ગુરુને નાસ્તિક કહેવા એ શી રીતે યોગ્ય ગણાય? - સત્કર્મો ઉત્સાહિત મનથી કરવાં, એ મુદ્દાને અંગે ધમ્મપદની નીચેની ગાથા પણ વિચાર કરવા જેવી છે.
* અંગુત્તરનિકાય, પંચકનિપાત, સુત્ત ૫૭.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મયોગ
૧૭
अभित्थरेथ कल्याणे पापा चित्तं निवारये। दन्धं हि करोतो पुञ्ज पापस्मि रमतो मनो॥
કલ્યાણકર્મો કરવામાં ત્વરા કરવી, અને પાપથી ચિત્તનું નિવારણ કરવું. કારણ કે આળસને લીધે પુણ્યકર્મ કરનારનું મન પાપમાં રમે છે.”
બ્રાહ્મણે કર્મયોગ અહીં સુધી બુદ્ધના કર્મયોગને વિચાર કર્યો. હવે તે વખતના બ્રાહ્મણોમાં કઈ જાતને કર્મયોગ ચાલુ હતું, તેનો સંક્ષેપમાં વિચાર કરે ઈષ્ટ છે. બ્રાહ્મણોની ઉ૫જીવિકાનું સાધન યજ્ઞયાગ હોવાથી, તે વિધિપૂર્વક કરવા એને જ બ્રાહ્મણો પોતાનો કર્મયોગ માનતા હતા. તે પછી ક્ષત્રિયોએ યુદ્ધ, વૈશ્યોએ વ્યાપાર અને શકોએ સેવા કરવી, એ તેમને કર્મયોગ છે, એવું તેઓ પ્રતિપાદન કરતા. આમાં કોઈ કંટાળી જાય, તો તેણે સર્વસંગ પરિત્યાગ કરીને જંગલમાં જવું અને તપશ્ચર્યા કરવી, એને તેઓ સંન્યાસયોગ કહેતા. તેમાં તેમના કર્મયોગનો ઉચ્ચાંક આવી જતો હતો. કેટલાક બ્રાહ્મણો સંન્યાસ લઈને પણ અગ્નિહોત્રાદિક કમગનું આચરણ કરતા અને તેને જ શ્રેષ્ઠ સમજતા. આ વિષે ભગવદ્દગીતામાં કહ્યું છે –
यज्ञार्थात्कर्मणोन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धनः । तदर्थ कर्म कौंतेय मुक्तसंगः समाचर ॥
યજ્ઞને માટે કરેલા કર્મથી જુદુ કમ લેકાને બંધનકારક થાય છે. તેથી, હે કૌતેય, સંગ મૂકીને તું યજ્ઞ માટે કર્મ કર.'
सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः । . __ अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक्॥
પહેલાં (સૃષ્ટિના આરંભમાં) યજ્ઞની સાથે પ્રજા નિર્માણ કરીને બ્રહ્મદેવ બોલ્યા, તમે આ યન વડે વૃદ્ધિ પામશે; એ તમારી ઈષ્ટ કામધેનુ થાઓ !” અને તેથી,
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
ભગવાન બુદ્ધ एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः। ___ अघायुरिंद्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति ॥
આ રીતે આ શરૂ કરેલું (યજ્ઞયાગનું) ચક્ર આ જગતમાં જે ચલાવતા નથી, તેનું આયુષ્ય પાપરૂપ હોઈ, તે ઈદ્રિયોમાં જ સુખ શોધતા વ્યર્થ જીવે છે '૧
બ્રાહ્મણને લકસંગ્રહ પણ કોઈને એવો વિચાર આવે કે પ્રજાપતિએ શરૂ કરેલું આ ચક્ર બરાબર નથી, કારણ કે તેના મૂળમાં હિંસા છે, તે તેણે તે વિચાર મનમાંથી કાઢી નાખવો; કારણ કે તેનાથી અજ્ઞાની લોકમાં બુદ્ધિભેદ થશે.
न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसंगिनाम् । जोषयेत्सर्वकर्माणि बिद्वान्युक्तः समाचरन् ॥
કર્મમાં આસક્ત થયેલા અજ્ઞજનોને બુદ્ધિભેદ નહિ કરે. વિદ્વાન માણસે યુક્ત થઈને, એટલે બધા કર્મોનું બરાબર આચરણ કરીને, બીજા પાસે તે કરાવવાં.' (ભ.ગી. ૩ ૨૬. ગીતાનો આ આખો અધ્યાય જ વિચારણીય છે.)
ભગવદ્દગીતા ક્યા સૈકામાં લખાઈ એ ચર્ચામાં ઊતરવાની જરૂર નથી. પણ એક લેખકે તેને બુદ્ધસમકાલીન ગણી નથી. તેનો કાળ બુદ્ધ પછી પાંચસોથી એક હજાર વર્ષને હેવો જોઈએ એવાં ભિન્ન ભિન્ન અનુમાને પાશ્ચાત્ય પંડિતોએ કર્યા છે. તે ઠીક ઠીક આધુનિક છે, એમાં શંકા નથી. તોપણ તેમાં દર્શાવેલા વિચારો બુદ્ધના સમયના બ્રાહ્મણોમાં પ્રચલિત હતા. પોતાને કુશલ તત્ત્વનું જ્ઞાન થાય તે પણ તે લોકોમાં પ્રકટ કરવું નહિ, એવું પ્રતિપાદન લહિત્ય નામક કેસલદેશવાસી નામાંકિત બ્રાહ્મણ કરતા હતા. જે તેની વાર્તા ટૂંકામાં નીચે મુજબ છે –
૧ ભગવદ્ગીતા અ. ૩, મલેક ૯, ૧૦ અને ૧૬. ૨ દીઘનિકાય ભાગ ૧, લેહિચસુત્ત જુએ.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મયોગ
૧૯૯
ભગવાન કેસલ દેશમાં પ્રવાસ કરતા કરતા શાલવતિકા નામના ગામની પાસે આવ્યા. તે ગામ પાસેનદિ કાસલ રાજાએ લોહિત્ય બ્રાહ્મણને ઈનામમાં આપ્યું હતું. લાહિત્ય એક પાપકારક મતનું પ્રતિપાદન કરતે હતો. તે મત એ કે, “જે કઈ શ્રમણને કે બ્રાહ્મણને કુશલ તત્ત્વને બોધ થાય, તો તેણે તે બીજાને કહેવું નહિ; એક માણસ બીજાને શું કરી શકે? તે બીજાનું જૂનું બંધન તોડીને તેને માટે આ નવું બંધન ઊભું કરશે; તેથી આ લેભી વર્તન છે એમ હું કહું છું.”
ભગવાન પોતાના ગામની પાસે આવ્યા છે. એવાં ખબર જ્યારે લેહિત્ય બ્રાહ્મણને મળ્યાં, ત્યારે રેસિકા નામના હજામને મોકલીને તેણે ભગવાનને આમંત્રણ આપ્યું અને બીજે દિવસે ભોજન તૈયાર કરીને તે જ હજામ દ્વારા ભજન તૈયાર છે એવાં ખબર તેને ભગવાનને અને ભિક્ષુસંઘને મોકલ્યાં. ભગવાન પિતાનું પાત્ર અને ચીવર લઈને લેહિત્ય બ્રાહ્મણને ઘેર જવા નીકળ્યા. રસ્તામાં રસિકા હજામે લેહિત્ય બ્રાહ્મણનો મત ભગવાનને કહ્યો અને તે બોલ્યો, “ભદન્ત, આ પાપકારક મતમાંથી લહિત્યને છોડાવો.”
લોહિયે ભગવાનને અને ભિક્ષુસંઘને આદરથી જમાડ્યા. ભેજન પછી ભગવાને તેને કહ્યું, “હે લેહિત્ય, કેઈને કુશલ તત્ત્વનો બોધ થાય તે તેણે તે બીજાઓને કહેવું નહીં, એવું પ્રતિપાદન તું કરે છે?”
લે –હા, હે ગતમ.
ભદ–હે લેહિત્ય, તું આ શાલવતિકા ગામમાં રહે છે. હવે કઈ એમ કહે કે આ શાલવતિકા ગામની જેટલી ઊપજ છે તે બધીને એકલા લેહિ જ ઉપભોગ કરવો, બીજા કોઈને પણ તે આપવી નહિ. એવું કહેનાર માણસ તારી ઉપર અવલંબીને રહેનારાં (આ ગામનાં) લેકનું નુકશાન કરવાવાળા નહિ થાય?' '
લોહિત્યે જવાબમાં “થશે' કહ્યું ત્યારે ભગવાન બેલ્યા,
જે બીજાઓને અંતરાયરૂપ છે તે તેમને હિતાનુકંપી થશે કે અહિતાનુકંપી ?'
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
ભગવાન બુદ્ધ
લે–અહિતાનુકંપી, હે ગોતમ. ભવ–આવા માણસનું મન મૈત્રીમય હશે કે વૈરમય ? લો–વૈરય, હે ગૌતમ. ભ૦–વૈરય ચિત્તવાળો માણસ મિથ્યાદષ્ટિ થશે કે સમ્યગ્દષ્ટિ? લે–મિથ્યાદષ્ટિ, હે ગોતમ. કુશલકર્મથી અકુશલ ઉપર વિજય મેળવે
અહીં અને બીજી ઘણી જગ્યાએ ભગવાન બુદ્ધ એવું પ્રતિપાદન કર્યું છે કે, ચાલતી આવેલી અકુશલ રૂઢિની વિરુદ્ધ કોઈ કુશલ વિચાર સૂઝે તે લેકમાં તેનો પ્રચાર કરવો એ સજન પુરુષનું શ્રેષ્ઠ કર્તવ્ય છે. ખરાબ કર્મો કરવાવાળાને કાંઈ ન કહેવું અથવા પિતે તેની જેમ વર્તન કરી તેને તેવા કર્મો કરવા દેવાં, એ તેનું કર્તવ્ય નથી.
બ્રાહ્મણે એમ કહેતા કે યજ્ઞયાગ અને વર્ણવ્યવસ્થા એ બને પ્રજાપતિએ જ ઉત્પન્ન કરેલાં હેવાથી તેને અનુસરીને થતાં કર્મો પવિત્ર છે. પણ ભગવાન બુદ્ધ કહે છે કે તૃષ્ણામાંથી ઉત્પન્ન થયેલાં હિસાદિક કર્મો કદી પણ શુદ્ધ હોઈ શકે નહિ. આને લીધે માણસ વિષમ માર્ગમાં બદ્ધ થયો છે અને તે કર્મોની વિરુદ્ધ હોય તેવાં કુલકર્મોનું આચરણ કરવાથી જ તે આ વિષમ માર્ગમાંથી છૂટી શકશે. મઝિમનિકાયના સલ્લેખ સુત્તમાં (નં. ૮) ભગવાન કહે છે, “હે યુન્ડ, બીજાઓ હિંસકવૃત્તિથી વર્તે છે ત્યાં આપણે અહિંસક થઈએ. તેથી આપણી સફાઈ * થશે. બીજા પ્રાણઘાત કરે છે ત્યાં આપણે પ્રાણઘાતથી નિવૃત્ત થઈ છે. તેથી આપણી સફાઈ થશે. બીજાઓ ચોરી કરે છે ત્યાં આપણે ચેરીથી નિવૃત્ત થઈએ બીજા અબ્રહ્મચારી છે ત્યાં આપણે બ્રહ્મચારી થઈએ; બીજાઓ જ બોલે છે, ત્યાં આપણે અસહ્ય વચનથી નિવૃત્ત થઈએ; બીજાઓ ચાડી ખાય છે, ત્યાં
* શંખ વગેરે પદાર્થોને ઘસીને સાફ કરે છે તે ક્રિયાને સલ્લેખ કહે છે. અહીં સફાઈ શબ્દ આત્મશુદ્ધિના અર્થમાં વાપર્યો છે.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મયોગ
૨૦૧
આપણે ચાડીથી નિવૃત્ત થઈએ; બીજાઓ ગાળો આપે છે, ત્યાં આપણે ગાળાથી નિવૃત્ત થઈએ; બીજાઓ વૃથા-પ્રલાપ (બડબડ) કરે છે, ત્યાં આપણે વૃથા-પ્રલાપથી નિવૃત્ત થઈએ; બીજાઓ પારકા ધનને લેભ રાખે છે, ત્યાં આપણે પારકા ધનના લોભથી મુક્ત થઈએ; બીજાઓ દ્વેષ કરે છે, ત્યાં આપણે ષથી મુક્ત થઈએ; બીજા મિયાદષ્ટિ છે, ત્યાં આપણે સમ્યગ્દષ્ટિ થઈએ. આ રીતે આપણી સફાઈ કરીએ..
હે ચુન્દ, કેઈ વિષમ માર્ગમાં સપડાયેલા માણસને તેમાંથી બહાર નીકળવા માટે સીધે માર્ગ જડી જાય, તેવી રીતે વિહિંસક માણસને વિહિંસામાંથી બહાર નીકળવા માટે અવિહિસા છે. પ્રાણઘાતી માણસને મુક્ત થવા માટે પ્રાણઘાતથી વિરતિ, ચોરને મુક્ત થવા માટે ચોરીથી વિરતિ, અબ્રહ્મચારીને મુક્ત થવા માટે બ્રહ્મચર્યથી વિરતિ, લુચ્ચાને મુક્ત થવા માટે લુચ્ચાઈથી વિરતિ, ચાડી ખાનારને મુક્ત થવા માટે ચાડીથી વિરતિ, કઠોર વચન બોલનારને મુક્ત થવા માટે કઠોર વચનથી વિરતિ અને વૃથા પ્રલાપ કરનારને મુક્ત થવા માટે વૃથાપ્રતાપથી વિરતિ, એ જ ઉપાય છે.•
“હે ચન્દ, જે પોતે ઊંડા કાદવમાં ખેંચી ગયો છે, તે બીજાને એ કાદવમાંથી બહાર કાઢે, એ શક્ય નથી. તેવી જ રીતે જેણે પિતાનું દમન કર્યું નથી, પિતાનું નિયમન કર્યું નથી, જે પિતે શાન નથી, તે બીજાનું દમન કરે, બીજાનું નિયમન કરેબીજાને શાન્ત કરે, એ સંભવતું નથી. પણ જે પોતે દાન્ત, વિનીત અને પરિનિર્વત્ત હય, તે જ બીજાનું દમન કરે, બીજાને વિનય શીખવે અને બીજાને પરિનિર્વેd (શાન્ત) કરે, એ સંભવે છે.”
આ જ અર્થ ધમ્મપદની એક ગાથામાં સંક્ષેપથી બતાવ્યો છે. તે ગાથા આ પ્રમાણે
अकोधेन जिने कोधं असाधु साधुना जिने । जिने कदरियं दानेन सच्चेनालीकवादिनं ॥
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન મુદ્ર
‘ ક્ષમાવડે ક્રોધતે જીતવા, અસાધુને સાધુત્વથી જીતવા, કૃપણને દાનથી જીતવા અને લુચ્ચાને સચ્ચાઈથી જીતવા (ધ પદ ૨૨૩), દુસ કુશલ ક`પથમાં બ્રાહ્મણાએ કરેલા ફેરફાર
ઘણી આનાકાની પછી વૈદિક ગ્રન્થકારોને ઉપર ખતાવેલ કુશલ અને અકુશલ ક`પથાને માન્યતા આપવી પડી. પણ તેમાં તેમણે પેાતાના હક પર આક્રમણ નહિ થાય એવી ખબરદારી રાખી. મનુસ્મૃતિમાં એ દસ અકુશલ ક`પથ કેવી રીતે સ્વીકાર્યો છે તે જુઓ.
૨૦૨
स तानुवाच धर्मात्मा महर्षीन्मानवो भृगुः । अस्य सर्वस्य शृणुत कर्मयोगस्य निर्णयम् ॥ “ એ મનુકુલાત્પન્ન ધર્માત્મા ભૃગુએ મહર્ષિઓને કહ્યું, આ બધા કમ યાગના નિણ ય સાંભળે.'
परद्रव्येष्वभिध्यानं मनसानिष्टचिंतनम् | वितथाभिनिवेशश्च त्रिविधं कर्म मानसम् ॥
• પરદ્રવ્યના લાભ કરવા, ખીજાનું ખરાબ ઇચ્છવું અને ખરાબ રસ્તે જવું (નાસ્તિકતા ), એ ત્રણ માનસિક (પાપ) કમાં જાણવાં.' पारुष्यमनृतं चैव पैशुन्यं चापि सर्वशः ।
असंबद्धप्रलापश्च वाङ्मयं स्याच्चतुर्विधम् ॥
'
કાર ભાષણુ, અસત્ય ભાષણ, બધી જાતની ચાડી અને વ્ય બડબડ, એ ચાર વાચિક પાપકર્મી છે.'
अदत्तानामुपादानं हिंसा चैवाविधानत: । परदारोपसेवा च शारीरं त्रिविधं स्मृतम् ॥
અદત્તાદાન ( ચેરી ), વેદવિહિત ન હેાય તેવી હિંસા અને પરદારાગમન, આ ત્રણ કાયિક પાપકમાં છે.'
·
3
त्रिविधं च शरीरेण वाचा चैव चतुर्विधम् । मनसा त्रिविधं कर्म दश कर्मपथांस्त्यजेत् ॥ · ( આ રીતે) ત્રિવિધ કાયિક, ચતુર્વિધ વાસિક અને ત્રિવિધ માનસિક એવા દસ ( અકુશલ ) કર્મપથ છેડી દેવા ’. ( મનુ. ૧૨ /૫-૯)
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મયોગ
૨૦૩ આમાંના પહેલા લેકમાં કર્મયોગ' શબ્દ ઘણું મહત્વનો છે. મનુસ્મૃતિના કર્તાને બુદ્ધે ઉપદેશેલે કર્મયોગ પસંદ હતો ખરો, તો પણ તેમાં તેણે એક અપવાદ મૂકી દીધો. તે એ કે હિસા વેદવિહિત નહિ હોય તે જ તે ન કરવી, વેદોના આધારથી કરેલી હિંસા એ હિંસા જ નથી. યુદ્ધ ધાર્મિક ગણાવાથી અકુશલ કર્મપથ યોગ્ય ગણાય.
યજ્ઞયાગમાંની હિંસા ત્યાજ્ય ગણી હેત તો યજ્ઞયાગ કરવાનું કશું જ કારણ ન રહ્યું હોત. અને યજ્ઞયાગ શા માટે હતા ? યુદ્ધમાં વિજય મેળવ્યા પછી મળેલું રાજ્ય સ્થિર રહે એટલા માટે તે હતા, એટલે યુદ્ધની હિંસા ધાર્મિક ન ગણાઈ હોત, તો વૈદિક હિસાનું કારણ જ ન રહ્યું હેત; અને તેથી જ યુદ્ધને પવિત્ર ગણવાની ફરજ પડી.
શ્રી કૃષ્ણ કહે છે– स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकंपितुमर्हसि ।
धाद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते ॥ અને સ્વધર્મને વિચાર કરીને પણ પાછું હઠવું તારે માટે યોગ્ય નહિ થાય. ક્ષત્રિયને ધર્મયુદ્ધ કરતાં વધુ શ્રેયસ્કર બીજું કશું જ નથી.”
यदच्छवा चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम् ।
सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम् ॥ અને, હે પાર્થ, સહેજે દૈવગતિથી ઊઘડેલા સ્વર્ગના દ્વાર સમું આ યુદ્ધ ભાગ્યવાન ક્ષત્રિયોને જ મળે છે.”
अथ चेत्त्वमिमं धर्म्य संग्रामं न करिष्यसि ॥
ततः स्वधर्म कीर्ति च हित्वा पापमवाप्स्यसि॥ “અને જો આ ધાર્મિક સંગ્રામ તું કરીશ નહિ તો સ્વધર્મ અને કીતિ ખોઈને પાપ મેળવીશ.” (ગીતા, અ ૨/૩૧-૩૩).
યુદ્ધ ધાર્મિક કરવાથી બધા અકુશલ કમપથ ધાર્મિક બને, એ સ્વાભાવિક હતું. એટલે યુદ્ધ વિના બીજી જગ્યાએ હિંસા કરવી
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
ભગવાન બુદ્ધ નહિ, યુદ્ધ વિના લૂંટ કરવી નહિ, યુદ્ધ વિના વ્યભિચાર કરવો નહીં, તેવી જ રીતે અસત્ય ભાષણ, ચાડી, કર્કશ વચન એ બધાં યુદ્ધને ઉપયોગી ન હોય ત્યારે, એટલે કે રાજકારણની બહાર, ઉપયોગમાં લાવવાં નહિ. પરદ્રવ્યને લેભ તો યુદ્ધમાં ખૂબ જ ઉપયોગી છે. પિતાના સૈન્યમાં પારકાઓ વિષે દ્વેષ ફેલાવ્યા વિના સૈનિકે યુદ્ધ માટે તૈયાર જ નહીં થાય; અને પોતે સ્વરાષ્ટ્રને માટે અથવા એવા જ કઈ કાલ્પનિક પવિત્ર કાર્ય માટે લડે છે એવી તીવ્ર મિથ્યાદષ્ટિ ઉત્પન્ન થયા વિના યુદ્ધમાં વિજય મળી શકે નહિ. ટૂંકામાં, એકલા યુદ્ધની ખાતર બધાં કુશલ કર્મોનો ત્યાગ કરવો પવિત્ર ગણાય છે.
અશ્વત્થામા મરી ગયે, એવું હડહડતું જૂઠું બોલવા માટે યુધિષ્ઠિર તૈયાર ન હતો, ત્યારે શ્રીકૃષ્ણ તેને “નો ઘા ડુંગરે વ' (માણસ અથવા હાથી મરી ગયો ) એવું કહેવાની ફરજ પાડી. આજકાલનું રાજકારણ એવા જ પ્રકારનું હોય છે; અધુ સાચું અને અધું ખોટું. અને પોતાના દેશને આગળ ધપાવી શકાય તેમ હેય તે ગમે તે અકુશળ કર્મ અત્યંત પવિત્ર થઈ શકે છે!
ધાર્મિક યુદ્ધનો વિકાસ જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મના પ્રભાવથી વૈદિક હિંસા બંધ થઈ. પણ ક્ષત્રિયોની અંદરનું ધાર્મિક યુદ્ધ આ દેશમાં ચાલુ રહ્યું; તેમની વચ્ચેના કુસંપને ઉત્તેજન મળ્યું. તેવી જાતના ધાર્મિક યુદ્ધને વિકાસ મહંમદ પૈગમ્બરે કર્યો. અંદર અંદર લડવું યોગ્ય નથી, પણ બીજા સંપ્રદાયના લેકેની સામે જેહાદ (યુદ્ધ) ઉપાડવી એ અત્યંત ધાર્મિક કર્તવ્ય છે, એવું પ્રતિપાદન તેણે કહ્યું. આની પ્રતિક્રિયા ખ્રિસ્તી ધર્મયુદ્ધોથી ( ક્રૂસેડ્ઝ) થઈ અને એ બધા ઉપર દેશાભિમાને વિજય મેળવ્યો. આજે દેશાભિમાન અત્યંત ધાર્મિક ગણાય છે. તેને માટે કઈ પણ કુકર્મ કરવું યોગ્ય ગણાય છે. પણ આને પરિણામે સમગ્ર મનુષ્યજાતિ વિષમ માર્ગ પર ચઢી છે. તેમાંથી બહાર નીકળવા માટે બુદ્ધના કર્મયોગ સિવાય બીજો કોઈ માર્ગ હોઈ શકે ખરો?
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
યજ્ઞયાગ
પૌરાણિક બુદ્ધ હિંદુઓ બુદ્ધિને વિષ્ણુને નવમે અવતાર ગણે છે. વિષ્ણુએ બુદ્ધાવતાર ધારણ કરીને અસુરોને મેહમાં નાખ્યા અને દેવે દ્વારા તેમનો નાશ કર્યો, એવી કથા વિષ્ણુપુરાણમાં છે. તેને સારાંશ ભાગવતના નીચેના માં મળે છે –
ततः कलौ संप्रयाते संमोहाय सुरद्विषाम् । वुद्धो नामाऽजनसुतः कीकटेषु भविष्यति ॥
તે પછી કલિયુગ આવ્યો ત્યારે અસુરોને મોહમાં નાખવા માટે બુદ્ધ નામને અજનને પુત્ર કીકટ દેશમાં ઉત્પન્ન થશે.”
સામાન્ય હિન્દુઓને બુદ્ધાવતારની ખાસ માહિતી નથી હોતી. શાસ્ત્રીઓ, પંડિતો કે પુરાણની કથાઓ સાંભળનારા ભાવિક હિન્દુઓને બુદ્ધ વિષેનું જે જ્ઞાન છે, તે વિષ્ણુપુરાણ કે ભાગવત એ બે ગ્રંથ પરથી મળેલું હોય છે.
વિષ્ણુશાસ્ત્રીની કલ્પના પશ્ચિમના દેશોમાં મેક્સમૂલરના ગુરુ પ્રસિદ્ધ ફેંચ પંડિત બન્ફે સૌથી પહેલાં બૌદ્ધ ધર્મની બાબતમાં રસ લેવા માંડયો. પણ તેમને પૂરી ઐતિહાસિક સામગ્રી ઉપલબ્ધ નહિ થવાથી તે ધર્મ વિષેની સાંગોપાંગ માહિતી તેઓ પાશ્ચાત્યને આપી શકયા નહિ. તેમ છતાં બૌદ્ધ ધર્મ નકામો હોઈ વિચારમાં લેવા જેવો નથી એ જે
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
ભગવાન બુદ્ધ ખ્યાલ પશ્ચિમના લોકોમાં હતો તેમાં બન્ફના પ્રયાસથી ઠીક ઠીક પરિવર્તન થયું. પરિણામે છે. વિલ્સન જેવા ખ્રિસ્તભક્તો પણ બૌદ્ધ ધર્મને અભ્યાસ કરવા માંડયા અને તેમના સહવાસને લીધે આપણી અહીંની કેલેજોમાં શિક્ષણ લઈને બહાર નીકળતા જુવાની બૌદ્ધ ધર્મ વિષેની માન્યતામાં ફેરફાર થવા માંડશે.
વિષ્ણુશાસ્ત્રી ચિપલુણકર પોતાના બાણકવિ વિષેના નિબંધમાં ' લખે છે –
આર્ય લોકોને અસલ જે વૈદિક ધમ હતા, તેમાં બુદ્ધ પહેલવહેલો પોતાને મતભેદ પ્રગટ કર્યો. વખત જતાં તેના મતને ઘણ અનુયાયીઓ મળ્યા અને મૂળ ધર્મમાં ભાગલા પડીને આ નવા લેકે પિતાને બૌદ્ધ કહેવરાવવા લાગ્યા. એમના નવા મત
ક્યા હતા, તે મતનો ઉદ્દભવ, પ્રસાર અને લય કયારે અને શા કારણોથી થયે, ઈત્યાદિ વાત ઇતિહાસકારો માટે ઘણું મનોરંજનને વિષય હતો; પણ એની ચર્ચા શા કામની? પહેલાંની જ દુ:ખની વાત અહીં ફરી કહેવી જોઈએ કે ઈતિહાસના અભાવને કારણે આ મહાલાભથી આપણે અને આખી દુનિયા વંચિત રહ્યાં. બુદ્ધ વિષે આપણે કશું જ જાણતા નથી, તેમ છતાં એક વાત સ્પષ્ટ છે કે તેની બુદ્ધિ અસામાન્ય હોવી જોઈએ. કારણ કે તેના પ્રતિપક્ષી લેકોએ એટલે બ્રાહ્મણોએ પણ તેને ઈશ્વરને પ્રત્યક્ષ નવમે અવતાર ગણ્યો ! જયદેવે ગીતગોવિંદની શરૂઆતમાં કહ્યું છે –
निन्दसि यज्ञविधेरहह श्रुतिजातं । सदयहृदयदर्शितपशुघात। केशव धृतबुद्धशरीर जय जगदीश हरे ॥ ( ध्रुवपद )
ખ્રિસ્તી સંવતની શરૂઆતના સમયમાં બૌદ્ધોના બ્રાહ્મણે સાથે ભારે વાદવિવાદ થયા અને તેમાં શંકરાચાર્યે બૌદ્ધ ધર્મનું ખંડન કર્યું અને બ્રાહ્મણ ધર્મની ફરી સ્થાપના કરી. આ રીતે બૌદ્ધોને પરાજય થયા પછી તેઓ પિતાની ઇચ્છાથી કે રાજાજ્ઞાને લીધે દેશયાગ
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
યજ્ઞયાગ
કરીને તિબેટ, ચીન અથવા લંકા જેવા દેશમાં જઈ ને વસ્યા.' આ તારા પરથી તે વખતના અંગ્રેજી ભાષા જાણવાવાળા હિંદુને બૌદ્ધ ધર્મ વિષે કેવા ખ્યાલ હતા, તેનું અનુમાન થઈ
શકે છે.
૨૦૭
લાઇટ એફ એશિયા 'ની અસર
આ પછી ૧૮૭૯ ની સાલમાં એડિવન આર્નોલ્ડ ( Edwin Arnold ) તે લાઇટ આક્ એશિયા ' ( Light of Asia ) નામના પ્રખ્યાત કાવ્યગ્રંથ પ્રસિદ્ધ થયેા. તેના વાંચનથી અંગ્રેજી જાણુવાવાળા હિંદુઓની યુદ્ધ વિષેની આદરબુદ્ધિ વધી; પણ યજ્ઞયાગાના વિધ્વંસ કરીને અહિંસા પરમધમ સ્થાપવા માટે યુદ્ધના અવતાર થયેા, એ માન્યતા વધુ મજબૂત થઈ અને એ કલ્પના આજે પણ થાડેણે અંશે પ્રચલિત છે. આ કલ્પનામાં કેટલા સત્યાંશ છે તે જોવા માટે શુદ્ધ પાતે અને તેના સમયના શ્રમણેા યજ્ઞયાગ વિષે શું માનતા હતા, તેને વિચાર કરવા યેાગ્ય જણાય છે. હરિકેશખલની કથા
શ્રમણપ થામાંના જૈન અને બૌદ્ધ એ બે પથાના જ ગ્રન્થા આજે ઉપલબ્ધ છે. તેમાં જૈતાના ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં રિશિખલની કથા આવે છે. તેને સારાંશ નીચે મુજબ:—
હરિ શિખલ એ ચાણ્ડાલના (શ્વપાકના) દીકરા હતા. તે જૈન ભિક્ષુ ખનીને મોટા તપસ્વી થયા. એક વખત એક માસના ઉપવાસ કર્યાં પછી પારણાને દિવસે તે ભિક્ષાટન કરતા કરતા એક મહાયજ્ઞ ચાલતા હતા ત્યાં જઈ ચઢથો. મલિન વસ્ત્રાચ્છાદિત તેનું દૃશ શરીર જોઈને યાજક બ્રાહ્મણેાએ તેને તિરસ્કાર કરીને તેને ત્યાંથી ચાલ્યા જવાનું કહ્યું. ત્યાં હિંદુક વૃક્ષપર રહેતા એક યક્ષ ગુપ્તરૂપથી રિકૅશિખલના જેવા અવાજ કાઢીને બ્રાહ્મણાને ઉદ્દેશીને ખેાલ્યા, હું બ્રાહ્મણા, તમે કેવળ શબ્દોને ભાર વહેવાવાળા છે; વેદોના અભ્યાસ કરા છેા પણ વેદેશનેા અર્થ તમે જાણુતા નથી.'' આ રીતે પેલા
66
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
ભગવાન બુદ્ધ
ભિક્ષુઓ અધ્યાયક બ્રાહ્મણોનું અપમાન કર્યું એમ માની તે બ્રાહ્મણોએ પિતાના જુવાન કુમારે પાસે તેને માર મરાવ્યો. કુમારેએ લાકડીઓ,
છડીઓ અને ચાબખાઓ વડે તેને મારવાની શરૂઆત કરી. આ જોઈ ને . કેસલિક રાજાની કન્યા અને પુરોહિતની સ્ત્રી ભદ્રા એ બન્નેએ તેમને નિષેધ કર્યો. એટલામાં અનેક યક્ષો ત્યાં આવ્યા અને તેમણે પેલા કુમારોને મારી મારીને લેહી-લુહાણ કરી નાખ્યા. આથી બ્રાહ્મણો ગભરાઈ ગયા અને અને તેમણે હરિકેશિબલની માફી માગીને તેને અનેક પદાર્થો સાથે ચોખાનું ઉત્તમ અન્ન અર્પણ કર્યું,
તે અન્ન ગ્રહણ કરીને હરિકેશિબલે તેમને કહ્યું, “ હે બ્રાહ્મણ, અગ્નિ સળગાવીને પાણી વડે બાહ્ય શુદ્ધિ મેળવવાનો પ્રયાસ તમે શા માટે કરે છે? આ તમારી બાહ્યશુદ્ધિ યોગ્ય નથી, એમ તત્ત્વજ્ઞો
તે પછી બ્રાહ્મણે બોલ્યા, “હે ભિક્ષ, અમારે ત્યાગ કઈ રીતે કરો અને કર્મને નાશ શી રીતે કરે ? ”
હરિ – છ જીવનકાયોની હિંસા કર્યા વિના, અસત્ય ભાષણ અને ચોરી કર્યા વિના, પરિગ્રહ, સ્ત્રીઓ, માન અને માયા એ બધાંને છોડીને સાધુઓ દમનથી રહે છે. પાંચ સંવરોથી સંવૃત થઈને, જીવિતની પરવા કર્યા વિના દેહની આશા મૂકી દઈને તેઓ દેહ વિષે અનાસક્ત થાય છે. અને (આ રીતે ) તેઓ શ્રેષ્ઠ યજ્ઞનું વજન કરે છે.
બ્રા –તારો અગ્નિ કર્યો? અગ્નિકુંડ કયો? શ્રા કઈ? છાણાં કયાં? સમિધાઓ કઈ ? શાંતિ કઈ? અને કયા હમવિધિ વડે તું યજ્ઞ કરે છે?
* પૃથ્વીકાય, અકાચ, વાયુકાય, અગ્નિકાય, વનસ્પતિકાય અને ત્રસકાય એવા છ છવભેદ. પૃથ્વીપરમાવાદિકમાં જીવ છે, એમ જૈને માને છે. વનસ્પતિકાય એટલે વૃક્ષાદિક વનસ્પતિવર્ગ. ત્રસકાયમાં બધાં જંગમ અથવા ચર પ્રાણુઓનો સમાવેશ થાય છે.
# પાંચ સંવર એટલે અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ. આમને જ યોગસૂત્રમાં એમ કહ્યા છે. સાધનપાદ, સૂત્ર ૩૦ જુઓ.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
યજ્ઞયાગ
૨૦૯
હરિ તપશ્ચર્યા મારે અગ્નિ છે; જીવ યજ્ઞકુંડ, યોગ હ્રચા, શરીર છાણાં, કમ સમિધા, સંયમ શાંતિ; આવા વિધિ વડે ઋષિઓએ વર્ણવેલ યજ્ઞ હું કરું છું.
બ્રા –તારું તળાવ કયું? શાંતિતીર્થ કર્યું?
હરિ.--ધર્મ એ જ મારું તળાવ અને બ્રહ્મચર્ય શાંતિતીર્થ છે. અહીં સ્નાન કરીને વિમલ, વિશુદ્ધ મહર્ષિ ઉત્તમ પદને પામે છે.
આ ઉપરાંત યજ્ઞયાગોને નિષેધ કરવાવાળી બીજી એક ગાથા આ જ ઉત્તરાધ્યન સૂત્રના ૨૫ મા અધ્યાયમાં છે. તે આ પ્રમાણે–
पसुबंधा सव्वे वेया जळू च पावकम्मुणा। न त तायंति दुस्सीलं कम्माणि बलवंतिह॥
બધા વેદોમાં પશુમારણનું કહ્યું હોવાથી યજન પાપકર્મથી મિશ્રિત છે. યજ્ઞ કરવાવાળાઓનાં એ પાપકર્મો તેમનું રક્ષણ કરી શકતાં નથી. ”
હરિકશિબલની કથામાં કેવળ યજ્ઞનો જ નિષેધ કર્યો છે. પણ આ ગાથામાં યજ્ઞને જ નહિ, વેદને પણ નિષેધ સ્પષ્ટ જણાય છે.
શ્રમણપથેનો વેદવિરોધ અજિત કેસકંબલ નાસ્તિકમતપ્રવર્તક હોવાથી તે કેવળ યજ્ઞયાગનો જ નહીં, વેદને પણ નિષેધ કરતો હોવો જોઈએ એવું અનુમાન સર્વદર્શનમાં આપેલા ચાર્વાક મતના વર્ણન પરથી કરી શકાય છે. ચાર્વાક મતના નિર્દેશક જે લેકે સર્વદર્શનમાં છે, તેમાંની આ ત્રણ લીટીઓ છે?—
पशुश्चेन्निहतः स्वर्ग ज्योतिष्टोमे गमिष्यति स्वपिता यजमानेन तत्र कस्मान्न हिंस्यते ॥... . त्रयो वेदस्य कर्तारो भण्डधूर्तनिशाचरा :
અગ્રિમ યજ્ઞમાં મરાયેલ પશુ જે સ્વર્ગમાં જાય છે, તો તે યજ્ઞમાં યજમાન પોતાના પિતાની જ હત્યા શા માટે નથી કરતો ? ભણ્ડ, ધૂર્ત અને રાક્ષસ એ ત્રણ વેદોના રચનારા છે.”
૧૪
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
ભગવાન બુદ્ધ
આ ઉપરથી એમ જણાય છે કે ઘણાખરા શ્રમણ સંપ્રદાયો ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં વેદને સ્પષ્ટ નિષેધ કરતા હતા, અને તેમને વેદનિદક કહેવામાં વાંધો ન હતો. પણ બુદ્ધ વેદની નિદા કર્યાનો દાખલ કયાંય મળતો નથી. આથી ઉલટું વેદાભ્યાસનાં વખાણ જ બધે દેખાય છે. બુદ્ધના ભિક્ષુસંઘમાં મહાકાત્યાયન જેવા વેદપારંગત બ્રાહ્મણ હતા, તેથી ભગવાન બુદ્ધ વેદનિદક હાય, એ સંભવતું નથી. પણ યજ્ઞયાગમાં થતી ગાય, બળદ અને બીજા પ્રાણીઓની હિંસા તેમને બીજા શ્રમણોની જેમ જ પસંદ ન હતી.
યોને નિષેધ કેસલ સંયુત્તમાં, યજ્ઞયાગોને નિષેધ કરવાવાળું સુત્ત છે. તે આ પ્રમાણે-“ભગવાન બુદ્ધ શ્રાવસ્તીમાં રહેતા હતા. તે વખતે પસેનદિ કોસલ રાજાના મહાયજ્ઞની શરૂઆત થઈ. તેમાં પાંચસો બળદ, પાંચસો વાછરડાં, પાંચસે વાછરડી, પાંચસો બકરાં અને પાંચસો ઘેટાં બલિદાન માટે યુપને બાંધ્યાં હતાં. રાજાના દાસ, દૂત અને કામગારો દંડના ડરથી ભયભીત થઈને આંસુ સારતા, રેતા રેતા યજ્ઞનાં કામો કરતા હતા.
ભિક્ષુઓએ આ બધું જોઈને ભગવાનને કહ્યું. ત્યારે ભગવાને કહ્યું, अस्समेघं पुरिसमेघ सम्मापासं वाजपेयं । निरग्गळं महारम्भा न ते होन्ति महप्फला ॥ अळका च गावो च विविधा यत्थ हग्गरे। न तं सम्मग्गता यजं उपयन्ति महेसिनो॥ यै च या निरारम्भा यजन्ति अनुकूलं सदा। अजेळका च गावो च विविधा नेत्थ हरे ॥ एतं सम्मग्गता यझं उपयन्ति महेसिनो। एतं यजेथ मेघावी एसो यो महप्फलो॥ पत हि यजमानस्य सेव्यो होति न पापियो। यो च विपुलो होति पसीदन्ति च देवता ॥
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
યજ્ઞયાગ
૨૧૧
અશ્વમેધ, પુરુષમેધ, સમ્યફ પાશ, વાજપેય અને નિરર્ગલ, એ ય ભારે ખર્ચવાળા છે; પણ તે મહાફલદાયક થતા નથી. બકરાં, ઘેટાં અને ગાયો એ ત્રિવધ પ્રાણીઓ જેમાં મરાય છે, તે યજ્ઞમાં સદ્દવર્તની મહષિઓ જતા નથી. પણ જે યજ્ઞોમાં પ્રાણીઓની હિંસા થતી નથી, જે લોકોને ગમે છે, અને બકરાં, ઘેટાં, ગાયો વગેરે વિવિધ પ્રાણીઓ જેમાં મરાતાં નથી, એવા યજ્ઞોમાં સદ્દવની મહર્ષિઓ ઉપસ્થિત થાય છે. તેથી સુજ્ઞ પુરુષે આવી જાતને યજ્ઞ કરવો. આ યજ્ઞ મહાફલદાયક છે. કારણ કે આ યજ્ઞના યજમાનનું કલ્યાણ થાય છે, અકલ્યાણ થતું નથી. અને તે યજ્ઞ વૃદ્ધિ પામે છે અને દેવતાઓ પ્રસન્ન થાય છે.”
યશામાં પાપ શાથી? યજ્ઞમાં પ્રાણીવધ કરવાથી યજમાન કાયાવાચા મનથી અકુશલકર્મનું આચરણ કરે છે તેથી યજ્ઞ અમંગલ છે, એવું બુદ્ધનું કહેવું હતું. આ વિષે અંગુત્તર નિકાયના સત્તકનિપાતમાં એક સુત્ત મળે છે. તેને અનુવાદ આ પ્રમાણે
એક વખત ભગવાન શ્રાવસ્તી આગળ જેતવનમાં અનાથ પિડિકના આરામમાં રહેતા હતા. તે વખતે ઉદ્દગતશરીર (ઉચ્ચતસરીર) બ્રાહ્મણે મહાયજ્ઞની તૈયારી ચલાવી હતી. પાંચસે બળદ, પાંચસો વાછરડાં, પાંચસે વાછરડીઓ, પાંચસે બકરાં અને પાંચ ઘેટાંને યજ્ઞમાં બળી આપવા માટે ચૂપ બાંધ્યા હતા ત્યારે ઉદ્દગત શરીર બ્રાહ્મણ ભગવાન પાસે આવ્યો અને કુશલ પ્રશ્ન પૂછીને એક બાજુએ બેઠે. તે બે , “હે ગોતમ, યજ્ઞ માટે અગ્નિ સળગાવો અને ચૂપ ખડા કરવા એ મહાફલદાયક છે, એવું મેં સાંભળ્યું છે.'
ભગવાન બોલ્યા, “ હે બ્રાહ્મણ, યજ્ઞ માટે અગ્નિ સળગાવવો અને ચૂપ ઊભા કરવા એ મહાફળદાયક છે, એવું મેં પણ સાંભળ્યું છે.”
આ જ વાક્ય બ્રાહ્મણે ફરી બે વખત ઉચ્ચાયું, અને ભગવાને તેને તે જ જવાબ આપે. ત્યારે બ્રાહ્મણે કહ્યું, “તો પછી આપણે
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ બન્ને બધી રીતે મળતા થઈએ છીએ.”
આ પછી આનંદ બોલ્યો, “હે બ્રાહ્મણ, આ તારો પ્રશ્ન બરાબર નથી. મેં એવું સાંભળ્યું છે, એમ ન કહેતાં તું એમ કહેજે કે, “યજ્ઞ માટે હું અગ્નિ સળગાવવાનો અને ચૂપ ઊભો કરવાને પ્રયત્ન કરી રહ્યો છું. આ બાબતમાં ભગવાને મને એવો ઉપદેશ આપો કે જેથી મારું ચિરકાલ કલ્યાણ થાય.''
આનંદના કહેવા મુજબ બ્રાહ્મણે ભગવાનને પ્રશ્ન કર્યો ત્યારે ભગવાન બોલ્યા, “જે યજ્ઞ માટે અગ્નિ સળગાવે છે અને ચૂપ ઊભો કરે છે, તે દુ:ખોત્પાદક ત્રણ અકુશલ શસ્ત્ર ઉગામે છે. તે કયાં? તે કાયશસ્ત્ર, વાચાશસ્ત્ર અને ચિત્તશસ્ત્ર. જે યજ્ઞની શરૂઆત કરે છે તેના મનમાં આટલા બળદ, આટલાં વાછરડાં, આટલી વાછરડીઓ, આટલાં બકરાં અને આટલાં ઘેટાં મારવામાં આવે, એવો અકુશલ વિચાર ઉત્પન્ન થાય છે. એ રીતે સૌથી પહેલાં એ દુખત્પાદક અકુશલ ચિત્તશસ્ત્ર ઉગામે છે. પછી એ પ્રાણુઓને મારવાની આજ્ઞા એ પિતાને મોઢે આપે છે અને તે વડે દુ:ખોત્પાદક અકુશલ વાચાશસ્ત્ર ઉગામે છે. તે પછી તે પ્રાણીઓને મારવાના હેતુથી પોતે જ તે પ્રાણીઓને મારવાની શરૂઆત કરે છે, તે વડે તે દુ:ખત્પાદક અકુશલ કાયશસ્ત્ર ઉગામે છે.
હે બ્રાહ્મણ, આ ત્રણ અગ્નિએ ત્યાગ અને પરિવર્સને કરવા માટે યોગ્ય છે; તેમનું સેવન કરવું નહિ. તે કયા? કામાગ્નિ, દ્વેષાગ્નિ અને મહાગ્નિ. જે માણસ કામભિભૂત થાય છે, તે કાયાવાચામન વડે કુકર્મ આચરે છે અને પરિણામે મૃત્યુ પછી દુર્ગતિ પામે છે. તેવી જ રીતે દ્વેષ અને મેહથી અભિભૂત થયેલો માણસ પણ કાયાવાચા મનથી કુકર્મો કરીને દુર્ગતિ પામે છે. તેથી એ ત્રણ અગ્નિઓ ત્યાગ કરવા માટે અને પરિમાર્જન કરવા માટે યોગ્ય છે; તેમનું સેવન કરવું નહિ.
હે બ્રાહ્મણ, આ ત્રણ અગ્નિઓને સત્કાર કરવો, તેમને માન આપવું, તેમની પૂજા અને સારી રીતે તથા સુખેથી પરિચર્યા
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
યજ્ઞયાગ
૨૧૩ કરવી. તે અગ્નિઓ કયા? આહવનીયાગ્નિ (આહુનેયાગ્નિ ), ગાર્ડપત્યાગ્નિ (ગહપતાગિ અને દક્ષિણગ્નિ (દકિપણેગિ ). ૧ માબાપ એ આહવનીયાગ્નિ છે એમ સમજવું અને તેમની ભારે સત્કારથી પૂજા કરવી. સ્ત્રીપુત્રાદિ, દાસ, કર્મકાર એ ગાપત્યાગ્નિ છે એમ સમજીને તેમની આદરપૂર્વક પૂજા કરવી. શ્રમણબ્રાહ્મણોને દક્ષિણગ્નિ સમજીને તેમની સત્કાર સાથે પૂજા કરવી. હે બ્રાહ્મણ, આ લાકડાંને અગ્નિ ક્યારેક સળગાવવો પડે છે, ક્યારેક તેની ઉપેક્ષા કરવી પડે છે અને ક્યારેક તેને બુઝાવવો પડે છે. '
ભગવાનનું આ કથન સાંભળીને ઉદ્દગતશરીર બ્રાહ્મણ તેને ઉપાસક થશે અને બોલ્યો, “હે ગોતમ, પાંચસો બળદ, પાંચ વાછરડાં, પાંચસો વાછરડીઓ, પાંચસે બકરાં અને પાંચ ઘેટાં, એ બધાં પ્રાણીઓને હું ચૂપથી છૂટાં કરું છું. તેમને હું જીવદાન આપું છું. તાજું ઘાસ ખાઈને અને ઠંડું પાણી પીને તેઓ શીતલ છાયામાં સુખેથી રહે !”
યજ્ઞમાં તપશ્ચર્યાનું મિશ્રણ બુદ્ધસમકાલીન યજ્ઞયાગમાં બ્રાહ્મણોએ તપશ્ચર્યાનું મિશ્રણ કર્યું હતું. વૈદિક મુનિ જંગલમાં રહીને તપશ્ચર્યા કરવા લાગ્યા, તોપણ સગવડ હોય ત્યારે વચ્ચે વચ્ચે નાના મોટા યજ્ઞ કરતા જ હતા. તેના એક બે દાખલા ત્રીજા પ્રકરણમાં આવ્યા છે જ.૨ આ ઉપરાંત યાજ્ઞવલક્યનો દાખલે લે. યાજ્ઞવજ્ય મેટો તપસ્વી અને બ્રશ્મિ ગણાતો હતો. એમ છતાં તેણે જનક રાજાના યજ્ઞમાં ભાગ લીધે,
૧. આ ત્રણ અગ્નિએ બ્રાહ્મણના ગ્રંથોમાં પ્રસિદ્ધ છે. “ક્ષત્તિ
પાદવની રાજા ' (અમરકોશો. એમની પરિચર્યા કેવી રીતે કરવી અને તેનું ફળ શું ઈત્યાદિ માહિતી ગૃહ્યસૂત્રાદિ ગ્રન્થમાં મળે છે. -
૨. પૃ. ૬૩-૬૪ જુઓ.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૪
ભગવાન બુદ્ધ
અને તેણે અને એક હજાર ગાય અને દસ હજાર સુવર્ણપદની દક્ષિણ સ્વીકારી.
પણ યજ્ઞ અને તપશ્ચર્યાનું મિશ્રણ બેવડું દુઃખ આપનાર છે એમ ભગવાન બુદ્ધ કહેતા. કન્દરક સુત્તમાં ભગવાને ચાર પ્રકારના માણસે વર્ણવ્યા છે. તે આ પ્રમાણે (૧) આત્મન્તપ પણ પરન્તપ નહિ; (૨) પરન્તપ પણ આત્મન્તપ નહિ; (૩) આત્મન્તપ અને પરન્તપ (૪) આત્મન્તપ નહિ અને પરન્તપ પણ નહિ.
આ ચારમાં પહેલો કઠોર તપ કરવાવાળો તપસ્વી ગણો. તે પિતાને તાપ આપે છે અને પારકાને તાપ આપતા નથી. બીજે કસાઈ પારધી વગેરે. તે બીજાને તાપ આપે છે પણ પિતાને તાપ આપતા નથી. ત્રીજે યજ્ઞયાગ કરવાવાળો, તે પિતાને પણ તાપ આપે છે, અને બીજાં પ્રાણીઓને પણ તાપ આપે છે. ચોથ તથાગતને (બુદ્ધને) શ્રાવક, તે પિતાને કે બીજાને તાપ આપતા નથી.
આ ચારેય જણનું સવિસ્તર વર્ણન તે સુત્તમાં આપ્યું છે. તેમાંના ત્રીજી જાતના માણસના વર્ણનને સારાંશ આ પ્રમાણે છે: ભગવાન કહે છે, “હે ભિક્ષુઓ, આત્મન્તપ અને પરન્તપ માણસ યો? કઈ ક્ષત્રિય રાજા કે કાઈધનવાન બ્રાહ્મણ એક નવું સંસ્થાગાર બાંધે છે, અને મુંડન કરીને પરાજિન ઓઢીને શરીરે ઘી તેલ ચોપડે છે, અને હરણનાં શીંગડાથી પીઠ ખંજવાળતા પોતાની પત્ની સાથે અને પુરોહિત બાહ્મણ સાથે તે સંસ્થાગારમાં પ્રવેશ કરે છે. ત્યાં છાણથી લીંપેલી જમીન ઉપર તે કશું પણ પાથર્યા વગર સૂઈ જાય છે. એક સારી ગાયના એક ભાગના દૂધ પર તે રહે છે, બીજા ભાગના દૂધ પર તેની પત્ની રહે છે, અને ત્રીજા ભાગના દૂધ પર, પુરોહિત બ્રાહ્મણ રહે છે. ચોથા ભાગના દૂધવડે હામ કરે છે. ચારે ભાગમાંથી બચેલા દૂધ પર વાછરડાને જીવવું પડે છે.
+ બૃહદારણ્યક ઉપનિષદ્ ૩/૧/૧-૨ જુઓ. * મઝિમનિકાય નં. ૫૧.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
યજ્ઞયાગ
૨૧૫
પછી તે કહે છે, “આ મારા યજ્ઞ માટે આટલા બળદ મારે, આટલાં વાછરડાં, મારે, આટલી વાછરડીઓ મારે, આટલાં બકરાંઓ મારે, આટલાં ઘેટાં મારે, ચૂપ માટે આટલા વૃક્ષ તેડે, કુશાસન માટે આટલા દર્ભ કાપે.” તેના દાસ, દૂત અને કમેકાર દંડભયથી ડરીને આંસુ પાડતા પાડતા તે કામ કરે છે. આને કહે છે આત્મન્તપ અને પરન્તપ.”
લેકેને ગેહિંસા જોઈતી નહતી. આ દાસ, દૂત અને કર્મકાર યજ્ઞનાં કામે રડતા રડતા કેમ કરતા હશે? કારણ કે આ યજ્ઞમાં જે જનાવર માર્યા જતાં તે ગરીબ ખેડૂતો પાસેથી જબરદસ્તીથી લાવવામાં આવતાં હતાં. અને તેથી ખેડૂતોને ઘણું દુઃખ થતું. સુત્તનિપાત્તના બ્રાહ્મણ-ધમ્પિક સુત્તમાં અતિપ્રાચીન કાળના બ્રાહ્મણોનું આચરણ વર્ણવ્યું છે. તેમાં નીચેની ગાથાઓ છે.
यथा माता पिता भाता अञ वाऽपि च आतका। गावो नो परमा मित्ता यासु जायन्ति ओसधा ॥ अन्नदा बलदा चेता वण्णदा सुखदा तथा। एतमत्थवसं त्वा नास्सु गावो हर्निसु ते ॥
મા, બાપ, ભાઈ અને બીજાં સગાસંબંધીઓની જેમ ગાયે અમારી મિત્ર છે. કારણ કે તેમને ઉપર ખેતીને આધાર છે. તેઓ અન્ન, બલ, કાંતિ અને સુખ આપવાવાળી છે. આ કારણ જાણીને પ્રાચીન બ્રાહ્મણો ગાયની હત્યા કરતા ન હતા.'
આ પરથી એમ જણાય છે, કે સામાન્ય લેકેને ગાય પિતાનાં સગાસંબંધીઓ જેવી લાગતી અને યજ્ઞયાગમાં તેમની અમર્યાદ કતલ કરવી લેકને મુદ્દલે ગમતી નહતી. રાજાઓએ અને શ્રીમંત લેકએ પિતાની ગાયોને વધ કર્યો હોત તે તેમના દાસ, કર્મકારોને રેવાના પ્રસંગો બહુ ઓછા પ્રમાણમાં આવ્યા હોત. પણ આ જનાવરો તેમના જેવા જ ગરીબ ખેડૂત પાસેથી જબરદસ્તીથી
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
ભગવાન બુદ્ધ
લીધેલા હોવાથી તેમને ખૂબ દુઃખ થાય એ સ્વાભાવિક હતું. યજ્ઞ માટે લેકે પર કેવી જબરદસ્તી થતી તે નીચેની ગાથાથી જણાશે
ददन्ति एके विसमे निविठा छत्त्वा बधित्वा अथ सोचयित्वा !। सा दक्खिणा अस्सुमुखा सदण्डा।
समेन दिन्नस्स न अग्धमेति ॥ કાઈ વિષમમાર્ગમાં નિવિષ્ટ થઈ ને મારામારી કરીને લોકોને દુઃખી કરીને દાન આપે છે. તેમનાં લેકનાં) આંસુઓથી ભરેલી તે સદણ્ડ દક્ષિણા સમત્વથી આપેલા દાનની કિમત પામતી નથી.”
તે કાળે જેમ યજ્ઞયાગને માટે તેમ જ ઉપજીવિકા માટે અનેક પ્રાણીઓ મારવામાં આવતાં; ગાયને મારીને ચૌટા પર તેનું માંસ વેચવાની પ્રથા પ્રચલિત હતી.x પરંતુ બુદ્ધ જેટલો યજ્ઞયાગનો નિષેધ કર્યો એટલે આ કૃત્યોને કરેલો દેખાતો નથી. ચૌટા પર માંસ વેચવાની રીત બુદ્ધને પસંદ હતી એવું સમજવાનું નથી. પણ યજ્ઞયાગની સરખામણીમાં તેની કશી જ કિમત નહોતી. કસાઈના હાથમાં જે ગાય અને બળદ આવતાં, તે ગાયો દૂઝણી નહતી, અને તે બળદ ખેતી માટે નિરુપયેગી થયેલા હતા; તેને માટે કેઈ આંસુઓ પાડતા નહોતા. યજ્ઞની વાત જુદી હતી. ૫૦૦ કે ૭૦૦ વાછરડીઓ કે વાછરડાંઓ એક યજ્ઞમાં મરાય એટલે ખેતીને કેટલું નુકસાન થતું હશે, અને તે માટે ખેડૂતો કેવા દુ:ખી થતા હશે એ કેવળ કલ્પનાથી જ જાણી શકાય. બુદ્દે આવા જુલ્મોનો નિષેધ કર્યો હોય તો તેમને વેદનિક શા માટે કહેવા?
| સુયશ કયો ? - રાજાઓએ અને શ્રીમંત બ્રાહ્મણોએ કેવી રીતે યજ્ઞ કરે
+सेय्यथापि भिक्ख वे दक्खो गोघातको वा गोघातकन्तेवासी वा गाविं वधित्वा चातुम्महापथे बिलसो विमजित्वा નિતિ અત્ત (સતિપઢાનસુત્ત).
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
યજ્ઞયાગ
૨૧૭.
તે ભગવાન બુદ્ધ દીઘનિકાયના કૂટદઃસુત્તમાં બતાવ્યું છે. તે સુત્તનો સારાંશ આ પ્રમાણે
એક વખત ભગવાન બુદ્ધ મગધ દેશમાં ફરતા ફરતા ખાણુમત નામના બ્રાહ્મણના ગામે આવ્યા. આ ગામ મગધ દેશના બિબિસાર રાજાએ ફૂટેદન્ત નામક બ્રાહ્મણને દાનમાં આપ્યું હતું. તે બ્રાહ્મણે મહાયજ્ઞ માટે ૭૦૦ બળદ, ૭૦૦ વાછરડાં, ૭૦૦ વાછરડીઓ, ૭૦૦ બકરાં, અને ૭૦૦ ઘેટાં લાવ્યો હતો.
ભગવાન પોતાના ગામની પાસે આવ્યાનાં ખબર સાંભળતાં જ ખાણુમત ગામના બ્રાહ્મણો એકઠા થઈને ભગવાનના દર્શનને માટે કૂટદત્ત બ્રાહ્મણના ઘર આગળથી નીકળ્યા. તેઓ ક્યાં જાય છે તેની કૂટદત્તે તપાસ કરી. અને તેણે પોતાના નોકરને કહ્યું, “એ બ્રાહ્મણને કહે, કે હું પણ ભગવાનના દર્શન માટે જવા માગું છું. તેથી તમે સહેજ થોભો.”
કૂટદત્તના યજ્ઞ માટે ઘણું બ્રાહ્મણો ભેગા થયા હતા. કૂટદત્ત ભગવાનના દર્શનને માટે જવાનો છે, એવું સાંભળીને તેઓ તેની પાસે આવ્યા અને બોલ્યા, “હે ફૂટેદન્ત, તું ગોતમના દર્શન માટે જવાનો છે એ સાચું છે?”
કૂદત્તહા, મને ગૌતમના દર્શન માટે જવાની ઈચ્છા થઈ છે.
બ્રાહ્મણ–હે કૂટદન્ત, ગોતમના દર્શન માટે તારે જવું એ ઉચિત નથી. જે તું તેના દર્શન માટે જઈશ, તો તેના યશની અભિવૃદ્ધિ અને તારા યશની હાનિ થશે. તેથી ગોતમ જ તને મળવા આવે અને તારે તેને મળવા ન જવું, એ ઠીક છે. તું ઉત્તમ કુળમાં જન્મ્યો છે, ધનવાન છે, વિદ્વાન છે, સુશીલ છે, ઘણાઓનો આચાર્યું છે. તારી પાસે વેદમંત્ર શીખવા માટે બધેથી ઘણું શિષ્યો આવે છે. ઉંમરમાં તું ગોતમ કરતાં મોટો છે, અને મગધ રાજાએ બહુમાન સાથે આ ગામ તને ઈનામ આપ્યું છે. તેથી
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
ભગવાન બુદ્ધ
ગોતમ તને મળવા આવે, અને તારે તેને મળવા ન જવું એ જ યોગ્ય છે.
કૂટરઃ–હવે મારું કહેવું શું છે તે સાંભળો. શ્રમણ ગોતમ ઊંચા કુળમાં જન્મ્યા છે. અને મોટી સંપત્તિનો ત્યાગ કરીને તે શ્રમણ થયા છે, જુવાનીમાં જ તેમણે સંન્યાસ લીધો. તે તેજસ્વી અને સુશીલ છે. તે મધુર અને કલ્યાણપ્રદ વચન બોલવાવાળા છે, અને ઘણાઓના આચાર્ય અને પ્રાચાર્ય છે. તે વિષયોથી મુક્ત થઈને શાંત થયા છે. તે કર્મવાદી અને ક્રિયાવાદી છે. બધા દેશના લોકે તેનો ધર્મ સાંભળવા આવે છે. તે સમ્યફ સંબુદ્ધ વિદ્યાચરણસંપન્ન, લેકવિદ્દ, સંયમી પુરુષને સારથિ, દેવ-મનુષ્યને શાસ્તા છે, એવી તેની કીર્તિ બધે ફેલાઈ છે. બિબિસાર રાજા તેમ જ પસેનદિ કેસલ રાજા પોતાના પરિવાર સાથે તેના શ્રાવકે થયા. આ રાજાઓની જેમ પશ્કરસાદિ જેવા બ્રાહ્મણને પણ તેઓ પૂજ્ય છે. આટલી મોટી રેગ્યતાવાળા તે હાલ આપણે ગામ આવ્યા છે, તેથી આપણે તેને આપણું અતિથિ માનવા જોઈએ અને અતિથિ તરીકે તેમના દર્શને જઈને તેમને સત્કાર કરવો અમારે માટે ઉચિત છે.
બ્રાહ્મણ કુટદત, તે આ જે ગેમની સ્તુતિ કરી, તેથી અમને એમ લાગે છે કે, સજનેએ સે યોજન જઈને પણ તેમને મળવું યોગ્ય છે. ચાલ, આપણે બધા જ તેમના દર્શને જઈએ.
પછી કૂટદન્ત બ્રાહ્મણસમુદાયને સાથે લઈને ભગવાન આમ્રયષ્ટિ વનમાં રહેતા હતા ત્યાં આવ્યો. અને ભગવાનને કુશલ પ્રશ્નાદિક પૂછીને એક બાજુએ બેસી ગયો. તે બ્રાહ્મણેમાંના કેટલાક ભગવાનને નમસ્કાર કરીને, કેટલાક તેને પિતાનાં નામગાત્ર જણાવીને, અને કેટલાક કુશલ પ્રક્ષાદિક પૂછીને એક બાજુ પર બેઠા.
પછી કૂટદત્તે ભગવાનને કહ્યું, “આપ ઉત્તમ યજ્ઞવિધિ જાણો છો એવું મેં સાંભળ્યું છે. આપ અમને એ સમજાવશે, તે સારું થશે.”
ભગવાને નીચેની વાર્તા કહી
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
યજ્ઞયાગ
૨૧૯
પ્રાચીનકાળમાં મહાવિજિત નામનો એક પ્રખ્યાત રાજા થઈ ગયો. એક દિવસ તે એકાંતમાં બેઠા હતા ત્યારે તે રાજાના મનમાં એ વિચાર આવ્યો કે મારી પાસે ઘણું સંપત્તિ છે; તેને હું મહાયજ્ઞમાં વ્યય કરે તો તે કૃત્ય મને ચિરકાલ હિતાવહ અને સુખાવહ થશે. આ વિચાર તેણે પોતાના પુરે હિતને કહ્યો અને તે બે, “હે બ્રાહ્મણ, હું મહાયજ્ઞ કરવા ઈચ્છું છું. તે કઈ રીતે કરવાથી મને હિતાવહ અને સુખાવહ થશે તે મને કહે.” પુરોહિત બોલ્યો, “આજકાલ આપણું રાજ્યમાં શાંતિ નથી; ગામ અને શહેર લૂંટાય છે, રસ્તામાં લૂંટફાટ ચાલે છે. આવી પરિસ્થિતિમાં આપ લેકે ઉપર કર નાખશો તે કર્તવ્યથી વિમુખ થશે. આપને કદાચ એમ લાગશે કે શિરચ્છેદ કરીને, કારાગૃહમાં નાખીને, દંડ કરીને અથવા પોતાના રાજ્યમાંથી હદપાર કરીને ચોરોનો બંદોબસ્ત થઈ શકશે. પણ આ ઉપાયોથી બંડનો પૂરેપૂરે બંદેબસ્ત થઈ નહીં શકે, કારણ કે જે ચોરે બાકી રહેશે, તેઓ ફરી બળવો કરશે. બળ તદ્દન નષ્ટ કરવાને સાચો ઉપાય આ પ્રમાણે છે-આપના રાજ્યમાં જેઓ ખેતી કરવા ઈચ્છે છે, તેમને બી-બિયાણ પૂરતા પ્રમાણમાં મળે એવી વ્યવસ્થા કરે. જેઓ વ્યાપાર કરવા ઈચ્છે છે તેમને મૂડી ઓછી ન પડે એમ કરે. જેઓ સરકારી નોકરી કરવા માગે છે, તેમને યોગ્ય વેતન આપી યોગ્ય કામે લગાડે. આવી રીતે બધા માણસો પોતપોતાના કામોમાં મશગૂલ રહેશે તો રાજ્યમાં બંડ થવાનો સંભવ રહેશે નહિ અને વખતસર કર વસૂલ કરીને તિજોરી ભરાયેલી રહેશે, બંડખોરોનો ઉપદ્રવ નષ્ટ થવાથી લેકે નિર્ભયતાથી પિતાના દરવાજા ઉઘાડા મૂકી બોલબચ્ચાંઓ સાથે ખૂબ આનંદથી રહેવા માંડશે.”
પુરોહિત બ્રાહ્મણે કહેલો બંડ શમાવવાનો ઉપાય મહાવિજિત રાજાને ગમ્યો. પિતાના રાજ્યમાં જે લોકો ખેતી કરવાને માટે સમર્થ હતા તેમને બી-બિયારણ આપીને તેણે ખેતી કરવા પ્રેર્યા;
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
ભગવાન બુદ્ધ
જેઓ વેપાર કરવાને સમર્થ હતા તેમને મૂડી આપીને વેપારની અભિવૃદ્ધિ કરી અને જેઓ સરકારી નોકરી માટે યોગ્ય હતા તેમની સરકારી કામ પર યોગ્ય જગ્યાએ નિમણુક કરી. આ ઉપાયનો અમલ કરવાથી મહાવિજિતનું રાષ્ટ્ર થોડા સમયમાં જ સમૃદ્ધ થયું. ધાડ અને ચોરીઓ નષ્ટ થવાથી કર વસૂલ થઈને ખજાને વધ્યો, અને લેકે નિર્ભયતાથી બારણાં ખુલ્લાં મૂકીને પિતાનાં બાળકને રમાડતાં કાળ વિતાડવા લાગ્યાં.
એક દિવસ મહાવિજિત રાજાએ પુરોહિતને કહ્યું, “ હે બ્રાહ્મણ, તમે બતાવેલા ઉપાયથી મારા રાજ્યના અંદરની બળવાખોરી નષ્ટ થઈ છે, મારી તિજોરીની સાંપત્તિક સ્થિતિ ઘણી સારી છે, અને મારા દેશનાં બધાં લેકે નિર્ભયતાથી અને આનંદથી રહે છે. હવે હું મહાયજ્ઞ કરવા ઈચ્છું છું. તેનું વિધાન મને કહે.”
પુરોહિત બોલ્યોઃ “આપને મહાયજ્ઞ કરવો હોય તો તે કામમાં પ્રજાની અનુમતિ લેવી જોઈએ. તેથી પહેલાં રાજ્યનાં બધાં લકાને જાહેર રીતે તમારી ઈચ્છા જણાવી તે કામમાં તેમની સંમતિ મેળવે.”
રાજાની ઈચ્છાને અનુસરીને બધાં લેકેએ યજ્ઞને અનુમતિ આપી અને તે મુજબ યજ્ઞની તૈયારી કરીને પુરોહિતે રાજાને કહ્યું
આ યજ્ઞમાં ઘણી સંપત્તિ ખર્ચાશે, એવો વિચાર યજ્ઞની શરુ - આતમાં મનમાં લાવશો નહિ. યજ્ઞ ચાલતો હોય ત્યારે મારી સંપત્તિ નાશ પામે છે એવો વિચાર, અને યજ્ઞ પૂરો થયા પછી મારી સંપત્તિ નાશ પામી એવો વિચાર, તમે મનમાં લાવશે નહિ. આપણુ યજ્ઞમાં ભલા બૂરા લેકે આવશે. આપણે તેમાંના સપુરુષો પર નજર રાખીને યજ્ઞ કરવો અને પિતાનું ચિત્ત પ્રસન્ન રાખવું.”
| મહાવિજિતના તે યજ્ઞમાં ગાય, બળદ, બકરાં કે ઘેટાં મારવામાં આવ્યાં નહિ. ઝાડ તોડીને ચૂપ કરવામાં આવ્યા નહિ. દર્ભોનાં
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
યજ્ઞયાગ
૨૨૧
આસનો બનાવવામાં આવ્યાં નહિ. દાસને, દૂતને અને મજારને. જબરદસ્તીથી કામે લગાડવામાં આવ્યા નહિ. જેમની ઇચ્છા હતી તેમણે કામ કર્યા અને જેમની ઈચ્છા નહેતી તેમણે કર્યા નહિ. ઘી, તેલ, માખણ, મધ અને ગોળ એ પદાર્થોથી જ તે યજ્ઞ પૂરે કરવામાં આવ્યા.
તે પછી રાષ્ટ્રની ધનવાન લેકે ભારે ભારે નજરાણુઓ લઈને મહાવિજિત રાજાના દર્શને આવ્યા. તેમને રાજાએ કહ્યું, “હે ગૃહસ્થો, મને તમારાં નજરાણુની બિલકુલ જરૂર નથી. ધાર્મિક કર મળવાથી મારી પાસે ઘણું દ્રવ્ય ભેગું થયું છે. તેમાંનું તમને કાંઈક જોઈતું હોય તે ખુશીથી લઈ જાઓ.” આ રીતે રાજાએ પિલા ધનિક લોકોનાં નજરાણાં લેવાનો ઈન્કાર કર્યો, ત્યારે તેમણે તે દ્રવ્ય ખર્ચીને યજ્ઞશાળાની ચારે બાજુ ઉપર ધર્મશાળા બાંધીને ગરીબગરબાને દાનધર્મ કર્યો.
ભગવાને કહેલી આ યજ્ઞની વાર્તા સાંભળીને કૂટદત્તની સાથે આવેલા બ્રાહ્મણો બોલ્યા, “ઘણું જ સારે યા! ઘણું જ સારે યજ્ઞ ! ”
ત્યારે પછી ભગવાને કૂટદન્ત બ્રાહ્મણને પોતાના ધર્મનો વિસ્તારથી ઉપદેશ કર્યો અને તે સાંભળીને કૂટદન્ત બ્રાહ્મણ ભગવાનને ઉપાસક થયો અને બોલ્યો, “ હે ગૌતમ, ૭૦૦ બળદ, ૭૦૦ વાછરડાં, ૭૦૦ વાછરડીઓ, ૭૦૦ બકરાં અને ૭૦૦ ઘેટાં –એ બધાં પ્રાણીઓને હું ચૂપ થી મુક્ત કરું છું અને તેમને જીવતદાન આપું છું. તાજું ઘાસ ખાઈને અને ઠંડું પાણી પીને તેઓ ભલે શીતલ છાયામાં આનંદથી રહે !”
બેકારી નષ્ટ કરવી એ જ સાચે યજ્ઞ ઉપરના સુત્તમાં મહાવિજિતનો અર્થ જેનું રાજ્ય વિસ્તૃત છે એવો રાજા. તે જ મહાયજ્ઞ કરી શકશે. તે મહાયજ્ઞનું મુખ્ય વિધાન એ કે રાજ્યમાં કોઈ બેકાર રહે નહિ; બધાને કોઈ સારું કામ આપવામાં આવે. આ જ વિધાન જુદી રીતે ચક્રવત્તિસીહનાદસુત્તમાં કહ્યું છે. તેને સારાંશ આ પ્રમાણે
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
ભગવાન બુદ્ધ
દઢનેમિ નામને એક ચક્રવર્તી રાજા થઈ ગયો. વૃદ્ધાવસ્થામાં પિતાના દીકરાનો અભિષેક કરીને તે યોગાભ્યાસ માટે ઉપવનમાં જઈને રહ્યો. રાજાના પ્રાસાદની સામે એક દેદીપ્યમાન ચક્ર હતું. તે સાતમે દિવસે ગૂમ થયું. આથી દકનેમિને પુત્ર ખૂબ ગભરાયો અને રાજષિ પિતાની પાસે જઈને તેણે આ ખબર આપ્યાં. રાજર્ષિ બોલ્યો “બેટા, તું ગભરાઈશ નહિ. આ ચક્ર તારા પુણ્યને લીધે ઉત્પન્ન થયું હતું. જે તું ચક્રવર્તી રાજાના વ્રતનું પાલન કરીશ તે તે ફરી પોતાની જગ્યાએ આવીને સ્થિર થશે. તું ન્યાય અને સમતા વડે લેકેનું રક્ષણ કરજે, અને તારા રાજ્યમાં અન્યાય થવા દઈશ નહિ. જેઓ દરિદ્રી હશે, તેમને (કામે લગાડીને) ધન મળે એવી વ્યવસ્થા કરજે, અને તારા રાજ્યમાં જે પુરુષ શ્રમણબ્રાહ્મણો હોય તેમની પાસેથી વખતોવખત કર્તવ્યાકર્તવ્યને બધ મેળવજે. તેમનો ઉપદેશ સાંભળીને અકર્તવ્યથી પરાડમુખ થજે, અને કર્તવ્યમાં દક્ષ રહેજે.”
જુવાન રાજાએ આ ઉપદેશ માન્ય કર્યો અને તે મુજબ તે વર્યો, ત્યારે પેલું દેદીપ્યમાન ચક્ર પિતાને સ્થાને ફરી આવ્યું. રાજાએ ડાબા હાથમાં પાણીની ઝારી લીધી અને જમણે હાથે પેલું ચક્ર ચલાવ્યું. તે ચક્ર તેના સામ્રાજ્યમાં બધે ફર્યું. તેની પાછળ જઈને રાજાએ બધા લેકને ઉપદેશ આપ્યો કે, “પ્રાણઘાત કરશો નહિ. ચોરી કરશો નહિ. વ્યભિચાર કરશે નહિ. જૂઠું બોલશો નહિ. યોગ્ય માર્ગે ચાલીને પિતાને નિર્વાહ કરજે.”
પછી પેલું ચક્રરત્ન પાછું ફર્યું અને ચક્રવર્તી રાજાના સભાસ્થાનની સામે ઊભું રહ્યું. તેના વડે રાજમહેલની શોભા વધી.
આ ચક્રવર્તીવ્રતનો પ્રકાર સાત પેઢીઓ સુધી ચાલ્યો. સાતમા ચક્રવર્તીએ સંન્યાસ લીધા પછી, સાતમે દિવસે તે ચક્ર અંતર્ધાન પામ્યું, અને તેથી જુવાન રાજાને ખૂબ દુ:ખ થયું. પણ રાજર્ષિ પિતા પાસે જઈને તેણે ચક્રવર્તીવ્રત જાણી લીધું નહિ. તેના અમાત્યોએ અને બીજા સદ્દગૃહસ્થોએ તેને તે ચક્રવર્તી વ્રત સમજાવ્યું. તે સાંભળીને
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
યજ્ઞયાગ
૨૨૩
રાજાએ લેાકેાનું ન્યાયી રીતે રક્ષણ કરવાના પ્રારંભ કર્યાં; પણ દરિદ્રી લોકાને ઉદ્યોગ મળે, એવી વ્યવસ્થા કરી નહિ. આથી દારિદ્વ્ર ખૂબ વધ્યું અને એક માણસે ચારી કરી. લકાએ તેને રાજાના હાથમાં સોંપ્યા એટલે રાજાએ પૂછ્યું, “ ભાઈ, તે ચારી કરી એ સાચું છે? ''
tr
માણુસ—સાચું, મહારાજ. રાજા—ચારી શા માટે કરી?
માણુસ—મહારાજ, મારા નિર્વાહ ચાલતા નથી તેથી. તેને જોઈતું દ્રવ્ય આપીને રાજા ખેલ્યેા, “ આ દ્રશ્ય વડે તું પેાતાના નિર્વાહ કરજે, તારા કુટુંબ ને પોષજે, વ્યાપાર ઉદ્યોગ અને દાનધમ કરજે.'' આ વાત ખીજા એક એકારને કાને ગઈ. ત્યારે તેણે પણ ચેારી કરી. રાજાએ તેને પણ યાગ્ય દ્રવ્ય આપ્યું. આથી લેાકાને એમ થયું કે, જે ચારી કરે છે, તેને રાજા ઈનામ આપે છે. એટલે દરેક માણસ ચેારી કરવા લાગ્યા. તેમાંના એકને પકડીને રાજા પાસે લઈ ગયા. રાજાએ વિચાર કર્યાં, · જો ચારી કરવાવાળાને હું દ્રવ્ય આપતા જાઉં, તે આખા રાજ્યમાં અમાઁદ ચારીએ થશે. તેથી આ માણસને શિરચ્છેદ કરાવવા જોઇએ.'' આથી તેણે તે માણસને રસીએથી બંધાવ્યેા, તેનું મુંડન કરાવ્યું, અને રસ્તાઓમાં તેને ફેરવીને નગરની દક્ષિણ દિશામાં તેનેા શિરચ્છેદ કરવાની આજ્ઞા આપી.
તે પ્રકાર જોઈ તે ચાર લેાા ગભરાઈ ગયા. હવે પછી સીધી રીતે ચારીએ કરવી જોખમાયું છે, એમ જાણીને તેમણે તીક્ષ્ણ શસ્રા તૈયાર કરાવ્યાં, અને તેઓ ખુલ્લી રીતે ધાડ પાડવા લાગ્યા... આ રીતે દરિદ્રી લેાકાતે વ્યવસાય નહિ મળવાથી ઘરિશ્ર્વ વધતું ચાલ્યું; દારિદ્વ્ર વધવાથી ચેરીએ એને લૂટમાર વધી; લૂટમાર વધવાથી શસ્ત્રાસ્ત્ર વધ્યાં; શસ્ત્રાસ્ત્રો વધવાથી પ્રાણધાત વધ્યા; પ્રાણુંધાત વધવાથી અસત્ય વધ્યું; અસત્ય વધવાથી ચાડી વધી; ચાડીએ વધવાથી વ્યભિચાર વધ્યેા, અને પરિણામે ગાળાગાળી અને
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪.
ભગવાન બુદ્ધ
વ્યર્થ બડબડ વધી. તેમની અભિવૃદ્ધિ થવાથી લાભ અને દ્વેષ વધવા માંડયા અને તેને લીધે મિથ્યાદષ્ટિ વધી અને બીજાં બધાં અસત કર્મો બધે ફેલાયાં.
મહાવિજિત રાજાને પુરહિતે કહેલા યજ્ઞવિધાનો ખુલાસે આ ચક્કવત્તિસીહનાદ સુત્ત પરથી થાય છે. જોકે પાસેથી બળજબરીથી જનાવરો ઝૂંટવી લઈને તેમનો યજ્ઞમાં વધ કરવો એ સાચે યજ્ઞ નથી, પણ રાજ્યના લોકોને સમાજોપયોગી કાર્યમાં નિયુક્ત કરીને બેકારી નષ્ટ કરવી એ જ સાચે યજ્ઞયાગ છે. બલિદાનપૂર્વક યજ્ઞયાગ કરવાની પ્રથા ક્યારની નષ્ટ થઈ છે, તેમ છતાં આજે પણ સાચો યજ્ઞ કરવાનો પ્રયત્ન ભાગ્યે જ દેખાય છે. બેકારી ઘટાડવા માટે જર્મનીએ અને ઈટાલીએ યુદ્ધસામગ્રી વધારી; તેને લઈને ક્રાંસ, ઈગ્લેંડ અને અમેરિકા વગેરે રાષ્ટ્રોને પણ યુદ્ધસામગ્રી વધારવી પડી અને હવે યુદ્ધ ફાટી નીકળવાનો સંભવ દેખાય છે. અહીં જાપાને તે ચીન પર ચઢાઈ કરી જ છે; અને ત્યાં મુસલિની અને હિટલર આવતી કાલે શું કરશે, તેની કોઈને કલ્પના નથી.* પણ એટલું તો સાચું કે આ બધાનું પર્યવસાન રણયજ્ઞમાં જ થશે, અને તેમાં બીજાં પ્રાણીઓ કરતાં મનુષ્ય પ્રાણીઓની આહુતિ વધારે પ્રમાણમાં આપવી પડશે. આ રણયજ્ઞ અટકાવવો હોય, તે લોકોને યુદ્ધસામગ્રી તરફ નહિ વાળતાં સમાજોન્નતિના કાર્યમાં લગાડવા જોઈએ. આમ કરવાથી જ ભગવાન બુદ્ધે ઉપદેશેલું યજ્ઞવિધાન અમલમાં આવશે. અસ્તુ.
આ થોડું વિષયાંતર થયું. બુદ્ધના યજ્ઞવિધાનના સ્પષ્ટીકરણ માટે તે યોગ્ય હતું. ઉપર આપેલાં સુરો બુદ્ધ પછી અમુક વખતે રચાયાં હોય, તો પણ તેમાં બુદ્ધે ઉપદેશેલાં મૂળભૂત તને ખુલાસો કરવામાં આવ્યો છે. આવા સુયજ્ઞનો ઉપદેશ આપનાર ગુરુને વેદનિંદક કહી તેની અવહેલના કરવી એગ્ય છે કે કેમ તેને જ વિચાર સુએ કરવો ઘટે છે.
* આ લખાણ ગયા મહાયુદ્ધ પહેલાં લખાયું હતું તે એમ ને એમ રહેવા દીધું છે.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
જાતિભેદ
જાતિભેદનું મૂળ 'ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीदबाहू राजन्यः कृतः। ऊरू तदय यद्वैश्यः पद्भयां शुद्रो अजायत ।'
ત્ર. ૧૦/૧૧/૧૨ હિંદુસ્તાનના જાતિભેદનું મૂળ ઉપરની પુરુષસૂક્તની ઋચામાં છે એમ ગણાય છે. પણ આ માન્યતા ભૂલભરેલી છે. વેદકાલની પહેલાં પણ સપ્તસિધુ પ્રદેશમાં અને મધ્ય હિંદુસ્તાનમાં અહિંસાધર્મની જેમ જાતિભેદધર્મ પણ અસ્તિત્વમાં હતા. આર્યોના આગમનને લીધે અને વૈદિક સંસ્કૃતિના પ્રસારને લીધે અહિંસાધર્મને અરણ્યવાસ સ્વીકારવાની ફરજ કેવી રીતે પડી તે પહેલા પ્રકરણમાં બતાવવામાં આવ્યું જ છે. (પૃ. ૯-૧૧) પણ જાતિભેદની બાબતમાં એવું થયું નથી. તેમાં સહેજ ફેરફાર થઈને તે ચાલુ જ રહ્યો છે.
ક્ષત્રિયોનું જોર સુમેરિયામાં ઘણે ભાગે પૂજારી જ રાજા થતા અને એ જ રિવાજ સપ્તસિંધ પ્રદેશમાં હતા. આ પ્રદેશમાં જે નાનાં નાનાં રાજ્યો હતાં તેમના પ્રમુખ વૃત્રને ઇન્ડે મારી નાખ્યો. અને તેથી ઇન્દ્રને બ્રહ્મહત્યાનું પાપ લાગ્યું, એવું વર્ણન મહાભારતમાં છે.* આર્યોના આગમન પહેલાં કેવી સ્થિતિ હતી તે ઉપરની ચામાં કહ્યું છે. ઋષિ કહે છે, “ એક વખતે વિરાટ પુરુષનું મુખ બાહ્મણ
* હિંદી સંસ્કૃતિ અને અહિંસા' પૃ. ૧૫ જુઓ. ૧૫
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
ભગવાન બુદ્ધ
હતું, હાથ રાજન્ય હતા; તેના સાથળમાંથી વૈશ્ય થયા અને તેના પગમાંથી શુક ઉત્પન્ન થયા.” આર્યોના આગમનથી ક્ષત્રિનું મહત્ત્વ વધ્યું, અને બ્રાહ્મણોનું પ્રભુત્વ નષ્ટ થયું, તોપણ પુરોહિતનું કામ તેમની પાસે રહ્યું. આ સ્થિતિ બુદ્ધકાળ સુધી ચાલુ રહી. પાલિ સાહિત્યમાં બધી જગ્યાએ ક્ષત્રિયોને મુખ્ય સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે અને ઉપનિષદોમાં પણ તેને જ પ્રતિધ્વનિ દેખાય છે. દા. ત., નીચેનું લખાણ જુઓ–
ब्रह्म वा इदमग्र आसीदेकमेव । तदेकं सन्न व्यभवत्तच्छ्रेयोरूपमत्यसृजत क्षत्रं यान्येतानि देवत्रा क्षत्राणीन्द्रो वरुणः सोमो रुद्रः पर्जन्यो यमो मृत्युरीशान इति तस्मात् क्षत्रात्परं नास्ति। तस्माद्ब्राह्मणः क्षत्रियमधस्तादुपास्ते ॥
(બહદારણ્યક ૧/૪/૧૧) પહેલાં બ્રહ્મ એકલું હતું, પણ તે એક હેવાથી તેને વિકાસ થયો નહિ. તેથી તેણે ઉત્કૃષ્ટરૂપ ક્ષત્રિય જાતિ પેદા કરી. તે ક્ષત્રિયો એટલે દેવલોકમાં ઈન્દ્ર, વરુણ, સેમ, રુદ્ર, પર્જન્ય, યમ, મૃત્યુ અને ઈશાન. તેથી ક્ષત્રિય જાતિથી શ્રેષ્ઠ બીજી જાતિ નથી. અને તેથી જ બ્રાહ્મણ પોતે નીચે રહીને ક્ષત્રિયની ઉપાસના કરે છે.'
જાતિભેદને નિષેધ આ રીતે ક્ષત્રિય જાતિને મહત્ત્વ પ્રાપ્ત થયું હતું, તેમ છતાં ક્ષત્રિયોનું મુખ્ય કર્તવ્ય યુદ્ધ હતું, જે બુદ્ધને બિલકુલ પસંદ નહેતું. તેથી સમગ્ર જાતિભેદ જ તેને નિરુપયોગી લાગે અને તેનો તેમણે પૂરેપૂરે નિષેધ કર્યો. બીજા શ્રમણોના આગેવાનોએ બુદ્ધની જેમ જાતિને નિષેધ કર્યાને દાખલ મળતો નથી. તેમના સંઘમાં જાતિભેદને સ્થાન નહોતું જ પણ તેમના ઉપાસકવર્ગમાં રૂઢ થયેલા જાતિભેદનો તેમણે વિરોધ કર્યો નહિ. તે કાર્ય બુદ્ધ કર્યું. તે કેવી રીતે કર્યું તે આપણે જોઈએ.
જાતિભેદની સામે બુદ્ધ ઉપદેશનું સૌથી પ્રાચીન એવું વાસેત્ત
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાતિભેદ
૨૨૭ સુત્તનિપાતમાં અને મનિઝમનિકોયમાં મળે છે. તેને સાર નીચે મુજબ
એક વખત ભગવાન બુદ્ધ ઈચ્છાનંગલ નામના ગામની પાસે ઈચ્છાનંગલ ઉપવનમાં રહેતા હતા. તે વખતે ઘણા પ્રસિદ્ધ બ્રાહ્મણો ઈચ્છાનંગલ ગામમાં હતા. તેમાંના વસિષ્ઠ અને ભારદ્વાજ નામક બે જુવાન બ્રાહ્મણોમાં “માણસ જન્મથી શ્રેષ્ઠ થાય છે, કે કર્મથી” એ વાદ શરૂ થયો.
ભારદ્વાજે પોતાના મિત્રને કહ્યું, “હે વસિષ્ઠ, જેઓ માની બાજુએ અને બાપની બાજુએ સાત પેઢીએ શુદ્ધ હોય અને જેના કુળમાં સાત પેઢીઓમાં વર્ણસંકર ન થયો હોય, તે જ બ્રાહ્મણ શ્રેષ્ઠ છે.”
વાસિષ્ઠ બોલ્યા, “હે ભારદ્વાજ, જે માણસ શીલસંપન્ન અને કર્તવ્યદક્ષ હોય તેને જ બ્રાહ્મણ કહેવાય.”
ખૂબ લાંબો વાદવિવાદ થયો. તોપણ બંને એકબીજાનું સમાધાન કરી શક્યા નહિ. અંતે વાસિષ્ઠ બોલ્યા, “હે ભારદ્વાજ, આપણો આ વાદ અહીં પતવાને નથી. શ્રમણ ગેમ આપણું ગામની પાસે રહે છે. તે બુદ્ધ છે, પૂજ્ય છે, બધા લોકોને ગુરુ છે, એવી તેની કીર્તિ બધે ફેલાઈ છે. તેની પાસે જઈને આપણે આપણો મતભેદ એની આગળ મૂકીએ અને તેઓ જે નિકાલ આપે, તે આપણે માન્ય રાખીએ.”
તે બંને બુદ્ધ પાસે ગયા અને બુદ્ધિને કુશલ પ્રશ્નાદિ પૂછીને એક બાજુએ બેસી ગયા. પછી વાસિષ્ઠ બે, “હે ગોતમ, અમે બંને સુશિક્ષિત બ્રાહ્મણકુમાર છીએ. આ તાક્યને શિષ્ય છે અને હું પૌષ્કરસાદિને શિષ્ય છું. અમારી વચ્ચે જાતિભેદની બાબતમાં વિર્વાદ છે. આ કહે છે કે બ્રાહ્મણ જન્મથી થાય છે, જ્યારે હું કહું છું કે બ્રાહ્મણ કર્મથી થાય છે. આપની કીર્તિ સાંભળીને અમે અહીં આવ્યા છીએ. આપ અમારા વિવાદને નિર્ણય આપ આપો.”
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
ભગવાન બુદ્ધ
ભગવાન બોલ્યા, “હે વાસિક, તૃણ, વૃક્ષ, ઈત્યાદિ વનસ્પતિઓમાં ભિન્ન ભિન્ન જાતિઓ દેખાય છે. તેવી જ રીતે કીડાઓ, કીડીઓ ઈત્યાદિ ક્ષુદ્ર પ્રાણીઓમાં પણ તે દેખાય છે. સર્પોની, શ્વાપદોની, પાણીમાં રહેવાવાળાં મોની અને આકાશમાં ઊડવાવાળાં પક્ષીઓની પણ અનેક જાતિઓ છે. તેમના ભિન્નત્વનાં ચિહ્નો તે તે પ્રાણીસમુદાયમાં સ્પષ્ટ દેખાય છે, પણ માણસોમાં ભિન્નત્વનું ચિહ્ન દેખાતું નથી. વાળ, કાન, આંખો, મોટું, નાક, હેઠ, ભમર, ડોક, પેટ, પીઠ, હાથ, પગ ઇત્યાદિ અવયવોમાં એક માણસ બીજા માણસથી સહેજ પણ ભિન્ન થઈ શકતો નથી. તેથી પશુપક્ષી ઇત્યાદિમાં જેવી આકારને લીધે ભિન્ન જાતિઓ દેખાય છે, તેવી તે મનુષ્ય પ્રાણીઓમાં નથી, બધા માણસોનાં અવયવ લગભગ સરખાં જ હોવાથી માણસમાં જાતિભેદ નક્કી થઈ શકતું નથી. પણ માણસની જાતિ કર્મથી નક્કી થઈ શકે છે.
કાઈ બાભણ ગાય પાળીને ઉપજીવિકા ચલાવતો હોય તે તેને ગોવાળ કહે, બ્રાહ્મણ કહે નહિ. જે શિલ્પકલાવડે ઉપજીવિકા ચલાવે છે તે કારીગર, જે વેપાર કરે છે તે વાણિયો, દૂતનું કામ કર તે દૂત, ચોરી પર નભે છે તે ચેર, યુદ્ધકલા પર જીવે છે તે
દ્ધા, યજ્ઞયાગો પર ઉપજીવિકા કરે છે તે યાજક અને જે રાષ્ટ્ર પર ઉપજીવિકા ચલાવે છે તે રાજા છે, એમ ગણવું. પરંતુ આમાંના કોઈને પણ જન્મથી બ્રાહ્મણ કહી શકાય નહિ.
બધાં સંસારબંધન તેડીને જે કોઈ પણ પ્રાપંચિક દુઃખથી ડરતો નથી, કોઈ પણ ચીજની જેને આસક્તિ નથી, તેને હું બ્રાહ્મણ કહું છું. બીજાએ આપેલી ગાળે, વધબધ ઈત્યાદિ જે સહન કરે છે, ક્ષમા એ જ જેનું બળ છે, તેને હું બ્રાહ્મણ કહે છે. કમલપત્ર પરના જલબિંદની જેમ જે ઈહલોકના વિષયસુખથી અલિપ્ત રહે છે, તેને જ હું બ્રાહ્મણ કહું છું.”
જન્મથી બ્રાહ્મણ થતો નથી કે અબ્રાહ્મણ થતો નથી.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાતિભેદ
કર્મથી જ બ્રાહ્મણ થાય છે અને કર્મથી જ અબ્રાહ્મણ થાય છે. ખેડૂત કર્મથી થાય છે, કારીગર કર્મથી થાય છે, ચાર કર્મથી થાય છે, સિપાહી કર્મથી થાય છે, યાજક કર્મથી થાય છે અને રાજા પણ કર્મથી જ થાય છે. કર્મથી જ આ આખું જગત ચાલે છે. રથ જેમ ધરી પર અવલંબીને ચાલે છે, તેવી જ રીતે બધાં પ્રાણીઓ પિતાનાં કર્મ પર અવલંબીને રહે છે. ”
આ બુદ્ધનો ઉપદેશ સાંભળીને વાસિક અને ભારદ્વાજ તેના ઉપાસક થયા.
બ્રાહ્મણ અને અબ્રાહ્મણ સરખા જ! ઉપર આપેલી પુરુષસૂક્તની ઋચાને આધારે બ્રાહ્મણ એવું કહેતા કે પિતે બ્રહ્મદેવના મુખમાંથી ઉત્પન્ન થયા હોવાથી ચારે વર્ણોમાં પોતે શ્રેષ્ઠ છે. મઝિમનિકાયના અશ્વલાયનસુત્તમાં આ વિષે ભગવાન બુદ્ધને સંવાદ ઘણે બોધપ્રદ છે તે સુરને સારાંશ આ પ્રમાણેઃ
એક વખત ભગવાન બુદ્ધ શ્રાવસ્તી આગળ અનાથપિડિકના આરામમાં રહેતા હતા. તે વખતે જુદા જુદા દેશોમાંથી પાંચસો બ્રાહ્મણે કેટલાંક કારણોસર શ્રાવસ્તી આવ્યા હતા. તે બ્રાહ્મણોમાં એક એવો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયે કે શ્રમણ ગતિમ ચારે વર્ણોને મોક્ષ મળે છે એવું પ્રતિપાદન કરે છે. તેની સાથે વાદવિવાદ કરીને તેના મતનું ખંડન કોણ કરશે? અત્તે આ કામને માટે આશ્વલાયન નામના બ્રાહ્મણકુમારની યોજના કરવાનું ઠરાવવામાં આવ્યું.
આશ્વલાયન કુમારનું અધ્યયન તાજેતરમાં જ પૂરું થયું હતું. નિઘંટુ, છંદશાસ્ત્ર ઇત્યાદિ વેદાંગ સાથે તેને ચારે વેદ મોઢે હતાં. તથાપિ ભગવાન બુદ્ધની સાથે વાદવિવાદ કરવો સહેલું નથી એ તે જાણતો હતો. બુદ્ધની સાથે વાદ કરવા માટે જ્યારે એની પસંદગી થઈ ત્યારે તેણે બ્રાહ્મણોને કહ્યું, “ભો, શ્રમણ ગતિમ ધર્મવાદી છે. ધર્મવાદી લેકે સાથે વાદ કરવો સહેલું નથી. હું વેદમાં ભલે પારંગત હોઉં,
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
ભગવાન બુદ્ધે
""
તાપણુ ગાતમ સાથે વાદવિવાદ કરવા માટે હું સમ નથી.'' લાંબા વખત સુધી ચર્ચા થયા પછી બ્રાહ્મણાએ આશ્વલાયનને કહ્યું, ‘હે આશ્વલાયન, તેં પરિવ્રાજકધર્મના અભ્યાસ કર્યો છે અને યુદ્ધ કર્યાં વિના પરાજિત થવું તને છાજે નહિ.'' આશ્વલાયન મત્સ્યેા, ગાતમ સાથે વાદ કરવા જરા મુશ્કેલ છે, તેમ છતાંય તમારા આગ્રહ છે તેથી હું તમારી સાથે આવું છું.''
cr
*
ત્યાર પછી આશ્વલાયન પેલા બ્રાહ્મણસમુદાય સાથે ભગવાન મુદ્ધની પાસે ગયા, અને કુશલ સમાચાર વગેરે પૂછ્યા પછી તે બધા એક બાજુએ બેસી ગયા. પછી આશ્વલાયન ખેલ્યા, ‘ હું ગાતમ, બ્રાહ્મણા કહે છે, બ્રાહ્મણ વણુ જ શ્રેષ્ઠ છે, ખીજા વર્ષાં હીન છે. બ્રાહ્મણ વર્ણ`જ શુકલ છે, ખીજા વર્ણો કૃષ્ણ છે. બ્રાહ્મણાને જ મેાક્ષ મળે છે, ખીજાએને નથી મળતા. બ્રાહ્મણુ હ્મદેવના મુખમાંથી નીકળ્યા. તે તેના ઔરસ પુત્રા છે, તેથી તેએ જ બ્રહ્મદેવના દાયાદ (વારસ) છે.' હે ગતિમ, આ બાબતમાં આપતા શે! મત છે ? '' ભગવાન—હૈ આશ્વલાયન, બ્રાહ્મણેાની સ્ત્રીએ ઋતુમતી થાય છે, ગર્ભવતી થાય છે, બાળકાને જન્મ આપે છે અને ધવરાવે છે. આ રીતે બ્રાહ્મણેાની સંતતિ ખીજા વર્ણોની જેમ માના ઉદરમાંથી જ જન્મે છે. છતાં બ્રાહ્મણા પાતે બ્રહ્મદેવના મુખમાંથી ઉત્પન્ન થયા છે એમ કહે, એમાં આશ્ચર્ય નથી લાગતું ? આન્હે ગાતમ, આપ ગમે તે કહા, પણ બ્રાહ્મણા બ્રહ્મદેવના દાયાદ (વારસ) છે એવા બ્રાહ્મણેાને પૂરા વિશ્વાસ છે.
ભ॰—હૈ આશ્વલાયન, યૌન, કામ્માજ વગેરે સરહદપરના પ્રદેશમાં આય અને દાસ એવા એ જ વણુ છે, અને પ્રસંગવશાત્ આય ને દાન અને દાસને આર્ય થાય છે, આ વાત તારા સાંભળવામાં આવી છે? આ॰—હા, એવું મેં સાંભળ્યું છે.
ભ—એવું હાય, તેા બ્રહ્મદેવે બ્રાહ્મણાને મુખમાંથી ઉત્પન્ન કર્યાં, અને તેઓ બધા વર્ણોમાં શ્રેષ્ઠ છે, એમ કહેવા માટે શે! આધાર છે ?
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાતિભેદ
૨૩૧
આ૦–આપ ગમે તે કહે, પણ બ્રાહ્મણોનો એવો મજબૂત વિશ્વાસ છે કે, બ્રાહ્મણ વર્ણ જ સૌથી શ્રેષ્ઠ છે અને બીજા વર્ષો હીન છે.
ભ૦–ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, કે શુદ્ધ પ્રાણઘાત, ચોરી, વ્યભિચાર, અસત્ય ભાષણ, ચાડી, અપશબ્દ, વ્યર્થ બડબડ ઈત્યાદિ કરે, લેકના ધન પર નજર રાખે, બુદ્ધિ વધારે, નાસ્તિકતાને અવલંબ કરે, તે તેઓ દેહત્યાગ પછી નરકમાં જશે; પણ એ જ કર્મો બ્રાહ્મણ કરે તો તે નરકમાં નહિ જાય, એવું તને લાગે છે?
આ૦–હે ગેમ, કઈ પણ વર્ણને માણસ આ પાપ કરે તે મૃત્યુ પછી નરકમાં જશે. બ્રાહ્મણ શું કે અબ્રાહ્મણ શું, બધાને જ પિતાના પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત ભોગવવું પડશે.
ભ૦–કાઈ બ્રાહ્મણ પ્રાણઘાત, ચૌર્યકર્મ, વ્યભિચાર, અસત્ય ભાષણ, ચાડી, અપશબ્દ, વૃથા પ્રલાપ, પરધનનો લોભ, દ્વેષ અને નાસ્તિકતા આ (દસ) પાપોથી નિવૃત્ત થશે, તે ફક્ત તે જ દેહાવસાન પછી સ્વર્ગે જશે. પણ બીજા વર્ણના લોકો આ પાપથી નિવૃત્ત થશે, તે પણ તેઓ સ્વર્ગમાં નહિ જાય, એવું તને લાગે છે?
આ૦–કઈ પણ વર્ણને માણસ આ પાપકર્મોથી નિવૃત્ત થશે તે સ્વર્ગમાં જશે; પુણ્યાચરણનું ફળ પણ બ્રાહ્મણને અને બ્રાહ્મણેતરને સરખું જ મળશે.
ભવ–આ પ્રદેશમાં ફક્ત બ્રાહ્મણ જ દેવ અને વેરરહિત મૈત્રીભાવના રાખી શકે છે, પણ ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર તે ભાવના રાખી શકતા નથી, એમ તને લાગે છે?
આ૦–ચારે વણ મૈત્રીભાવના રાખી શકશે.
ભ૦–તો પછી બ્રાહ્મણવર્ણ જ શ્રેષ્ઠ છે અને બીજા વર્ણ હીન છે, એમ કહેવાને શો અર્થ છે ?
આ.—આપ ગમે તે કહે, બ્રાહ્મણો પિતાને શ્રેષ્ઠ અને બીજા વર્ગોને હીન ગણે છે, એ વાત સત્ય છે.
ભ૦–હે આશ્વલાયન, કઈ મૂર્ધવસિત રાજા બધી જાતિઓના
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
ભગવાન બુદ્ધ
સ પર ને એકત્ર કરીને તેમાંના જે ક્ષત્રિય, બ્રાહ્મણ અને રાજકુળમાં જન્મ્યા હશે, તેમને કહેશે, “ભાઈઓ, અહીં આવો
અને શાલ કે ચંદન જેવાં ઉત્તમ વૃક્ષોની ઉત્તરારથી લઈને અગ્નિ ઉત્પન્ન કરે.' અને તેમાંના જેઓ ચાંડાલ, નિષાદ ઈત્યાદિ હીન કુળમાં જન્મ્યા હશે, તેમને તે કહેશે, “ભાઈઓ, અહીં આવો, અને કૂતરાઓને ખાવાનું આપવાની કૂડીમાં, ડુક્કરને ખાવાનું આપવાની મૂડીમાં અથવા રંગારાની કૂડીમાં એરંડિયાના ઉત્તરારણી વડે અગ્નિ ઉત્પન્ન કરો.” હે આવલાયન, બ્રાહ્મણદિક ઉચ્ચ વર્ણના માણસોએ ઉત્તમ અરણી વડે ઉત્પન્ન કરેલા અગ્નિ જ ફક્ત ભાસ્વર અને તેજસ્વી થશે, અને ચાંડાલાદિક હીન વર્ગોના માણસોએ એરંડાદિકની અરણી વડે ઉત્પન્ન કરેલા અગ્નિ ભાસ્વર અને તેજસ્વી નહિ થાય અને તેના વડે અગ્નિકાર્યો નહિ થઈ શકે, એવું મને લાગે છે?
આ૦–હે ગતમ, કોઈ પણ વર્ણન માણસે, સારા કે ખરાબ લાકડાની ઉત્તરારણ કરીને કોઈ પણ જગ્યાએ અગ્નિ ઉત્પન્ન કર્યો હોય તે તે સરખે જ તેજસ્વી થશે, અને તેના વડે સમાન અગ્નિકા થઈ શકશે.
ભ૦–કાઈ ક્ષત્રિયકુમાર બ્રાહ્મણુકન્યા સાથે શરીરસંબંધ કરે, અને તે સંબંધથી જે તેને પુત્ર થાય, તે તે પુત્ર માબાપના જે જ મનુષ્ય થશે એમ તને લાગતું નથી ? તેવી જ રીતે કોઈ બ્રાહ્મણકુમાર ક્ષત્રિય કન્યા સાથે લગ્ન કરશે અને તે સંબંધથી તેને પુત્ર થશે તે તે માબાપ જેવો નહિ થતાં જુદા જ પ્રકારનો થશે એમ તને લાગે છે?
આવ–આવા મિશ્રવિવાહથી જે છોકરો થાય છે, અને તે તેનાં માબાપ જેવો જ મનુષ્ય હોય છે. તેને બ્રાહ્મણ પણ કહી શકાય અને ક્ષત્રિય પણ કહી શકાય.
ભ૦–પણ હે આશ્વલાયન, કઈ ઘડીના અને ગધેડાના સંબંધથી જે બચ્યું થાય, તેને તેની મા જેવું કે બાપ જેવું ગણી
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાતિભેદ
૨૩૩
શકાય ? તેને ઘેાડા પણ કહી શકાય અને ગધેડા પણ કહી શકાય ખરા ?
આ—હૈ ગાતમ, તેને ધાડા કે ગધેડે નહિ કહી શકાય. તે એક ત્રીજી જ જાતનું પ્રાણી થાય છે. તેને આપણે ખચ્ચર કહીએ છીએ. પણ બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિયના સંબંધથી થયેલા બાળકમાં એવા પ્રકાર દેખાતા નથી.
ભ—હે આવશાયન, એ બ્રાહ્મણુ બંધુએમાં એક વેદપડન કરેલા સારા સુશિક્ષિત હેાય અને બીજો અશિક્ષિત હાય, તેા બ્રાહ્મણા કયા ભાઈ ને શ્રાદ્ધમાં અને યજ્ઞમાં પહેલું આમંત્રણ આપશે ?
આ—જે સુશિક્ષિત હશે તેને જ પહેલું આમ ત્રણ અપાશે. ભ—હવે એમ સમજ કે, આ એ ભાઈ એમાં એક ભારે વિદ્વાન પણ અયંત દુરાચારી છે; ખીજો વિદ્વાન નથી પણ અત્યંત સુશીલ છે; તેા તે એમાં પહેલું ાતે આમંત્રણ અપાશે?
આ~~ ગેાતમ, જે શીલવાન હશે તેને જ પહેલું આમંત્રણ અપાશે; દુરાચારી માણસને આપેલું દાન મહાફલદાયક શી રીતે થાય ? ભ હું આશ્વલાયન પહેલાં તે જાતિને મહત્ત્વ આપ્યું, પછી વેદપઠનને અને હવે શીલને મહત્ત્વ આપી રહ્યો છે. આથી હું જે ચાતુર્વણ્યશુદ્ધિનું પ્રતિપાદન કરું છું, તેને જ તે સ્વીકાર
કર્યાં છે.
બુદ્ધ ભગવાનનું આ ભાષણ સાંભળીને આશ્વલાયન માથુ નીચું કરીને મૂંગા રહ્યો. આગળ શું ખેલવું તે તેને સૂઝયું નિહ. પછી ભગવાને અસિતદેવલ ઋષિની વાર્તા કહી. અને અન્ત આશ્વલાયન યુદ્ધતા ઉપાસક થયા.
અધિકાર લોકોએ આપવા જોઇએ
બ્રાહ્મણવર્ણ જ શ્રેષ્ઠ છે અને ખીજા વર્ષાં હીન છે એટલું કહીને જ બ્રાહ્મણોના આગેવાને સ્વસ્થ નહેાતા બેસતા. તેમણે ચારે વર્ણીનાં કબ્યા અને અકબ્યા કયાં છે તે કહેવાને અધિકાર પોતાના
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
ભગવાન બુદ્ધ
હાથમાં રાખ્યો હતો, એવું મનિઝમનિકાયના (નં. ૯૬ ) એ સુકારિત્ત ઉપરથી દેખાય છે. તેમાંના લખાણનો સારાંશ આ પ્રમાણે –
એક વખત ભગવાન બુદ્ધ શ્રાવસ્તી આગળ જેતવનમાં અનાથપિડિકના આરામમાં રહેતા હતા. તે વખતે એ સુકારી નામને બ્રાહ્મણ તેમની પાસે આવ્યો અને કુશલ–સમાચારાદિક પૂછીને એક બાજુ બેઠો. પછી તે બોલ્યો, “હે ગોતમ, બ્રાહ્મણો ચાર પરિચર્યાઓ (સેવાઓ) બતાવે છે. બાહ્મણોની પરિચર્યા ત્યારે વર્ણના લેકે કરી શકે છે; ક્ષત્રિયની પરિચર્યા ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શો એ ત્રણ વર્ણોથી થઈ શકે છે; વૈશ્યની પરિચર્યા વૈશ્ય અને શુદ્રો જ કરી શકે છે અને શુદ્રની સેવા શુદ્ધ જ કરી શકે છે. બીજા વર્ણને માણસ તેની પરિચય શી રીતે કરી શકશે? આ પરિચર્યાની બાબતમાં આપને શો અભિપ્રાય છે?”
ભ૦–હે બ્રાહ્મણ, બ્રાહ્મણોનું આ કહેવું બધા લેકને મંજૂર છે? આવી જાતની પરિચર્યાઓ કહેવાને અધિકાર લેકેએ તેમને આપ્યો છે?
એસુવહે ગતમ, એવું નથી.
ભ૦–તે પછી, કેાઈ માંસ નહિ ખાવા ઇચ્છતા ગરીબ માણસને તેના પાડોશીઓ માંસનો ભાગ બળજબરીથી આપે અને તેને કહે કે આ માંસ તું ખા અને તેની કિંમત આપ! તેવી જ રીતે બ્રાહ્મણે લેક પર આ પરિચર્યાએ જબરદસ્તીથી લાદે છે એમ કહેવું જોઈએ. મને એમ લાગે છે કે, માણસ ગમે તે વર્ણને હોય પણ જેની પરિચર્યા કરવાથી કલ્યાણ થાય છે, અકલ્યાણ થતું નથી, તેની જ પરિચર્યા કરવી ઘટે છે. ચારે વર્ણના સમજુ લેકેને પૂછીએ તે તેઓ પણ એ જ અભિપ્રાય આપશે. ઉચ્ચ કુળમાં, ઉચ્ચ વર્ણમાં કે ધંનવાન કુળમાં જન્મ લે એ સારું છે અથવા ખરાબ છે, એમ હું કહેતો નથી. ઉચ્ચકુળમાં, ઉચ્ચ વર્ણમાં અથવા ધનવાન કુળમાં જન્મેલો માણસ પ્રાણધાતાદિક પાપો કરવા માંડે, તે તેની કુલીનતા સારી નથી. પણ તે પ્રાણઘાતાદિક પાપથી વિમુક્ત થાય
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાતિભેદ '
૨૩૫
તે તેની કુલીનતા ખરાબ નથી. જે માણસની પરિચર્યા કરવાથી શ્રદ્ધા, શીલ, શ્રત, ત્યાગ અને પ્રજ્ઞાની અભિવૃદ્ધિ થાય છે, તે માણસની પરિચર્યા કરવી એ મારો મત છે.
એ
સુ હે ગોતમ, બ્રાહ્મણે આ ચાર ધનોનું પ્રતિપાદન કરે છે. ભિક્ષાચર્યા એ બ્રાહ્મણોનું સ્વકીય ધન છે, ધનુષ્યબાણ એ ક્ષત્રિયનું, ખેતી અને ગોરક્ષા એ વૈશ્યોનું અને દાતરડું અને ટોપલી એ શોનું સ્વકીય ધન છે. ચારે વણે પોતપોતાના સ્વકીય ધન પ્રત્યે બેદરકાર થાય, તે ચોરી કરવાવાળા ચોકીદારની જેમ તેઓ અકૃત્યાકારી બને છે. આ બાબતમાં આપનું કહેવું શું છે?
ભ૦–હે બ્રાહ્મણ, આ ચાર ધને કહેવા લેકોએ બ્રાહ્મણને અધિકાર આપ્યો છે?
એસુ –ના, હે ગોતમ.
ભ૦–તો પછી માંસ ખાવાની ઈચ્છા ન હોય તેવા ગરીબ માણસને જબરદસ્તીથી માંસનો ભાગ આપીને તેની કિંમત માગવા જેવું બ્રાહ્મણનું આ કૃત્ય ગણવું જોઈએ. ક્ષત્રિય, બ્રાહ્મણ, વૈશ્ય અને શુદ્ધ આ ચાર કુળમાં જન્મેલા માણસોને અનુક્રમે ક્ષત્રિય, બ્રાહ્મણ, વૈશ્ય અને શદ્ર કહે છે. જેવી રીતે લાકડું, શકલિકા, ઘાસ અને છાણ એ ચાર પદાર્થોમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા અગ્નિને અનુક્રમથી કાણાગ્નિ, શલિકાગ્નિ, તૃણાગ્નિ અને ગોમયાગ્નિ કહે છે. તેવી જ જાતની આ ચાર સંજ્ઞાઓ છે. પણ આ ચારે કુળના માણસો પ્રાણઘાતાદિક પાપોથી નિવૃત્ત થાય, તે તેમાંના બ્રાહ્મણો એકલા જ મૈત્રીભાવના કરી શકે, અને બીજા વર્ણના લેકે મૈત્રીભાવના કરી શકે નહિ, એમ તને લાગે છે?
એસુ –હે ગોતમ, એમ નથી. કોઈ પણ વણને માણસ મૈત્રીભાવના કરી શકશે.
ભ૦-–ફક્ત બ્રાહ્મણ જ નદી પર જઈને સ્નાનચૂર્ણ વડે પિતાનું શરીર સાફ કરી શકશે, પણ બીજા વર્ણના લેકા પિતાનું શરીર સાફ નહિ કરી શકે, એવું તને લાગે છે?
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
ભગવાન બુદ્ધ
એસુ –હે ગતમ, એમ નથી. ચારે વર્ણના લેકા નદી પર જઈને સ્નાનચૂર્ણથી પિતાનું શરીર સાફ કરી શકશે.
ભ૦–તેવી જ રીતે, હે બ્રાહ્મણ, બધાં કુળના લકે તથાગતના ઉપદેશ મુજબ વર્તાને ન્યાય ધર્મની આરાધના કરી શકશે.
બ્રાહ્મણવર્ણ જ શ્રેષ્ઠ છે, એ ખાલી અવાજ છે
ભગવાન બુદ્ધના પરિનિર્વાણ પછી પણ બુદ્ધના મુખ્ય શિષ્યો ચાતુર્વણ્યને માન્ય રાખતા ન હતા. આ ચાતુર્વણ્ય કૃત્રિમ છે, એવું તેઓ કહેતા. આને એક દાખલો મઝિમનિકાયના (નં. ૮૪) મધુરસુરમાં મળે છે. તેને સારાંશ આ પ્રમાણે– - એક વખત આયુષ્માન મહાકશ્યાન મધુરાની પાસે ગુંદાવનમાં રહેતો હતો. મધુરાના રાજાએ–અવંતિપુ–મહાકથ્થાનની કીર્તિ સાંભળી. ભારે પરિવાર સાથે તે તેની પાસે ગયો અને લકુશ સમાચારાદિક પૂછીને એક બાજુએ બેઠો અને બોલ્યા, “હે કાત્યાયન, બ્રાહ્મણવર્ણ જ શ્રેષ્ઠ છે, બીજા વર્ષો હીન છે; બ્રાહ્મણવર્ણ જ શુક્લ છે, બીજા વર્ષે કૃષ્ણ છે; બ્રાહ્મણોને જ મુક્તિ મળે છે, બીજાઓને મળતી નથી; બ્રાહ્મણે બ્રહ્મદેવના મુખમાંથી નીકળેલા બ્રહ્માના ઔરસ પુત્ર છે એમ બ્રાહ્મણ કહે છે. આ બાબતમાં આપનો શો અભિપ્રાય છે ?'
કા–હે મહારાજ, આ કાલે અવાજ (ઘષ) છે ધારે કે કઈ ક્ષત્રિય ધનધાન્ય વડે કે રાજ્ય વડે સમૃદ્ધ થાય, તો તેની સેવા ચાર વર્ણોના માણસો કરશે કે નહિ?
રાજા–હે કાત્યાયન, ચારે વર્ણોના માણસો તેની સેવા કરશે.
કા–તેવી જ રીતે બીજા કોઈપણ વર્ણને માણસ ધનધાન્યથી અને રાજ્યથી સમૃદ્ધ થશે, તો તેની પણ સેવા ચારે વર્ણના લકે કરશે કે નહીં ?
રાજ–ચારે વર્ણના લકે તેની સેવા કરશે. * એ જ હાલની મથરા.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાતિભેદ
૨૩૭
કા–તે પછી ચારે વર્ણના માણસે સમાન કરતા નથી?
રાજા-આ દષ્ટિએ ચારે વર્ણના લેકે ખાતરીપૂર્વક સમાન કરે છે. તેમાં મને સહેજ પણ ભેદ જણાતું નથી.
કા–તેથી હું કહું છું કે, બ્રાહ્મણ જ શ્રેષ્ઠ વર્ણન છે ઈત્યાદિ જે બ્રાહ્મણોનું કથન છે તે કાલે અવાજ છે. ક્ષત્રિય, બ્રાહ્મણ, વૈશ્ય અને શુદ્ર આ ચારે વર્ણના માણસો પ્રાણઘાતાદિક પાપ આચરે, તે તે બધા જ સરખી દુર્ગતિને પામશે, એવું મહારાજને લાગતું નથી?
રાજા–ચાર વર્ણોમાંથી કોઈ પણ માણસ પાપકર્મ કરે તે તે દુર્ગતિ પામશે
કા–ઠીક, મહારાજ, જે એમ છે તે ચારે વર્ણ સમાન ઠરતા નથી? તમને આ બાબતમાં શું લાગે છે?
રાજા–આ દષ્ટિએ ચારે વર્ણ નક્કી સમાન છે. મને તેમાં ભેદ દેખાતો નથી.
કા–ચાર વર્ણોમાંથી કોઈ પણ માણસ પ્રાણધાતાદિક પાપથી વિરત થશે, તો તે સ્વર્ગે જશે કે નહિ ?
રાજા–તે સ્વર્ગે જશે એમ મને લાગે છે.
કા–અને તેથી જ કહું છું કે બ્રાહ્મણવર્ણ જ શ્રેષ્ઠ છે, એ ઠાલે અવાજ છે. હે મહારાજ, ધારો કે તમારા રાજ્યમાં ચારે વર્ણોમાંથી કોઈ પણ માણસ ચોરી, લૂંટફાટ, પરદારાગમન, ઈત્યાદિ અપરાધ કરે અને રાજપુરુષ તેને પકડીને તમારી સામે ઊભો કરે, તે તમે તેને (તેની જાતિ તરફ નહિ જોતાં) વેગ દંડ કરશે કે નહિ?
રાજા–જે તે વધાર્યું હશે, તે હું તેને વધ કરીશ; દંડનીય હશે, તો હું તેને દંડ કરીશ; અને હદપારીને યોગ્ય હશે તે હું તેને હદપાર કરીશ. કારણ કે, ક્ષત્રિય, બ્રાહ્મણ ઈત્યાદિ જે તેની પહેલાંની સંજ્ઞા હતી તે નષ્ટ થઈને તે હવે ગુનેગાર છે એવું ઠરે છે.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
ભગવાન બુદ્ધ
કાદ–તે પછી એ ચારે વર્ણ સમાન નથી? રાજા–એ દૃષ્ટિએ જોતાં ચારે વર્ણ સમાન છે.
કા–ધારો કે આ ચારે વર્ણોમાંથી કોઈ પણ માણસ જે પરિવ્રાજક થશે અને સદાચાર પાળવા માંડશે, તે તમે એની સાથે કેવું વર્તન રાખશે?
રાજા–અમે તેને વંદન કરીશું, તેને ઘેગ્ય માન આપીશું અને તેને અન્નવસ્ત્રાદિક આવશ્યક ચીજ આપીશું. કારણ કે, તેની ક્ષત્રિય, બ્રાહ્મણ, વૈશ્ય, શક ઈત્યાદિ સંજ્ઞા નષ્ટ થઈને તે શ્રમણ એ સંજ્ઞાથી જ ઓળખાશે.
કા–તે પછી આ ચારે વર્ણ સમાન ઠરતા નથી? રાજા–આ રીતે એ ચારે વર્ણ નક્કી સમાન ઠરે છે.
કા–તેથી હું કહું છું કે બ્રાહ્મણવણું જ શ્રેષ્ઠ છે, એ ઠાલો અવાજ છે.
આ સંવાદ પછી અવંતિપુત્ર રાજાએ મહાકાત્યાયનને કહ્યું, “હે કાત્યાયન, આપને ઉપદેશ ઘણો સુંદર છે. જેવી રીતે કઈ ઊંધું વાળેલું વાસણ ઊર્ધ્વમુખ કરી દઈ એ, ઢાંકેલી ચીજ ઉઘાડી કરીએ, માર્ગ ભૂલેલા ઉતારુને રસ્તો બતાવીએ, અથવા આંખેવાળા માણસને પદાર્થ દેખાય એ ખાતર અંધારામાં મશાલ સળગાવીએ, તેવી રીતે ભગવાન કાત્યાયને અનેક દાખલાઓથી ધર્મોપદેશ કર્યો. તેથી હું ભગવાન કાત્યાયનને, ધર્મને અને ભિક્ષુસંઘને શરણ જાઉં
છું. હું આજથી આમરણ શરણુગત ઉપાસક છું એમ માનજે.” - કા–મહારાજ, મારે શરણે નહિ આવતા. જે ભગવાનને હું શરણુ ગયો, તેને શરણે તમે પણ જાઓ.
રાજા--હે કાત્યાયન, તે ભગવાન હમણાં ક્યાં છે? કા–તે ભગવાન પરિનિર્વાણ પામ્યા.
રાજા–તે ભગવાન જીવતા હતા, તે અમે તેના દર્શન માટે સે જનને પણ પ્રવાસ કરત. પણ હવે પરિનિર્વાણ પામેલા.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાતિભેદ
૨૩૯
તે ભગવાનને પણ અમે શરણે જઈએ છીએ, તે જ પ્રમાણે તેના ધર્મને અને સંઘને પણ અમે શરણ જઈએ છીએ. આજથી હું આમરણ શરણે ગયેલો ઉપાસક છું, એમ આપ માનજે.
બુદ્ધની હૈયાતીમાં મથુરામાં બૌદ્ધ ધર્મને ખાસ પ્રસાર થયો નહેતો એ બીજા પ્રકરણમાં આપેલા અંગુત્તરનિકાયના સુત્તપરથી દેખાઈ આવશે જ. (પૃ. ૨૯) અવંતિપુત્ર રાજા બુદ્ધના પરિનિર્વાણ પછી રાજગાદી પર આવ્યો હશે. કારણ કે, જે તે બુદ્ધની હૈયાતીમાં ગાદી પર હેત, તો તેને બુદ્ધ વિષે કંઈક તે માહિતી હોત. ઉપરના સુત્તના છેલ્લા લખાણુભાગ ઉપરથી દેખાશે કે બુદ્ધ પરિનિર્વાણ પામ્યા એ પણ તે જાણતા ન હતા. બુદ્ધની હૈયાતીમાં તેને બાપ ગાદી પર હતા અને તેને બ્રાહ્મણ ધર્મનું ખૂબ જ મહત્વ લાગતું હતું, તેથી તેણે બુદ્ધને વિચાર જ નહિ કર્યો હોય. મહાકાત્યાયન અવન્તીને વતની હતા અને જન્મથી બ્રાહ્મણ અને વિદ્વાન હોવાથી આ જુવાન
અવંતિપુત્ર રાજા પર તેને પ્રભાવ પડઘો એવું માનવું યોગ્ય થશે. - શ્રમણે જાતિભેદ તોડી શકયા નહિ
ઉપર આપેલા ચાર સુત્તોમાંના પહેલા વાસિષ્ઠસુત્તમાં જાતિભેદ કુદરતી નથી, એ ભગવાન બુદ્દે સ્પષ્ટ કરી આપ્યું છે. બીજા અસ્સલાયનસુત્તમાં બ્રહ્મદેવના મુખમાંથી બ્રાહ્મણો પેદા થયા એ માન્યતાનું ખંડન કર્યું છે. અને ત્રીજા સુકારિસુત્તમાં બ્રાહ્મણોને બીજા વર્ગોનાં કર્તવ્યાકર્તવ્ય કરાવવાનો અધિકાર નથી એ સાબિત કર્યું છે. ચોથા માધુરસુત્તમાં મહાકાત્યાયને આર્થિક અને નૈતિક દૃષ્ટિથી જાતિભેદની કલ્પના કેવી નિરર્થક છે, તે સ્પષ્ટ કર્યું છે. આ બધાં સુતોને બરાબર વિચાર કરવાથી એમ જણાય છે કે, બુદ્ધને કે તેના શિષ્યોને જાતિભેદ બિલકુલ માન્ય નહોતા, અને તેને તેડી પાડવા માટે તેમણે સારી પેઠે પ્રયત્ન કર્યો હતો. પણ આ કાર્ય તેમની શક્તિની બહાર હતું. બ્રાહ્મણેએ મધ્ય હિંદુસ્તાનમાં જ નહિ પણ ગોદાવરીના કાંઠા સુધી જાતિભેદનાં મૂળ નાખ્યાં હતાં."
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
ભગવાન બુદ્ધ
તેને સમૂળગે ઉખેડી નાખવો કાઈ પણ શ્રમણસંધને માટે શક્ય ન બન્યું.
શ્રમણેમાં જાતિભેદ ન હતું તેમ છતાં ઋષિમુનિઓની પરંપરાને અનુસરીને શ્રમણોએ પિતાના સંધમાં જાતિભેદને સ્થાન આપ્યું નહિ. ગમે તે જાતિને. મનુષ્ય શ્રમણ થઈને શ્રમણ સંઘમાં દાખલ થઈ શકતે. હરિકેશિબલ ચાંડાળ હોવા છતાં નિર્ચ થના (જેનોના) સંઘમાં હતા, એ નવમા પ્રકરણમાં કહ્યું જ છે. (પૃ. ૨૦૬-૮ જુઓ. ) બુદ્ધના ભિક્ષુસંધમાં તે “વપાક નામના ચાંડાળ અને સુનીત નામના ભંગી જેવા અસ્પૃશ્ય વર્ગમાં જન્મેલા મોટા સાધુઓ થઈ ગયા.* આપણું સંઘમાં જે મહાન ગુણો છે તેમાં આપણે ત્યાં જાતિભેદને સ્થાન નથી એ એક છે, એમ ભગવાન બુદ્ધ કહેતા. ભગવાન કહે છે, “હે ભિક્ષુઓ, ગંગા, યમુના, અચિરવતી, સરભૂ (સરયું) મહી–આ મહાનદીઓ મહાસમુદ્રમાં ભળ્યા પછી પિતાનાં નામો તજીને મહાસમુદ્ર એ એક જ નામ પામે છે. તેવી રીતે, ક્ષત્રિય, બ્રાહ્મણ, વૈશ્ય, શુદ્ર એ ચાર વર્ણો તથાગતના સંધમાં પ્રવેશ કર્યા પછી પહેલાંનાં નામગાત્રો તજીને “શાક્યપુત્રીય શ્રમણ' એ એક જ નામથી ઓળખાય છે. ”
( ઉદાન ૫/૫ અને અંગુત્તરનિકાય, અદકનિપાત) અશેકના સમયમાં બૌદ્ધસંઘમાં જાતિભેદ ન હતો
અશોકના સમકાલીન બૌદ્ધસંવમાં જાતિભેદ બિલકુલ પળાતે ન હતું એ વાત દિવ્યાવદાનમાંની યશ અમાત્યની વાર્તા ઉપરથી જણાઈ આવે છે.
' અશક રાજા તાજેતરમાં જ બૌદ્ધ થયો હતો, અને તે બધા ભિક્ષુઓને પગે લાગતો. તે જોઈને યશ નામના તેના અમાત્ય કહ્યું, “મહારાજ આ શાક્ય શ્રમણોમાં બધી જાતના લકે છે.
x બૌદ્ધસંઘને પરિચય પૃ. ૨૫૩થી ૨૬ જુએ.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાતિભેદ
૨૪૧ તેમની આગળ આપનું અભિષિક્ત માથું નમાવવું યોગ્ય નથી.”
અશકે કશો જવાબ આપ્યો નહિ, અને કેટલાક સમય પછી બકરાં, ઘેટાં વગેરે પ્રાણીઓનાં માથાં મંગાવીને તે વેચાવ્યાં. યશને માણસનું માથું લાવીને તે વેચવાનું કહ્યું. બકરાં, ઘેટાં વગેરે પ્રાણીઓનાં માથાંઓની કંઈક કિમત મળી. પણ માણસનું માથું ખરીદવા કઈ જ તૈયાર નહોતું. તેથી અશકે કેઈને તે મફત આપવાને હુકમ કર્યો. પણ યશ અમાત્યને તે મફત લેનાર માણસ પણ મળે નહિ. તેણે અશોકને તે વાત જણાવી ત્યારે અશકે પૂછયું, “આ માણસનું માથું મફત આપ્યું તે પણ લેકે કેમ લેતા નથી?”
યશ –કારણ કે તેમને આ માથાનો અણગમો છે.
અ–તેમને આ જ માણસના માથાનો અણગમો છે, કે બધા જ માણસોનાં માથાંઓને તેઓને અણગમે થશે?
યશ –મહારાજ, ગમે તે માણસનું માથું કાપીને લેકે પાસે લઈ જઈએ તે તેઓને તેને અણગમો જ થશે.
અવ–મારા માથાનો પણ તેટલે જ અણગમો થશે?
આ પ્રશ્નનો જવાબ આપવાની યશની હિમત ચાલી નહિ; પણ અશકે અભયદાન આપ્યું ત્યારે તે બોલ્યો, “ મહારાજ, આપના માથાને પણ લેકેને એવો જ અણગમો થશે.”
અ –તો પછી મારું આવું માથું ભિક્ષુઓના ચરણે ધરીને હું તેમનું બહુમાન કર્યું, તેમાં તને ખરાબ શા માટે લાગે છે ? આ સંવાદ પછી કેટલાક લેકે છે, તેમાં નીચેનો એક છે
आवाहकालेऽथ विवाहकाले
जातेः परीक्षा न तु धर्मकाले । धर्मक्रियाया हि गुणा निमित्ता
गुणाश्च जाति न विचारयन्ति ॥
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
ભગવાન બુદ્ધ
છોકરાનાં અને છોકરીનાં લગ્નમાં જાતિનો વિચાર કરવો યોગ્ય છે. પણ ધાર્મિક બાબતમાં જાતિને વિચાર કરવાનું કારણ નથી. કારણ કે ધાર્મિક કૃત્યોમાં ગુણ જોવા પડે છે; અને ગુણ જાતિ પર આધાર નથી રાખતા.'
જૈનસંધે જાતિભેદને સ્વીકાર કર્યો બીજા શ્રમણસંઘમાંના ફક્ત નિગ્રંથસંધની ડીઘણી માહિતી આજે ઉપલબ્ધ છે. આ શ્રમણુસંધે અશોક પહેલાં જ જાતિભેદને મહત્ત્વ આપવા માંડયું હતું એવું આચારાંગસૂત્રની નિયુક્તિ પરથી દેખાય છે આ નિરુતિ ભદ્રબાહુએ રચી અને તે ચંદ્રગુપ્તનો ગુરુ હતો એવી માન્યતા જેનોમાં પ્રચલિત છે. આ નિરુક્તિની શરૂઆતમાં જ જાતિભેદ વિષે જે ઉલ્લેખ કર્યો છે, તેને સારાંશ આ પ્રમાણે છે : “ચાર વર્ણોના સંયોગથી સળ વર્ણ ઉત્પન્ન થયા. બાહ્મણ પુરુષ અને ક્ષત્રિય સ્ત્રી વડે પ્રધાન ક્ષત્રિય અથવા સંકર ક્ષત્રિય ઉત્પન્ન થાય છે. ક્ષત્રિય પુરુષ અને વૈશ્ય સ્ત્રી વડે પ્રધાન વૈશ્ય અથવા સંકર વૈશ્ય પેદા થાય છે. વૈશ્ય પુરુષ અને શુદ્ર સ્ત્રી વડે પ્રધાન શુદ્ર અથવા સંકર શક પેદા થાય છે. આ રીતે સાત વર્ણ થાય છે. હવે નવ વર્ણતર નીચે મુજબ છે –(૧) બ્રાહ્મણ પુરુષ અને વૈશ્ય સ્ત્રી વડે અખશે; (૨) ક્ષત્રિય પુરુષ અને શુદ્ર સ્ત્રી વડે ઉગ્ર; (૩) બ્રાહ્મણ પુરુષ અને શદ્ર સ્ત્રી વડે નિષાદ; (૪) શક પુરુષ અને વૈશ્ય સ્ત્રી વડે અયોગવ; (૫) વૈશ્ય પુરુષ અને ક્ષત્રિય સ્ત્રી વડે માગધ; (૬) ક્ષત્રિય પુરુષ અને બ્રાહ્મણ સ્ત્રી વડે સૂત; (૭) શુદ્ર પુરુષ અને ક્ષધિય સ્ત્રી વડે ક્ષત્તા; (૮) વૈશ્ય પુરુષ અને બ્રાહ્મણ સ્ત્રી વડે વૈદેહ; (૯) શુદ્ર પુરુષ અને બ્રાહ્મણ સ્ત્રી વડે ચાંડાલ પેદા થાય છે.
| (આચારાંગ નિયુક્તિ અ૦ ૧, ગાથા ૨૧ થી ૨૭). *આવાહ એટલે વહુને ઘેર લાવવી અને વિવાહ એટલે છોકરીનાં લગ્ન કરી તેને સાસરે મોકલવી.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાતિભેદ
૨૪૩ આજે જે મનુસ્મૃતિ અસ્તિત્વમાં છે, તે આ નિયુક્તિ કરતાં ઘણું જ અર્વાચીન છે. તેમ છતાં આ નિયુકિતના સમયમાં બ્રાહ્મણો મનુસ્મૃતિમાંની અનુલોમ પ્રતિલોમ જાતિઓની વ્યુત્પત્તિ આવી જ રીતે લગાડવાનો પ્રયત્ન કરતા હતા, એવું અનુમાન કરવામાં જરા પણ વાંધો નથી અને જેનોએ આ વ્યુત્પત્તિ બ્રાહ્મણ પાસેથી જ લીધી હોવી જોઈએ એવી મજબૂત શંકા આવે છે. તે ગમે તેમ હોય, પણ નિગ્રંથ શ્રમણોએ જાતિભેદને પૂર્ણ સંમતિ આપ્યાને આ એક ઉત્તમ દાખલો છે. હીન જાતિઓને જૈન સાધુસંઘમાં જોડાવાની મનાઈ
बाले वुड्ढे नपुसे य कीवे जड्डे य वाहिए। तेणे रायावगारी य उम्मत्ते य अदंसणे ॥ दासे दुहे य मूढे य अणते झुंगिए इय। उबद्धए च भयए सेहनिप्फेडिया इ य॥
(૧) બાળક, (૨) વૃદ્ધ, (૩) નપુંસક, (૪) ક્લીબ, (૫) જડ, (૬) વ્યાધિત, (૭) ચેર, (૮) રાજાપરાધી, (૯) ઉન્મત્ત, (૧૦) અદર્શન (?), (૧૧) દાસ, (૧૨) દુષ્ટ, (૧૩) મૂઢ, (૧૪) ઋણ, (૧૫) ગિત, (૧૬) કેદી, (૧૭) ભયા, અને (૧૮) ભગાડીને આણેલો શિષ્ય–આ અઢારને જૈન સાધુસંઘમાં લેવાની મનાઈ છે. તેમાંની ઘણી વ્યક્તિઓને બૌદ્ધ ભિક્ષુસંઘમાં પણ લઈ શકાતી નથી. આ બે સંઘની પ્રવેશવિધિઓની (ઉપસંપદાઓની) સરખામણું ઘણું ઉપયોગી થશે,* પણ તે આ પ્રકરણને વિષય નથી. ઉપર આપેલા અઢાર માણસમાંથી ફક્ત ૧પમાનો વિચાર આવશ્યક છે. તે શબ્દ ઉપરની ટીકા આ પ્રમાણે છે –
કબૌદ્ધ ભિક્ષુસંધની પ્રવેશવિધિની બાબતમાં “બુદ્ધ ધર્મ અને સંધ” પૃ. ૫૯-૬૦, “બૌદ્ધસંઘને પરિચય” પૃ. ૧૭–૧૯ જુઓ.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધે
“तथा जाति-कर्म-शरीरादिभिर्दूषितो जुंगितः । तत्र मातंग कोलिक- वरुड-सूचिक-छिंपादयोऽस्पृश्या જ્ઞાતિનુંપિતા:। स्पृश्या अपि स्त्री- मयूर - कुक्कुट - शुकादिपोषका वंशवरत्रारोहण - नखप्रक्षालन-सौकरिकत्व - वागुरिकत्वादिनिंदितकर्मकारिण : જર્મનું નિતા : । ચળવનિતા : તંતુન વામનદ્રાળप्रभूतयः शरीरजुंगिता: । तेऽपि न दीक्षा लोकेऽवर्णवादसंभवात् ।
૨૪૪
(
તેવી જ રીતે જાતિ, કમÇ, શરીર, ઈત્યાદિ વડે દૂષિત માણસને ગિત સમજવા. તેમાં માતંગ, ક્રાળ, વાંસફેાડા, દરજી, રંગારા ત્યાદિ લેકે અસ્પૃશ્ય જાતિગિત કહેવાય છે. સ્પૃશ્ય હેવા છતાં સ્ત્રી, મેાર,કુકડી, પાપટ વગેરે પાળવાં, બાંધ્યુ પર અને દોરડાપર કસરત કરવી, નખ સાફ કરવાં, ડુક્કર પાળવાં, પારધીનું કામ કરવું ઇત્યાદિ નિંદ્ય કર્યાં કરવાવાળા લેાકેા કમ`ગિત કહેવાય છે. હાથપગ વિનાના, પંગુ, કૂખડા, ઝિંગ્રેજી, ખાડા, ઇત્યાદિ લાકા શરીરજી ગિત છે. લાકામાં ટીકા થવાનેા સંભવ હાવાથી તેઓ પણ દીક્ષા આપવાને યેાગ્ય નથી. ૧
,
ખૌદ્ધ ભિક્ષુસંધમાં પ્રવેરા કરવા માટે જાતિ બિલકુલ આડે આવતી નથી. માણુસનાં કર્માં નિંઘ હોય તા તે તેને છેાડી દેવાં પડે છે, પણ તેથી તે દીક્ષાને માટે અયેાગ્ય ગણાતા નથી. અહિંદુના હિંદુ સમાજમાં પ્રવેશ
એમ હાવાં છતાં બૌદ્ધ અને જૈન એ બન્ને સંપ્રદાયાએ પરકીય લેાકાને હિંદુ સમાજમાં દાખલ કરી લેવાનું મહત્ત્વનું કાર્ય કર્યું. શ્રીક, શક, દૃશ્યુ, માલવ, ગુર્જર, ઇત્યાદિ બહારની જાતિએ હિંદુસ્તાનમાં વી, અને આ એ ધર્માંનાં મહાદ્રારા વડે તેમણે હિંદુ સમાજમાં
૧. પ્રવચનસારેાધાર, દ્વાર ૧૦૭. આ ઉતારા મુનિશ્રી જિનવિજયજીએ કાઢી આપ્યા, એ માટે તેમને! આભાર માનુ છું.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાતિભેદ
૨૪૫
પ્રવેશ કર્યાં. પહેલાં આ લેાકેા જૈન કે યુદ્ધ થઈ જતા, અને પછી ઇચ્છા મુજબ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય કે વૈશ્ય બનતા. એક જ કુટુંબના એક ભાઇની સંતતિએ ક્ષત્રિયત્વ, અને ખીજા ભાઇની સંતતિએ બ્રાહ્મણત્વ સ્વીકાર્યાના દાખલા મળી આવ્યા છે.૨ અસ્પૃશ્યતાનું પરિણામ
આ રીતે વિજેતાએ હિંદુ સમાજમાં ભળી ગયા, તાપણુ અસ્પૃશ્યેાની પરિસ્થિતિ સુધરી નહિં. જૈન અને બૌદ્ધ શ્રમણા તેમના વિષે બેદરકાર રહ્યા. અને પરિણામે દહાડે દહાડે, અસ્પૃશ્યા વિષેના તિરસ્કાર વધતા થયા; તેમના ઉપર નિષ્કારણ જુલમ થવા લાગ્યા. અને આનું પરિણામ ધીરે ધીરે આખા સમાજને અને ખુદ જેતેાતે અને બૌદ્ધોને પણ ભાગવવું પડયું.
જાતિભેદ વધુ મજબૂત થતા ગયા, તેમ જેતેા અને બૌદ્ધો બધી જાતિઓની ભિક્ષાનેા સ્વીકાર કરે છે, એ કારણથી તેઓ નિધ ગણાવા લાગ્યા. જૈન સંઘમાં અસ્પૃશ્યને લેવાની મનાઈ હતી, તેમ છતાં, ફ્લોને લેતા હતા એમ લાગે છે. બૌદ્ધ સંધમાં તે! છેવટ લગી જાતિભેદને માટે સ્થાન ન હતું, પણ સમાજમાં જાતિભેદનું જોર વધ્યું અને બ્રાહ્મણેાને માટે શકની વાર્તા જેવી વાર્તાએ રચીને લેાકપ્રિય પુરાણેમાં ઘુસાડી દેવાનું શકય બન્યું. ધીરે ધીરે બૌદ્ધ શ્રમણા બિલકુલ નષ્ટ થયા, અને જૈત શ્રમણા જેમતેમ જીવ ખચાવીને ટકી રહ્યા ! તેમને હાથે સમાજશુદ્ધિનું કાઈ પણ મહાન કાર્ય થવા પામ્યું નહિ. ભિક્ષુસંધે બીજા દેશેામાં કરેલુ કાર્ય
હિંદુસ્તાનમાં બૌદ્ધ ભિક્ષુસંધ જાતિભેદની સામે ટકી શક્યો નહિ, પણુ અંહારના દેશામાં તેણે ઘણું મહાન કામ કર્યું. એક
૨. આ વિષે Dr. D. R. Bhandarkarને Indian Antiquary, Vol. 40, January 1911, P.P. 7-87માં પ્રસિદ્ધ થએલે The Foreign Elements in the Indian Population એ લેખ જોવે. ખાસ કરીને રૃ. ૩૫-૩૬ને મજકૂર જરૂર વાંચવા.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
ભગવાન બુદ્ધ
સમય એવા હતા, જ્યારે સિંહલદ્વીપ, પૂર્વમાં બ્રહ્મદેશથી છેક જાપાન સુધી પ્રદેશ અને ઉત્તરમાં તિખેટ, મંગાલિયા વગેરે દેશ,—એ બધી જગ્યાએ બૌદ્ધસંધે બહુજનસમાજને સુસંસ્કૃત કરી મૂકયો. ઉત્તરમાં હિમાલય ઉપરથી અને દક્ષિણ તથા પૂર્વમાં સમુદ્રમાં પ્રવાસ કરીને અનેક ભિક્ષુઓએ બૌદ્ધ સંસ્કૃતિના વાવટા આ બધા દેશા પર ફરકાવ્યા. તેનું કારણ ઉપર આપેલા બુદ્ધના ઉપદેશમાં છે. યુદ્ધે જાતિભેદને સહેજ પણ સ્થાન આપ્યું હેત તા તેના અનુયાયી ભિક્ષુઓએ મ્લેચ્છ ગણાતા દેશોમાં ફરી કરીને બૌદ્ધ ધર્મના પ્રસાર કરી શકયા ન હોત. જાતિભેદને લીધે આપણને નુકસાન થયું, પણ પૂર્વ એશિયા ખંડને તા કાયદા જ થયા, એમ કહેવું પડે છે!
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહાર
ભગવાન બુદ્ધને માંસાહાર પરિનિર્વાણને દિવસે ભગવાન બુદ્ધે ચુંદ લુહારને ઘેર ડુક્કરનું માંસ ખાધું, અને આજકાલના બૌદ્ધ ભિક્ષુઓ ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં માંસાહાર કરે છે; તેથી એ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે, અહિસાને પરમ ધર્મ માનવાવાળા બુદ્ધનું અને તેના અનુયાયીઓનું આ વર્તન ક્ષમ્ય ગણાય ખરું? આ પ્રશ્નની ચર્ચા કરવી યોગ્ય લાગે છે.
બુદ્ધ પરિનિર્વાણને દિવસે જે પદાર્થ ખાધે, તેનું નામ સૂકરમદવ' હતું. એ શબદ પર બુઘોષાચાર્યની ટીકા નીચે મુજબ છે –
सूकरमहवं ति नातितरुणस्स नातिजिण्णस्स एक जेहक. सूकरस्स पवत्तमंसं। तं किर मुटुं चेव सिनिद्धं च होति । तं पटियादापेत्वा साधुकं पचापेत्वा ति अत्थो। पके भणन्ति, सूकरमद्दवं ति पन मुदुओदनस्स पञ्चगोरसयूसपाचनविधानस्स नाममेतं, यथा गवपानं नाम पाकनामं ति। केचि भणन्ति सूकरमहवं नाम रसायनविधि, तं पन रसायनत्थे आगच्छति, तं चुन्देन भगवतो परिनिब्बानं न भवेय्या ति रसायनं पटियन्तं તિ”
સૂકરમદવ એટલે બહુ જુવાન નહિ, કે બહુ વૃદ્ધ નહિ, પણ જે તદન નાના બચ્ચાથી ઉમરમાં મોટું છે, એવા ડુક્કરનું રાંધેલું
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
ભગવાન બુદ્ધ
માંસ. તે મૃદુ અને સ્નિગ્ધ હોય છે. તેને તૈયાર કરવું એને અર્થ, સારી રીતે સીઝવવું એવો સમજો. કેટલાક કહે છે, પંચગોરસથી તૈયાર કરેલા મૃદુ અન્નનું એ નામ છે, જેવી રીતે ગવપાન એ એક વિશિષ્ટ પ્રકારના પવાસનું નામ છે. કોઈ કહે છે, સુકરમદ્દવ નામનું રસાયન હતું. રસાયનના અર્થમાં તે શબ્દનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ભગવાનનું પરિનિર્વાણ ન થાય એટલા ખાતર ચું દે તે ભગવાનને આપ્યું.'
આ ટીકામાં સૂકરમદ્દવ શબ્દનો મુખ્ય અર્થ સૂકરમાંસ એ જ કરવામાં આવ્યા છે, તે પણ તે અર્થ બરાબર હતું એવી બુદ્ધઘેષાચાર્યને ખાતરી ન હતી. કારણકે તે સમયમાં આ શબ્દના બીજા બે અર્થ કરવામાં આવતાં હતાં. આ ઉપરાંત બે ભિન્ન અર્થ ઉદાનઅદ્રકથામાં મળે છે. તે આ પ્રમાણે
___“केचि पन सूकरमहवं ति न सूकरमंसं, सूकरेहि महितवंसकळोरोति वदन्ति । अजे सुकरेहि महितपदेसे जातं अहिच्छत्तकं ति।"
કાઈ કહે છે, કે સૂકરમદ્દવ એટલે ડુક્કરનું માંસ નહિ. ડુક્કરોએ પગ નીચે કચડેલા વાંસના ફણગાને સૂકરમદ્દવ કહે છે. બીજાઓ કહે છે, સૂકરમદ્દવ એટલે ડુક્કરોના પગ નીચે કચડાયેલી જમીનમાં ઊગેલે અળબો.”
આ રીતે સૂકમિવ શબ્દના અર્થની બાબતમાં ઘણા મતભેદ છે. તેમ છતાં ભગવાન બુદ્ધ સૂકરમાંસ ખાતા હતા એવો આધાર અંગુત્તરનિકાયના પંચકનિપાતમાં મળે છે. ઉચ્ચ ગહપતિ કહે છે–
___ "मनापं मे भन्ते संपन्नवरसूकरमंसं, तं मे भगवा पटिग्गण्हातु अनकम्पं उपादाया ति। पटिग्गहेसि भगवा अनुकम्पं उपादाया ति । " - “હે ભદન્ત, ઉત્તમ ડુક્કરનું સારી પેઠે સીઝવીને તૈયાર કરેલું આ માંસ છે, તે મારી ઉપર કૃપા કરીને ભગવાને લેવું. ભગવાને કૃપા કરીને તે માંસ લીધું.”
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહાર
-२४८
જૈનશ્રમણાને માંસાહાર બીજા શ્રમણ સંપ્રદાયમાં જે ભારે તપસ્વીઓ હતા તેમાં મુખ્યત: જેની ગણના થાય છે. એમ છતાં જૈન સંપ્રદાયના શ્રમણો માંસાહાર કરતા હતા એવું આચારાંગસૂત્રના નીચેના ઉતારા પરથી
माशे. से भिक्खू वा भिक्खुणी वा सेज्जं पुण जाणेज्जा बहुअट्ठियं भंसं वा, मच्छ वा बहुकंटकं, अस्मि खलु पडि. गाहितंसि अप्पे सिया भोयणजाए बहुउज्झियधम्मिए । तहप्पगारं बहुअट्टियं वा मसं, मच्छं वा बहुकंटकं, लावि संते णो पडिगाहेजा। से भिक्खू वा भिक्खुणी वा गाहा: वइकुलं पिंडवायपडियाए अणुपविढे समाणे परो बहुअहिएण मंसेण मच्छेण उवणिमंतेज्जा, आउसंतो समणा अभिकखंसि बहुअट्ठियं मंसं पडिगाहेत्तए ? एयप्पगारं णिग्धोसं सोचा णिसम्म से पुव्वमेव आलोएज्जा, आउसोत्ति वा भइणीत्ति वा णो खलु भे कप्पइ बहुअद्वियं मंसं पडिगाहेत्तए, अभिकंखसि से दाउं जावइयं तावइवं पोग्गलं दलयाहि मा अट्ठयाई। से सेवं वदंतस्स परो तमिह टु अंतोपडिग्गहगंसि बहुअठ्ठियं भंसं परिभाएत्ता णिह? दल एज्जा, तहप्पगारं पडिग्गहणं परहत्थंसि वा परपायसि वा अफासुयं अणेसणिज्जं लामे वि संते णो पडिगाहेज्जा । से आहच्च पडिगाहिए सिया तं णोहित्ति वएज्जा, अणोवत्ति वपज्जा । से त्तमायाय एगंतमवक्कभेज्जा । अवकमेत्ता अहेआरामंसि वा अहेउवस्लयंसि वा अप्पंडए जाव संताणए मंसर्ग मच्छगं भोच्चा अट्ठियाई कंटर गहाय से त्तमायाए पगंतमवंकमेजा। अबक्कमेत्ता अहेज्झामथंडिलंसि वा अहिरासिंसि वा किहिरासिसि बा तुसरासिसि बा गोमयरासिलि वा अण्णयरंसि वा तहप्पगारंसि. थंडिलंसि पडिलेहिय पडिलेहिय
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
ભગવાન બુદ્ધ
पमज्जिय पमज्जिय तओ संजयामेव पमन्जिय पमज्जिय परि વૈજ્ઞાા”
ફરીથી તે ભિક્ષુ અથવા તે ભિક્ષણ ઘણું હાડકાં હેય તેવું માંસ અથવા ઘણા કાંટા હોય તેવી માછલી મળશે તે જાણશે કે તેમાં ખાવાને પદાર્થ ઓછો છે અને નાખી દેવાને વધારે છે. આવી જાતનું ઘણું હાડકાંવાળું માંસ અને ઘણું કાંટાવાળી માછલી મળે તે તેણે તેને સ્વીકાર કરવો નહિ. તે ભિક્ષ અથવા તે ભિક્ષુણ ગૃહસ્થને ઘેર ગયો કે ગઈ હોય ત્યારે જે ચહસ્થ કહે, “આયુષ્માન શ્રમણ આ ઘણાં હાડકાંવાળું માંસ લેવાની તારી ઈચ્છા છે?' એવી જાતનું ભાષણ સાંભળ્યા પહેલાં જ તેણે કહેવું, આયુષ્યમાન અથવા (બહેન હોય તે) ભગિનિ, આ ઘણું હાડકાંવાળું માંસ લેવું મારે માટે ઉચિત નથી. તારી ઈચ્છા હોય તે મને ફક્ત માંસ આપજે, હાડકાં ન આપીશ. એમ કહ્યા છતાં પણ જે તે ગૃહસ્થ આગ્રહપૂર્વક આપવા માંડે તો તે અયોગ્ય સમજીને લેવું નહિ, તે પાત્રમાં નાખે છે તે એક બાજાએ લઈ જવું અને આરામમાં કે ઉપાશ્રયમાં પ્રાણીઓનાં ડાં ઘણાં ઓછાં હોય એવી જગ્યાએ બેસીને માંસ અને માછલી વીણીને ખાવાં અને હાડકાં અને કાંટા લઈને એક બાજુએ જવું. ત્યાં જઈને બાળેલી જમીન પર, હાડકાંના ઢગલા પર, કાટ ચઢેલા લેઢાના જુના ટુકડાઓના ઢગલા પર, કુશ્કીના ઢગલા પર, સુકાએલા છાણના ઢગલા પર અથવા એવી જ જાતના બીજા સ્થંડિલ પર (ઊંચી જગ્યાપર) જગ્યા સારી રીતે સાફ કરીને તે હાડકાં અથવા તે કાંટા સંયમપૂર્વક તે જગ્યાએ મૂકી દેવાં.'
* આને જ અનુવાદ દશવૈશાલિક સૂત્રની નીચેની ગાથામાં સંક્ષેપથી આ છે–
बहु अद्वियं पुग्गलं अणिमिसं वा बहुकटयं । अच्छियं तिंदुयं बिल्लं उच्छुखण्ड व सिंवलिं॥
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહાર
૫૧
अप्पे सिआ भोअणज्जाए, बहुउज्झिय धम्मियं । दितिअं पडिआइक्खे न मे कप्पई तारिसं ॥
"
ઘણાં હાડકાંવાળું માંસ, ઘણા કાંટાવાળી માછલી, અસ્થિવૃક્ષનું ફળ, ખીલ, શેરડી, સમડી ( શામલી) ઇત્યાદિ જાતના પદાથૅ —જેમાં ખાવાનેા ભાગ છે, અને ફેકી દેવાના ભાગ વધારે —વાળું ભાજન આપનાર સ્ત્રીને, તે મારે માટે યેાગ્ય નથી એમ કહીને, પ્રતિબંધ કરવા.’
માંસાહારની બાબતમાં પ્રસિદ્ધ જૈન સાધુઓના મત
ગુજરાત વિદ્યાપીઠની પુરાતત્ત્વ મંદિર નામની શાખા હતી. તેનું ‘ પુરાતત્ત્વ ' નામનું ત્રૈમાસિક નીકળતું હતું. આ ત્રૈમાસિકના ૧૯૨૫ની સાલના એક અંકમાં મેં આ પ્રકરણના જેવા જ એક લેખ લખ્યા, અને તેમાં આ મે ઉતારા આપવામાં આવ્યા. આ ઉતારાઓ મે. શેાધી કાઢવાં હતા એમ નથી. માંસાહાર વિષે ચર્ચા ચાલી ત્યારે પ્રસિદ્ધ જૈન પંડિતાએ જ તે મને બતાવ્યા. અને તેને મેં મારા લેખમાં ઉપયાગ કર્યાં.
આ લેખ પ્રસિદ્ધ થયા પછી અમદાવાદનાં જૈન લેાકેામાં ઘણા ખળભળાટ થયેા. તેમના ધર્માંતા હું ઉચ્છેદ કરવા માગું છેં, એવી ફરિયાદા પુરાતત્ત્વમદિરના સંચાલકા પાસે આવી. સંચાલક્રાએ સીધે જ એ ફરિયાદાને પરિહાર કર્યો. મને તેની કશી તકલીફ પડી નહિ.
તે વખતે વયા સ્થાનકવાસી સાધુ ગુલાબચંદ અને તેમના પ્રસિદ્ધ શતાવધાની શિષ્ય રતનચંદ અમદાવાદમાં રહેતા હતા. એક જૈન પંડિતની સાથે હું તેમના દર્શને ગયા. સાંજને સમય હતા, અને જૈન સાધુએ પેાતાની પાસે દીવા રાખતા નહિ હાવાથી એ એ સાધુઓના ચહેરાઓ મને સ્પષ્ટ દેખાતા ન હતા. મારી સાથેના જૈન પંડિતે રતનચંદ સ્વામી સાથે મારી ઓળખાણ કરાવી ત્યારે તેમણે કહ્યું “ તમારી કીર્તિ મે સાંભળી છે, પણ તમે અમારા
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૨
ભગવાન બુદ્ધ
પ્રાચીન સાધુઓ માંસાહાર કરતા હતા એમ લખીને અમારા ધર્મ પર પ્રહાર કર્યો, એ યોગ્ય નથી.” એ કહ્યું, “બૌદ્ધ અને જૈન એ બે જ શ્રમસંપ્રદાયો આજે હસ્તી ધરાવે છે, અને તેમના વિષે મારા મનમાં કેટલે પ્રેમ છે, તે આ તમારી સાથે આવેલા) પંડિતોને જ પૂછે. પણ સંશોધનની બાબતમાં શ્રદ્ધા, ભક્તિ અને પ્રેમ આડે નહિ આવવા જોઈએ. સત્યકથનથી કોઈ પણ સંપ્રદાયને નુકસાન થશે એવું મને લાગતું નથી. અને સત્યાર્થ પ્રકાશિત કરવો એ સંશાધકનું કર્તવ્ય છે એમ હું માનું છું.” - વૃદ્ધ ગુલાબચંદ સાધુ થોડે દૂર બેઠા હતા, ત્યાંથી જ તેમણે પિતાના શિષ્યને કહ્યું, “આ ગૃહસ્થ બે ઉતારાઓનો જે અર્થ કર્યો, તે જ બરાબર છે; આધુનિક ટીકાકારોએ કરેલા અર્થ બરાબર નથી. આ બે ઉતારાઓ ઉપરાંત બીજી ઘણી જગ્યાએ જૈન સાધુઓ માંસાહાર કરતા હતા એવા આધાર મળે છે.” એમ કહીને તેમણે જેને સૂત્રોના ઉતારાઓ બોલવાની શરૂઆત કરી. પણ તેમના વિદ્વાન શિષ્ય વિષયાંતર કરીને આ સંવાદ પડતો મુકાવ્યા. તેમના ગુરુએ બતાવેલા આધાર કયા એ મેં પૂછવું નહિ–તેમ કરવું અને મેગ્ય લાગ્યું નહિ. - મહાવીર સ્વામીના માંસાહાર વિષે વાદ
ખુદ મહાવીર સ્વામી માંસાહાર કરતા હતા એ વિષે સબળ પુરાવો હમણાં પ્રગટ થયો છે. “પ્રસ્થાન' માસિકના ગયા કાર્તિક માસના અંકમાં (સંવત ૧૯૯૫, વર્ષ ૧૪મું, અંક પહેલો ) શ્રી ગોપાળદાસ જીવાભાઈ પટેલે “શ્રી મહાવીર સ્વામીને માંસાહાર' નામને લેખ પ્રસિદ્ધ કર્યો છે. તેમાંની આ વિષયને લાગુ પડતી માહિતી અહીં સંક્ષેપમાં આપું છું.
મહાવીર સ્વામી શ્રાવતિ નગરીમાં રહેતા હતા. મક્ખલિ ગે સાલ પણ ત્યાં જઈ પહોંચે, અને તેઓ બન્ને એકબીજાના
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહાર
૨૫૩
જિનત્વ ઉપર કડક ટીકા કરવા માંડ્યા. પરિણામે ગસાલે મહાવીર સ્વામીને શાપ આપ્યો, કે મારા તપોબલથી તે છ મહિનાને અંતે પિત્તજ્વરથી મરણ પામીશ. મહાવીર સ્વામીએ તેને સામો શાપ આપ્યો કે તું સાતમી રાતે પિત્તજવરથી પીડિત થઈને મરણ પામીશ. તે મુજબ ગોસાલ સાતમી રાતે મરણ પામ્યો. પણ તેના પ્રભાવથી મહાવીર સ્વામીને ભારે બળતરા શરૂ થઈ અને લોહીના ઝાડા શરૂ થયા.
તે વખતે મહાવીર સ્વામીએ સિહ નામના પિતાને શિષ્યને કહ્યું, “તું મેંદ્રિક ગામમાં રેવતી નામની બાઈ પાસે જજે. તેણે મારે માટે બે કબૂતર રાંધી રાખ્યાં છે. તેની મારે જરૂર નથી. તું તેને કહેજે કે, ગઈ કાલે બિલાડીએ મારેલી મરઘીનું માંસ તે તૈયાર કર્યું છે તે મને આપ.”
શ્રી ગોપાળદાસે મૂળ ભગવતી સૂત્રને ઉતારે પિતાના લેખમાં આપ્યો નથી, તે અહીં આપ યોગ્ય થશે–
"तं गच्छह णं तुम सीहा, मेंढियगाम नगरं रेवतीए गाहावतिणीप गिहे तत्थ णं रेवतीए गाहावतिणीए मर्म अट्ठाए दुवे कबोयसरीरा उवक्खडिया, तेहिं नो अहो । अस्थि से अन्न पारियासिए मज्जारकडए कुक्कुडमसए त आहराहि एएणं अहो।"
જેને અર્ધમાગધીનું થોડુંઘણું પણ જ્ઞાન છે તે આ ઉતારો તટસ્થતાથી વાંચશે તે તે કહેશે કે શ્રી ગોપાળદાસે કરેલો અર્થ બરાબર છે. પણ આજે શ્રી ગોપાળદાસની સામે અનેક જૈન પંડિતોએ કડક ટીકા ચલાવી છે!
બોદ્ધ અને જૈન શ્રમણના માંસાહારમાં ફરક માંસાહારની બાબતમાં જૈન અને બૌદ્ધોને વાદ કેવી
* એટલે ૧૯૩૮માં.
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
ભગવાન બુદ્ધ
જાતના હતા તેને વિચાર કરીએ, તેપણુ શ્રી ગેાપાળદાસનું જ કહેવું બરાબર છે, એમ સાબિત થાય છે.
વૈશાલીને સિંહ સેનાપતિ નિ×થેના ઉપાસક હતા એવા ઉલ્લેખ આઠમા પ્રકરણમાં આથ્યા જ છે. બુદ્ધના ઉપદેશ સાંભળીને તે મુદ્દા ઉપાસક થયા અને તેણે યુદ્ધને અને ભિક્ષુસંધને પેાતાને ઘેર આમંત્રણ આપીને આદરપૂર્વક તેમનું સંતપણુ કર્યું. પણ નિમ્ર થાને આ વાત ગમી નહિ. તેમણે વૈશાલી નગરીમાં એવી વાત ફેલાવી કે સિંહે માટું પશુ મારીને ગાતમને અને ભિક્ષુસંધને મિજખાની આપી. અને ગાતમને આ વાતની ખબર હોવા છતાં સિંહે આપેલા ભાજનને તેમણે સ્વીકાર કર્યાં ! આ ખબર એક સજ્જને જઈ તે ધીરે રહીને સિદ્ધને કહી, ત્યારે તે મેક્લ્યા “ આમાં કશે! અર્થ નથી. યુદ્ધની નાલેસ કરવામાં નિથૈ આનંદ માને છે. પણ જાણી જોઈ ને મિજબાની માટે પ્રાણીની હિંસા કરું એ તદ્દન
અસંભવતીય છે.''
એવી જ જાતના ખીજો એક તારા જિઝનિકાયના (૫૫ મા) જીવકસુત્તમાં જડે છે, તે નીચે મુજબ—
એક વખત ભગવાન બુદ્ધ રાગૃહ આગળ વક કૌમારભૃત્યના આમ્રવનમાં રહેતા હતા, ત્યારે જીવક કૌમારભ્રય ભગવાનની પાસે આવ્યા અને ભગવાનને અભિવાદન કરીને એક બાજુએ બેઠે। અને એલ્સેા, હૈ ભદન્ત, આપને માટે પ્રાણી મારીને તૈયાર કરેલું અન્ન આપ ખાએ છે. એવા આપની ઉપર આાપ કરવામાં આવે છે, તે સાચા છે? '' ભગવાને કહ્યું, “ આ આરેાપ તદ્દન ખાટા છે. આપણે પેાતાને માટે મારેલું પ્રાણી આપણે જોઈએ, સાંભળીએ કે આપણને તેવી શંકા આવે, તા તે અન્ન નિષિદ્ધ છે, એમ હું કહું છું. આ પરથી. જેના યુદ્દ ઉપર કેવી જાતને આરોપ કરતા તે જણાઈ આવે છે. ભગવાન બુદ્ધને આમંત્રણ આપીને કાઈ માંસાહાર
,,
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૫
માંસાહાર આપે ત્યારે જેનો કહેતા કે શ્રમણ ગોતમને માટે પશુ મારીને તૈયાર કરેલું (વિવારે) માંસ તે ખાય છે ! પોતે જેન સાધુ કોઈનું આમંત્રણ સ્વીકારતા જ નહોતા. રસ્તામાં મળેલી ભિક્ષા લેતા અને તેમાં મળેલું માંસ ખાતા.
કેટલાક તપસ્વીઓ માંસાહાર વજ્ય કરતા
બુદ્ધના સમયના કેટલાક તપસ્વીઓ માંસાહારને નિષિદ્ધ ગણતા. તેમાંના એક તપસ્વીને અને કાશ્યપ બુદ્ધનો સંવાદ સુત્તનિપાતમાં (૧૪મા) આમગંધ સુત્તમાં મળે છે. તે સત્તને અનુવાદ નીચે મુજબ*
૧. (તિષ્ય તાપસ)–શ્યામક, ચિંગૂલક, ચીનક, વૃક્ષનાં પાંદડાં, કંદમૂળ અને ફળે ધર્માનુસાર મળે તેના ઉપર ઉપજીવિકા ચલાવવાવાળા લેકે જશોખની ચીજે માટે જ બોલતા નથી.
૨. હે કાશ્યપ, બીજાએ આપેલા અસલ જાતના અને સાદી રીતે રાંધેલા ચોખાનું સરસ અને ઉત્તમ અન્ન સ્વીકારવાવાળો તું આમગંધ ( અમેધ્ય પદાર્થ) ખાય છે!
૩. હે બ્રહ્મબંધુ, પંખીના માંસથી મિશ્રિત ચોખાનું અન્ન તું ખાય છે, અને પોતાને આમગંધ યોગ્ય નથી એમ કહે છે! તેથી હે કાશ્યપ હું તને પૂછું છું, કે તારે આમગંધ કઈ જાતને છે?
૪. (કાશ્યપ બુદ્ધ)–પ્રાણઘાત, વધ, છેદ, બંધન, ચોરી, અસત્ય ભાષણ, છેતરપિડી, તફડાવવું, જારણમારણાદિકેને અભ્યાસ અને વ્યભિચાર; એ આમગધ છે, માંસજન નહિ.
૫. જેમને સ્ત્રીઓની બાબતમાં સંયમ નથી, જેઓ જિવાલોલુપ, અશુચિકમંમિશ્રિત, નાસ્તિક, વિષમ અને દુવિનીત છે, તેમનું કર્મ આમગધ છે, માંસ ભજન નહિ.
૬. જેઓ રૂક્ષ, દારુણ, ચાડી ખાવાવાળા, મિત્રદ્રોહી, નિર્દય * આ આમ ગંધ સુત્તના ઉપદેશની સરખામણી ખ્રિસ્તના નીચે આપેલા વચન સાથે કરવી. “જે મોઢામાં જાય છે, તેથી માણસ ભ્રષ્ટ થતો નથી; પણ જે મોઢામાંથી નીકળે છે, તેથી તે ભ્રષ્ટ થાય છે.” (મેથ્ય ૧૫-૧૧).
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
ભગવાન બુદ્ધ
અતિમાની, કૃપણ હેઈ કઈને કશું આપતા નથી, તેમનું કામ આમગંધ છે; મોસભોજન નહિ.
૭. ક્રોધ, મદ, કઠોરતા, વિરોધ, માયા, ઈર્ષ્યા, વૃથા બડબડ, માનાતિમાન, અને દુર્જનની સંગતિ એ આમગધ છે; માંસભજન નહિ.
૮. પાપી, દેવું ડુબાડવાવાળા, ચાડી ખાવાવાળા, લાંચ લેનાર જુઠ્ઠા અધિકારીઓ, જે નરાધમ ઈહલોકમાં કમષ (પાપ) ઉત્પન્ન કરે છે, એ બધાનું કર્મ આમગંધ છે; માંસભોજન નહિ.
૯. જેમને પ્રાણીઓ માટે દયા નથી, જે બીજાઓને લૂંટીને દુ:ખ આપે છે, જેઓ દુષ્ટ, ભયાનક ગાળો આપવાવાળા અને અનાદર કરવાવાળા છે, તેમનું કર્મ આમગંધ કહેવાય; માંસાજન નહિ.
૧૦. જેઓ આવાં કર્મોમાં આસક્ત થયા છે, વિરોધ કરે છે, ઘાત કરે છે, અને હંમેશા એવા કર્મો કરે છે કે જેથી પરલોકમાં અંધકારમાં જઈને પગ ઊંચા અને માથું નીચું કરીને નરકમાં પડે છે. (તેમનું કર્મ ) આમગંધ છે; માંસભોજન નહિ.
૧૧. મત્સ્યમાં સને આહાર મૂકી દે, નાગા રહેવું, મુંડન . કરવું, જટા વધારવી, રાખ ચોપડવી, ખરબચડું હરણનું ચામડું પહેરવું, અગ્નિહોત્રની ઉપાસના કરવી, અથવા ઇલેકની બીજી વિવિધ તપશ્ચર્યાઓ કરવી, મંત્રાહુતિઓ આપવી, યજ્ઞ અને શીતોષ્ણ સેવન વડે તપ કરવું–આ ચીજે કુશંકાઓની પાર નહિ ગયેલા માણસને પાવન કરી શકતી નથી.
૧૨. ઇન્દ્રિયો પર સંયમ રાખી અને તેમને ઓળખીને વર્તવાવાળે, ધર્મસ્થિત, આર્જવ અને માર્દવમાં સંતોષ માનવાવાળો, સંગાતીત - અને જેનું દુ:ખ નાશ પામ્યું છે, એવો ધીર પુરુષ દષ્ટ અને શ્રુત પદાર્થોમાં બદ્ધ થતું નથી.
૧૩. આ અર્થ ભગવાને કરી ફરી પ્રકાશિત કર્યો. અને પેલા
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહાર
૨૫૭
મંત્રપારગે (બ્રાહ્મણ તાપસે ) તે જાણું લીધે. આ અર્થ તે નિરામગંધ, અનાસક્ત, અને અદમ્ય મુનિએ રમ્યગાથાઓ વડે પ્રકાશિત
કર્યો.
૧૪. નિરામગંધ અને બધાં દુઃખોને નાશ કરવાવાળું બુદ્ધને એ સુભાષિત વચન સાંભળીને તે ( તપસ્વી) નમ્રતાથી તથાગતને પગે લાગ્યું, અને તેણે ત્યાં જ પ્રવ્રજ્યા લીધી.
શ્રમણએ કરેલું માંસાહારનું સમર્થન
આ સુત્ત ઘણું પ્રાચીન છે, પણ તે ખાસ કાશ્યપ બુદ્ધ ઉપદેર્યું હતું એમ માનવાને સબળ પુરાવો નથી. બુદ્ધના સમયના ભિક્ષુઓ માંસાહારનું સમર્થન આ રીતે કરતા હતા, એટલે જ એનો અર્થ સમજવાને છે.
આ સુત્તમાં તપશ્ચર્યાને નિરર્થક ગણું છે. આ વિચાર જૈન શ્રમને ગળે ન ઊતર્યો હેત, કારણ કે તેઓ વારંવાર તપશ્ચર્યા કરતા હતા. તેપણ માંસાહારનું સમર્થન તેમણે આ જ રીતે કર્યું હોત. કારણ કે તેઓ પૂર્વકાલીન તપસ્વીઓની જેમ જંગલનાં ફળફૂલો પર ઉપજીવિકા ન ચલાવતાં, લેકાએ આપેલી ભિક્ષા પર નિર્ભર રહેતા હતા; અને તે સમયમાં નિર્માસમસ્ય ભિક્ષા મળવી અશક્ય હતી. બ્રાહ્મણો યજ્ઞમાં હજારે પ્રાણુઓની હત્યા કરીને તેમનું માંસ આસપાસના લોકોમાં વહેંચી આપતા. ગામડાંનાં લેકે દેવતાઓને પ્રાણુઓનું બલિદાન આપી તેમનું માંસ ખાતાં. આ ઉપરાંત, કસાઈઓ ભરબજારમાં ગાયને મારીને તેનું માંસ વેચવા બેસતા. આવી પરિસ્થિતિમાં રાંધેલા અન્નની ભિક્ષાપર આધાર રાખતા શ્રમણોને માંસ વિનાની ભિક્ષા મળવી કેવી રીતે શક્ય હતી ? •
જેનોના મત મુજબ પૃથ્વીકાય, અપકાય, વાયુકાય, અગ્નિકાય, વનસ્પતિકાય અને ત્રસકાય, એવા છે જીવભેદ છે. (પૃ. ૨૦૮ ) પૃથ્વીકાય એટલે પૃવીપરમાણુ. તેવી જ રીતે જલ, વાયુ અને અગ્નિ એમના પરમાણુઓ સજીવ છે. વનસ્પતિકાય એટલે વૃક્ષાદિક વનસ્પતિ. તે સજીવ
૧૭
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
ભગવાન બુદ્ધ
છે એ કહેવાની જરૂર નથી જ. ત્રસકાય એટલે જીવજંતુઓથી માંડીને ઠેઠ હાથી સુધીના બધાં નાનાંમોટાં પ્રાણીઓ. આ છે કાયામાંના કઈ પણ પ્રાણીઓની હિંસા કરવી એ પાપ છે એમ જૈન શ્રમણ
સમજે છે. તેથી તેઓ રાત્રે બત્તી સળગાવતા નહિ, ઠંડું પાણી પિતા નહિ, અને પૃથ્વી પરમાણુ આદિને સંહાર ન થાય એની સંભાળ રાખતા.
પણ જૈન ઉપાસકે ખેતર ખેડતા, અનાજ વાવતા અને તે સીઝવીને અન્ન તૈયાર કરતા. આ કૃત્યમાં પૃથ્વી, અપ, તેજ, વાયુ, વનસ્પતિ અને ત્રણ એ છએ પ્રકારના જીવોનો સંહાર થતે. જમીન ખેતી વખતે પૃથ્વી પરમાણુ નષ્ટ થાય છે જ એમ નથી, પણ નાનામોટા અનેક જીવ મરી જાય છે. અનાજ સીઝવવામાં વનસ્પતિકાય, અપકાય, અગ્નિકાય, વાયુકાય-એ બધાં પ્રાણીઓને નાશ થાય છે. એમ છતાં તે અન્નની ભિક્ષા જૈન સાધુઓ લે જ છે, તે પછી કાઈ જૈન ઉપાસકે તૈયાર કરેલી માંસભક્ષા લેવામાં પ્રાચીન શ્રમણોને શું વાંધો હોઈ શકે? અને તે કૃત્યનું સમર્થન તેમણે આમગંધસત્તની રીતે જ ન કર્યું હોત ? -
ગોમાંસાહારની સામે ચળવળ હવે માંસાહારની સામેની ચળવળ શી રીતે શરૂ થઈ એ વિષે ટૂંકામાં વિચાર કરીએ. સૌથી પહેલાં ગે માંસાહારના નિષેધમાં બૌદ્ધોએ ચળવળ શરૂ કરી દેવી જોઈએ. નવમા પ્રકરણમાં ગાયની યોગ્યતા દર્શાવનાર બ્રાહ્મણ-ધમિકસુત્તની બે ગાથાઓ આપી છે. તે ઉપરાંત આ ગાથાઓ જુઓ. .. न पादा न विसाणेन नास्सु हिंसन्ति केनचि । . गावो एळकसमाना सोरता कुम्भदूहना ।
ता विसाणे गहेत्वान राजा सत्थेन धातथि ॥ ततो च देवा पितग इन्दो असुररक्खला। अधम्मो इति पक्कन्दुं यं सत्थं निपती गवे ॥
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહાર
૨૫ટે ઘેટાં જેવી નમ્ર અને ઘડે ભરીને દૂધ આપવાવાળી ગાયો પગથી, શિગડાથી અથવા બીજા કોઈ પણ અવયવથી કોઈની પણ હિંસા કરતી નથી. તેમને (બ્રાહ્મણોના કહેવાથી) ઈવાકુ રાજાએ શિંગડાં પકડીને મારી નાખી. ગાયો પર શસ્ત્રપ્રહાર થવાથી દેવો, પિતર, ઈન્દ્ર, અસુરો, અને રાક્ષસો આ અધર્મ થયો એવો. આક્રોશ કરવા લાગ્યા !”
બ્રાહ્મણોએ લાંબો વખત ગોમાંસ છોડયું નહિ - બૌદ્ધોના અને જેનોના પ્રયત્નથી ગોમાંસાહારને નિષેધ થવા માંડ્યો, તો પણ બ્રાહ્મણ લેકમાં તેને નિષેધ થતાં ઘણાં સૈકાઓ વીતી ગયાં. પહેલાં યજ્ઞ માટે દીક્ષા લીધેલા માણસે ગોમાંસ ભક્ષણ કરવું નહિ, એવો એક પર્યાય નીકળ્યો. - “स धेन्वै चानडुहश्च नाश्नीयात् । धेन्वनडुहौ वाऽइदै सर्व विभृतस्ते देवा अब्रुवन् धेन्वनडुहौ वाऽइदं सर्व बिभृतो हन्त यदन्येषां वयसां वीर्य तद्धन्वनडुयोर्दधामेति......तस्माद्धन्वनडुहयोनश्निीयात् तदु होवाच याज्ञवलक्योऽश्नाम्येवाहं માં રેવતતિા ”
ગાયો અને બળદ ખાવાં ન જોઈએ. ગાય અને બળદ બધું ધારણ કરે છે. તે દેવ બોલ્યા, ગાયો અને બળદ બધું ધારણ કરે છે, તેથી બીજી જાતિના પશુઓનું વીર્ય ગાય અને બળદેમાં નાખીએતેથી ગાયો અને બળદ નહિ ખાવા જોઈએ. પણ યાજ્ઞવલ્કય કહે છે, શરીરનું માંસ વધે છે, તેથી હું (આ માંસ) ખાઈશ જ.”
|
(શતપથ બ્રાહ્મણ ૩/૧/૨/૨૧) આ વાદ યજ્ઞશાળાને લગતો જ હતો. કેટલાકેાનું એવું કહેવું છે હતું, કે દીક્ષિતે યજ્ઞશાળામાં પ્રવેશ કર્યા પછી ગોમાંસ ખાવું નહિ. પણ યાજ્ઞવલ્કયને આ કબૂલ નહોતું. શરીર પુષ્ટ થાય છે, તેથી તે ગોમાંસ છોડવા તૈયાર ન હતો. અન્ય પ્રસંગોએ ગોમાંસાહાર કરવાની બાબતમાં બ્રાહ્મણોમાં મતભેદ હતો જ નહિ. એટલું જ નહિ, પણ
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
ભગવાન બુદ્ધ કઈ ખાસ પ્રતિષ્ઠિત મહેમાન આવે ત્યારે મોટો બળદ મારીને તેને આદરસત્કાર કરવાની પદ્ધતિ ઘણું પ્રસિદ્ધ હતી. ફક્ત ગૌતમસૂત્રકારે ગોમાંસાહારનો નિષેધ કર્યો છે. છતાં તેને પણ મધુપર્કવિધિ ગમત હોવો જોઈએ. બ્રાહ્મણોમાં આ વિધિ ભવભૂતિના કાળ સુધી ક્યાંક ક્યાંક ચાલુ હતી એવું જણાય છે. ઉત્તરરામચરિતના ચોથા અંકના આરંભમાં સૌધાતક અને દંડાયન એ બેને સંવાદ છે. તેમાંને છેડો ભાગ આ રહ્યો—
સૌધાતકિ–કેમ વસિષ્ટ દંડાયન–પછી શું? સૌ–મને લાગ્યું હતું, કે એ કઈ વાઘ જેવો હોવો જોઈએ. દ –શું કહે છે!
સૌ–તેણે આવતાની સાથે પેલી બિચારી આપણી કપિલા વાછડી જેતજોતામાં પેટમાં નાખી દીધી.
દ–મધુપર્કવિધિ માંસ સાથે જ થવો જોઈએ, એ ધર્મ, શાસ્ત્રની આજ્ઞાને માન આપીને ગૃહસ્થ કાઈ શ્રોત્રિય મહેમાન આવે ત્યારે વાછરડી કે મોટે બળદ મારીને તેનું માંસ રાધે છે, કારણ કે ધર્મસૂત્રકારોએ તેવો જ ઉપદેશ કર્યો છે.
ભવભૂતિને સમય સાતમા સૈકામાં ગણાય છે. તે વખતે આજની જેમ ગોમાંસભક્ષણને અત્યંત નિષેધ હેત તે વસિષ્ઠ વાછરડી ખાઈ નાખ્યાનો ઉલ્લેખ ભવભૂતિ પિતાના નાટકમાં ન કરી શક્યો હોત. આજે આ સંવાદ નાટકમાં મૂકીએ તે તે નાટક હિંદુ સમાજને કેવુંક ગમશે?
પ્રાણવધની વિરુદ્ધ અશોકનો પ્રચાર * પ્રાણીહિંસાની સામે પ્રચાર કરવાવાળો પહેલો ઐતિહાસિક રાજા અશોક હતા. તેને પહેલે જ શિલાલેખ નીચે મુજબ છે –
“આ ધર્મલિપિ દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ લખાવી છે. આ રાજ્યમાં કોઈ પણ પ્રાણીને મારીને હોમહવન કરવા નહિ અને
:, ગાશે ?
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહાર
મેળો ભરવો નહિ, કારણ કે મેળાઓમાં દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી 'જાને ઘણું જ દેખાય છે. અમુક મેળાઓ દેવના પ્રિય પ્રયદર્શી રાજાને ગમે છે. પહેલાં પ્રિયદર્શી રાજાની પાઠશાળામાં જારે પ્રાણીઓ મરાતાં હતાં, પણ જ્યારે આ ધર્મલેખ લખાયે, વારથી બે મેર અને એક મૃગ એમ ત્રણ જ પ્રાણુઓ મરાય છે. તેમાં મૃગ દરરોજ મરાતે નથી, અને ભવિષ્યમાં આ ત્રણ રાણીઓ પણ મારવામાં નહિ આવે.'
આ લેખમાં અશોકે ગાયો અને બળદોને ઉલ્લેખ કર્યો નથી, તે ઉપરથી એવું અનુમાન થાય છે, કે બ્રાહ્મણેતર વરિષ્ઠ જાતિઓમાં તે સમયે ગોમાંસાહાર લગભગ બંધ જ પડયો હતો, એટલું જ નહિ પણ અશકે ખોરાક માટે પણ કોઈ પણ પ્રાણીની હત્યા કરવી નહિ એવો પ્રચાર ચલાવ્યો. સમાજ શબ્દને અનુવાદ મેં મેળે શબ્દથી કર્યો છે. એ શબ્દ તદ્દન બરાબર નથી, તોપણ સામાન્યતઃ બંધબેસતો છે. આજકાલ મહારાષ્ટ્રમાં જેવી જાત્રાઓ ભરાય છે, અથવા ઉત્તર હિંદુસ્તાનમાં મેળાઓ થાય છે, તેવી જ જાતના સમાજ અશોકના સમયમાં થતા હોવા જોઈએ. તેમાં દેવતાઓને પ્રાણુઓનું બલિદાન આપીને મેટો ઉત્સવ કરવાવાળા સમાજ અશોકને ગમતા ન હતા. જેમાં પ્રાણુનું બલિદાન થતું ન હતું એવા મેળાઓ ભરવામાં અશોકને વાંધો ન હતો. યજ્ઞમાં શું, કે મેળામાં શું, પ્રાણીઓનું બલિદાન થવા ન દેવું એના ઉપર જ એનો મુખ્ય ભાર હતો.
આપણા પૂર્વજે નિર્માસભક્ષી નહેતા હમણાં હમણાં યજ્ઞયાગ બંધ પડવા જેવા જ થયા છે. પણ મેળાઓની અંદર હજી પણ અનેક જગ્યાએ બલિદાન આપવાની પ્રથા ચાલુ છે. તો પણ બીજા કોઈ પણ દેશ કરતાં હિંદુસ્તાનના લોકો વધુ પ્રમાણમાં નિર્માસાહારી છે. આને માટે જૈન અને બૌદ્ધોને ધમપ્રચાર જ જવાબદાર છે એમાં શંકા નથી. પણ આજે આપણે
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
ભગવાન બુ
શાકાહારી છીએ તેથી આપણા પૂર્વજો પણ શાકાહારી હતા, એ કહેવું એ હકીકતથી વેગળુ છે.
ચીનમાં ડુક્કરનું મહત્ત્વ
છે ).
હવે ખાસ ડુક્કરના માંસ વિષે એ શબ્દો લખવા યેાગ્ય લા છે. પ્રાચીન સમયથી ચીની લેકા ડુક્કરને સંપત્તિનું લક્ષણ ગાં છે. તેમની લિપિ આકારચિહ્નોની બનેલી છે ( તે ચિત્રલિપિ કહેવા આ ચિહ્નોના મિશ્રણથી જુદા જુદા શબ્દ બનાવી શકાય દા. ત., માણસનું ચિહ્ન દોરીને તેના ઉપર તરવારનું ચિહ્ન દોર્યુ હાય તા તેને અશુર થાય છે. ધરતી આકૃતિની નીચે બાળક ચિહ્ન કાઢીએ તેા તેના અર્થ અક્ષર, સ્ત્રીની એ આકૃતિ દેરી તેા તેના અર્થ ઝડા, અને ડુક્કરનું ચિહ્ન ારીએ તેા તેના અ સંપત્તિ થાય છે. તેથી ધરમાં ડુક્કર હાવું એ સંપત્તિનું લક્ષણ છે એવું પ્રાચીન ચીની લેાકેા માનતા; અને અત્યારે પણ ચીનમાં ડુક્કર તેટલું જ મહત્ત્વ ધરાવે છે. પ્રાચીન હિંદુ ડુક્કરને સંપત્તિના ભાગ ગણતા હિંદુસ્તાનમાં ડુક્કરને એટલું બધુ મહત્ત્વ મળ્યું નહિ. તાપ તે સંપત્તિને એક ભાગ છે એમ તેા ગણાતું જ હતું. અરિયપરિયેસન સુત્તમાં (મજિઝમનિાય ૨૬) ઐહિક સંપત્તિની અનિયતા વર્ણવી છે, તે આ પ્રમાણે:
" किंच भिक्ख जातिधम्मं ? पुत्तभरियं भिक्खवे जातिधम्मं । दासोदासं अजेळ कं कुक्कुटस्करं ... हत्तिगवास्सયવ જ્ઞાતપન્નત જ્ઞાતિધર્માં ।'
,,
એટલે હાથીએ, ગાયા, ઘેાડા વગેરે સંપત્તિમાં જ મરઘાં અને ડુક્કરા એ એને! પણ સમાવેશ થતા હતા. એવું હોવા છતાં ડુક્કરના માંસ માટે આટલા બધા તિરસ્કાર કયાંથી ઉત્પન્ન થયા ? યજ્ઞયાગમાં મરાતા પ્રાણીઓમાં ડુક્કરને ઉલ્લેખ પાલિ સાહિત્યમાં જડતે નથી. તેથી બુદ્ધના સમયમાં આ પ્રાણી અમેધ્ય હેાવું જોઈએ. પણ તે
...
...
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહાર
૨૬૩
અભક્ષ્ય હતું એ માટે કોઈ આધાર મળતું નથી. તેવું હોત તો ક્ષત્રિયોના ઘરની સંપત્તિમાં તેનો સમાવેશ ન થયો હોત. સૂકરમાંસને નિષેધ પહેલવહેલાં ધર્મસૂત્રમાં મળે છે. ૧ અને પછી તેને જ અનુવાદ મનુસ્મૃતિ વગેરે સ્મૃતિગ્રંથમાં આવે છે, પણ અરણ્યસૂકરનો કયારેય નિષેધ થયો નથી. તેનું માંસ પવિત્ર ગણાયું છે. તે
બુદ્ધ ઉપર અમિતાહારને ખોટો આરોપ ભગવાન બુદ્ધે પરિનિર્વાણ પહેલાં ખાધેલો પદાર્થ સૂકરમાંસ હતો એમ માની લઈએ, તો પણ તે તેમણે અજીર્ણ થતાં સુધી ખા, અને તેથી તે મરણ પામ્યા, એવું દુષ્ટ ટીકાકારો કહે છે, તે તદ્દન જુઠ્ઠ છે. ગોતમ બુદ્ધ અતિ આહાર કર્યાનો દાખલો ક્યાંય મળતો નથી. તેથી આ જ પ્રસંગે તેમણે આ પદાથે વધુ પડતો ખાધે એમ કહેવું એમાં કેવળ વક્રબુદ્ધિ જ રહી છે. આ પ્રસંગ પહેલાં ત્રણ મહિના વૈશાલીમાં ભગવાન બુદ્ધ સખત માંદા પડ્યા હતા, અને તેથી તેમના શરીરમાં જરાય શક્તિ નહોતી. ચુંદે આપેલું ભજન તેમના પરિનિર્વાણને માટે નિમિત્ત માત્ર બન્યું. આથી ચુંદ લુહાર ઉપર લોકે ગમે તેવો આક્ષેપ ન કરે એટલા ખાતર પરિનિર્વાણ પહેલાં ભગવાને આનંદને કહ્યું, હે આનંદ, ચુંદ લુહારને કાઈ કહેશે કે, હે ચુંદ, તેં આપેલી ભિક્ષા આરોગીને તથાગત પરિનિર્વાણ પામ્યા, એ વાત તારે માટે લાંછનરૂપ છે. એમ કહીને કેાઈ ચુંદ લુહારને
१. 'काकककगृध्रश्येना जलजरक्तपादतुणडा ग्राम्य જુદફૂલ:” નોતમપુત્ર ૩૦. ૮/
'एकखुरोष्ट्र गवयग्रामसूकरसरभगवाम् ।' आपस्तम्बधर्मसूत्र प्रश्न १, पटल ५, खणिडका १७/०९.
૨. મનુસ્મૃતિ, અ. પ-૧૯. ૩. મનુસ્મૃતિ, અ. ૩-ર૭૦.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
ભગવાન બુદ્ધ દુઃખ આપે, તે તમે ચુંનું દુઃખ આ રીતે દૂર કરજેતેને કહેજે, “હે ચું, તારે પિડપાત ખાઈને તથાગત પરિનિર્વાણ પામ્યા તે તારું દાન તારે માટે સાચે જ લાભદાયક છે. અમે તથાગત પાસેથી સાંભળ્યું છે કે, બીજી ભિક્ષાઓ કરતાં તથાગતને મળેલી બે ભિક્ષાઓ વધુ ફલદાયક અને વધુ પ્રશંસનીય છે. તે કઈ? જે ભિક્ષા લઈને તથાગત સંબધિજ્ઞાન મેળવે છે તે. અને જે ભિક્ષા લઈને તે પરિનિર્વાણ પામે છે તે. ચુંદે જે કૃત્ય કર્યું છે, તે આયુષ્ય, વર્ણ, સુખ, યશ, સ્વર્ગ, અને સ્વામિત્વ આપવાવાળું છે, એમ સમજવું. હે આનંદ, આ પ્રમાણે ચુંદના મનનું દુઃખ દૂર કરજો.”
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ દિનચર્યા
પ્રસન્ન સુખકાન્ત
ગાતમની એધિસત્ત્વની અવસ્થામાં એટલે કે તે ધરમાં હતા ત્યારે અને તેનાં તપસ્યાકાલમાં તેની દિનચર્યા કેવી હતી તેને વિચાર ચેાથા અને પાંચમા પ્રકરણમાં કરવામાં આવ્યે જ છે. હવે બુદ્ધત્વ પ્રાપ્તિથી તેના પરિનિર્વાણુ સુધી તેમની દિનચર્યા કેવી હતી તેનું દિગ્દર્શન આ પ્રકરણમાં કરવા ધાર્યુ છે.
તત્ત્વખાધ થયા પછી ભગવાન બુદ્ધે ખેાધિવૃક્ષની નીચે જ પેાતાને ભવિષ્યના જીવનક્રમ નક્કી કર્યાં. તપશ્ચર્યાં તા તેમણે મૂકી જ દીધી હતી; અને ફરી કામેાપભાગા તરફ વળવાની વાસના તેમનામાં ન હતી. તેથી શરીરાચ્છાદન જેટલું વસ્ત્ર અને ક્ષુધાશમન જેટલું અન્ન ગ્રહણુ કરીને શેષ આયુષ્ય બહુજનહિતાર્થે ગાળવાને તેમણે વિચાર કર્યાં. આ નિશ્ચયનું પરિણામ મુદ્દની મુખમુદ્રા પર કેવું થયું, તેનું વન મજિઝમનિકાયના અરિયપરિયેસન સુત્તમાં અને વિનયના મહા
વર્ગીમાં મળે છે.
ભગવાન બુદ્ધ પંચવી યાને ઉપદેશ કરવાના હેતુથી ગયાથી વારાણસી જતા હતા ત્યારે રસ્તામાં તેને ઉપક નામના આજીવક પૃથા શ્રમણ મળ્યા. તે શ્રમજુ ખેલ્યે, “હું આયુષ્યમાન ગાતમ, તારી મુદ્રા પ્રસન્ન અને શરીર તેજસ્વી દેખાય છે. તું કયા આચાર્ય શિષ્ય છે? ''
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
ભા--મારો ધર્મમાર્ગ મેં જાતે જ શોધી કાઢયો છે.
ઉપક–પણ તું અરહન્ત થયું છે ખરો? તને જિન કહી શકાય ?
ભ૦–ઉપક, મેં બધી પાપકારક વૃત્તિઓ છતી છે, તેથી હું જિન છું.
ઉપકને દેખાયેલી બુદ્ધની મુખમુદ્રા પરની પ્રસન્નતા છેવટ લગી કાયમ હતી, એમ કહેવામાં વાંધો નથી.
સામાન્ય દિનચર્યા ભગવાન બુદ્ધ વહેલી સવારે ઊઠીને ધ્યાન કરતા અથવા પિતાના વસતિસ્થાનની આસપાસ ચંક્રમણ કરતા. સવારે તે ગામમાં ભિક્ષાટન માટે જતા. બધી જાતના લેકા તરફથી મળેલી રાંધેલા અન્નની જે ભિક્ષા તેમના પાત્રમાં એકઠી થતી તે લઈને તેઓ ગામની બહાર જતા અને ત્યાં ભોજન કરીને થોડી વિશ્રાતિ લીધા પછી ધ્યાન માટે બેસી જતા. સાંજે ફરી તેઓ પ્રવાસ કરતા. રાત્રે કઈ દેવાલયમાં, ધર્મશાળામાં કે વૃક્ષ નીચે મુકામ કરતા.
રાત્રિના ત્રણ યામોમાંથી પહેલા યામમાં ભગવાન ધ્યાન કરતા. અથવા ચંક્રમણ કરતા. મધ્યમ યામમાં પોતાની સંઘાટી ચાવડી વાળીને પાથરતા અને હાથનું ઓશીકું કરીને જમણા પાસાપર, જમણપગપર ડાબો પગ મૂકીને, ખૂબ સાવધાનતાથી તેઓ નિદ્રા લેતા.
સિંહશડ્યા બુદ્ધની આ શવ્યાને સિહશયા કહેવામાં આવે છે. અંગુત્તરનિકાયના ચતુનિપાતમાં (સુત્ત ૨૪૪) ચાર જાતની શસ્યાઓનું વર્ણન છે. (૧) પ્રેતશયો, એ ચત્તા સૂનાર માણસની. (૨) કામભોગશપ્યા. કામો પભોગમાં સુખ માનવાવાળા કે ઘણે ભાગે ડાબા પડખા પર સુઈ જાય છે, તેથી એ શવ્યાને કામોપભોગ શયા કહે છે. (૩) સિહશયા. જમણા પગ પર ડાબો પગ સહેજ ત્રાંસ મૂકીને અને મનમાં હું અમુક વખતે જાગી જઈશ એવું સ્મરણ
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિનચર્યાં
૨૬૭
કરીતે ખૂબ સાવધાનતાથી જમણા પડખાપર સૂવું, એને સિંહશય્યા કહે છે. (૪) તથાગતામ્યા, એટલે ચાર ધ્યાનેાની સમાધિ.
આમાંની છેલ્લી એ શય્યાએ ભગવાન બુદ્ધને પસંદ હતી, એટલે તેમે રાતના કાંતા ધ્યાન કરતા અથવા તે મધ્યમ યામમાં સિહશય્યામાં નિદ્રા લેતા. ક્રી રાત્રિના છેલ્લા યામમાં તે ચક્રમણ
કરતા અથવા ધ્યાન કરતા,
મિતાહાર
66
ભગવાન બુદ્ધના આહાર ખૂબ નિયમિત હતા. ખાવાપીવામાં તેમણે કયારેય અતિરેક કર્યાં નથી. અને ભિક્ષુઓને તેએ એ જ ઉપદેશ વારંવાર કરતા. શરૂઆતમાં ભગવાન રાત્રિભેાજન લેતા હતા, એમ માઝિમનિકાયના ( નં. ૭૦ ) કીટાગિરિસુત્તપરથી જણાય છે. તેમાં ભગવાન કહે છે, હું ભિક્ષુએ, મેં રાત્રિભોજન છેડી દીધુ છે. અને તેથી મારા શરીરમાં વ્યાધિ એછા થયેા છે, મારુ જાડથ ઘટયું છે, મારી શક્તિ વધી છે અને મારા ચિત્તને સ્વાસ્થ્ય મળે છે. હે ભિક્ષુએ, તમે પણ એ પ્રમાણે જ વર્તો. તમે જો રાતનું ભાજન છેડશે! તેા તમારા શરીરમાં વ્યાધિ એછા થશે, જડત્વ ધટી જશે, શરીરની શક્તિ વધશે અને તમારા ચિત્તને સ્વાસ્થ્ય મળશે. '' ત્યારથી ભિક્ષુઓએ અપેારના બાર વાગ્યા પહેલાં જમવાની પ્રથા શરૂ કરી અને ખાર વાગ્યા પછી જમવું એ નિષિદ્ધ ગણાવા લાગ્યું.
ચારિકા
ચારિકા એટલે પ્રવાસ. તે બે પ્રકારની હતી: શીઘ્ર ચારિકા અને મદ ચારિકા. આ વિષે અંગુત્તરનિકાયના પંચકનિપાતના, ત્રીજા વગ્નના આરંભમાં સુત્ત છે, તે આ પ્રમાણે—
-
ભગવાન કહે છે, “ હે ભિક્ષુએ, શીઘ્ર ચારિકામાં પાંચ દાય સાંભળ્યું ન હોય તે સાંભળી સંશાધન થતું નથી. કેટલીક
છે. તે કયા? પહેલાં જે ધ વાકય શકાતું નથી. જે સાંભળ્યું હોય, તેનું
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮
ભગવાન બુદ્ધ
વાતનું પૂર્ણ જ્ઞાન મળતું નથી. તેને કઈ કઈ વખત ભયંકર રેગ થાય છે અને તેને મિત્ર મળતા નથી. હે ભિક્ષુઓ, શીધ્ર ચારિકામાં આ પાંચ દોષ છે.
“હે ભિક્ષુઓ, મંદ ચારિકામાં આ પાંચ ગુણ છે. ક્યા? પહેલાં જે ધર્મવાક્ય સાંભળ્યું ન હોય તે સાંભળી શકાય છે, જે સાંભળ્યું હેય તેનું સંશોધન કરી શકાય છે, કેટલીક વાતોનું પૂર્ણજ્ઞાન મેળવાય છે, તેને ભયંકર રોગ થતા નથી અને તેને મિત્ર મળે છે. તે ભિક્ષુઓ, મંદ ચારિકામાં આ પાંચ ગુણ છે. ”
ભગવાન બુદ્ધ બોધિસત્ત્વાવસ્થામાંને આ પિતાને અનુભવ કહ્યો હોવો જોઈએ. જલદી પ્રવાસ કરવાથી ફાયદો થતો નથી, પણ ધીરે ધીરે પ્રવાસ કરવામાં ફાયદો થાય છે, એવો તેમનો પિતાને અનુભવ હતો. આવી રીતે ધીરે ધીરે પ્રવાસ કરીને જ બીજા શ્રમણો પાસેથી તેમણે જ્ઞાન મેળવ્યું અને અંતે પિતાને નવો મધ્યમ માર્ગ શોધી કાઢો.
ભિક્ષુસંઘની સાથે ચારિકા બુદ્ધત્વ પામ્યા પછી ભગવાન બુદ્ધ ગયાથી કાશી સુધી પ્રવાસ કર્યો, અને ત્યાં પંચવર્ષીય ભિક્ષુઓને ઉપદેશ કરીને તેમને સંધ સ્થાપ્યો. તેમને કાશીમાં મૂકીને ભગવાન એકલા જ રાજગૃહ પાછા ગયા, એવી કથા મહાવગ્નમાં આપી છે. પણ એ પાંચે ભિક્ષુઓ. તે ચાતુર્માસ પછી ભગવાનની સાથે જ હતા એમ માનવાને સબળ પુરાવે છે. રાજગૃહમાં સારિપુત્ત અને મોગ્ગલ્લાન એ બે પ્રસિદ્ધ -પરિવ્રાજકે બુદ્ધના શિષ્યો થયા પછી બૌદ્ધસંઘના ઉત્કર્ષના પ્રારંભ થયો. અને તે સમયથી ભગવાન બુદ્ધની સાથે ઘણેભાગે નાને કે મોટે ભિક્ષુસંધ રહેતો, અને તેની ચારિકા ભિક્ષુસંઘને સાથે લઈને થતી. ભગવાન બુદ્ધ ભિક્ષુસંઘને છોડીને એકલા રહ્યા હોય એવું ભાગ્યે જ બનવા પામ્યું છે.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિનચર્યા
ફરતાં ગુરુકુળ બુદ્ધના સમકાલીન બધા શ્રમણ છે અને તેમના આગેવાને એવી જ રીતે પ્રવાસ કરતા હતા. બુદ્ધના પહેલાં અને બુદ્ધના સમયમાં બ્રાહ્મણોનાં ગુરુકુળો હતાં. ત્યાં જઈ શ્રેષ્ઠ જાતિના જ જુવાન અધ્યયન કરતા હતા. પણ તે ગુરુકુળાનો લાભ સાધારણુ જનતાને બહુ ઓછા મળતો. બ્રાહ્મણે વેદાધ્યયન પછી ઘણે ભાગે રાજાશ્રય લેતાં ક્ષત્રિય ધનુવિદ્યા શીખીને રાજાની નોકરીમાં દાખલ થતા, અને છવક કૌમાર ભયના જેવા જુવાને આયુર્વેદ શીખીને શ્રેષ્ઠ જાતિની સેવા કરતા અને છેવટે રાજાશ્રય મેળવવાનો પ્રયાસ કરતા. પણ શ્રમણોનાં ગુરુકુળો આથી તદન જ ભિન્ન હતાં. તેઓ પ્રવાસ કરતાં કરતાં જ શિક્ષણ લેતા અને સામાન્ય લોકોમાં ભળીને ધર્મોપદેશ આપતા. આને લીધે બહુજનસમાજ ઉપર તેમને ભારે પ્રભાવ પડ્યો.
ભિક્ષુસંઘમાં શિસ્ત ભગવાન બુદ્ધના ભિક્ષુસંઘમાં ઘણી સારી શિસ્ત હતી. ભિક્ષુઓ અવ્યવસ્થિત રીતે વર્તે એ તેમને બિલકુલ ગમતું ન હતું. આ વિષે ચાતુમસુત્તમાં (મઝિમનિકાય નં. ૬૭) આવેલી કથા અહીં ટૂંકામાં આપવી ઠીક થશે.
- ભગવાન શાક્યોના ચાતુમાં નામના ગામમાં આમલકીવનમાં રહેતા હતા. તે વખતે સારિપુત્ત અને મોગ્યલાન ૫૦૦ ભિક્ષુઓને સાથે લઈને ચાતુમાં આવ્યા. ચાતુમામાં રહેતા ભિક્ષુઓ અને સારિપુર મગ્નલ્લાનની સાથે આવેલા ભિક્ષુઓ એકબીજા સાથે આગતાસ્વાગતાની વાતો કરવા લાગ્યા. બેસવાઊઠવાની જગ્યા કઈ પાત્રચીવ ક્યાં મૂકવાં, વગેરે પૂછપરછ શરૂ થતાં ગરબડ થવા લાગી. ત્યારે ભગવાને આનંદને કહ્યું, “માછલી પકડતી વખતે મચ્છીમા જેવી બૂમાબૂમ કરે છે, તેવો અવાજ અહીં શા માટે થાય છે?
* આનંદ બોલ્યો, “ભદન્ત, સારિપુત્ત મોગ્ગલાનની સાથે આવેલા. ભિક્ષુઓ વાતો કરે છે. તેમના રહેવાની અને પાત્રયીવર મૂકવાની
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૦
ભગવાન બુદ્ધ
જગ્યાની બાબતમાં ગરબડ થઈ રહી છે.”
ભગવાને આનંદને મોકલીને સારિપુત્ત મોચ્ચલાનને અને તે ભિક્ષઓને બોલાવી લીધા, અને તેમને પોતાની પાસે ન રહેતાં ત્યાંથી ચાલ્યા જવું એવી સજા ફરમાવી. તે બધા શરમાયા અને બુદ્ધને વંદન કરીને જવા લાગ્યા. ચાતુમાના શાક્યો તે વખતે પોતાના સંસ્થાગારમાં કોઈ કામ માટે ભેગા થયા હતા. આજે જ આવેલા ભિક્ષુઓ પાછા જાય છે, એ જોઈને તેમને નવાઈ લાગી, અને તેઓ શા માટે પાછા જાય છે તેની તેમણે પૂછપરછ કરી. “ભગવાન બુદ્ધ અને શિક્ષા કરી છે તેથી અમે પાછા જઈએ છીએ” એવું ભિક્ષુઓએ શાક્યોને કહ્યું. ત્યારે ચાતુમાના શાકોએ તે ભિક્ષુઓને ત્યાં જ રહેવાની વિનંતી કરી, અને ભગવાન બુદ્ધની પ્રાર્થના કરીને તેમને ક્ષમા અપાવી.
ધાર્મિક સંવાદ અથવા આયમૌન બુદ્ધના સમયમાં હંમેશા મૌન રાખવાવાળા મુનિઓ ઘણું હતા. મન શબ્દ મુનિ શબ્દ ઊપરથી જ આવ્યો છે. આ તપશ્ચર્યા બુદ્ધને ગમતી ન હતી. “અવિદ્વાન અને અસંસ્કારી માણસ મૌન ધારણ કરવાથી મુનિ થઈ શકતો નથી. તો પણ અમુક પ્રસંગે મૌન રાખવું એગ્ય છે '', એમ ભગવાન કહેતા. અરિયપરિયેસનસુત્તમાં (મઝિમનિકોય ૨૬) ભગવાન કહે છે, “હે ભિક્ષુઓ, કાં તે તમે ધાર્મિક ચર્ચા કરે અથવા આર્યમૌન રાખો.”
શાંતિને દાખલ જ્યારે ભગવાન બુદ્ધ ભિક્ષુસંઘને ઉપદેશ કરતા ન હોય, ત્યારે બધા ભિક્ષુઓ અત્યંત શાંતિથી વર્તતા; જરાય ગરબડ થતી નહિ. આને એક ઉત્કૃષ્ટ નમૂનો દીધનિકાયના સામગફલસુત્તમાં મળે છે. તે પ્રસંગ આ પ્રમાણે છે :
* મોત મુનિ દોતિ મૂઢવિદ્યા (ધમ્મપદ ર૧૮.)
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિનચર્યા
૨૭૧
ભગવાન બુદ્ધ રાજગૃહ આગળ છવક કૌમારભૂત્યના આમ્રવનમાં મેટા ભિક્ષુસંધ સાથે રહેતા હતા. તે વખતે કાર્તિકી પૂનમની રાતે અજાતશત્રુ રાજા પિતાના અમાત્યો સાથે પ્રાસાદ ઉપરના માળાપર બેઠો હતો. તે બોલ્યો, “કેવી સુંદર રાત્રિ છે! અહીં એ કઈ શ્રમણ કે બ્રાહ્મણ છે ખરે કે, જે પોતાના ઉપદેશથી અમારું ચિત્ત પ્રસન્ન કરે?” તે વખતે પૂરણ કન્સ૫, મખલિ ગોસાલ, અજિત કેસકમ્બલ, પકુધ કચ્ચાયન, સંજય બેલદ્રપુત્ત અને નિગઠ નાથપુત્ત, એ પ્રસિદ્ધ શ્રમણે પોતાના સંઘે સાથે રાજગૃહની આસપાસ રહેતા હતા. અજાતશત્રુના અમાત્યોએ ક્રમવાર તે બધાના વખાણું કરીને તેમને મળવા જવા માટે રાજાને સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. પણ અજાતશત્રુ કશું બોલ્યા વિના બેસી રહ્યો.
તે વખતે છવક કૌમારભૂય ત્યાં હતા. અજાતશત્રુએ તેને કહ્યું, “તું કેમ બોલતા નથી ?' ના જવાબમાં છવકે કહ્યું, “મહારાજ, ભગવાન બુદ્ધ અમારા આમ્રવનમાં મેટા ભિક્ષુસંઘ સાથે રહે છે. આજે મહારાજે તેમને મળવા જવું. તેથી આપનું ચિત પ્રસન્ન થશે.”
અજાતશત્રુએ છવકને વાહનો તૈયાર કરવાની આજ્ઞા આપી. તે મુજબ છવકે બધી તૈયારી કર્યા પછી અજાતશત્રુ રાજા પોતાની હાથીની અંબાડીમાં બેસીને અને અંતઃપુરની સ્ત્રીઓને જુદી જુદી હાથણુઓ ઉપર બેસાડીને મોટા પરિવાર સાથે બુદ્ધદર્શન માટે નીકળ્યો.
છવકના આમ્રવનની પાસે આવ્યા પછી અજાતશત્રુએ ભયભીત થઈને જીવકને કહ્યું, “હે છવક, તું મને છેતરતો તો નથી ને? મને મારા શત્રઓના હાથમાં સોંપવાનો તારો વિચાર નથી ને? અહીં એટલે મોટો ભિક્ષુ સમુદાય છે, એમ તું કહે છે; પણ છીંક, ઉધરસ કે બીજે કઈ પણ અવાજ કાને પડતો નથી”
જીવક–મહારાજ, ડરો નહિ, ડરો નહિ ! હું આપને છેતરતો
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
ભગવાન બુદ્ધ
પણ નથી, કે શત્રુઓને પણ સોંપતા નથી. ચાલે, આગળ ચાલે. સામે મંડલમાલમાં+દીવાએ ખળે છે (અજાતશત્રુના શત્રુએ દીવા સળગાવીને બેસે એ સંભવતું નથી, એ આના ભાવાર્થ ).
હાથી ઉપર મેસીને જ્યાં સુધી જવું શકય હતું, ત્યાં સુધી જઈને અજાતશત્રુ નીચે ઊતર્યાં, અને જીવના આમ્રવનમાં મ`ડલમાલના ખારણા સુધી પગે ચાલીને ગયા, અને ત્યાં ઊભા રહીને તેણે જીવકને પૂછ્યું, ભગવાન ક્યાં છે?'
66
જીવક—મહારાજ, માંડલમાલના વચલા થાંભલા પાસે પૂ તરફ્ માઢું કરીને ભગવાન ખેડા છે,
અજાતશત્રુ ભગવાનની પાસે જઈને ઊભા રહ્યો અને મૌન ધારણ કરીને શાંતિથી ખેઠેલા ભિક્ષુસંધ તરફ જોઈ ને ખોલ્યેા,
'
આ સંધમાં જે શાંતિ દેખાય છે તે શાંતિ વડે (મારો) ઉદયભદ્ર કુમાર સમન્વિત થાઓ ! આવી શાંતિ ઉદયભદ્ર કુમારને મળેા !'' ભગવાન ખેલ્યા, “ મહારાજ, તમે પેાતાના પ્રેમને અનુસરીને જ ખાલેા છે.''
આ પછી અજાતશત્રુ અને ભગવાન એ બેની વચ્ચે લાંખે સંવાદ થયા. તે અહીં આપવા યગ્ય નથી. ભગવાન સંધની સાથે રહેતા ત્યારે ભિક્ષુસમુદાયમાં કાઈ પણ જાતની ગરબડ થતી નહિ એ બતાવવા માટેજ આ પ્રસંગ અહીં આપ્યા છે.
ભિક્ષુસંઘના શિસ્તના પ્રભાવ
સવારના પહેારમાં ભગવાન ભિક્ષાટન માટે જતા ત્યારે ક્યારેક કયારેક જુદા જુદા પરિવ્રાજકાના આશ્રમની મુલાકાત લેતા. ભગવાનને જોઇ તે પરિવ્રાજકાના મુખ્યા પેાતાના શિષ્યાને કહેતા, આ શ્રમણ્ ગાતમ આવે છે. તેને ગરબડ ગમતી નથી. તેથી તમે માટેથી
+ મ'ડલમાલ એટલે તબુના આકારના મંડપ, જેની જમીન આસપાસની જમીન કરતા ઊંચી કરવામાં આવતી હતી.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિનચર્યા
૨૭૩
માલ્યા વગર થાડીવાર શાંત રહેજો. ’’ એવા જ એક પ્રસંગનું વર્ણન મજિઝમતિકાય તા મહાસુષુદ્દાયિત્તમાં (નં. ૭૭) આવે છે. તેમાં યુદ્ધની દિનચર્યાની ખીજી પણ કેટલીક વાતાનેા ખુલાસા કર્યાં છે. તેથી તેને સારાંશ અહીં આપુ છું :
ભગવાન રાજગૃદ્ધ આગળ વેણુવ્રતના કલ...દનિવાપમાં રહેતા હતા. તે વખતે કેટલાક પ્રસિદ્ધ પરિત્રાજા મેરનિવાપમાંના પ્રવ્રાજકાના આરામમાં રહેતા હતા. એક દિવસ સવારે ભગવાન રાજગૃહમાં ભિક્ષાટન કરવા નીકળ્યા. ભિક્ષાટન માટે જવાનેા વખત નહિ થયે હાવાથી ભગવાન રસ્તામાં પેલા પરિવ્રાજકેકના આશ્રમ તરફ ગયા. ત્યાં સકુન્નુદાયિ॰ પેાતાની મોટી પરિવ્રાજક સભામાં બેઠા હતા અને બધા ખૂબ મેથી રાજકથા, ચેરકથા, મહામાત્યકથા, સેનાકથા, ભયકથા, યુદ્ધકથા, ઇત્યાદ્રિ જુદી જુદીર વાતા કરતા હતા. સક્લુયિએ આશ્રમથી કેટલાક અંતર ઉપર ભગવાનને જોયા અને તેણે પેાતાના શિષ્યને કહ્યું, “ ભાઇએ, મોટેથી ખેલશા નિહ. ગરબડ બંધ કરૉ. આ શ્રમણ ગેાતમ આવી રહ્યા છે. તેમને ધીમેથી ખેલવું ગમે છે અને ધીમેથી ખેલવાના તેમે વખાણ કરે છે. આપણે ગરબા નહિ કરીએ તે જ તેમને સમામાં આવવું ચેાગ્ય લાગશે. ''
પરિવ્રાજકા શાંત થયા. ભગવાન પરિવ્રાજક સકુલુદાય હતા ત્યાં આવ્યા. ત્યારે સકુલુદાયિએ ભગવાનને કહ્યું, ભગવન્! આવે. ભગવાનનું સ્વાગત હેા. ભગવાન લાંબા વખત પછી અમારી સભામાં આવ્યા. આપને માટે આ આસન તૈયાર કર્યુ છે તેના પર બિરાજો.
,,
t
ભગવાન આસનપર એક ક
ની પાસે બેઠેલા સકુલુદાયિ પરિત્રાજકને તેણે કહ્યું, “ ઉદિય, અહી તમે શાની વાતેા કરતા હતા ?
,,
૧. સકુલ + ઉદય એટલે કુલીન ઉદાચ.
૨. તિøાન થા। અનિચ્છનિજત્તા સુધ-મોરલમશાન તિøાવમૂતા થા તિ તિન થા ! (અન્રકથા)
૧૮
•
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૪
ભગવાન બુદ્ધ
ઉદાયિ–ભગવાન, અમારી વાતની વાત જવા દે. તે કાંઈ દુર્લભ નથી. પણ મને એક વાત યાદ આવે છે. કેટલાક સમય પહેલાં જુદા જુદા સંપ્રદાયના શ્રમણબ્રાહ્મણો એક કૌનૂડલશાલામાં* ભેગા થયા હતા. તેમનામાં સવાલ ઉપસ્થિત થયો કે પૂરણ કમ્સ, મખલિ ગસાલ, અજિત કેસકંબલ, પકુધ કચ્ચાયન, સંજય બેલદ્રપુર, નિગણ્ય નાથપુર અને શ્રમણ ગતિમ, એ બધા મેટા સંઘના નેતાઓ આજે વર્ષાવાસ (ચાતુર્માસ) માટે રાજગૃહની પાસે રહે છે, એ અંગમગધના લોકોનું ભારે મોટું સદ્દભાગ્ય છે એમ સમજવું જોઈએ! પણ આ મુખ્યામાં શ્રાવક જેનો યોગ્ય આદર કરે છે, એવો મુખ્ય કોણ? અને શ્રાવકે તેના આશ્રય નીચે કેવી રીતે વર્તે છે?
ત્યારે કેટલાકેાએ કહ્યું, “આ પૂરણ કમ્સપ પ્રસિદ્ધ નેતા છે. પણ શ્રાવકે તેને માન આપતા નથી અને તેના આશ્રય નીચે રહેવા માગતા નથી. તેમનામાં ઝઘડાઓ પેદા થાય છે.” તે જ પ્રમાણે બીજા કેટલાકેએ મખલિ ગેસાલ ઈત્યાદિ આગેવાનોના શ્રાવકમાં પણ કેવી રીતે ઝઘડા થાય છે, તેનું વર્ણન કર્યું. અને કેટલાકેએ કહ્યું, “આ શ્રમણ ગોતમ પ્રસિદ્ધ નેતા છે. તેના શ્રાવકો તેને યોગ્ય માન આપે છે અને તેના આશ્રય નીચે રહે છે. એકવાર ગોતમ એક મોટી સભામાં ધર્મોપદેશ કરતા હતા. ત્યાં શ્રમણ ગેમના એક શ્રાવકે ઉધરસ ખાધી. તેને ઘૂંટણવડે દબાવીને બીજાએ ધીમેથી કહ્યું. “ગરબડ કરીશ નહિ, આપણું શાસ્તા (ગુરુ) ધર્મોપદેશ કરે છે. જે વખતે શ્રમણ ગતિમ સેંકડો લોકોની પરિષદમાં ધર્મો પદેશ કરે છે, તે વખતે તેના શ્રાવકની છીંક કે ઉધરસને અવાજ પણ સંભળાતું નથી. જોકે ભારે આદરથી તેનો ધર્મ સાંભળવા તૈયાર હોય છે..”
ભગવાન–હે ઉદાયિ, મારા શ્રાવકે મારી સાથે આદરથી વર્તે છે અને મારા આશ્રય નીચે રહે છે, એનાં શાં કારણે તેને લાગે છે?
* વાદવિવાદની જગ્યા.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિનચર્યા
૨૭૫
ઉદાયિ–આનાં પાંચ કારણો હોવાં જોઈએ એમ મને લાગે છે. તે કયાં? (૧). ભગવાન અલ્પાહારી છે અને અલ્પાહારના ગુણ વર્ણવે છે. (૨) તે ગમે તેવાં ચીવોથી સંતુષ્ટ થાય છે, અને તેવા સંતોષના ગુણ વર્ણવે છે. (૩) જે ભિક્ષા મળે તેના પર તે સંતુષ્ટ રહે છે, અને તેવા સંતોષના ગુણ વર્ણવે છે. (૪) રહેવા માટે જે જગ્યા મળે તેમાં સંતુષ્ટ રહે છે, અને તેવા સંતોષના ગુણ વર્ણવે છે. (૫) એકાંતમાં રહે છે, અને એકાંતના ગુણ વર્ણવે છે. આ પાંચ કારણોને લીધે ભગવાનના શ્રાવકે તેમનો આદર કરે છે, અને તેમના આશ્રમમાં રહે છે, એવું મને લાગે છે.
ભગવાન–શ્રમણ ગોતમ અપાહારી છે અને અલ્પાહારના ગુણ વર્ણવે છે, એટલા ખાતર જ, હે ઉદાયિ, જો શ્રાવકે મારો આદર કરીને મારા આશ્રયમાં રહેતા હોત, તે મારા શ્રાવકામાં મારા કરતાં પણ વધુ અલ્પાહાર કરવાવાળા જે શ્રાવકે છે, તેમણે મારે આદર ન કર્યો હોત અને તેઓ મારા આશ્રમમાં ન રહ્યા હતા.
જે ચીવર મળે તેનાથી શ્રમણ ગોતમ સંતુષ્ટ થાય છે અને તેવા સંતેષના ગુણ વર્ણવે છે, એટલા ખાતર જ, હે ઉદાયિ, જે શ્રાવકે મારે આદર કરીને મારા આશ્રમમાં રહેતા હતા, તે મારા શ્રાવકૅમાં જેઓ સ્મશાનમાંથી, કચરાના ઢગલામાંથી, ચીથરાં ભેગાં કરીને તેનાં ચીવર બનાવીને વાપરે છે, તેમણે મારે આદર ન કર્યો હોત અને તેઓ મારા આશ્રયમાં ન રહ્યા હોત. કારણ કે હું ક્યારેક ક્યારેક ગૃહસ્થાએ આપેલાં વસ્ત્રોમાં પણ ચીવરે ધારણ કરું છું.
શ્રમણ ગોતમ જે ભિક્ષા મળે તેનાથી સંતુષ્ટ રહે છે અને તેવા સંતોષના ગુણ વર્ણવે છે, એટલા ખાતર જ જે મારા શ્રાવકે મારે આદર કરીને મારા આશ્રમમાં રહેતા હોત, તો તે શ્રાવકામાં જેઓ કેવળ ભિક્ષા પર જ નભે છે, નાનું કે મોટું ઘર વજ્ય
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬
ભગવાન બુદ્ધ
ગણ્યા વગર ભિક્ષા લે છે અને તે ભિક્ષા પર નિર્વાહ ચલાવે છે, તેઓ મારો આદર કરીને મારા આશ્રયમાં ન રહ્યા હતા. કારણ કે, હું ક્યારેક ક્યારેક ગૃહસ્થનું આમંત્રણ સ્વીકારીને સારું અન્ન ખાઉં છું.
શ્રમણ ગોતમ રહેવા માટે મળેલી જગ્યામાં સંતોષ માને છે અને તેવા સંતેષના ગુણ વર્ણવે છે, તેટલા ખાતર જ, હે ઉદાયિ, મારા શ્રાવકે મારે આદર કરીને મારા આશ્રયમાં રહેતા હતા તે તેમનામાં જેઓ ઝાડ નીચે કે ખુલ્લી જગ્યામાં રહે છે, અને આઠ મહિના આચ્છાદિત જગ્યામાં પ્રવેશ કરતો નથી, તેઓ મારો આદર કરીને મારા આશ્રયમાં ન રહ્યા હોત. કારણ કે, હું ક્યારેક ક્યારેક મેટા મોટા વિહારમાં પણ રહું છું.
શ્રમણ ગોતમ એકાંતમાં રહેતા હોઈ એકાંતના ગુણ વર્ણવે છે, એટલા ખાતર જ જે મારા શ્રાવકે મારું માન રાખી મારા આશ્રમમાં રહેતા હતા, તે જેઓ અરણ્યમાં જ રહે છે, કેવળ પંદર દિવસ પછી પ્રતિક્ષા માટે સંઘમાં આવે છે, તેઓ મારું માન રાખી મારા આશ્રયમાં રહ્યા ન હતા. કારણકે, હું કોઈ કોઈ વખત ભિક્ષુઓ, ભિક્ષુણીઓ, ઉપાસકે, ઉપાસિકાઓ, રાજાઓ, મંત્રીઓ, બીજા સંદ્યના નેતાઓ અને તેમના શ્રાવકાને મળું છું.
પરંતુ હે ઉદાયિ, બીજા પાંચ ગુણ છે કે, જેને લીધે મારા શ્રાવકે મારે આદર કરીને મારા આશ્રમમાં રહે છે. (૧) શ્રમણ ગોતમ શીલવાન છે. (૨) તે યથાર્થ રીતે ધર્મોપદેશ કરે છે. (૩) તે પ્રજ્ઞાવાન છે તેથી મારા શ્રાવકે મારું માને છે અને મારા આશ્રમમાં રહે છે. (૪) આ ઉપરાંત હું મારા શ્રાવકોને ચાર આર્યસત્યોને ઉપદેશ કરું છું, અને (૫) આધ્યાત્મિક ઉન્નતિના જુદા જુદા પ્રકાર બતાવું છું. આ પાંચ ગુણોને લીધે મારા શ્રાવકે મારો આદર કરે છે અને મારા આશ્રમમાં રહે છે.
ભિક્ષુસંઘની સાથે રહેતા ભગવાનની દિનચર્યા *. પિતાના સંઘમાં ભગવાન બુદ્ધ કેવી શિસ્ત જાળવે છે, તે બધા
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિનચર્યા
૨૭૭.
પરિવ્રાજકો જાણતા હતા. જ્યારે તે તેમની પરિષદમાં જતા, ત્યારે તેઓ પણ ખૂબ શાંતિથી વતતા, એ વાત આ સુત્ત ઉપરથી દેખાશે જ. ભગવાન બુદ્ધ ક્યારેક ક્યારેક ગૃહસ્થોનું આમંત્રણ અને ગૃહસ્થાએ આપેલું વસ્ત્ર સ્વીકારતા હતા, તેમ છતાં અલ્પાહાર કરવામાં, અન્ન વસ્ત્રાદિકની સાદાઈમાં અને એકાન્ત વિષેના પ્રેમમાં પણ તેની પ્રસિદ્ધિ હતી. તે જ્યારે ભિક્ષુઓ સાથે પ્રવાસ કરતા, ત્યારે કઈ ગામની બહાર ઉપવનમાં કે એવી જ બીજી સગવડભરી જગ્યામાં રહેતા. રાત્રે ધ્યાનસમાધિ પૂરી કરીને મધ્યમ યામમાં ઉપર કહ્યું છે તે રીતે સિહશયા કરતા અને સવારના ઉઠીને પાછું ચંક્રમણ કરવામાં કે ધ્યાનસમાધિમાં નિમગ્ન રહેતા. - સવારે ભગવાન તે ગામમાં કે શહેરમાં ઘણે ભાગે એકલા જ ભિક્ષાટન કરવા અને રસ્તામાં કે ભિક્ષાટન કરતી વખતે પ્રસંગનુસાર ગૃહસ્થને ઉપદેશ આપતા. સિંગાલવાદસુત્તને ઉપદેશ ભગવાને રસ્તામાં આપ્યો હતો, અને કસિભારદ્વાજસુર અને એવાં જ બીજા સુત્તોને ઉપદેશ તેમણે ભિક્ષાટન કરતી વખતે કર્યો હતો.
પેટપૂરતી ભિક્ષા મળે એટલે ભગવાન ગામની બહાર આવી કોઈ ઝાડ નીચે કે એવી જ બીજી ખુલ્લી જગ્યામાં બેસીને અન્ન ગ્રહણ કરતા અને વિહારમાં આવીને થોડે વખત વિશ્રાતિ લઈને ધ્યાનસમાધિમાં સમય ગાળતા. સાંજના સમયે ગૃહસ્થ તેમને મળવા માટે આવતા અને તેમની સાથે ધાર્મિક સંવાદ કરતા. આવે વખતે જ સોણદંડ, કૂટદંડ વગેરે બ્રાહ્મણોએ મોટા બ્રાહ્મણસમુદાયની સાથે બુદ્ધને મળીને તેમની સાથે ધામિક ચર્ચા કર્યાના દાખલા દીઘનિકાયમાં મળે છે. જે દિવસે ગૃહસ્થો ન આવ્યા હોય, તે દિવસે ભગવાન ઘણેભાગે પિતાની સાથેના ભિક્ષુઓને ધર્મોપદેશ આપતા.
ફરી એકબે દિવસ પછી ભગવાન પ્રવાસ માટે નીકળતા અને * આવી રીતે પૂર્વમાં ભાગલપુર, પશ્ચિમમાં કુરાનું કલ્યાષદમ્ય નામનું શહેર, ઉત્તરમાં હિમાલય અને દક્ષિણમાં વિધ્ય, એ ચતુઃસીમાઓની
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૮
ભગવાન બુદ્ધ
વચ્ચે તેઓ આઠ મહિના ભિક્ષુસંઘ સાથે પ્રવાસ કરતા.
વર્ષાવાસ (ચાતુર્માસ) ભગવાન બુદ્ધ ઉપદેશ આપવાનું કાર્ય શરૂ કર્યું ત્યારે તેના ભિક્ષુઓ વર્ષાકાળમાં એક જગ્યામાં રહેતા નહોતા; ચારે દિશાઓમાં ફરીને ધર્મોપદેશ આપતા. બીજા સંપ્રદાયના શ્રમણો વર્ષાકાળમાં એક જગ્યાએ રહેતા હોવાથી સામાન્ય લોકોને બુદ્ધ ભિક્ષઓનું આ વર્તન ગમ્યું નહિ. તેઓ ભિક્ષુઓ ઉપર ટીકા કરવા લાગ્યા ત્યારે તેમના સમાધાન માટે બુદ્ધ એ નિયમ કર્યો કે ભિક્ષુઓએ વકાળમાં ઓછામાં ઓછા ત્રણ મહિના એક જગ્યાએ રહેવું. મહાવગ્નમાં વર્ષાવાસની જે કથા આવી છે તેને આ સારાંશ છે, પણ તે કથા તદ્દન સાચી છે એમ લાગતું નથી. પહેલી વાત એ, કે બધા શ્રમણ વર્ષાકાળમાં એક જ જગ્યાએ રહેતા હતા એમ નથી, અને ભગવાને કરેલા નિયમને પણ ઘણું અપવાદ છે. ચોરને કે એવો જ બીજે કંઈ ઉપદ્રવ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે વર્ષાકાળમાં પણ ભિક્ષુઓ બીજી જગ્યાએ જઈ શકે છે.
ભગવાન બુદ્ધ ઉપદેશનું કાર્ય શરૂ કર્યું ત્યારે તેમની ઝાઝી પ્રિસિદ્ધિ ન હોવાથી તેમને અથવા તેમના નાનકડા ભિક્ષુસમુદાયને વર્ષાવાસ માટે એક જગ્યાએ રહેવું શક્ય ન હતું. જ્યારે તેમની કીતિ બધે ફેલાઈ ત્યારે પહેલાં અનાથપિડિક શ્રેણીઓ શ્રાવસ્તી પાસે જેતવનમાં તેમને માટે એક મેટે વિહાર બાંધ્યો અને થોડા વખત પછી વિશાખા ઉપાસિકાએ તેજ શહેરની પાસે પૂર્વારામ નામને પ્રાસાદ બાંધીને બૌદ્ધસંઘને અર્પણ કર્યો. ભગવાન બુદ્ધ વૃદ્ધાવસ્થામાં ઘણે ભાગે આ બે જગ્યાએ વર્ષાકાળમાં રહેતા. બીજી જગ્યાઓના ઉપાસકે બોલાવે ત્યારે ભગવાન બુદ્ધ વર્ષાકાળમાં તેમને ગામ પણ જતા હોવા જોઈએ વર્ષાકાળ માટે ઝૂંપડીઓ બાંધીને ૧. બૌદ્ધસંઘને પરિચય, પૃ. ૨૪ જુઓ. ૨. બુદ્ધલીલાસારસંગ્રહ, પૃ. ૧૬૩-૧૭૯ જુઓ.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિનચર્યા
ર૭૯
લેકે ભિક્ષુઓને રહેવાની વ્યવસ્થા કરતા. ભગવાન માટે એક સ્વતંત્ર ઝૂંપડી રહેતી. તેને ગંધકુટી કહેતા.
વર્ષાકાળમાં આસપાસના ઉપાસકે બુદ્ધદર્શન માટે આવતા અને ધર્મોપદેશ સાંભળતા. પણ તેઓ હમેશા વિહારમાં ભિક્ષા લાવીને આપતા ન હતા. ભિક્ષુઓને અને ભગવાન બુદ્ધને રિવાજ મુજબ ભિક્ષાટન કરવું પડતું; ગૃહસ્થોના ઘરનું નિમંત્રણ જવલ્લે જ મળતું.
માંદા ભિક્ષુઓની પૂછપરછ ભિક્ષુઓમાંથી કોઈ માંદો થાય તે ભગવાન બુદ્ધ બપોરે ધ્યાનસમાધિ પૂરી કરીને તેની ખબર પૂછવા જતા. એક વખત રાજગૃહની પિપ્પલી ગુફામાં મહાકાશ્યપ માં પડ્યો. તે વખતે ભગવાન વેળવનમાં રહેતા હતા અને તે સાંજે મહાકાશ્યપની ખબર પૂછવા ગયા હતા, એવી કથા બેન્કંગસંયુત્તના ચૌદમા સુત્તમાં છે અને પંદરમાં સુત્તમાં બીજા એક પ્રસંગે ભગવાન મહામોગ્ગલ્લાનની ખબર પૂછવા ગયા હતા એવી કથા છે. આ બન્નેને ભગવાને સાત બોઘંગોનું સ્મરણ કરાવી આપ્યું અને તેથી તેમની માંદગી જતી રહી.
દિવસોનો એકાન્તવાસ ભગવાન પ્રવાસમાં હોય કે વર્ષાકાળમાં એક જગ્યાએ રહેતા હોય, બપોરે એક કલાક અને રાતના પહેલા અને છેલ્લા યામમાં લાંબો વખત સમાધિમાં ગાળતા હતા, એ ઉપર કહ્યું જ છે. આ ઉપરાંત, ભગવાન એક વાર વૈશાલીની પાસે મહાવનની કૂટાગાર, શાળામાં રહેતા હતા ત્યારે પંદર દિવસ સુધી એકાન્તમાં રહ્યા, અને ભિક્ષા લઈને આવનાર એક ભિક્ષુને જ તેમણે પાસે આવવાની રજા આપી હતી, એવી કથા આના પાનસ્મૃતિસંયુત્તના નવમા સુત્તમાં આવી છે. એ જ સંયુત્તના અગિયારમા સુત્તમાં નીચે મુજબનું લખાણ છે.
એક વખત ભગવાન ઇચછાનંગલ ગામની પાસે ઈરછાબંગલ વનમાં રહેતા હતા. ત્યાં ભગવાને ભિક્ષુઓને કહ્યું, “હે ભિક્ષુઓ :
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
ભગવાત મુદ્દે
17
હું ત્રણ મહિના એકાન્તમાં રહેવા માગુ છું. પિણ્ડપાત લઈ આવનાર ભિક્ષુ વગર ખીજા કાઇ એ પણ મારી પાસે આવવું નહિ. ' ત્રણ મહિના પૂરા થયા પછી ભગવાન એકાન્તમાંથી બહાર આવ્યા અને ભિક્ષુએને કહ્યું, “ જો ખીજા સંપ્રદાયાના પરિત્રાજા તમને પૂછે કે આ વર્ષાકાળમાં ભગવાન કઈ ધ્યાનસમાધિ કરતા હતા, તા તેમને કહેજો કે ભગવાન આનાપાનસ્મૃતિસમાધિ+ કરતા હતા.''
ઉપરના સુત્તમાં પણ ભગવાન પંદર દિવસ સુધી આનાપાનસ્મૃતિસમાધિ કરતા હતા, એમ કહ્યું છે. લેકા તે સમાધિનું મહત્ત્વ સમજી શકે, એટલા જ એને અર્થ છે. પંદર દિવસ કે ત્રણ મહિના સુધી તેની ભાવના કરીએ, તેાપણ કટાળા આવતા નથી અને તેનાથી શરીરસ્વાસ્થ્ય જળવાય છે.
ખીજે એક પ્રસંગે ભગવાન ભિક્ષુસંઘ છેડીને એકલા જ પારિલેય્યયક વનમાં જઈ તે રહ્યા હતા એવા ઉલ્લેખ છઠ્ઠા પ્રકરણમાં (પૃ. ૧૪૯ ) આવ્યા જ છે. તે ઉપરથી એમ જણાય છે કે ભગવાન અવારનવાર જ્યાં પેાતાને કાઇ ઓળખતું નથી એવી જગ્યાએ એકાંતમાં જઈ ને રહેતા. પણ જ્યારે તેમની ખ્યાતિ બધે ફેલાઈ અને બધા લેાકા તેમને એળખવા લાગ્યા, ત્યારે સંધમાં હોવા છતાં અમુક વખત સંધથી અલિપ્ત રહેવાને ઉપક્રમ તેમણે શરૂ કર્યો હાવા જોઈ એ. પણ તેની પિસ્તાળીસ વર્ષની કારકિર્દીમાં આવા પ્રસંગેા ઝાઝા આવ્યા હાય, એમ લાગતું નથી.
હમણાં હમણાં કાયાકલ્પની વાતા બધે ચાલે છે. મહિના કે દોઢ મહિના માણસને કાટડીમાં પૂરીને અને ચરી પર રાખીને ઔષધોપચાર કરવામાં આવે છે, તેને પરિણામે માણસ ફરી જીવાન
+ આન એટલે આશ્વાસ અને અપાન એટલે પ્રશ્વાસ. એના ઉપર સધાતી સમાધિને આનાપાનસ્મૃતિસમાધિ કહે છે. તેનું વિધાન સમાધિમામાં આવ્યું જ છે. સમાધિમાર્ગ, પૃ. ૩૮-૪૮.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિનચર્યાં
૨૮૧
થાય છે એવી સમજ છે. આ કાયાકલ્પને અને ભગવાનના એકાંતવાસને કરશે સંબંધ નથી. કારણ કે ભગવાન એ સમય દરમિયાન ઔષધે પચાર લેતા ન હતા; ફક્ત આનાપાનસ્મૃતિસમાધિની
ભાવના કરતા.
લાંબે વખત એકાન્તમાં રહેવાની પ્રથા સિંહલદ્વીપ, બ્રહ્મદેશ કે સિયામમાં ભાગ્યે જ દેખાય છે; પણ તિબેટમાં તે ચાલે છે એટલું જ નિહ, પણ કેટલીક જગ્યાએ તેને અતિરેક થયેલા જણાય છે. કેટલાક તિબેટી લામાએ વર્ષોંસુધી પેાતાની જાતને કાઈ ગુફામાં કે આવી જ ખીજી જગ્યાએ પુરાવે છે અને બધી સિદ્ધિએ પ્રાપ્ત કરવાના પ્રયત્ન કરે છે.
માંદગી
ભગવાન માંદા થયાનેા ઉલ્લેખ ઘણી ઓછી જગ્યાએ મળે છે. એક વખત રાજગૃહની પાસે વેળુવનમાં તે માંદા હતા. તેના કહેવાથી મહાસુદે તેને સાત ખેાધ્યગા કહી બતાવ્યા અને તે વડે તે સાજા થયા એવી કથા ખેાજઝ ંગસંયુત્તના સેાળમાં સુત્તમાં આવે છે. વિનયપિટકના મહાવર્ગમાં એવા ઉલ્લેખ છે કે ભગવાન સહેજ માંદા હતા અને તેને જીવક કૌમારભૃત્યે જુલાબ આપ્યા. ચુલવગ્ગમાં દેવદત્તની કથા છે. તેણે ગૃઘ્રકૂટ પર્વત પરથી ભગવાન ઉપર એક મોટા પથ્થર ફેંકયો. તેના ટ્રેકડાએ થઈ તે તેમાંતે એક ભગવાનને પગે વાગ્યા ત્યારે ભગવાન માંદા થયા હતા. દેવદત્ત ભગવાનનું ખૂન કરશે એવો ડર લાગવાથી કેટલાક ભિક્ષુએએ ભગવાન રહેતા હતા તેની આસપાસ પહેરે ભરવાની શરૂઆત કરી. તેમની હિલચાલ જોઈ તે ભગવાને આનંદતે કહ્યું, આ ભિક્ષુએ અહીં શા માટે ક્રે છે?'' આનંદે જવાબ આપ્યા, નુકસાન ન પહોંચે એટલા રહ્યા છે. ’
""
બૌદ્ધસધને પરિચય પૃ. ૩૪ જીએ.
*
ભદન્ત, દેવદત્તથી આપના શરીરને ખાતર આ ભિક્ષુએ અહીં પહેરા ભરી
'
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધે
ભગવાને આનંદને કહીને તે ભિક્ષુઓને ખેાલાવી લીધા અને તેમને કહ્યું, “મારા દેહની આટલી બધી સંભાળ લેવાનું કશું જ કારણુ નથી. મારા શિષ્યા મારું રક્ષણ કરે એવી મારી ઇચ્છા નથી. તેથી પહેરા ન ભરતાં તમે તમારા કામે લાગી જાઓ. ' વિનયપિટકની વાર્તાને સુત્તપિટકમાં આધાર મળતા નથી. જીલાખની વાત તેા તદ્દન નજીવી છે; અને દેવદત્તની કથા તેને અત્યંત અધમ બતાવવા માટે રચી હાવાનેા સંભવ છે. તે સાચી હોય તેા પણ . તે જખમથી ભગવાન ઝાઝા દિવસ માંદા રહ્યા હાય એમ જણાતું નથી. આવી નાની નાની માંદગીઓને બાદ કરતાં ખુદ્દ થયા પછી ભગવાનનું આરેાગ્ય એકદરે સારુ હતું એમ માનવામાં વાંધે નથી, આરોગ્યનું કારણ
ભગવાન બુદ્ધ અને તેના શિષ્યે બધી જાતના લેાકાએ આપેલી ભિક્ષા લેતા અને દહાડામાં એક જ વખત જમતા. એમ છતાં તેમનું આરેાગ્ય જળવાતું હતું અને તેમની મુખમુદ્રા પ્રસન્ન દેખાતી હતી. આનું કારણ નીચેના કાલ્પનિક સંવાદમાં આપ્યું છે:(પ્રશ્ન) અએ વિચરન્તાન સન્તાનું વાચન ।
एकभत्तं भुञ्जमानानं केन वण्णो पसीदति ॥ અરણ્યમાં રહે છે, બ્રહ્મચય પાળે છે અને એક વખત જમે છે, તેમ છતાંય સાધુઓની કાન્તિ પ્રસન્ન શાથી રહે છે?'' (ઉત્તર) અતીત નાનુોર્ષાન્ત સવ્વપ્નતિના પત पच्चुपनेन्न यान्ति तेन वण्णो पलोदति ॥ “ તેએ ગત વસ્તુઓને શેક કરતા નથી, અનાગત વસ્તુ વિષે બડબડ કરતા નથી, અને વમાનમાં સંતોષથી વર્તે છે, તેથી કાન્તિ પ્રસન્ન રહે છે ''~*
•
૧૮૨
છેલી માંદગી
ભગવાન બુદ્ધની છેલ્લી માંદગીનું વર્ણન મહાપરિનિબ્બાન
† દેવતાસંયુત્તવન્ગ ૧, સુત્ત ૧૦ જીએ.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિનચર્યા
૨૮૩
સુત્તમાં છે. તે ચોમાસા પહેલાં ભગવાન રાજગૃહ હતા. ત્યાંથી મેટા ભિક્ષસંઘ સાથે પ્રવાસ કરીને તેઓ વૈશાલી આવ્યા અને પાસેના બેઉવ નામના ગામમાં પોતે વર્ષાવાસ માટે રહ્યા. ભિક્ષુઓને સગવડ મુજબ વૈશાલીની આસપાસ રહેવાની રજા તેમણે આપી. તે ચોમાસામાં ભગવાન સખત માંદા પડ્યા, પણ તેમણે પોતાની જાગૃતિ ઢીલી થવા દીધી નહિ. ભિક્ષુસંઘને મળ્યા વિના પરિનિર્વાણ કરવું તેમને યોગ્ય લાગ્યું નહિ; અને તેથી માંદગી સહન કરીને તેમણે પોતાની જિંદગી કેટલાક દિવસ સુધી લંબાવી. આ માંદગીમાંથી ભગવાન સાજા થયા ત્યારે આનંદે તેમને કહ્યું, “ભદન્ત, આપ માંદગીમાંથી સાજા થયા એ જોઈને મને સંતોષ થાય છે. આપની આ માંદગીથી મારો જીવ ગભરાયો, મને શું કરવું તે સૂઝયું નહિ અને ધાર્મિક ઉપદેશની પણ વિસ્મૃતિ થવા લાગી. તેમ છતાં ભગવાન ભિક્ષુસંઘને છેવટની વાત કહ્યા વગર નિર્વાણ પામશે નહિ એવી મને આશા હતી.”
ભગવાન–હે આનંદ, ભિક્ષુસંઘ મારી પાસેથી કઈ વાતો સમજવાની ઇચ્છા રાખે છે ? મારો ધર્મ મેં સ્પષ્ટ કરીને કહ્યો છે. તેમાં કશું ગૂઢ રાખ્યું નથી. પોતે ભિક્ષુસંઘના નેતા થઈને રહેવું અને ભિક્ષુસંધ પોતાની ઉપર અવલંબીને રહે, એવું જેને લાગતું હોય, તે જ ભિક્ષુસંઘને છેવટની થેડી વાત કહેશે. પણ, હે આનંદ, ભિક્ષુસંધનો નાયક થવાની, કે ભિક્ષુસંઘ પોતાની ઉપર જ આધાર રાખીને રહે, એવી તથાગતની ઇચ્છા નથી. તેથી તથાગત ભિક્ષુસંઘને છેલ્લી કઈ વાત કહે? હે આનંદ, હું હવે જીર્ણ અને વૃદ્ધ થયો છું. મને એંશી વર્ષ થયાં. ભાંગેલું ગાડું જેમ વાંસના ટુકડા બાંધીને ગમે તેમ ચાલે છે, તેવી રીતે મારું આ શરીર મહામુશ્કેલીથી ચાલે છે. જયારે હું નિધિ સમાધિની ભાવના કરું છું ત્યારે જ મારા આ શરીરને કંઈક સ્વસ્થતા મળે છે. તેથી હે આનંદ, હવે તમે પિતાની
*બુલીલાસારસંગ્રહ પૃ. ૨૯૨-૩૧૨ જુઓ.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
ઉપર જ આધાર રાખતા થાઓ. આત્માને જદીપ બનાવ.. ધર્મને જ દ્વીપ બનાવો. આત્માને જ શરણ થાઓ. ધર્મને જ શરણ થાઓ.
આવી સ્થિતિ હતી છતાં ભગવાન બેઉવ ગામથી પાછા વૈશાલી આવ્યા. ત્યાં આનંદને મોકલીને તેમણે ભિક્ષુસંઘને મહાવનમાંની કૂટાગાર શાળામાં ભેગે કર્યો અને તેમને સારો એવો ઉપદેશ આપ્યો. ત્યાર પછી ભગવાન ભિક્ષુસંઘની સાથે ભાંડગ્રામ, હસ્તિગ્રામ, આમ્રગ્રામ, જંબુગ્રામ, ભોગનગર ઈત્યાદિ જગ્યાએ પ્રવાસ કરતા કરતા પાવા નામના શહેરમાં આવીને ચુંદ લુહારના આમ્રવનમાં ઊતર્યા. ચુંદને ઘેર ભગવાનને અને ભિક્ષસંઘને આમંત્રણ હતું. ચુંદે જે મિષ્ટાન્નો બનાવ્યાં હતાં, તેમાં સૂકરમદવ' નામનો એક પદાર્થ હતે. તે પદાર્થ ખાતાંવેંત જ ભગવાન અતિસારના વિકારથી માંદા પડ્યા. તેમ છતાં તે વેદનાઓ સહન કરીને ભગવાને કહ્યા અને હિરણ્યવતી એ બે નદીઓ ઓળંગી અને મુસિંનારા સુધી પ્રવાસ કર્યો. ત્યાંના મલ્વેના પાલવનમાં તે રાત્રિના છેલ્લા યામમાં ભગવાન બુદ્ધ પરિનિર્વાણ પામ્યા.
આ રીતે ભગવાનના અત્યંત બોધપ્રદ અને કલ્યાણપ્રદ જીવનને અંત આવ્યો. તથાપિ તેનાં સુપરિણામ ભિન્ન ભિન્ન રીતે આજ સુધી મળતાં આવ્યાં છે, અને ભવિષ્યમાં પણ માનવજાતિના ઈતિહાસમાં મળતાં રહેશે.
* આ પદાર્થ વિષેની ચર્ચા પાછલા પ્રકરણના આરંભમાં કરી છે, તે ત્યાં જેવી.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ પહેલું ગોતમ બુદ્ધના ચરિત્ર સાથે જોડેલા મહાપદાનસુત્તના ખડે
અપદાન (સં. અવદાન) એટલે સચ્ચરિત્ર. તેથી મહાપદાન એટલે મહાપુરુષોનાં ચરિત્રો. મહાપદાનસુત્તમાં ગોતમ બુદ્ધની પહેલાં થયેલા છ બુદ્ધો તથા ગોતમ બુદ્ધનાં ચરિત્રો આરંભમાં સંક્ષેપથી વર્ણવ્યાં છે. ગૌતમ બુદ્ધની પહેલાં વિપસ્સી, સિખી, વેસ્મભૂ, કકુસંધ, કેણગમન, અને કસ્ટ્રપ એવા છ બુદ્ધો થયા. એમાંના પહેલા ત્રણ ક્ષત્રિય અને બાકીના બ્રાહ્મણ હતા. તેમનાં ગોત્રો, આયુમર્યાદા, તેઓ જે વૃક્ષોની નીચે બુદ્ધ થયા તે વૃક્ષોનાં નામે, તેમના બે મુખ્ય શિળે, તેમના સંઘોના ભિક્ષુઓની સંખ્યા તેમના ઉપસ્થાયક (સેવકભિક્ષુ), માતાપિતા, તે સમયનો રાજા અને રાજધાની, એ બધાંનાં નામો આ સુત્તની શરૂઆતમાં આપેલાં છે; અને તે પછી વિપસ્સી બુદ્ધનું ચરિત્ર વિસ્તારથી વર્ણવ્યું છે. તે પૌરાણિક ચરિત્રના જે ખંડ ગોતમ બુદ્ધના ચરિત્ર સાથે જોડવામાં આવ્યા તેમનો સારાંશ અહીં આપું છું. +
ભગવાન બેલ્યા, “હે ભિક્ષુઓ, આ પહેલાંના એકાણુમાં ક૯પમાં અહંત સમ્યફ સંબુદ્ધ વિપસ્સી ભગવાન આ લોકમાં જમ્યા. તે જાતે ક્ષત્રિય હતા અને તેનું ગોત્ર કૌડિન્ય હતું. તેની આયુમર્યાદા એંશી હજાર વર્ષની હતી. તે પાટલી વૃક્ષની નીચે અભિસંબુદ્ધ થયા. તેના ખંડ અને તિસ એ બે અગ્રશ્રાવકે હતા.
+ આ આખા સુત્તનું ભાષાંતર ચિ. વૈ. રાજવાડેકૃત, દીઘનિકાય, ભાગ ૨ (ગ્રંથસંપાદક અને ગ્રંથપ્રકાશક મંડળી નં. ૩૮૦, ઠાકુરદ્વાર રોડ, મુંબઈ ૨)માં આપ્યું છે.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬
ભગવાન બુદ્ધ
તેના શિષ્યાના ત્રણ સમુદાય હતા. પહેલામાં અડસઠ લાખ, બીજામાં એક લાખ અને ત્રીજામાં એંશી લાખ ભિક્ષુઓ હતા. તેઓ બધા ક્ષીણાશ્રવ હતા. અશોક નામને ભિક્ષુ તેને અગ્રઉપસ્થાયક હતા, બંધુના નામનો રાજા પિતા હતા, બંધુમતી નામની રાણી માતા હતી, અને બંધુમા રાજાની બંધુમતી નામની રાજધાની હતી.
(૧) અને તે ભિક્ષુઓ, વિપસી બેધિસત્વ દેવલોકમાંથી ચુત થઈને સ્મૃતિમાન જાગ્રત થયેલ માતાના ઉદરમાં પ્રવિષ્ટ થયે. આ અહીં સ્વભાવનિયમ છે.
(૨) હે ભિક્ષુઓ, જ્યારે બેધિસત્વ તુષિત દેવલોકમાંથી ચુત થઈને માતાના ઉદરમાં પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે દેવ, માર, બ્રહ્મા, શ્રમણ, બ્રાહ્મણ અને મનુષ્ય, એ બધા વડે ભરેલા આ જગતમાં દેવોના પ્રભાવને પણ આંજી નાખે એવો અપ્રમાણ અને વિપુલ આલેક પ્રાદુર્ભત થાય છે. જુદાં જુદાં જગતોની વચ્ચેના પ્રદેશો, જે હંમેશા અંધકારમય અને કાળા હોય છે, અને જ્યાં મહાપ્રતાપી અને મહાનુભાવ ચંદ્રસૂર્યોને પ્રભાવ પડતો નથી, ત્યાં પણુ દેવોના પ્રભાવને આંજી નાખનાર અપ્રમાણ અને વિપુલ પ્રકાશ પ્રાદુભૂતિ થાય છે. તે પ્રદેશમાં ઉત્પન્ન થયેલાં પ્રાણીઓ તે પ્રકાશમાં એકબીજાને જોઈને પિતાના સિવાય બીજા પ્રાણીઓ પણ અહીં છે, એવું જાણે છે. આ દશસહસ્ત્ર જગતને સમુદાય હલવા માંડે છે, અને તે બધાં જગતમાં દેવોના પ્રભાવને આંજી નાખનાર અપ્રમાણ અને વિપુલ પ્રકાશ પ્રાદુભૂતિ થાય છે, એવો આ સ્વભાવ નિયમ છે.
- (૩) હે ભિક્ષુઓ, એવો સ્વભાવનિયમ છે કે, જ્યારે બોધિસત્વ માતાના ઉદરમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યારે તેને અને તેની માતાને મનુષ્ય અથવા મનુષ્યતરથી તકલીફ ન થાય એ ખાતર ચાર દેવપુત્ર રક્ષણ માટે ચારે દિશાઓમાં રહે છે. એવો આ સ્વભાવનિયમ છે.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ પહેલું
૨૮૭
(૪) હૈ ભિક્ષુઓ, જ્યારે ધિસત્ત્વ માતાના ઉદરમાં પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે તેની માતા કુદરતી રીતે શીલવતી થાય છે; પ્રાણધાત, ચારી, વ્યભિચાર, અસત્ય ભાષણ, અને મદ્યપાન એ બધાથી મુક્ત રહે છે. એવે આ સ્વભાવનિયમ છે.
(૫) હૈ ભિક્ષુએ, જ્યારે ખેાધિસત્ત્વ માતાના ઉદરમાં પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે તેની માતાના અંત:કરણમાં પુરુષ વિષે કામાસક્તિ ઉત્પન્ન થતી નથી, અને કાઈ પણ પુરુષને કામવિકારયુક્ત ચિત્તથી એધિસત્ત્વની માતાનું અતિક્રમણ કરવું શકય થતું નથી. આ સ્વભાવનિયમ છે.
(૬) હૈ ભિક્ષુએ, જ્યારે ખેાધિસત્ત્વ માતાના ઉદરમાં પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે તેની માતાને પાંચ સુખાપભાગાને લાભ થાય છે. તે પંચસુખાપભાગ વડે સંપન્ન થઈને તે તેમને ઉપભેાગ કરે છે. આ સ્વભાવનિયમ છે.
(૭) હૈ ભિક્ષુએ, જ્યારે ખેાધિસત્ત્વ માતાના ઉદરમાં પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે તેની માતાને કાઈ પણ રોગ થતા નથી, તે સુખી અને નિરુપદ્રવી થાય છે, અને પેાતાના ઉદરમાં વસતા સવેન્દ્રિયસંપૂર્ણ માધિસત્ત્વને જુએ છે. જેમ કાઈ અસલ જાતને, અષ્ટકાણી, ધસીને તૈયાર કરેલા, સ્વચ્છ, શુદ્ધ અને સર્વાંકાર પરિપૂર્ણ વૈડૂર્ય મણિ હાય અને તેમાં ભૂરા, પીળા, લાલ અથવા સફેદ દારા પરાવીએ તા તે ણિ અને તેમાં પરાવેલા દારા સાબૂત આંખેાવાળા માણસને સ્પષ્ટ દેખાય છે, તેવી રીતે એધિસત્ત્વની માતા પેાતાના ઉદરમાં વસતા એધિસત્ત્વને સ્પષ્ટ જુએ છે. એવે આ સ્વભાવનિયમ છે. (૮) હૈ ભિક્ષુએ, એધિસત્ત્વના જન્મ પછી સાતમે દિવસે તેની માતા મૃત્યુ પામે છે અને તુષિત દેવલાકમાં જન્મ લે છે, એવે આ સ્વભાવનિયમ છે.
(૯) હૈ ભિક્ષુએ, જેવી રીતે ખીજી સ્ત્રીએ નવમા કે દસમા મહિનામાં પ્રસૂત થાય છે, તેવી રીતે એધિસત્ત્વમાતા પ્રસૂત થતી નથી. એધિસત્ત્વને દસ મહિના પૂરા થયા પછી જ તે પ્રસૂત થાય છે. એવા આ સ્વભાવનિયમ છે.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
ભગવાન બુદ્ધ
(૧૦) હે ભિક્ષુઓ, જેવી રીતે બીજી સ્ત્રીઓ બેઠી બેઠી કે સૂતી સૂતી પ્રસૂત થાય છે, તેવી રીતે બોધિસત્વમાતા પ્રસૂતિ થતી નથી. તે ઊભી હોય ત્યારે પ્રસૂતિ થાય છે. એ આ સ્વભાવ નિયમ છે.
(૧૧) હે ભિક્ષુઓ, બોધિસત્વે માતાના ઉદરમાંથી બહાર નીકળે છે, ત્યારે તેને પહેલાં દેવો લે છે, અને પછી માણસો લે છે. એવો આ સ્વભાવનિયમ છે.
(૧૨) હે ભિક્ષુઓ, બોધિસત્વે માતાના ઉદરમાંથી બહાર નીકળે છે, ત્યારે જમીન ઉપર પહેલાં ચાર દેવપુત્રો તેને લે છે, અને માતાની સામે મૂકીને કહે છે, “દેવી, આનંદ પામ. તને મહાનુભાવ પુત્ર થયો છે.'. એવો આ સ્વભાવનિયમ છે. ' (૧૩) હે ભિક્ષુઓ, બોધિસત્વ માતાના ઉદરમાંથી બહાર નીકળે છે, ત્યારે તે ઉદરોદક, શ્લેષ્મા, રુધિર, અથવા બીજી ગંદકીથી ખરડાયેલો નથી હોત, પણ શુદ્ધ અને સ્વચ્છ રૂપમાં બહાર નીકળે છે. ભિક્ષુઓ રેશમી વસ્ત્ર ઉપર બહુમૂલ્ય મણિ મૂકીએ તે તે વસ્ત્રને તે ગંદુ કરતો નથી, અથવા તે વસ્ત્ર તે મણિને ગંદુ કરતું નથી, કારણ કે બને શુદ્ધ હોય છે. તેવી જ રીતે બોધિસત્વ બહાર નીકળે છે ત્યારે શુદ્ધ હોય છે. એવો આ સ્વભાવનિયમ છે.
(૧૪) હૈ ભિક્ષુઓ, બધિસત્વે માતાની કુક્ષિમાંથી બહાર નીકળે છે, ત્યારે અંતરિક્ષમાંથી એક શીતલ અને બીજી ઉષ્ણ એવી ઉદકધારાઓ નીચે ઊતરે છે. અને બોધિસત્વને તથા તેની માતાને જોઈ કાઢે છે. એ આ સ્વભાવનિયમ છે.
(૧૫) હે ભિક્ષુઓ, જમ્યા પછી તરત જ બોધિસત્વ પગ પર સીધે ઊભો થઈને ઉત્તર તરફ સાત પગલાં ચાલે છે-તે વખતે તેના ઉપર શ્વેત છત્ર ધરવામાં આવે છે–અને બધી દિશાઓ તરફ જોઈને તે ગરજે છે, “હું જગતમાં અગ્રગામી છું, ૪ છું, શ્રેષ્ઠ છું. આ છેલ્લે જન્મ છે; હવે પુનર્જન્મ નથી.” એ આ સ્વભાવનિયમ છે.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ પહેલું
૨૮૯
(૧૬) હે ભિક્ષઓ, બોધિસત્વ માતાના ઉદરમાંથી બહાર નીકળે છે ત્યારે દેવ, માર, બ્રહ્મા, (એ પછીનું વક્તવ્ય કલમ ૨ મુજબ)
હે ભિક્ષ, વિપસ્સી કુમાર જન્મે ત્યારે બંધુમા રાજાને ખબર મોકલાવ્યાં કે, “મહારાજ, આપને પુત્ર થયો છે. તેને મહારાજ જોઈ જાય.” હે ભિક્ષુઓ, બંધુમા રાજાએ વિપસ્સી કુમારને જે, અને જ્યોતિષી બ્રાહ્મણોને બોલાવીને તેનાં લક્ષણો જોવાનું કહ્યું.
- જ્યોતિષીઓ બેલ્યા, “મહારાજ, ખુશ થાઓ; આપને મહાનુભાવ પુત્ર થયો છે. આપના કુળમાં આ પુત્ર જન્મ્યો એ આપનું મહાન ભાગ્ય છે. આ કુમાર બત્રીસે મહાપુરુષલક્ષણોથી યુક્ત છે. આવા મહાપુરુષની બે જ ગતિઓ થાય છે, ત્રીજી થતી નથી. તે જે ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહે તો ધામિક ધર્મરાજા, ચતુસમુદ્ર સુધીની પૃથ્વીને માલિક, રાજ્યમાં શાંતિ સ્થાપન કરનારો, સાત રત્નથી સમન્વિત એવો ચક્રવર્તી રાજા થાય. તેનાં સાત રનો આ પ્રમાણે–ચક્રરત્ન, હસ્તિરત્ન, અશ્વરત્ન, મણિરત્ન, સ્ત્રીરત્ન, ગૃહપતિવન, અને પરિણાયકરત્ન.* તેને શૂરવીર, શત્રુસેનાનું મર્દન કરવાવાળા હજારથી વધુ પુત્ર થાય છે. તે સમુદ્ર સુધીની પૃથ્વી દંડ વિના અને શસ્ત્ર વિના ધર્મથી જીતીને રાજ્ય કરે છે. પણ જે તે પ્રત્રજ્યા લેશે, તે આ જગતમાં તે અહંન, સમ્યક્ સંબુદ્ધ અને અવિદ્યાવરણ દૂર કરવાવાળા થાય છે.
મહારાજ, તે બત્રીસ લક્ષણે ક્યાં તે સાંભળો. (૧) આ કુમાર સુપ્રતિષ્ઠિતપાદ છે (૨) તેના પાદતલ નીચે સહસ્ત્ર આરા, નેમિ અને નાભિઓ વડે સંપન્ન અને સર્વાકારપરિપૂર્ણ એવાં ચક્રો છે; (૩) તેની એડીઓ લાંબી છે; (૪) તેની આંગળીઓ લાંબી છે; (૫) હાથપગ મૃદુ અને કોમળ; (૬) જાળી જેવા છે; (૭) પગની ઘૂંટીઓ શંકુ જેવી વર્તુલાકાર, (૮) હરિણીની જંધાઓ
* પરિણાયક એટલે મુખ્ય પ્રધાન. ૧૯
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૦
ભગવાન બુદ્ધ
જેવી જંધાઓ; (૯) ઊભો રહીને નમ્યા વગર હાથની હથેળી વડે તે પિતાના ગોઠણને સ્પર્શ કરી શકે છે, અને તેને ચોળી શકે છે; (૧૦) તેનું વસ્ત્રગુહ્ય કોશ વડે ઢાંકેલું છે; (૧૧) તેની કાંતિ સોના જેવી; (૧૨) ચામડી સૂક્ષ્મ હોવાથી તેના શરીરને ધૂળ અડતી નથી; (૧૩) તેના રમકૃપમાં એક એક વાળ જ ઊગેલા છે; (૧૪) તેના વાળ ઊર્ધ્વગ્ર, ભૂરા, અંજનવર્ણ, વાંકડિયા, અને જમણી બાજુએ વળેલા છે; (૧૫) તેનાં ગાત્રો સીધાં છે; (૧૬) તેના શરીરના સાત ભાગ માંસલ છે; (૧૭) તેના શરીરને આગળનો અડધો ભાગ સિહના આગલા અડધા ભાગ જેવો છે; (૧૮) તેના ખભાનો ભાગ નક્કર ; (૧૯) તે ન્યગ્રોધ વૃક્ષની જેમ વર્તુલાકાર છે; જેટલી તેની ઊંચાઈ તેટલો જ તેનો પરિવા અને ટલે પરિધ તેટલી જ તેની ઊંચાઈ; (૨૦) તેના ખભા સમાનતાથી વળેલા; (૨૧) તેની રસના ઉત્તમ છે; (૨૨) હડપચી સિંહની હડપચી જેવી છે; (૨૩) તેને ચાળીસ દાંત છે; (૨૪) તે સીધો છે; (૨૫) તે નિરંતર છે (૨૬) તે સફેદ છે; (ર૭) તેની જિહવા લાંબી છે; (૨૮) તે બ્રહ્મસ્વર છે અને કરવીક પંખીના
સ્વરની જેમ તેનો અવાજ મીઠે છે; (૨૯) તેની કીકીઓ ભૂરી છે; (૩૦) તેની પાંપણે ગાયની પાંપણે જેવી છે. (૩૧) તેની ભમરોની વચ્ચે નરમ કપાસના તંતુઓની જેવી સુંવાટી ઊગેલી છે. (૩૨) તેનું માથું ઉદ્ભુષાકાર (એટલે વચ્ચે જરા ઊંચું) છે.
પછી હે ભિક્ષુઓ, બંધુમા રાજાએ વિપર્સ કુમાર માટે - ત્રણ પ્રાસાદ બંધાવ્યા. એક ચોમાસા માટે, એક શિયાળા માટે,
અને એક ઉનાળા માટે. અને તે પ્રાસાદમાં પંચેન્દ્રિયોના સુખના બધા પદાર્થો મુકાવ્યા. તે ભિક્ષુઓ, ચોમાસા માટે બાંધેલા પ્રાસાદમાં વિપક્સી કુમાર ચોમાસાના ચાર મહિના ફક્ત સ્ત્રીઓએ વગાડેલાં વાઘોથી પરિવારિત થયેલું રહે, પ્રાસાદની નીચે ઊતરતે નહિ.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ પહેલું
૨૯૧
અને હે ભિક્ષુઓ, સેંકડે, હજારો વર્ષ પછી વિપસ્સી કુમારે સારથિને બોલાવીને કહ્યું, “દસ્ત સારથિ, ઉત્તમ પ્રકારનાં વાહને તૈયાર કર. આપણે સૃષ્ટિશોભા જેવા માટે ઉદ્યાનમાં જઈએ.” સારથિએ વાહને તૈયાર કર્યા અને વિપસી કુમાર રથમાં બેસીને ઉદ્યાન તરફ જવા નીકળ્યા. રસ્તામાં ગેપાનસીની જેમ નમેલે, ભગ્નશરીર, લાકડીને ટેકે લઈ દૂજતે ધ્રુજતે ચાલવાવાળો, રેગી, ગતવયસ્ક એવા એક ઘરડા માણસને જોઈને તેણે સારથિને પૂછયું. આ માણસની સ્થિતિ આવી શાથી? તેના વાળ અને શરીર બીજાનાં જેવાં નથી.”
સા–મહારાજ, આ ઘરડે માણસ છે. વિક–મિત્ર સારથિ, ઘરડે એટલે શું? સા–ઘરડો એટલે તેને ઝાઝા દિવસ જીવવાનું નથી તે માણસ. વિ– હું પણ એ જરાધર્મી છું? સાઇ–મહારાજ, આપણે બધાં જ જરાધમ છીએ.
વિક–તો પછી, સારથિ હવે ઉદ્યાન તરફ જવું નથી, આપણે પાછા મહેલમાં જઈએ.
સા –ઠીક મહારાજ.
એમ કહીને સારથિએ રથ અંતઃપુર તરફ વાળ્યો. ત્યાં વિપસ્સી કુમાર દુઃખી અને ઉદ્વિગ્ન થઈને વિચાર કરવા લાગ્યો કે, આ જન્મને ધિક્કાર હજો, જેનાથી વૃદ્ધત્વ ઉત્પન્ન થાય છે?
બંધુમા મહારાજાએ સારથિને બોલાવીને પૂછયું “મિત્ર સારથિ, કુમારને ઉદ્યાનમાં ગમ્યું? તેને ત્યાં આનંદ આવ્યો?
સા–ને, મહારાજ. રાજા–કેમ? તેણે ઉદ્યાન તરફ જતાં શું જોયું?
સારથિએ બનેલી હકીકત કહી, એટલે બંધુમા મહારાજાએ વિપસી કુમાર પરિવ્રાજક નહિ થાય એ હેતુથી તેનાં પંચેન્દ્રિયોનાં
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
ભગવાન બુદ્ધ
સુખ ખૂબ જ વધાર્યા અને વિપસ્સી તે સુખમાં રમમાણ થયો.
અને હે ભિક્ષુઓ, સેંકડો, હજારો વર્ષ પછી વિપસ્સી કુમાર ફરી ઉદ્યાન ભણી જવા ઊપડવો. રસ્તામાં રેગી, પીડિત, ઘણો માંદે, પોતાના મળમૂત્રમાં આળોટતો, બીજાઓ જેને ઉઠાડતા હતા અને જેનાં વસ્ત્રો સંભાળતા હતા, એવા એક માણસને જોઈને તેણે સારથિને પૂછયું, “આને શું થયું છે? આની આખો તેમ જ આનો અવાજ બીજાઓના જેવો કેમ નથી !”
સા–આ રેગી છે. વિ–રોગી એટલે શું?
સા–રાગી એટલે આ સ્થિતિમાં તેને પહેલાની જેમ વર્તવું બહુ મુશ્કેલ છે.
વિ—મિત્ર સારથિ, હું પણ એ જ વ્યાધિધર્મી છું? . સા–મહારાજ, આપણે બધાં જ વ્યાધિધમ છીએ.
વિ –તે પછી હવે ઉદ્યાન ભણી જવું નથી; રથ અંતઃપુર તરફ વાળ.
એટલે સારથિ રથ લઈને અંત:પુર આવ્યો. અને ત્યાં વિપસ્સી કુમાર દુ:ખી અને ઉદ્વિગ્ન થઈને વિચારમાં પડ્યો, કે જેના વડે વ્યાધિ પ્રાપ્ત થાય છે, તે જન્મને ધિક્કાર હશે
સારથિ પાસેથી બંધુમા રાજાએ જ્યારે આ હકીકત સાંભળી ત્યારે રાજ્ય છોડીને કુમાર પ્રવજ્યા ન લે એ હેતુથી તેણે વિપસ્સી કુમારનાં સુખસાધનામાં ઉમેરો કર્યો.
અને, હે ભિક્ષુઓ, સેંકડે, હજારો વર્ષો પછી વિપસ્સી કુમાર પહેલાંની જેમ જ તૈયારી કરીને ઉદ્યાન તરફ જવા નીકળ્યા. રસ્તામાં લોકાનો મોટો સમૂહ રંગબેરંગી વસ્ત્રોની પાલખી તૈયાર કરી રહ્યો છે, એવું તેણે જોયું, અને તેણે સારથિને પૂછયું, “આ લોકો રંગબેરંગી વસ્ત્રોની પાલખી શા માટે તૈયાર કરે છે?”
સા-મહારાજ, અહીં મરી ગયેલે મનુષ્ય પડ્યો છે તેને માટે).
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ પહેલું
૨૯૩
વિ -તો પછી તે મૃત મનુષ્ય તરફ રથ લેજે.
સારથિ ત્યાં રથ લઈ ગયો અને તે મૃત માણસને જોઈને વિપસ્સીએ પૂછયું, “મિત્ર સારથિ, મૃત એટલે શું?”
સા-એ હવે માબાપ અને બીજા સગાંવહાલાંઓને નજરે પડવાને નથી, અથવા તે તેમને જોઈ શકવાને નથી. - વિટ-મિત્ર સારથિ, હું પણ મરણધમ છું? રાજારાણી અને બીજાં સગાંવહાલાંઓની નજરે હું પડવાનો નથી? અને હું તેમને જોઈ શકવાનો નથી ?
સા – ના મહારાજ.
વિડ–તો પછી હવે ઉઘાન તરફ જવું નથી. રથ અંત:પુર તરફ વાળી લે.
એટલે સારથિ રથ અંત:પુર લઈ ગયો. ત્યાં વિપરસી કુમાર દુઃખી અને ઉદ્વિગ્ન થઈને વિચારમાં પડ્યો છે, જેના વડે જરા, વ્યાધિ, મરણ પ્રાપ્ત થાય છે તે જન્મને ધિક્કાર હ ! કે
સારથિ પાસેથી બંધુમા રાજાએ આ હકીકત સાંભળી ત્યારે તેણે કુમાર રાજ્ય છોડીને પ્રવજ્યા નહિ લે એ ખાતર તેનાં સુખસાધનોમાં વધુ ઉમેરો કર્યો.
અને હે ભિક્ષુઓ, સેંકડે, હજારો વર્ષો પછી ફરી બધી સિદ્ધિ મેળવીને વિપસ્સીકમાર સારથિની સાથે ઉદ્યાન તરફ જવા નીકળ્યો. રસ્તામાં એક પરિવ્રાજકને જોઈને તેણે સારથિને પૂછયું, “આ પુરુષ કોણ છે? એનું માથું અને એનાં વસ્ત્રો બીજાનાં જેવાં નથી. ”
સા–મહારાજ, આ પ્રવૃજિત છે. વિ૦-પ્રજિત એટલે શું?
સા-પ્રવ્રજિત એટલે ધર્મચર્યા સારી છે, સમચર્યા સારી છે, કુશલક્રિયા સારી છે, પુણ્યક્રિયા સારી છે, અવિહિંસા સારી છે, ભૂતદયા છે એવું માનવાવાળો. .
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બુદ્ધ
વિક–તો પછી રથ તેની પાસે લઈ લે.
એટલે સારથિ રથ પ્રજિતની પાસે લઈ ગયો. ત્યારે વિપસી કુમારે તેને પૂછ્યું, “તું કેણ છે? તારું માથું અને તારાં વસ્ત્રો બીજાનાં જેવાં નથી,
_પ્ર–મહારાજ, હું પ્રવ્રજિત છું ધર્મ ચર્યા, સમચર્યા, કુશલક્રિયા, પુણ્યક્રિયા, અવિધિસા, ભૂતાનુકંપા સારી છે એમ હું માનું છું.
- ઠીક છે, એમ કહી વિપસી કુમારે સારથિને કહ્યું, “મિત્ર સારથિ, તું રથ લઈને અંતઃપુર તરફ પાછો જા. હું વાળ અને દાઢી મૂછો કાઢી નાખીને કાશાય વસ્ત્રો ધારણ કરીને, અનાગરિક (ગૃહવિયુક્ત) પ્રવજ્યા લઉં છું.”
સારથિ રથ લઈને અંતઃપુર તરફ ગયો, પણ વિપસ્સી કુમારે ત્યાં જ પ્રવજ્યા લીધી.
અને હું ભિક્ષુઓ, વિપસી બેધિસત્વ એકાંતમાં વિચાર કરતો હતા ત્યારે તેના મનમાં વિચાર આવ્યો કે લોકેની દશા ઘણી ખરાબ છે. તેઓ જન્મે છે, ઘરડા થાય છે અને મરે છે; ચુત થાય છે અને ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ છતાં તેઓ એ દુઃખમાંથી કેવી રીતે છૂટવું તે જાણતા નથી. તેઓ એ ક્યારે જાણશે?
અને હું ભિક્ષુઓ, જરામરણ શાથી ઉત્પન્ન થાય છે એનો વિપસ્સી બોધિસત્ત્વ વિચાર કરવા લાગ્યો. ત્યારે તેણે પ્રજ્ઞાવાભ વડે જાણ્યું કે જન્મ આવે એટલે જરામરણ આવે છે. અને જન્મ શાથી આવે છે? ભવને લીધે. ભવ શાને લીધે? ઉપાદાનને લીધે. ઉપાદાન તૃષ્ણાને લીધે, તૃષ્ણા વેદનાને લીધે, વેદના સ્પર્શને લીધે, સ્પર્શ ષડાયતનને લીધે, ષડાયતન નામરૂપને લીધે, નામરૂપ વિજ્ઞાનને લીધે ઉત્પન્ન થાય છે. આ કારણપરંપરા વિપસ્સી બોધિસત્વે અનુક્રમે જાણી. તેવી જ રીતે જન્મ ન હોય તે જરા મરણ આવતાં નથીભવ ન હોય તો જન્મ થતો નથી. વિજ્ઞાન ન હોય તો નામરૂપ થતું નથી, એ પણ તેણે જાણ્યું. અને તેથી કરીને તેના મનમાં ધર્મચક્ષુ, ધર્મજ્ઞાન, પ્રજ્ઞા, વિદ્યા અને આલોક ઉત્પન્ન થયા.
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ પહેલું
૨૯૫
અને હે ભિક્ષુઓ, અર્ધન, સમ્યક્ સંબુદ્ધ વિપસ્સી ભગવાનના મનમાં ધર્મોપદેશ કરવાનો વિચાર આવ્યો. પણ તેને લાગ્યું કે આ ગંભીર, દુર્દશે, સમજવાને મુશ્કેલ, શાંત, પ્રણત, તર્ક વડે નહિ સમજાય તેવા, નિપુણ, પંડિતો જ જાણી શકે તેવો ધર્મ મેં પ્રાપ્ત કરી લીધો છે. પણ આ લેકે મોજશોખમાં અને વિકાસમાં મગ્ન છે. એવાઓને માટે કારણુપરંપરા, પ્રતીત્યસમુત્પાદ સમજવો મુશ્કેલ છે. બધા સંસ્કારોનું શમન, બધી ઉપાધિઓને ત્યાગ, તૃષ્ણને ક્ષય, વિરાગ, નિરોધ, નિર્વાણ ઈત્યાદિ પણ તેમને દુર્ગમ છે. હું ધર્મોપદેશ કરે અને તેઓ સમજશે નહિ તે મને જ તકલીફ થશે, મને જ ઉપદ્રવ થશે.
અને હે ભિક્ષુઓ, વિપસ્સી ભગવાનને પહેલાં કદી નહિ સાંભળેલી - એવી નીચેની ગાથાઓ અકસ્માત સઝી
“જે મેં પ્રયાસથી મેળવ્યું છે, તે બીજાઓને કહેવું નહિ. 'રાગદેષથી ભરેલાઓને આ ધર્મને બોધ સહેજે થાય તેમ નથી.
પ્રવાહની સામે જનાર, નિપુણ, ગંભીર, દુશ અને અણુરૂપ એવો આ ધર્મ અંધકારથી વીંટળાયેલા કામાસક્ત લોકોને દેખાશે નહિ.”
હે ભિક્ષુઓ, અહંત સમ્યક સંબુદ્ધ વિપસ્સી ભગવાનને આ વિચાર આવવાથી તેનું ચિત્ત ધર્મોપદેશ તરફ નહિ વળતાં એકાંતવાસ તરફ વળ્યું. મહાબ્રહ્મા એ વિચાર જાણીને મનમાં બેલ્યો, “અરેરે ! જગતને નાશ થાય છે! વિનાશ થાય છે !! કારણ કે અહંન સમ્યફ સંબુદ્ધ વિપસી ભગવાનનું મન ધર્મો પદેશ તરફ નહિ વળતાં એકાંતવાસ તરફ વળે છે!”
ત્યારે હું ભિક્ષુઓ, જેવી રીતે કેઈ બળવાન પુરુષ વાલે હાથ પહોળો કરે છે, કે પહોળો કરેલે હાથ વાળી લે છે, તેવી ત્વરાથી તે મહાબ્રહ્મા બ્રહ્મલોકમાં અંતર્ધાન પામીને વિપક્સી ભગવાનની સામે પ્રકટ થયા અને પોતાનું ઉપવસ્ત્ર એક ખભા ઉપર નાખીને
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૬
ભગવાન બુદ્ધ
જમણી ઘૂટણ જમીન પર ટેકવીને હાથ જોડીને તેણે ભગવાનને કહ્યું, “હે ભગવન, ધર્મદેશના કર ! સંગત, ધર્મદેશના કર ! કેટલાંક પ્રાણીઓ એવા છે કે તેમની આંખે ધૂળથી ભરેલી નથી. તેઓ ધર્મ સાંભળવા ન મળવાથી નાશ પામે છે. એવા ધર્મ જાણવાવાળા લેક મળશે.”
વિપસ્સી ભગવાને પોતાના મનનો વિચાર ત્રણ વખત પ્રકટ કર્યો અને બ્રહ્મદેવે ત્રણ વખત ભગવાનને એ જ વિનંતી કરી. ત્યારે ભગવાને બ્રહ્મદેવની વિનંતી જાણીને અને પ્રાણીઓ પ્રત્યેની દયાને લીધે, બુદ્ધની દૃષ્ટિ વડે દુનિયાનું અવલોકન કર્યું અને જેમની આંખે ધૂળથી સહેજ ભરેલી છે, જેમની વધુ ભરેલી છે, જેઓ તીક્ષણ ઈદ્રિયવાળાં, મૃદુ ઇદ્રિવાળાં, સારા આકારનાં, ખરાબ આકારનાં, સહેલાઈથી સમજે તેવાં, મુશ્કેલીથી સમજે તેવાં, કેટલાંક પરલોકનું અને ખરાબ ચીજોને ડર રાખવાવાળાં, એવા પ્રાણીઓ તેને દેખાયાં. જેવી રીતે કમળાથી ભરેલા સરોવરમાં કેટલાંક કમળે પાણીની અંદર જ ડૂબેલાં રહે છે, કેટલાંક પાણીની સપાટી પર આવે છે અને કેટલાંક પાણીથી ઊંચે ઊગેલાં હેય છે, પાણીને તેમને સ્પર્શ થતો નથી, તેવી રીતે વિપસ્સી ભગવાને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારનાં પ્રાણી જોયાં.
અને હે ભિક્ષુઓ, વિપસ્સી ભગવાનના મનને આ વિચાર જાણીને બ્રહ્મદેવ નીચેની ગાથાઓ બોલ્યા
પર્વત ઉપર, પર્વતના મસ્તક પર ઊભા રહીને જેવી રીતે આસપાસના લેકે તરફ જોવાય છે, તેવી રીતે હે સુમેધ, ધર્મમય પ્રાસાદપર ચઢીને આસપાસ જોઈ શકવાવાળો તું શંકરહિત થઈને જન્મ અને જરા વડે પીડાયેલી જનતા તરફ જે !”
વીર, ઊઠ! તે સંગ્રામ જીત્યો છે. તું ઋણમુક્ત સાર્થવાહ છે. તેથી જગતમાં સંચાર કર.”
“ હે ભગવન્ ધર્મોપદેશ કર, જાણવાવાળા હશે જ !! "
અને હે ભિક્ષુઓ, અહંન સમ્યફ સંબુદ્ધ વિપસ્સી ભગવાને ગાથા વડે બ્રહ્મદેવને જવાબ આપે.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ પહેલું
૨૯૭
તેમને માટે અમરત્વનાં દ્વાર ઉઘડ્યાં છે. જેમને સાંભળવાની ઇચછા હોય તેમણે શ્રદ્ધા રાખવી.”
ઉપદ્રવ થશે એ ડરથી, હે બ્રહ્મદેવ, મેં શ્રેષ્ઠ પ્રણીત ધર્મ ઉપદે નહિ ! ! ”
અને હે ભિક્ષુઓ, વિપસ્સી ભગવાને ધર્મોપદેશ કરવાનું વચન આપ્યું એમ જાણી તે મહાબ્રહ્મા ભગવાનને અભિવાદન અને પ્રદક્ષિણા કરીને ત્યાં જ અંતર્ધાન પામ્યા.
આ સાત ખંડેમાં ત્રીજો ખંડ પહેલાં રચાયો હોવો જોઈએ. કારણ કે તે ત્રિપિટકના સૌથી પ્રાચીન સુત્તનિપાત ગ્રંથમાંના સેલસુત્તમાં મળે છે. એ જ સુત્ત મજિઝમનિકોયમાં (નં. ૯૨ ) આવ્યું છે. તે પહેલાંના (નં ૯૧ ) બ્રહ્મયુસુત્તમાં અને દીઘનિકાયના અખટ્ટસુત્તમાં પણ તેનો ઉલ્લેખ આવ્યો છે. બુદ્ધકાલીન બ્રાહ્મણ લેકમાં આ લક્ષણોનું ઘણું મહત્ત્વ ગણાતું હતું. તેથી બુદ્ધના શરીર પર આ બધાં લક્ષણો હતાં એમ બતાવવાના ઉદ્દેશથી બુદ્ધ પછી એક બે સૈકાએ આ સુત્ત રચવામાં આવ્યાં હશે અને તે પછી તેમનો સમાવેશ આ મહાપદાનસુત્તમાં કરવામાં આવ્યો હશે. ગોતમ બોધિસત્વ બુદ્ધ થયા પછી બ્રાહ્મણ પંડિત તેનાં લક્ષણે જેતા. પરંતુ આ સુત્તમાં વિપસ્સી કુમારનાં લક્ષણો તેના જન્મ પછી થોડા જ વખતમાં જોવામાં આવ્યાં, એમ દર્શાવ્યું છે, અને તેથી એક ભારે વિસંગતિ પેદા થઈ છે. તે એ કે, તેને ચાળીસ દાંત છે, તે સીધા છે, તેમની વચ્ચે વિવરે નથી અને તેની દાઢો એકદમ સફેદ છે, એ ચાર લક્ષણો તેમાં આવી ગયાં. જન્મની સાથે બાળકને દાંત આવતા નથી એ વાતનું ભાન પણ આ સરકારને રહ્યું નહિ ! - ત્યાર પછી બીજે ખંડ તૈયાર કર્યો હોવો જોઈએ. તેમાં જે સ્વભાવનિયમ કહ્યા છે, તે મઝિમનિકાયના અચ્છરિયઅભુતધમ્મસુત્તમાં (નં. ૧૨૩) મળે છે. બોધિસત્વને ખાસ મહત્વ આપવા
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
ભગવાન બુદ્ધ
માટે તે રચાયા છે. તેમાં તેની માતા ઊભી હતી ત્યારે પ્રસ્ત થઈ અને બેધિસત્ત્વ સાત દિવસને થયા પછી તે પરલોકવાસી થઈ. એ બે પ્રસંગ સાચેસાચ બન્યા હોવા જોઈએ, બાકી બધી કવિકલ્પના.
ત્યારપછી અથવા તેની આગળપાછળ કેટલેક સમયે સાતમો ખંડ લખાયો હશે. આ મઝિમનિકાયના અરિયપરિયેસન સુત્તમાં, નિદાનવગ્રસંયુત્તમાં (૬૧) અને મહાવગ્નના પ્રારંભમાં મળે છે. બ્રહ્મદેવે કરેલી પ્રાર્થનાને પરિણામે બુદ્ધ ધર્મોપદેશને પ્રારંભ કર્યો, એ બતાવી આપવા માટે આ ખંડ રચાયો; મૈત્રી, કરુણ, મુદિતા અને ઉપેક્ષા આ ચાર ઉદાત્ત મનોવૃત્તિઓ પર રચેલું આ રૂપક છે, એવું મેં બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ એ પુસ્તકના પહેલા વ્યાખ્યાનમાં બતાવ્યું છે.
આ પછી ચોથે ત્રણ પ્રાસાદવાળો ખંડ. તેને ઉલ્લેખ અંગુત્તરનિકાયના તિકનિપાતમાં (સુર ૩૮) અને મઝિમનિકાયના માગન્દિયસુત્તમાં (નં. ૭૫) આવે છે. પહેલામાં હું પિતાને ઘેર હતો, ત્યારે મારે રહેવા માટે ત્રણ પ્રાસાદ હતા એવો ઉલ્લેખ છે. પણ બીજામાં હું જુવાન હતા ત્યારે ત્રણ પ્રાસાદમાં રહેતા હતા એવું લખાયું છે, પણ પિતાને ઉલ્લેખ નથી. શાક્ય રાજાઓ વરજીઓ જેટલા સંપન્ન હતા જ નહિ, અને વજઓના જુવાન કુમાર પણ આવી રીતે મજશેખમાં રહેતા હતા એવો પુરા કયાંય મળતો નથી. આથી ઊલટું, તેઓ ખૂબ સાદાઈથી વર્તતા અને મોજશોખની બિલકુલ પરવા કરતા નહિ એવું વર્ણન એપમ્સસંયુત્તમાં (વચ્ચ ૧, સુત્ત ૫) મળે છે. ભગવાન કહે છે, “હે ભિક્ષુઓ, હમણું લિચ્છવીઓ લાકડાની ગાંઠેના ઓશીકા કરીને રહે છે, અને ખૂબ સાવધાનીથી અને ઉત્સાહથી કવાયત શીખે છે. તેથી મગધને અજાતશત્રુ રાજા તેમના ઉપર ચઢાઈ કરી શકતા નથી. પણ ભવિષ્યકાળમાં લિચ્છવીઓ સુકુમાર થશે, અને તેમના હાથપગ કામળ બનશે, તેઓ નરમ બિછાના ઉપર કપાસના ઓશીકાં રાખીને સૂશે, તે વખતે અજાતશત્રુ રાજા તેમના ઉપર ચઢાઈ કરી શકશે.”
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ પહેલું
૨૯૯
વજ્જ જેવા સંપન્ન ગણરાજા આટલી સાવધાનતાથી વતા હતા, તેથી તેમનાથી ઘણા ગરીબ એવા શાકથ રાજાએ ભારે મોટા પ્રાસાદમાં મેાજશાખમાં રહેતા હાય એ સંભવતું જ નથી. જો ખુદ શુદ્ધોદનને જ ખેતી કરવી પડતી હતી, તેા પછી પોતાના દીકરાને તે ત્રણ પ્રાસાદ વી રીતે બાંધી આપી શકે? તેથી આ પ્રાસાદેાની કલ્પના બુદ્ધચરિત્રમાં પાછળથી ઘૂસી ગઈ એ વિષે શંકા રહેતી નથી. તે મહાપદાન સુત્ત ઉપરથી લીધી કે ક્રાઈ ભાવિક વ્યક્તિએ સ્વતંત્ર રીતે જ મુરિત્રમાં દાખલ કરી, એ હી શકાય તેમ નથી.
ઉપર આપેલા છઠ્ઠો ખંડ અને નિદાનવર્ગીસંયુત્તમાં નં. ૪થી ૬ સુત્તો બરાબર એકસરખાં છે. તે ઉપરથી એમ દેખાય છે કે, તે સુત્તો મહાપદાનસુત્તપરથી જ લીધા હોવા જોઈએ. ગાતમ યુદ્ધના પહેલાંના છ મુદ્દો વિચાર કરતા હતા ત્યારે તેમને આ પ્રતીયસમુત્પાદની કારણપરંપરા જેવી રીતે સૂઝી, તેવી જ રીતે તે ગાતમને પણ માધિસત્ત્વ અવસ્થામાં હતા ત્યારે જ સૂઝી, એવું નિદાન વસંયુત્તના દસમા સુત્તમાં વર્ણવ્યું છે. પણ મહાવર્ગમાં બુદ્ધ થયા પછી ગેાતમના મનમાં આ કારણપરંપરા પ્રગટ થઈ એવા ઉલ્લેખ શરૂઆતમાં જ આવ્યા છે. આ પ્રતીત્યસમુત્પાદ ગાતમ બુદ્ધના પરિનિર્વાણ પછી એક એ સૈકાઓ બાદ લખાયા હશે અને તેનું મહત્ત્વ વધારવા માટે પહેલાંના યુદ્ધના ચરિત્રમાં તે દાખલ કરાયા હશે. વખત જતાં ખુદ્દ યુદ્ધના ચરિત્રમાં પણ તેને ખાસ મહત્ત્વ પ્રાપ્ત થયું અને એનું પરિણામ એ આવ્યું, કે ચાર આર્ય સત્યાનું સરળ તત્ત્વજ્ઞાન પાછું રહ્યું, અને આ ગહન તત્ત્વજ્ઞાનને અકારણ મહત્ત્વ પ્રાપ્ત થયું.
ઉદ્યાનયાત્રાને પાંચમા ખડ ત્રિપિટક સાહિત્યમાં ગાતમ યુદ્ધના ચરિત્રમાં બિલકુલ મૂકવામાં આવ્યા નથી. તે લલિતવિસ્તર, બુદ્ધચરત્ર, અને જાતકની નિદાનકથામાં થેડીઘણી અતિશયેાક્તિ કરીને ઘુસાડવામાં આવ્યેા છે. આ છેલ્લા પ્રકરણમાં તા ‘તતો ચોધિસત્તો
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૦
ભગવાન બુદ્ધ
सारथि सम्म को, नाम एसो पुरिसो केसा पिस्स न यथा
એ તિ માપવાને ગતના છત્યા' એમ કહ્યું છે. તેથી આ બધા ગ્રંથકારોએ આ લખાણ મહાપદાન સુત્તમાંથી લીધું એવું સાબિત થાય છે.
પહેલા ખંડમાં કહ્યું છે, તેમ ગોતમ બુદ્ધના અગ્ર શ્રાવક વગેરેનાં નામે આ સુત્તની પ્રસ્તાવનામાં આપ્યાં જ છે. ગતમ બુદ્ધ ક્ષત્રિય હોવાથી તેના પિતાની રાજધાની કપિલવસ્તુ હતી એવું કહ્યું છે. એ ઉપરાંત તેનું ગાત્ર ગેમ ઠરાવ્યું છે. આની ચર્ચા ચોથા પ્રકરણમાં કરી છે અને શુદ્ધોદન શાક્ય કદી પણ કપિલવસ્તુમાં રહેતું ન હતું, એ પણ સાબિત કર્યું છે. શાક્યોનું ગોત્ર આદિત્ય હતું અને તેઓ શાક્ય નામથી જ વધુ ઓળખાતા હતા. એવું ન હોત તે બુદ્ધભિક્ષુઓને શાક્યપુત્રીય શ્રમણ એવી સંજ્ઞા ન મળી હોત. બુદ્ધનું નેત્ર ગેમ હોત તો તેમને તમ અથવા ગાતમક શ્રમણ કર્યું હોત.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ બીજું વરજીઓની અભ્યન્નતિના સાત નિયમો
ભગવાન રાજગૃહમાં ગૃધકૂટ પર્વત ઉપર રહેતા હતા. તે વખતે અજાતશત્રુ રાજા વજઇઓ ઉપર ચઢાઈ કરવાના વિચારમાં હતા. એ બાબતમાં ભગવાન બુદ્ધનો શે અભિપ્રાય છે એ જાણવા માટે તેણે પિતાના વકાર નામના બ્રાહ્મણ અમાત્યને ભગવાન પાસે મોકલ્યો. તે અમાત્યે અજાતશત્રુનો વિચાર ભગવાનને જણવ્યો. ત્યારે આનંદ ભગવાનને પવન નાખતા હતા. તેના તરફ વળીને ભગવાન બોલ્યા, “હે આનંદ, વજજીઓ વારંવાર સભાઓ ભરે છે, અને એકઠા થાય છે, એવું તે સાંભળ્યું છે?”
આ૦–હા ભદન્ત, વજજીઓ વારંવાર સભા ભરે છે, અને એકઠા થાય છે એવું મેં સાંભળ્યું છે.
ભ૦–વજજીઓ બધા એકઠા થાય છે, બધા સાથે ઊઠે છે. અને બધા સાથે મળીને પોતાનાં કામો કરે છે ખરા?
આ૦–હા ભદન્ત, મેં એવું સાંભળ્યું છે.
ભ૦–વજીએ પોતે ન કરેલે કાયદો કર્યો છે એવું તે કહેતા નથી ને? અથવા કરેલા કાયદાનો ભંગ કરતા નથી ને ? વજન કાયદાઓને અનુસરીને તેઓ વર્તે છે ખરા?
આ૦–-હા ભદન્ત, વજીએ કાયદા મુજબ વર્તે છે એવું મેં સાંભળ્યું છે.
ભ૦–વજ વૃદ્ધ રાજકારણી પુરુષને માન આપે છે? અને તેમની સલાહ સ્વીકારે છે ખરા?
આ૦-હા ભદન, વજીએ વૃદ્ધ રાજકારણું પુરુષોનું માન રાખે છે અને તેમનું કહેવું માનપૂર્વક સાંભળે છે.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
ભગવાન બુદ્ધ ભ૦–તેઓ પોતાના રાજ્યમાંની વિવાહિત કે અવિવાહિત સ્ત્રીઓ પર બળજબરી તો કરતા નથી ને?
આ.—ભદન્ત, વાઇઓના રાજ્યમાં સ્ત્રીઓ પર જબરદસ્તી થતી નથી એવું મેં સાંભળ્યું છે.
–
વઓના નગરની અંદરનાં અને બહારનાં દેવસ્થાનોની તેઓ યોગ્ય કાળજી રાખે છે ને ?
આ—તેઓ પિતાના દેવસ્થાનેની યોગ્ય કાળજી લે છે, એવું મેં સાંભળ્યું છે.
ભા–પિતાના રાજ્યમાં આવેલા અહંન્ત સુખથી રહે અને ન આવેલા અને તેને રાજ્યમાં આવવાનું ઉત્તેજન મળે એ હેતુથી અહેજોને કોઈ પણ જાતની તકલીફ ન પડે એવી વ્યવસ્થા વજજીઓ કરે છે ને ?
આ૦–હા, ભદન્ત, અહંન્તને તકલીફ ન પડે એવી સંભાળ વછઓ રાખે છે, એવું મેં સાંભળ્યું છે.
પછી ભગવાને વસ્યકાર અમાત્યને કહ્યું, “હે બ્રાહ્મણ, એક વખત હું વૈશાલીમાં રહેતો હતો ત્યારે આ સાત અમ્મુન્નતિના નિયમો મેં વજીને કહ્યા હતા. જ્યાં સુધી વજજીઓ એ નિયમોને અનુસરીને વર્તશે, ત્યાં સુધી તેમની ઉન્નતિ જ થશે, અવનતિ નહિ થાય.”
વસ્યકાર અમાય બે, “હે ગૌતમ, આમાંના એક જ નિયમનું અનુસરણ વજજીઓ કરશે તો પણ તેમની ઉન્નતિ જ થશે, અવનતિ નહિ; તે પછી તેઓ સાતે નિયમોનું પાલન કરે તો તેમની ઉન્નતિ થશે જ એ કહેવાની જરૂર નથી. ''
સાત નિયમો વિષેની ટીકા આ સાત નિયમ ઉપર બુદ્ધઘોષે લખેલી અદ્રકથાનો સારાંશ(૧) વારંવાર એકઠા થાય છે.
આપણે કાલે ભેગા થયા હતા, પરમદિવસે પણ થયા હતા, તે હવે આજે શા માટે એકઠા થવું, એવું કહ્યા વગર એકઠા
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ બીજું
૩૦૩
થાય છે. આવી રીતે એકઠા ન થાય તો બધેથી આવતા સમાચારો સાંભળી શકાતા નથી. અમુક ગામની કે શહેરની સીમા બાબત વિવાદ ઉપસ્થિત થયેલ છે, અથવા ચેરલકે બળવો કરી રહ્યા છે, ઈત્યાદિ ખબરો જાણવા મળતી નથી રાજ્યકર્તાઓ અસાવધ છે એમ જાણીને ચોરે પણ લૂંટફાટ કરે છે. આ રીતે રાજયકર્તાઓની અવનતિ થાય છે. વારંવાર એકઠા થવાથી બધી ખબરે તરત જ મળે છે અને ફોજ મોકલીને બંદોબસ્ત કરી શકાય છે. રાજ્યકર્તાઓ સાવધ છે એમ જાણીને ચોરે પણ ટોળી કરીને રહેતા નથી; ટળી છોડીને નાસી જાય છે. આ રીતે રાજયકર્તાઓની ઉન્નતિ થાય છે. (૨) બધા એકઠા થાય છે ઇત્યાદિ.
આજે કઈ કામ છે અથવા મંગલકાર્યો છે એમ કહીને કામચોરી નહિ કરતાં એકઠા થવા માટે નગારાને શબ્દ સાંભળતાં જ બધા એકઠા થાય છે. એકઠાં થયા પછી વિચારપૂર્વક બધાં કામનો નિકાલ કર્યા વિના લેકે ચાલ્યા જાય તો “બધા ઊઠે છે ” એમ કહેવાતું નથી. તેમ ન કરતાં બધાં કાર્યો બધા મળીને પૂરાં કરીને બધા એક સાથે ઊઠે, સમગ્ર રીતે પોતાનાં કામ કરે એટલે કોઈ રાજાને કાંઈ કામ હોય તો બીજા બધા રાજાઓ તેની મદદ જાય અથવા બીજા રાજ્યનો કોઈ મહેમાન આવે તે તેનું સ્વાગત કરવા બધા જ હાજર હોય છે.
(૩) ન કરેલો કાયદો ઇત્યાદિ
એટલે ન ઠરાવેલી જકાત, કર વગેરે લેતા નથી. પહેલાં નક્કી કર્યા મુજબ જ લે છે. કરેલા કાયદાનો ભંગ કરતા નથી, કાયદાને અનુસરીને વર્તે છે. એટલે કોઈને ચોર તરીકે પકડી લાવ્યા હેય તે પૂરી તપાસ કર્યા વગર તેને સજા કરતા નથી. રાજ્યકર્તાઓ આવી રીતે ન વ તે લેકેને તકલીફ પડે છે; તેથી તેઓ સરહદ પર જઈને પોતે બળવાર થાય છે અથવા બળવાખોના ટોળામાં ભળી જઈને રાજ્ય પર હુમલે કરે છે.
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪
ભગવાન બુદ્ધ
આ રીતે રાજ્યકર્તાઓની અવનતિ થાય છે. કાયદાસર રીતે વર્તવાથી વખતસર કર વસૂલ થાય છે, તિજોરી ભરાય છે અને તેથી સૈન્યને અને ખાનગી ખર્ચ પૂરે પડે છે.
વજને કયદે એટલે જે કાઈને ચોર તરીકે પકડી લાવવામાં આવે, તે વજજી રાજાઓ તેને એકદમ સજા ન કરતા વિનિશ્ચય મહામાને સોંપી દેતાં. તે અધિકારીઓ એ ચોર છે કે નહિ તેની બરાબર તપાસ કરીને ચાર ન હોય તે તેને છોડી દેતા, અને એર હોય તે પોતે કશો પણ મત આપ્યા વિના તેને વ્યાવહારિકેને સોંપી દેતા. તેઓ પણ તેવી જ તપાસ કરીને તે ચર ન હોય તે તેને છોડી મૂકતા અને ચોર હોય તે અંત:કારિક નામના અધિકારીઓને સોંપી દેતા. તેઓ પણ તપાસ કરીને તે ચોર ન હોય તો છોડી દેતા અને એર હોય તે અષ્ટકુલિકાને સોંપી દેતા. તેઓ પણ પહેલાંની જેમ તપાસ કરીને ચોર હોય તે સેનાપતિને, સેનાપતિ ઉપરાજાને, અને ઉપરાજા રાજાને સોંપી દેતા. તે ચેર ન હોય તો રાજા તેને છોડી મૂકતા, પણ ચોર છે એમ નક્કી થાય, તે તેની પાસે રાજા પ્રવેણીપુસ્તક (કાયદાનું પુસ્તક). વંચાવતે. તે પુસ્તકમાં અમુક કૃત્યને માટે અમુક દંડ એવું લખેલું હતું. તેને અનુસરીને તે ચેરને રાજા દંડ કરતા. પ્રાચીન વજેઓને કાયદે આવો હતો.
(૪) પિતાના વૃદ્ધ રાજકારણ પુરુષનું માન જળવાય નહિ, અને તેમની વારંવાર મુલાકાત લેવાય નહિ, તે તેમની સલાહ મળે નહિ અને તેથી રાજ્યકર્તાઓની અવનતિ થાય. પણ જેઓ વડીલોની સલાહ લે છે, તેમને અમુક પ્રસંગે કેવું વર્તન રાખવું તે બરાબર સમજાય છે, અને તેથી તેમની ઉન્નતિ થાય છે
(૫) વિવાહિત અથવા અવિવાહિત સ્ત્રીઓ પર બળજબરી કરવામાં આવે તે રાજ્યની પ્રજા અસંતુષ્ટ થાય છે અને જે છોકરીઓને ઉછેરીને મોટી કરી તેમને આ રાજ્યકર્તાઓ જબરદસ્તીથી ઉપાડીને પોતાના ઘરમાં રાખે છે, એમ જઈને એ લોકો સરહદ પર
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ બીજું
૩૦૫
જઈને પાતે બળવેા કરે છે અથવા ખીજા બળવાખાર સાથે ભળી જાય છે અને રાજ્ય પર ચઢાઈ કરે છે. સ્ત્રીઓ પર બળાત્કાર ન થાય, રાયકર્તાએ તેમને રક્ષણ આપે, તે લેાકેા નિશ્ચિત રીતે પેાતાનાં કામ કરે છે અને પરિણામે રાજ્યની સંપત્તિ વધવા પામે છે. (૬) દેવસ્થાનાની ચેાગ્ય સંભાળ લેવાય તે દેવતાએ રાજ્યનું રક્ષણ કરે છે.
(૭) અર્જુન્તાને કાઇ પણ જાતની તકલીફ નથી થવા દેતા એટલે તેમના રહેવાની જગ્યાની આસપાસ કાઈ એ ઝાડા તેડવાં નહિં, જાળ પાથરીને પશુઓને પકડવાં નહિ, તળાવમાંની માલીએને મારવી નહિ, એની તે બધી સંભાળ રાખે છે.
અદ્નકથામાં વĐએના કાયદાએ ઉપર કંઈક વિસ્તૃત ટીકા છે. ચેરને પકડવામાં આવે તે ક્રમશઃ વિનિશ્ચય મહામાત્ય, વ્યવહારિક અંત:કારિક, અષ્ટકુલિક, સેનાપતિ, ઉપરાા અને રાજા એ સાત પ્રકારના અધિકારીઓ તેની તપાસ કરતા. આમાં અષ્ટકુલિક એટલે આજના જેવી જ્યૂરીના સભ્યા હતા કે કેમ તે કહી શકાતું નથી. બીજા અધિકારીઓની અધિકારમર્યાદા શી હતી તે પણ સમજાતું નથી. રાજા એટલે ગણરાજાઓને અધ્યક્ષ. તે કેટલાં વર્ષ સુધી અધ્યક્ષ રહેતા, એ વિષેની માહિતી કયાંય મળતી નથી. વજ્જમેના કાયદાનું પુસ્તક લખાયું હતું, પણ તે તદ્દન નષ્ટ થઈ ગયું છે એ અત્યંત ખેદની વાત છે. ગ્રીક લેાકાની જેમ આપણા લેાકેાને રાજ્યવ્યવસ્થા વિષે પ્રેમ હૈત, તા ગણુરાજાઓને ઇતિહાસ લુપ્તપ્રાય ન થયેા હાત.
સ્ત્રીઓ પર અત્યાચાર ન થવા દેવા બાબતની વન્જીની સાવધાનતા ઘણી મહત્ત્વની ચીજ છે. ગણરાજાએ જ્યારે અવ્યવસ્થિત રીતે વર્તવા લાગ્યા, ત્યારે ગરીબ લેાકેાની સ્ત્રીએ પર જુલમ થવા લાગ્યા એવું અનુમાન કરી શકાય. તેથી લેાકેાને એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ ગમવા લાગી. મહારાજા બહુ તા પેાતાના શહેરની કેટલીક સ્ત્રીઓને પેાતાના અંત:પુરમાં રાખતા; પણ આ ગણરાજાએ આખા દેશમાં
૨૦
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬
ભગવાન બુદ્ધ
પથરાયેલા હેઈ, કાઈ પણ ગામની સ્ત્રી આ જુલમથી મુક્ત રહે, એ અશક્ય હતું. તેથી લોકેએ રાજીખુશીથી એકસત્તાક રાજ્ય પદ્ધતિ સ્વીકારી હોવી જોઈએ.
એક વાર રાજાઓ અવ્યવસ્થિત રીતે વર્તવા લાગે એટલે તેમનામાં ફાટફૂટ થાય એ સ્વાભાવિક હતું. વજછ ગણરાજાઓમાં વસ્યકાર બ્રાહ્મણે ફાટફૂટ પાડી અને તેથી અજાતશત્રુ તેમને પરાજય સહેલાઈથી કરી શક્યો. વજીના ગણરાજ્યનો નાશ થયા પછી થોડા જ વખતમાં મëનું ગણરાજ્ય પણ નષ્ટ થયું હોવું જોઈએ. આવી રીતે પ્રાચીન ગણસત્તાક રાજ્યોનો નાશ થયો તેની સંઘટનાની અને કાયદાઓની થોડીઘણી માહિતી બૌદ્ધ સાહિત્યમાં સિલ્વક રહી છે એટલું જ.
બૌદ્ધસંઘે એકત્ર મળીને સંઘ કાર્યો કરવાની જે પદ્ધતિ વિનયપિટકમાં આપી છે, તે પરથી વજજીઓ અને બીજા ગણરાજાઓ કેવી રીતે એકઠા થતા અને પિતાની સભાનું કામ કેવી રીતે ચલાવતા તેનું અનુમાન થઈ શકે છે.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ત્રીજી અશેકને ભાજ઼ શિલાલેખ અને તેમાં નિદેશેલાં સૂત્ર
જયપુર સંસ્થાનના એક ડુંગરાળ પ્રદેશમાં ભાજ઼ નામનું એક સ્થાન છે. ત્યાં રહેતા ભિક્ષુસંધે અશોક રાજા પાસે સંદેશે મંગાવ્યો, તે તેણે મોકલાવ્યો અને તે સંદેશ તેણે એક શિલા ઉપર કોતરાવ્યો હશે. આવી જાતના સંદેશાઓ અશોક વારંવાર મોકલો હોવો જોઈએ. પણ તેમાંના તેને જેટલા મહત્ત્વના જણાતા તેટલા જ તે શિલાલેખ પર કોતરાવતો હોવો જોઈએ. આ શિલાલેખોમાં કેતરાવેલાં સૂત્રો મગધ દેશના બૌદ્ધોએ વાંચવી એવા સંદેશાઓ પણ મોઢેથી અથવા પત્ર દ્વારા અશેકે મોકલ્યા જ હશે. પણ તે કોતરાવ્યા નથી, કારણ કે આસપાસના સંઘે શું કરે છે, શું વાંચે છે, એના સમાચાર તેને વારંવાર મળતાં જ હતા. તે માટે તેણે ખાસ અધિકારીઓ નીમ્યા હતા. પણ રજપૂતાના જેવા દૂરના પ્રદેશમાંથી ખબરે આવતાં વાર લાગતી, તેથી આવો એક શિલાલેખ ત્યાં રહે તો સારું એવું અશોકને લાગ્યું હશે. મારી સમજ પ્રમાણે તે શિલાલેખનું ભાષાંતર હું નીચે આપું છું.
ભાબૂ શિલાલેખનું ભાષાંતર “ પ્રિયદર્શી મગધરાજા સંઘને અભિવાદન કરીને સંધનું સ્વાસ્થ અને સુખનિવાસ પુછાવે છે. ભદન, મારા મનમાં બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ માટે કેટલે આદર અને કેટલી ભક્તિ છે તે આપ જાણે જ છે. ભાઇ અદ્ધનું વચન જ આખું સુભાષિત છે. પણ, ભદન્ત, જેનો હું અહી રમદેશ કરું છું, તે સદ્ધર્મ ચિરસ્થાયી થાય એ હેતુથી કરું છું. તે માટે બોલવું મને ઠીક લાગે છે. ભદન્ત, આ ધર્મપર્યાયે (સૂત્રો) છે–વિનયસમુકસે, અલિયવસાનિ, અનાગતભયાનિ, મુનિગાથા, મેનેયસૂતે, ઉપસિપસિન અને રાહુલને કરેલા
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮
ભગવાન બુદ્ધ
ઉપદેશમાં જૂઠું બોલવા બાબત ભગવાન બુદ્ધે કરેલું ભાષણ. આ સૂત્રોની બાબતમાં, ભદન્ત, મારી એવી ઈચ્છા છે કે, પુષ્કળ ભિક્ષુઓએ અને ભિક્ષુણીઓએ તે વારંવાર સાંભળવાં અને યાદ કરવાં. તેવી જ રીતે ઉપાસકોએ અને ઉપાસિકાઓએ. ભદન્ત, આ લેખ મેં કોતરાવ્યો છે; કારણ કે મારું અભિહિત ( સંદેશ) બધાં સાંભળે.'
આ સાત સુમાંનું પહેલું વિનયસમુક કિવા ધર્મચક્રપ્રવર્તન સુત્ત છે. તેનું રૂપાંતર પાંચમા પ્રકરણમાં આવ્યું જ છે. (પૃ. ૧૨૩) બાકીનાં સુત્તોનાં રૂપાંતરે ક્રમશઃ આપું છું.
અલિયવસાનિ અથવા અરિયર્વસસુત્ત આ સુત્ત અંગુત્તરનિકાયના ચતુઝનિપાતમાં છે. તેનું રૂપાંતર નીચે મુજબ –
હે ભિક્ષુઓ, આ ચાર આર્યવંશ અગ્ર અને ઘણા જૂના વંશ છે. તેઓ પ્રાચીન અને અસંકીર્ણ છે અને ક્યારેય સંકીર્ણ થયા નથી, સંકીર્ણ થતા નથી અને સંકીર્ણ થવાના નથી. તેમને કોઈ પણ શ્રમણએ કે બ્રાહ્મણોને દોષ આપ્યો નથી. તે ચાર કયા?
અહીં ભિક્ષુ જે ચીવર મળે તેથી સંતુષ્ટ થાય છે, એવા સં તેના વખાણ કરે છે, ચીવરને માટે અયોગ્ય આચરણ કરતે નથી, ચીવર ન મળે તે ત્રસ્ત થતો નથી, મળે તે પણ હરખાતો નથી, મત્ત થયા વિના, આસક્ત થયા વિના, ચીવરમાં દેષ છે એમ જાણીને તેને ઉપયોગ ફક્ત મુક્તિને માટે કરે છે. અને પિતાના આ પ્રકારના આત્મસંતોષથી આત્મહુતિ અને પરનિદા કરતો નથી. “હે ભિક્ષુઓ, જે આવા સંતોષમાં દક્ષ, સાવધ, નિાર અને
સ્મૃતિમાન થાય છે, તેને જ પ્રાચીન અગ્ર આર્યવંશને અનુસરીને વતનાર ભિક્ષુ કહે છે.
વળી, હે ભિક્ષુઓ, ભિક્ષુ જે ભિક્ષા મળે તેનાથી સંતુષ્ટ થાય છે, એવી જાતના સંતોષના વખાણ કરે છે, ભિક્ષા માટે અાગ્ય
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ત્રીજું
૩૦૯
આચરણ કરતું નથી, ભિક્ષા ન મળે તે ત્રસ્ત થતો નથી, મળે તો હરખાતો નથી, મત્ત થયા વિના, આસક્ત થયા વિના અન્નમાં દેષ છે એમ જાણી ફક્ત મુક્તિને માટે અન્નનું સેવન કરે છે; અને પોતાના આ સંતોષથી આત્મહુતિ અને પરનિદા કરતો નથી. હે ભિક્ષુઓ, જે ભિક્ષુ આવા સંતોષમાં દક્ષ, સાવધ, હોશિયાર અને
સ્મૃતિમાન થાય છે, તેને જ પ્રાચીન આર્યવંશને અનુસરીને વર્તનાર ભિક્ષ કહે છે.
વળી, હે ભિક્ષુઓ, ભિક્ષુ ગમે તે જાતના નિવાસસ્થાનથી સંતુષ્ટ થાય છે, તેવી જાતના સંતોષના વખાણ કરે છે, નિવાસસ્થાન માટે અયોગ્ય આચરણ કરતો નથી, નિવાસસ્થાન ન મળે તો ત્રસ્ત થતો નથી, મળે તો પણ હરખાતો નથી, મત્ત થયા વિના નિવાસસ્થાનમાં દોષ છે એમ જાણીને ફક્ત પોતાની મુક્તિ માટે તે વાપરે છે અને પિતાના આવા સંતેષથી આમસ્તુતિ અને પરનિદા કરતો નથી, જે ભિક્ષુ આવા સંતેષમાં દક્ષ, સાવધ, હોશિયાર અને
સ્મૃતિમાન થાય છે, તેને જ પ્રાચીન અગ્ર આર્યવંશને અનુસરીને વર્તનાર ભિક્ષુ કહે છે.
વળી, હે ભિક્ષુઓ, ભિક્ષુ સમાધિભાવનામાં આનંદ માને છે, ભાવનારત થાય છે, કલેશ નષ્ટ કરવામાં આનંદ માને છે, કલેશ નષ્ટ કરવામાં રત થાય છે અને તેવી ભાવનામયતાથી આમતુતિ અને પરનિદા કરતો નથી. જે ભિક્ષુ તે આનંદમાં દક્ષ, સાવધ, હોશિયાર અને સ્મૃતિમાન થાય છે, તેને જ પ્રાચીન અગ્ર આયવંશ મુજબ વર્તનાર ભિક્ષુ કહે છે.
હે ભિક્ષુઓ, આ તે ચાર આયવશ છે. આને કાઈ પણ શ્રમણએ કે બ્રાહ્મણોએ દોષ આપ્યો નથી.+
+ બાહ્મણે પ્રાચીન વંશપરંપરાને ખૂબ મહત્ત્વ આપતા. પણ તે પરંપરા મહત્ત્વની નથી, પણ આ સુત્તમાં વર્ણવેલી આર્યવંશપરંપરા જ મહત્વની છે, તેને શ્રમણબ્રાહ્મણે દોષ આપી શકતા નથી, એને અર્થ અહીં વનિત થાય છે.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦
ભગવાન બુદ્ધ
- હે ભિક્ષુઓ, આ ચાર આર્યવંશોથી સમન્વિત થયેલે ભિક્ષુ જે પૂર્વ દિશા તરફ જાય છે તે પિતે અરતિને જીતે છે, અરતિ તેને જીતતી નથી. પશ્ચિમઉત્તર-દક્ષિણ દિશામાં જાય તે તે પોતે જ અરતિને જીતે છે, અરતિ તેને જીતતી નથી. આમ શા માટે? કારણ કે, ધીર અરતિ અને રતિ બંને પર વિજય મેળવે છે.
અરતિ ધીરને જીતનારી નથી. અરતિ ધીર પુરુષ ઉપર વિજય મેળવી શકતી નથી. અરતિને જીતવાવાળો ધીર અરતિ ઉપર વિજય મેળવે છે.
બધાં કર્મોનો ત્યાગ કરનારા અને રાગદ્વેષાદિકનું નિરસન કરનારા ધીરને કોણ અટકાવી શકે? સે ટચના સોનાના નાણ જેવા તેને કોણ દોષ કાઢી શકે? દેવો પણ તેની પ્રશંસા કરે છે, અને બ્રહ્મા પણ પ્રશંસા કરે છે.
અનાગતભયાન આ સુત અબ્રુત્તરનિકાયના પંચકનિપાતમાં છે. તેનું રૂપાંતર નીચે મુજબ –
હે ભિક્ષુઓ, આ પાંચ અનાગત જોવાવાળા ભિક્ષને અપ્રાપ્ય પદની પ્રાપ્તિ માટે, જે જાણ્યું નથી તે જાણવા માટે, જેનો સાક્ષાત્કાર થયું નથી તેના સાક્ષાત્કાર માટે, અપ્રમત્તતાથી, ઉદ્યમશીલતાથી અને સાચા દિલથી વતવા માટે પૂરતા છે. તે પાંચ ક્યા ?
અહીં, હે ભિક્ષુઓ, ભિક્ષુ એ વિચાર કરે છે કે, હમણાં હું તરુણ અને યૌવનસંપન્ન છું. પણ એક સમય એવો આવશે કે આ શરીરને જરા પ્રાપ્ત થશે. વૃદ્ધને, જરાછણને, બુદ્ધના ધર્મનું મનન, સુકર નથી, અરણ્યમાં એકાંતવાસમાં રહેવું સુકર નથી. તે અનિષ્ટ, અપ્રિય દશા આવતાં પહેલાં જ અપ્રાપ્તપદની પ્રાપ્તિ માટે, જે જાણ્યું નથી તે જાણવા માટે, જેનો સાક્ષાત્કાર થયો નથી તેને સાક્ષાત્કાર કરવા માટે હું પ્રયત્ન કરું તે સારું ! તેથી
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ત્રીજું
૩૧૧
વૃદ્ધાવસ્થામાં પણ હું સુખેથી રહી શકીશ. આ પહેલો અનાગતભય જેનાર ભિક્ષને સાચા દિલથી વર્તવાની પ્રેરણું આપવા માટે પૂરત છે.
વળી, હે ભિક્ષુઓ, ભિક્ષુ એવો વિચાર કરે છે કે, હમણાં હું નીરોગી છું, મારે જઠરાગ્નિ સા અને પ્રયત્નને અનુકૂળ છે. પણ એવો એક સમય આવે છે કે જ્યારે શરીર વ્યાધિગ્રસ્ત થાય છે. વ્યાધિગ્રસ્તને માટે બુદ્ધના ધર્મનું મનન સુકર નથી, અરણ્યમાં એકાન્તવાસમાં રહેવું સુકર નથી. તે અનિષ્ટ દશા આવતાં પહેલાં જ • હું પ્રયત્ન કરું તો સારું ! જેથી રુણાવસ્થામાં પણ હું સુખેથી રહી શકે. આ બીજ અનાગતભય જેનાર શિશુને. સાચા દિલથી વર્તવા માટે પૂરતો છે.
વળી, હે ભિક્ષુઓ, ભિક્ષુ એવો વિચાર કરે છે કે હમણું સુભિક્ષ છે, ભિક્ષા સહેલાઈથી મળે છે, ભિક્ષા પર જીવવું સહેલું છે. પણ એવો સમય આવે છે, જ્યારે દુભિક્ષ થાય, અનાજ પાકે નહિ, ભિક્ષા મળવી મુશ્કેલ થાય, ભિક્ષા પર નિર્વાહ કરવો સહેલ નથી બનતે. આવા દુભિક્ષમાં લેકે જ્યાં સુભિક્ષ હોય ત્યાં જાય છે, ત્યાં ભીડ થાય છે. આવી જગ્યાએ બુદ્ધના ધર્મનું મનન સહેલું નથી, અરણ્યમાં એકાતવાસમાં રહેવું સુકર નથી. તે અનિષ્ટ અપ્રિય પરિસ્થિતિ આવતાં પહેલાં જ...પ્રયત્ન કરવો સારે! જેથી હું દુભિક્ષમાં પણ સુખેથી રહી શકું. આ ત્રીજે અનાગતભય જોનાર ભિક્ષુને સાચા દિલથી વર્તવા માટે પૂરતો છે.
વળી, હે ભિક્ષુઓ, ભિક્ષુ એવો વિચાર કરે છે કે આજે લોકો આનંદથી, ઝઘડો કર્યા વિના દૂધ અને પાણીની જેમ સખ્યથી એકબીજા વિષે પ્રેમદષ્ટિ રાખીને વર્તે છે. પણ એવો એક સમય આવે છે, જ્યારે ભીતિપ્રદ બળવો ફાટી નીકળે છે, લેકે પોતપોતાની ચીજો લઈ ને વાહનોમાં કે પગે ચાલીને આમતેમ ભાગવા માંડે છે. આવા સંકટ સમયમાં જ્યાં સુરક્ષિત સ્થાન મળે ત્યાં
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૨
ભગવાન બુદ્ધ
લેકે ભેગા થાય છે, ત્યાં ભીડ થાય છે. આવી જગ્યાએ બુદ્ધના ધર્મનું મનન સહેલું નથી, અરણ્યમાં એકાન્તવાસમાં રહેવું સહેલું નથી. તે અનિષ્ટ અપ્રિય પરિસ્થિતિ પ્રાપ્ત થતાં પહેલાં જ પ્રયત્ન કરવો સાર! જેથી આવા સંકટમાં પણ હું સુખેથી રહી શકીશ. આ ચોથું અનાગતભય જોનાર ભિક્ષુને સાચા દિલથી વર્તવા માટે પૂરતો છે.
વળી, હે ભિક્ષુઓ, ભિક્ષુ એ વિચાર કરે છે કે આજે સંઘ સમગ્ર સમુદિત, ઝઘડા વિના એક ધ્યેયથી ચાલે છે, પણ એવો કાળ આવે છે કે સંઘમાં ફાટફૂટ પડે છે. સંઘમાં ફાટફૂટ પડે એટલે બુદ્ધના ધર્મનું મનન સુકર નથી, અરણ્યમાં એકાન્તવાસમાં રહેવું સુકર નથી. તે અનિષ્ટ અપ્રિય પરિસ્થિતિ આવતાં પહેલા જ
પ્રયત્ન કરે સારે ! જેથી તે પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિમાં પણ હું સુખેથી રહી શકીશ. આ પાંચમે અનાગત જેનાર ભિને સાચા દિલથી વર્તવા માટે પૂરતા છે,
હે ભિક્ષુઓ, આ પાંચ અનાગતો જેનાર ભિને, અપ્રાપ્ત પદની પ્રાપ્તિ માટે, જે જાણ્યું નથી તે જાણવા માટે, જેને સાક્ષાત્કાર થયો નથી તેના સાક્ષાત્કાર માટે, અપ્રમત્ત રીતે ઉદ્યમશીલતાથી અને સાચા દિલથી વર્તવા માટે પૂરતા છે.
મુનિગાથા આ મુનિસુત એ નામથી સુત્તનિપાતમાં મળે છે. તેનું ભાષાંતર નીચે મુજબ–
નેહને લાધે ભય ઉત્પન્ન થાય છે અને ઘરમાંથી મેલ ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી અનાગરિકતા અને નિઃસ્નડતા એ જ મુનિનું તત્વજ્ઞાન સરજવું. ૧
જે ઉત્પન્ન થયેલા મનદેવનો નાશ કરીને તેને ફરી વધવા દેતું નથી અને તે વિષે સ્નેહ રાખતો નથી તેવા એકાકી રહેનાર માણસને મુનિ કહે છે. તે મહર્ષિએ શાંતિપદ જોયું. ૨
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ત્રીજું
૩૧૩ પદાર્થ અને તેનાં બીજે જાણીને જે તેમને સ્નેહ (ભીનાશ) આપતા નથી, તે સાચે જ જન્મક્ષયાન્તરશી મુનિ છે. તે તર્ક છોડી દઈને નામાભિધાન (જન્મ) પામતો નથી. ૩
જે સર્વ અભિનિવેશ જાણે છે, અને તેમાંના એકની પણ ઈચ્છા કરતો નથી, તે વીતતૃષ્ણ નિલભી મુનિ અસ્થિર થતો નથી; કારણ કે તે તેની પાર જાય છે. ૪
જે બધું જીતવાવાળો, બધું જાણવાવાળે, સુબુદ્ધિ, બધા પદાર્થોથી અલિપ્ત રહેવાવાળો, સર્વત્યાગી, ને તૃષ્ણના ક્ષયથી મુક્ત થયો છે, તેને સુજ્ઞ લોકે મુનિ કહે છે.
પ પ્રજ્ઞા જેનું બળ છે, જે શીલ અને વ્રત વડે સંપન્ન, સમાહિત, બાનરત, સ્મૃતિમાન, સંગથી મુક્ત, શકિન્યરહિત, અને અનાશ્રવ છે, તેને સુસ લેકે મુનિ કહે છે. ૬
એકાકી રહેનાર, અપ્રમત્ત, મુનિ, નિંદા કે સ્તુતિ વડે ચલિત ન થત, સિહની જેમ શબ્દોથી ન ડરતા, પવનની જેમ જાળમાં ન જકડા, પાણીમાંના કમળની જેમ અલિપ્ત રહે, બીજાઓનો નેતા હેવા છતાં જેને પોતાને નેતા નથી, તેને સુજ્ઞ લોકે મુનિ કહે છે. ૭
તેને માટે લોક ગમે તે બોલે, તોપણ જે ઘાટપરના સ્તંભની જેમ સ્થિર રહે છે, જે વીતરાગ અને સુસમાહિતેન્દ્રિય છે, તેને સુજ્ઞ લોકે મુનિ કહે છે. ૮
જે સ્થિતાત્મા કાંઠલીની જેમ સીધે જાય છે, પાપકર્મોને
+ પાલિ શબ્દ “પમાય.” ટીકાકારે આને “fહૃત્રિા વધવા' એવો અર્થ કર્યો છે. પણ પ્રપૂર્વક મા ધાતુને અર્થ ગણવું, અથવા યથાર્થ રીત જાણવું એવો થાય છે.
૧. નદીના ઘાટ પર ચતુષ્કોણે અથવા અષ્ટકોણ થાંભલા બાંધતા હતા. બધી જાતના લોકો સ્નાન કરતી વખતે તેના પર પીઠ ચોળતા.
૨. કાંઠલી વિષમ અને સમ તાંતણામાંથી સીધી જાય છે, તાંતણાઓમાં ભરાતી નથી; તેવી રીતે એ સીધો જાય છે.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
ભગવાન બુદ્ધ
તિરસ્કાર કરે છે, વિષમ અને સમને પારખી લે છે, તેને સુર લેકે મુનિ કહે છે. (૯)
નાનો હોય કે વચલી ઉંમરનો હોય, જે સંયતાત્મા મુનિ પાપ કરતો નથી, જે યતામાં ક્રોધ કરતા નથી, અને બીજા કોઈ નેય ખીજવતો નથી, તેને સુજ્ઞ લેકે મુનિ કહે છે. (૧૦)
જે બીજાએ આપેલ અન્ન પર ઉપજીવિકા ચલાવે છે, જે રાંધેલા અન્નમાંથી આરંભમાં, મધ્યમાં કે અન્તમાં ભિક્ષા મળે તો પણ સ્તુતિ કે નિંદા કરતો નથી, તેને સુજ્ઞ લોકો મુનિ કહે છે. ૧૧
જે મુનિ સ્ત્રીસંગથી વિરત થયે, જુવાનીમાં હોવાં છતાં ક્યાંય બદ્ધ થતો નથી, જે મદપ્રમાદથી વિરત છે, જે મુક્ત છે, તેને સુજ્ઞ લેકે મુનિ કહે છે. ૧૨
ઈહલોક જાણીને જેણે પરમાર્થ જોયો છે, ધ અને સમુદ્ર તરીને જે તાદભાવ પામ્યો છે, જેણે બંધનો (ગ્રંથિ) તેડવાં છે, જે અનાશ્રિત અને અનાશ્રવ છે, તેને સુજ્ઞ લેકે મુનિ કહે છે. ૧૩
સ્ત્રીને પિષનાર ગૃહસ્થ અને નિર્મમ મુનિ એ બની રહેણી અને વૃત્તિ તદ્દન જુદી હોય છે. કારણ કે, ગૃહસ્થ પ્રાણઘાત ન થવા દેવા બાબત સંયમ પાળતો નથી, પણ મુનિ હમેશાં પ્રાણીઓનું રક્ષણ કરે છે. ૧૪
જેવી રીતે આકાશમાં ઊડત નીલગ્રીવ મોર હંસના વેગથી જઈ શકતા નથી, તેવી રીતે ગૃહસ્થ એકાન્તમાં વનમાં ધ્યાન કરનાર મુનિનું અનુકરણ કરી શકતો નથી. ૧૫
મનેટ્યસુત્ત આ “નાલકસુર’ એ નામથી સુત્તનિપાતમાં મળે છે. તેની પ્રારુતાવિક ગાથાઓ ૨૦ છે. તેનું ભાષાંતર અહીં આપતા નથી. જિજ્ઞાસુ લેકેએ જૂન ૧૯૩૭નો વિવિધજ્ઞાનવિસ્તારનો અંક જોવો. તેમાં પ્રાસ્તાવિક ગાથાઓ સાથે આ સુત્તનું ભાષાંતર આપ્યું છે. નાલક અસિત પિને ભાણેજ હતું. તે નાની ઉમરને હતું ત્યારે ગોતમ બેધિસત્વને જન્મ થયો. અસિત ઋષિએ બે ધિસત્ત્વનું એવું ભવિષ્ય
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ત્રીજું
૩૧૫ ભાખ્યું કે તે મોટો મુનિ થશે. અને નાલકને ગોતમ બુદ્ધના ધર્મને અનુયાયી થવાને ઉપદેશ કર્યો. મામાના વચન પર વિશ્વાસ રાખીને ગોતમ બેધિસત્ત્વ બુદ્ધ થયો ત્યાં સુધી નાલક તાપસી થઈને રહ્યો; અને જ્યારે તમને બુદ્ધપદ પ્રાપ્ત થયું, ત્યારે તેની પાસે આવીને તેણે મૌનેય વિષે પ્રશ્ન પૂછળ્યા. તે પ્રશ્નોથી આ સુત્તની શરૂઆત થાય છે.
(તું શ્રેષ્ઠ મુનિ થવાનો છે) એ અસિતનું વચન યથાર્થ છે એવું મેં જાણ્યું અને તેથી વસ્તુાતની પાર ગયેલા ગોતમને હું પૂછું છું. ૧ | હે મુનિ, ગૃહત્યાગ કરીને ભિક્ષા પર ઉપજીવિકા કરનારને ઉત્તમ પદ એવું મૌનેય કર્યું એ પૂછું છું, તે મને કહે. ૨ - મનેય કહ્યું એ હું તને કહું છું—એવું ભગવાને કહ્યું–તે દુષ્કર અને દુરભિસંભવ છે. તથાપિ હું તે તને કહું છું. સંભાળીને વર્ત અને દઢ થા. ૩
- ગામમાં કોઈ નિંદા કરે અથવા સ્તુતિ કરે ત્યારે બધાં વિષે સમાનભાવ રાખ. મનને ક્રોધ મનમાં જ રેકવો અને શાંત તથા નિગવી થવું. ૪
સળગેલા અરણ્યમાંની અગ્નિજ્વાલાઓની જેમ ગામમાં સ્ત્રીઓ ફરે છે, તેઓ મુનિને મોહમાં નાખે છે. તેઓ તને મોહમાં નાખે તે માટે સાવધ રહેજે. ૫
નાનામોટા કામો પગ છોડીને સ્ત્રીસંગથી વિરત થજે. સ્થિરચર પ્રાણીઓ પ્રત્યે વિરોધ અને આસક્તિ મૂકી દેજે. ૬
જેવો હું તેવા તેઓ અને જેવા તેઓ તેવો હું, એમ પોતાના દાખલા પરથી જાણીને કોઈને મારવું નહિ કે મરાવવું નહિ. ૭
જે ઈછામાં કે લેભમાં સામાન્યજન બદ્ધ થાય છે, તે ઇચછાનો અને લોભનો ત્યાગ કરીને ચક્ષુમાન માણસે આ નરક તરીને પાર થવું. ૮
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬
ભગવાન બુદ્ધ
દબાવીને પેટ ભરાય એટલું ન ખાનાર, મિતાહારી, અભેચ્છા અને અલોલુપ થવું. એવું કરે તે જ ઈચછા છોડીને તૃપ્ત, અનિચ્છ અને શાંત થાય છે. ૯
મુનિએ ભિક્ષાટન કરીને વનમાં જવું અને ત્યાં ઝાડ નીચે આસન પર બેસવું. ૧૦
તે ધ્યાનરત ધીર પુરુષે મનમાં આનંદ માનવો. તેણે ઝાડ નીચે બેસીને મનને સંતોષ આપી ધ્યાન કરવું. ૧૧
ત્યારપછી રાત પૂરી થાય ત્યારે ગામમાં આવવું. ત્યાં મળેલા આમંત્રણથી કે બેટથી ઉલ્લસિત થવું નહિ. ૧૨
મુનિએ ગામનાં કુટુંબ સાથે સ્નેહ બાંધો નહિ, ભિક્ષા વિષે કશું બોલવું નહિ, સૂચક શબ્દ ઉચ્ચારવા નહિ. ૧૩
ભિક્ષા મળે તેય સારું, ન મળે તેય સારું. બંને માટે તે સમભાવ રાખે છે અને (પિતાના રહેઠાણ) ઝ ડની પાસે આવે છે. ૧૪
હાથમાં ભિક્ષાપાત્ર લઈને ફરનારે પોતે મૂંગે નહિ હોવા છતાં મૂંગાની જેમ વર્તવું અને મળેલી અ૮૫ ભિક્ષાને તિરસ્કાર અને દાતાનો અનાદર કરવો નહિ. ૧૫
શ્રેમણે (બુ) હીન માર્ગ કયો અને ઉત્તમ માર્ગ કરે તેનું સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે. સંસારની પાર બે વખત નથી જવાતું, તેમ છતાં જ્ઞાન એક જ પ્રકારનું હોય છે એમ નથી. ૧૬
જે ભિક્ષુને આસક્તિ નથી, જેણે સંસારઐત તેડવું છે અને જે કત્યાકૃત્યોથી મુક્ત થયો છે, તેને પરિદાહ રહેતો નથી. ૧૭ )
તને હું મૌનેય કહું છું—એવું ભગવાને કહ્યું –સુરધાર ઉપરનું મધ ચાટવાવાળા માણસની જેમ સાવધ રહેવું; જીભ તાળવે લગાડીને પણ જમવામાં સંયમ રાખવો. ૧૮
સાવધચિત્ત થવું, પણ વધુ પડતું ચિંતન પણ કરવું નહિ હીન વિચારોથી મુક્ત, અનાશ્રિત અને બ્રહ્મચર્યપરાયણ થવું. ૧૯
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ત્રીજું
૩૧૭ એકાંતવાસનો અને શ્રમણ પાસનાને (ધ્યાનચિંતનને) પ્રેમ રાખો. એકાકીપણાને મૌન કહે છે. જો એકાકી રહેવામાં તને આનંદ થવા માંડશે, ૨૦
તે ધ્યાનરત, કામત્યાગી ધીરોનું વચન સાંભળીને તું દશ દિશાઓ પ્રકાશિત કરીશ. તેથી (તે પદને પહોંચેલા) મારા શ્રાવકે હી (પાપલજજા) અને શ્રદ્ધા વધારવી. ૨૧
તે નદીઓની ઉપમાથી જાણવું. નાળાં ધોધ પરથી, ખીણમાંથી. મોટા અવાજ સાથે વહે છે; પણ મોટી નદીઓ શાંતિથી વહે છે. ૨૨
જે છીછરું છે, તે અવાજ કરે છે; પણ જે ગંભીર છે, તે શાંત જ રહે છે. મૂઢ અધૂરા ઘડાની જેમ છલકાય છે; પણ. સુજ્ઞ ગંભીર તળાવની જેમ શાંત રહે છે. ૨૩
શ્રમણ ( બુદ્ધ ) જે ઘણું બોલે છે, તે યોગ્ય અને ઉપયુક્ત છે એમ જાણીને બેસે છે. તે જાણીને ધર્મોપદેશ કરે છે અને જાણીને પુષ્કળ બોલે છે. ૨૪
પણ જે સંયતાત્મા જાણતા હોવા છતાં ઘણું બોલતા નથી, તે મુનિ મૌનને માટે યોગ્ય છે, તે મુનિએ મૌન જાણ્યું છે. ૨૫
ઉપસિપસિને આ “સારિપુત્તસુત” એ નામથી સુત્તનિપાતમાં મળે છે. અદ્રકથામાં એને ઘેર પગહ પણ કહે છે. તે પરથી એમ દેખાય છે, કે આને સારિપુત્તપન્ડ અથવા ઉપતિરૂપગહ એમ કહેતા હશે. તેનું ભાષાંતર નીચે પ્રમાણે છે –
આયુષ્માન સારિપુર બોલ્યો,આવું મીઠું બેલવાવાળો, સંતુષ્ટ+ અને સંઘને આગેવાન શાસ્તા મેં આ પહેલાં જે નવી કે સાંભળ્યો નથી. ૧ + + સંતુષ્ટ શબ્દને માટે મૂળમાં ‘તુલિતો' છે, પણ અદ્રકથામાં તુરતા એ પાઠ છે, અને તેને અર્થ તુષિત દેવકમાંથી ઇહલોકમાં આવેલું એક કર્યો છે.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮
ભગવાન બુદ્ધ
સર્વ તમસને નાશ કરીને શ્રમણ ધર્મમાં રત થયેલે એ. આ સદેવક એક જ જગતને ચક્ષુષ્માન દેખાય છે. ૨
ઘણા બદ્ધ માણસોના હિતેચ્છાથી પ્રશ્ન પૂછવા માટે અનાશ્રિત અને અદાંભિક એવા બુદ્ધપદને પામેલા સંઘનાયક પાસે હું આવ્યો છું. ૩
સંસારથી કંટાળીને ઝાડ નીચે, સ્મશાનમાં અથવા પર્વતની ગુફાઓમાં એકાંતવાસ સેવન કરતા ભિક્ષુને, ૪
તેવી ભલીબૂરી જગ્યાએ ભયો કયા છે? તે નિઃશબ્દ પ્રદેશમાં ક્યા ભયોથી તે ભિક્ષુએ ડરવું ન જોઈએ ? ૫
અમૃત દિશા તરફ જવા માટે સુદૂર પ્રદેશમાં નિવાસ કરતા ભિક્ષુએ કયાં વિઘો સહન કરવાં જોઈએ? ૬
એ દઢનિશ્ચયી ભિક્ષુની વાણી કેવી હોવી જોઈએ? તેની રહેણીકરણી કેવી હોવી જોઈએ અને તેનાં શીલ અને વ્રત કેવાં હોવાં જોઈએ? ૭
સેની જેવી રીતે રૂપું અગ્નિમાં નાખીને તેમાંથી કચરો કાઢી નાખે છે, તેવી રીતે સમાહિત, સાવધ અને સ્મૃતિમાન ભિક્ષુએ કો. અભ્યાસક્રમ સ્વીકારીને પિતાની મલિનતા બાળી નાખવી? ૮
ભગવાન બોલ્યા, હે સારિપુત્ત, સંસારથી કંટાળીને એકાંતવાસ સેવન કરનાર સંબધિપરાયણ ભિક્ષનું મને જે કર્તવ્ય લાગે છે, તે હું તને કહું છું. હું
એકાન્તવાસમાં રહેતા સ્મૃતિમાન ધીર ભિક્ષુએ પાંચ ભયથી ડરવું નહિ. મચ્છર કરડવું, સાપ, માણસોથી થતી પીડા, ચતુષ્પદથી, ૧૦
- અને પરધર્મીઓથી ડરવું નહિ. પરધર્મીઓનાં ઘણું ભયાનક , કામે જોઈને પણ તેમનાથી ડરવું નહિ. અને તે કુશલાન્વેષી ભિક્ષુએ બીજાં પણ વિદ્યા સહન કરવાં. ૧૧
રોગ અને ભૂખ વડે ઉત્પન્ન થતી તકલીફ, ઠંડી અને ઉનાળે
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ત્રીજું
૩૧૯ તેણે સહન કરવાં. તે વિઘોની અનેકવિધ બાધા થાય, તે પણ અનાગરિક રહીને તેણે પોતાનાં ઉત્સાહ અને પરાક્રમ દઢ કરવાં. ૧૨
તેણે ચોરી કરવી નહિ, ખોટું બોલવું નહિ, સ્થિરચર પ્રાણીઓ પ્રત્યે મૈત્રીની ભાવના કેળવવી અને મનનું મેલાપણું મારપક્ષીય છે એમ જાણીને તે કાઢી નાખવું. ૧૩
તેણે ક્રોધ અને અતિમાનને વશ થવું નહિ, તેનું સમૂળ ઉચ્છેદન કરવું, અને નિષ્ઠાથી (ખાતરીથી) વૃદ્ધિમાર્ગગામી થઈને પ્રિયાપ્રિય સહન કરવું. ૧૪
કલ્યાણપ્રિય માણસે પ્રજ્ઞાને મહત્ત્વ આપીને તે વિઘો સહન કરવાં, એકાન્તવાસમાં અસંતોષ જણાય છે તે પણ સહન કરવો અને ચાર શોકપ્રદ વાતો સહન કરવી. ૧૫
વાત એ કે, હું આજે શું ખાઈશ, ક્યાં જમીશ, ગઈ રાત્રે ઊંધ ન આવવાથી તકલીફ થઈ, આજે ક્યાં ઊંધવું? અનાગરિક શૈક્લે (શેખ) આ (ચાર) વિતર્ક તજવા. ૧૬
વખતોવખત અન્ન અને વસ્ત્રો મળતાં હોય ત્યારે તેમાં પ્રમાણ રાખવું, અલ્પસંગી થવું. તે પદાર્થોથી મનનું રક્ષણ કરનાર અને ગામમાં સંયમથી વર્તનાર ભિક્ષુએ બીજાઓને ખીજ ચઢે તેવું કૃત્ય કરે તો પણ કઠોર વચન બોલવું નહિ. ૧૭
તેણે પોતાની નજર પગ તરફ રાખવી, ચંચલતાથી ચાલવું નહિ, ધ્યાનરત અને જાગૃત રહેવું, ઉપેક્ષાને અવલંબ કરીને ચિત્ત એકાગ્ર કરવું, તર્ક અને ચાંચલ્યનો નાશ કરવો. ૧૮
તે સ્મૃતિમાન પુરુષે પોતાના દોષ બતાવનારાઓને અભિનંદન કરવું, સબ્રહ્મચારીઓ માટે કઠોરતા રાખવી નહિ, પ્રસંગોપાત્ત સારા જ શબ્દો ઉચ્ચારવા, લોકો સાથે વાદવિવાદમાં ઊતરવાની ઈચ્છા રાખવી નહિ. ૧૯
ત્યારપછી સ્મૃતિમાન પુરુષે જગતના પાંચ રજેને ત્યાગ કરતા શીખવું. (એટલે) રૂ૫, શબ્દ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦
ભગવાન બુદ્ધ
(એ પાંચ રન)ને લેભ રાખ નહિ. ૨૦
આ પદાર્થોનું આકર્ષણ તજીને તે સ્મૃતિમાન, સુવિમુક્ત ચિત્ત, વખતોવખત સદ્દધર્મનું ચિંતન કરવાવાળો, એકાગ્રચિત્ત ભિક્ષુ અંધકારને નાશ કરવા સમર્થ થશે (એમ ભગવાને કહ્યું). ૨૧
રાહુલવાદમુત્ત આને ચૂળરાહુલવાદ અને અબુલદિકરાહુલેવાર એમ પણ કહે છે, એ મનિઝમનિકામાં છે. તેનો સારાંશ આ પ્રમાણે –
એક વખત ભગવાન બુદ્ધ રાજગૃહની પાસે વેણુવનમાં રહેતા હતા, અને રાહુલ અમ્બલફ્રિકાઝ નામની જગ્યાએ રહેતા હતા. એક દિવસ સાંજે ભગવાન ધ્યાનસમાધિ પતાવીને રાહુલ રહેતા હતું ત્યાં ગયા. રાહુલે ભગવાનને દૂરથી જોઈને આસન માંડયું અને પગ જોવા માટે પાણું લાવી મૂકવું. ભગવાન આવ્યા અને તે આસન પર બેસીને તેમણે પગ ધોયા. રાહુલ ભગવાનને નમસ્કાર કરીને એક બાજુએ બેઠે.
ભગવાને પગ દેવાના પાત્રમાં થોડું પાણી બાકી રાખ્યું અને તેમણે રાહુલને પૂછયું, “રાહુલ, આ થોડું પાણું તને દેખાય છે?” - “ હા ભદન્ત,” રાહુલે જવાબ આપ્યો. - “ રાહુલ, જેમને જુકે બોલતાં શરમ લાગતી નથી, તેમનું શ્રમણત્વ આ પાણીની જેમ ક્ષુલ્લક છે.”
પછી તે પાણી ફેંકી દઈને ભગવાન બેલ્યા, “રાહુલ, તું આ ફેકેલું પાણી જુએ છે ને?”
હા ભદન્ત,” રાહુલે જવાબ આપે.
રાહુલ, જેમને જુઠું બોલતાં શરમ આવતી નથી, તેમનું શ્રમણત્વ આ પાણીની માફક ત્યાજ્ય છે.”
* આ એક પ્રાસાદ હતો એમ અકથામાં કહ્યું છે, પણ તે સંભવનીય લાગતું નથી. આ રાજગૃહની પાસેનું એક ગામ હતું એમ જણાય છે.
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ત્રીજું
૩૨૧
પછી તે પાત્ર ઊંધું વાળીને ભગવાન બોલ્યા, “ રાહુલ, જેમને જુઠું બોલતાં શરમ આવતી નથી, તેમનું શ્રમણત્વ આ ઊંધા રાખેલા પાત્ર જેવું સમજવું જોઈએ.”
પછી તેને ચતું કરીને ભગવાન બોલ્યા, “ રાહુલ, આ ખાલી પાત્ર તું જુએ છે ને?'
હા ભદન્ત,” રાહુલે જવાબ આપ્યો,
રાહુલ, જેમને જુઠું બોલતાં શરમ આવતી નથી, તેમનું શ્રમણત્વ આ પાત્રની જેમ ખાલી છે.”
હે રાહુલ, લડાઈ માટે સજજ કરેલે રાજાને ભેટે હાથી પગથી લડે છે, માથાથી લડે છે, કાનથી લડે છે, દાંતથી લડે છે, પૂછડીથી લડે છે, પણ એકલી સૂંઢ સાચવી રાખે છે. ત્યારે મહાવતને લાગે છે કે, આ આટલે મોટા રાજાનો હાથી, બધાં અવયવોથી લડે છે, ફક્ત સૂંઢ રાખી મૂકે છે, તેથી તેણે સંગ્રામવિજયને જીવિત અર્પણ કર્યું નથી. જે તે હાથી બીજા અવયવોની સાથે સુંઢના પણ પૂરી રીતે ઉપયોગ કરે તે મહાવત સમજે છે કે, હાથીએ સંગ્રામવિજયને પિતાનું જીવિત અર્પણ કર્યું છે, હવે તેનામાં કોઈ ખામી નથી રહી. તેવી જ રીતે જેમને જુઠું બોલતાં શરમ આવતી નથી, તેમણે કોઈ પણ પાપ છેડયું નથી એમ હું કહું છું. તેથી રાહુલ, મશ્કરીમાં પણ જુઠું ન બોલવાને અભ્યાસ કરજે.
રાહુલ, અરીસાને ઉપયોગ શ?”
“(તે) પ્રત્યવેક્ષણ (નિરીક્ષણ) કરવા માટે (છે), ભદન્ત,” રાહુલે જવાબ આપ્યો.
“તેવી જ રીતે, રાહુલ, ફરી ફરી પ્રત્યવેક્ષણ (પૂરે વિચાર) કરીને કાયાથી, વાચાથી, અને મનથી કર્મ કરવાં.
રાહુલ, જ્યારે તું કાયાથી, વાચાથી, કે અથવા મથી ૧. કાન વડે બાણુ બચાવવાનું કામ કરે છે, પૂછડીએ બાંધેલા પથ્થરના કે લોઢાના ડંડા વડે ભાંગતોડ કરે છે, એવા અથામાં અર્થ કર્યો છે.
૨. અસત્ય રાખીને બીજા પાપોનો ત્યાગ કર્યો હોય, તે શ્રમણ સાચો યોદ્ધો નથી; તેમણે શ્રમણત્વને પિતાનું જીવિત અર્પણ કર્યું નથી.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩રર
ભગવાન બુદ્ધ
કોઈ કર્મ કરવા ઈચ્છીશ, ત્યારે પહેલાં તેનું પ્રત્યવેક્ષણ કરજે. અને જે તે આત્મપરહિતની આડે આવતું હોય, અને પરિણામે દુઃખકારક જણાઈ આવે, તો તેને અમલ બિલકુલ કરીશ નહિ. પણ તે આત્મપરહિતની આડે આવતું નથી, અને પરિણામે સુખકારક છે, એમ જણાય છે તેનું આચરણ કરજે.
“ કાયાથી, વાચાથી અથવા મનથી, કર્મ શરૂ કર્યા પછી પણ તેનું પ્રત્યક્ષણ કરજે અને તે આત્મપરહિતની આડે આવતું અને પરિણામે દુઃખકારક છે એવું જણાઈ આવે, તો તે તેટલેથી જ છોડી દેજે. પણ તે આત્મપરહિતની આડે આવતું નથી, અને પરિણામે સુખકારક છે, એવું જણાય, તે તે કર્મ તું ફરી ફરીને કરજે.
કાયાથી, વાચાથી અથવા મનથી કર્મ કર્યા પછી પણ તું તેનું પ્રત્યવેક્ષણ કરજે અને તે કાયિક અથવા વાચસિક કર્મ આત્મપરહિતની આડે આવતું અને પરિણામે દુઃખકારક છે એમ જણાય, તે શાસ્તા પાસે કે વિદ્વાન બ્રહ્મચારીની આગળ તું તે પાપનો આવિષ્કાર કરજે (તે કબૂલ કરજે) અને ફરી પોતાનાથી તેવું કર્મ ન થાય એવી સંભાળ રાખજે. તે મન:કર્મ હોય તે તેને માટે પશ્ચાતાપ કરજે, શરમ રાખજે અને ફરી તે વિચાર મનમાં આવવા દઈશ નહિ. પણ કાયાથી, વાચાથી અથવા મનથી કરેલું કર્મ આત્મપરહિતની આડે આવતું નથી; અને પરિણામે સુખકારક છે, એવું જણાય તે મુદિત મનથી તે કમર તું ફરી ફરીને કરવાને અભ્યાસ કરજે.
હે રાહુલ, અતીતકાળમાં જે શ્રમણ-બ્રાહ્મણોએ પિતાનાં કાયિક, વાચસિક અને માનસિક કર્મો પરિશુદ્ધ કર્યા હતાં, તેમણે તે ફરી ફરીને પ્રત્યવેક્ષણ કરીને જ પરિશુદ્ધ કર્યા હતાં. ભવિષ્ય કાળમાં જે શ્રમણબ્રાહ્મણો આ કર્મો પરિશુદ્ધ કરશે, તેઓ ફરી કરીને પ્રત્યવેક્ષણ કરીને જ તે કર્મો પરિશુદ્ધ કરશે. હમણાં જે શ્રમબ્રાહ્મણે આ કર્મો પરિશુદ્ધ કરે છે, તેઓ ફરી ફરીને પ્રયવેક્ષણ કરીને જ તે કર્મો પરિશુધ્ધ કરે છે. તેથી, હે રાહુલ, ફરી ફરીને પ્રયવેક્ષણ કરીને કાયિક, વાચિક અને માનસિક કર્મો પિરિશુદ્ધ કરવાને અભ્યાસ કરજે.”
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ત્રીજું
૩૨૩ આમ ભગવાન બેલ્યા. આયુષ્માન રાહુલે મુદિત મનથી ભગવાનના ભાવણનું અભિનંદન કર્યું.
આ સાત સુત્તમાંથી સુત્તનિપાતમાં આવેલી મુનિગાથા, નાળકસુર અને સારિપુત્તસુર એ ત્રણ સુતો પદ્યમાં અને બાકીનાં ચાર ગદ્યમાં છે. ગદ્ય સુત્તોમાં પુનરુક્તિ ઘણું દેખાય છે. તે સમયના સાહિત્યની એ પદ્ધતિ હતી, એમ સમજવું જોઈએ. કારણ કે, જેનનાં સૂત્રોમાં અને કેટલીક જગ્યાએ ઉપનિષદોમાં પણ આવી પુનરુક્તિ છે. પણ તે ત્રિપિટકમાં એટલી બધી છે કે, આ બધું પહેલાનું જ છે એમ વાચકને લાગે છે અને કેાઈ મહત્ત્વનો મુદ્દો તે પુનરુક્તિમાં રહી જાય છે તે તરફ વાચકનું ધ્યાન ખેંચાતું નથી. દા. ત., રાહુલેવાદસુત્તમાં કાયિક, વાસિક અને માનસિક કર્મોના પ્રત્યવેક્ષણમાં એક ને એક જ લખાણ ફરી ફરીને આવે છે પણ કાયિક અને વાચસિક અકુશલ કર્મ આચરણમાં આવે તો શાસ્તા પાસે કે વિદ્વાન બ્રહ્મચારી પાસે તેને આવિષ્કાર કરે, અને તેવું કર્મ ફરી થવા નહિ દેવું એમ કહ્યું છે. માનસિક અકુશલને આ નિયમ લાગુ કર્યો નથી. કારણ કે, વિનયપિટકમાં કાયિક અને વાચસિક દષોને જ આવિષ્કારાદિક (પાપદેશના ઈત્યાદિક) પ્રાયશ્ચિત્તો કહ્યાં છે; મનોદેષને માટે પ્રાયશ્ચિત્તવિધાન નથી. તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત એટલું જ કે તેને માટે પશ્ચાત્તાપ કરવો, શરમ રાખવી અને તેવો અકુશલ વિચાર ફરી મનમાં લાવવો નહિ. કાયિક અને વાચસિક અકુશલ કર્મો અને માનસિક અકુશલ કર્મોમાંને આ ફરક રાહુલેવાદસુત્ત ઉપર ઉપરથી વાંચનારના ધ્યાનમાં આવે તેમ નથી.
અશોકના સમયમાં આ બધાં સુત્ત એવાં જ હતાં કે સંક્ષિપ્ત હતાં એ કહેવું મુશ્કેલ છે. તે સંક્ષિપ્ત હશે તો પણ સારભૂત વક્તવ્ય આ જ હતું એમાં શંકા નથી. સુત્તપિટકનાં પ્રાચીનતમ સુત્તો ઓળખવા માટે આ સાત સુત્ત ઘણું ઉપયોગી છે.
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ચેાથુ
સન્દ વિવરણ
(શ્રી ધર્માંનન્દ કાસમ્મીના મૂળ મરાઠી પુસ્તકમાં નીચે જે સંદર્ભોને ઉલ્લેખ છે, તે બધા સંનેિ લગતું વિવરણ તેમનાં જુદાં જુદાં પુસ્તકામાંથી લઈ ને આ પરિશિષ્ટમાં કરવામાં આવ્યું છે. ડાખી બાજુએ ઉપર આપેલી પૃષ્ઠસંખ્યા મૂળ સંદ` પુસ્તકની છે અને તેના નીચેની કૌંસમાં આપેલી પૃષ્ઠસંખ્યા આ ગુજરાતી પુસ્તકની છે.) બૌદ્ધ સઘાચા પરિચય
૨૩૭-૨૪૫
(૨૭–૨૮)
ખુન્નુત્તરા અને સામાવતી ’
(L
માગ દ્રિય નામને એક બ્રાહ્મણ ભાળપણમાં ભગવાન બુદ્ધને વિવાહયેાગ્ય સમજીને પેાતાની દીકરી માગ દિયાને તેમની પાસે લઈ ગયા. તેની વાત સાંભળીને ભગવાન ખેલ્યા, હે બ્રાહ્મણ, તૃષ્ણા, અસંતાષ અને કામવિકાર એ બધાંનેા વિચાર કરતાં મને સ્ત્રીઓના સહવાસમાં સુખ જણાતું નથી. હું માનું છું કે આ અપવિત્ર પદાર્થાથી ભરેલું શરીર પગથી પણ સ્પ કરવા જેવું નથી.
k
,,
ભગવાનની વાર્તાથી માગ ક્રિયાને ધણા ગુસ્સે આબ્યા અને તે તેમની શત્રુ થઈ. વખત જતાં તેનું સૌન્દર્ય જોઈ તે ઉદયન રાજાએ તેની સાથે લગ્ન કર્યુ. ઉદ્દયન રાજાતી બીજી રાણી સામાવતી અને તેની દાસી મુન્નુત્તરા ભગવાન બુદ્ધની ભક્ત હતી. તેથી માગ દિયાએ રાજાને તેમની સામે ઉશ્કેરવાને ખૂબ પ્રયત્ન કર્યાં; પણ તેમના નિ:સીમ પ્રેમને લીધે રાજાનું હૃદય
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ચોથું
૩૨૫
પરિવર્તન થયું. છેવટે માગુંદિયાએ સામાવતીના મહેલને આગ લગાડાવી અને તેમાં સામાવતી પિતાની સખીઓ સાથે બળીને મરી ગઈ. જ્યારે ઉદયન રાજાને આ વાતની જાણ થઈ ત્યારે તેણે માગુંદિયાના સંબંધીઓને ભેગા કરીને તેની નજર સામે તેમની કતલ કરાવી અને છેવટે માગુંદિયાને પણ મારી નખાવી.
“મહાકાત્યાયન” – આ જ પ્રસંગને વિસ્તાર છે.
૧૬૫–૧૬૮
(૩૧) ૩૦-૩૧ (૩૨)
સોણે ભગવાન બુદ્ધને નમસ્કાર કરીને કાત્યાયનની માગણીઓ એમની સામે મૂકી. ત્યારે ભિક્ષુઓને ભેગા કરીને ભગવાન બોલ્યા, “ આજથી બધા પ્રત્યંત જનપદમાં પાંચ ભિક્ષુઓના સમુદાયને (એમાં એક વિનયઘર હોય) ઉપસંપદા આપવાની હું રજા આપું છું. પ્રત્યંત જનપદ આ પ્રમાણે છે–પૂર્વમાં કજંગલ નામનું શહેર, પછી મહાશાલ, ત્યારપછી પ્રત્યંત જનપદ. દક્ષિણ દિશામાં વેતકણિક નામનું શહેર, અને પછી પ્રત્યંત જનપદ. પશ્ચિમમાં સ્થૂલ (ધૂણ) નામનું બ્રાહ્મણનું ગામ અને પછી પ્રત્યંત જનપદ. ઉત્તરમાં ઉશીરધ્વજ નામનો પર્વત અને પછી પ્રત્યંત જનપદ “મહાકપ્પિન – આ જ ઘટનાનું વર્ણન છે.
ભદ્દા કુણ્ડલકેસ ભદ્દાને જન્મ રાજગૃહના શ્રેષિકુળમાં થયો હતો. રાજપુરોહિતને છોકરો શત્રુક ચોરીના અપરાધ માટે પકડાયો હતો. તેને ફાંસીએ ચઢાવવા માટે શહેરમાંથી બહાર લઈ જવામાં આવતો હતો ત્યારે ભદ્દાએ તેને જે અને તે તેના પર આસક્ત થઈ. કોટવાળને એક
ર૦૩
(૩૫)
૨૧૪-૨૧૭ (૬૭)
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૬
ભગવાન બુદ્ધ હજાર કાર્દાપણુ આપીને તેણે શત્રુકને છોડાવ્યું. પણ શત્રુકનું ચિત્ત ચેરીમાં જ હતું. તેથી ભદ્દાને લઈને તે શહેરથી દૂર એક ડુંગરની ટોચ પર ગયે. ભદાએ તેને સમજાવવાનો ખૂબ પ્રયત્ન કર્યો, પણ તેણે માન્યું નહિ. છેવટે ભદ્દાએ તેને આલિંગન આપવાનું બહાનું કરીને તેને ડુંગરની ટોચ પરથી નીચે ધકેલી દીધા. ત્યારે
વનદેવીએ બોલી ઊઠી : 'न सो सब्बेसु ठानेसु पुरिसो होति पण्डितो। ईत्थी पि पण्डिता होति, तत्थ तत्थ विचक्षणी ॥
એટલે, બધી જગ્યાએ પુરુષ બુદ્ધિમાન હોય છે એમ નથી. ક્યારેક ક્યારેક હોશિયાર સ્ત્રી પણ પિતાની બુદ્ધિને પરચો આપે છે.'
આ પછી ભદા નિગ્રંથોના આશ્રમમાં ગઈ અને તેણે પોતાના વાળ કાઢી નખાવ્યા. જ્યારે વાળ ફરી ઊગવા લાગ્યા ત્યારે તે કુડલાકર થઈ ગયા. તેથી લેક એને “કુડલકે સા” નામથી ઓળખવા લાગ્યા. જ્યારે સારિપુત્તેિ વાદવિવાદમાં ભદ્દાને હરાવી ત્યારે તે બૌદ્ધ ભિક્ષુણી થઈ ગઈ
સુજાતા સેનાની દુહિતા ૨૩૬
સૌથી પહેલી શરણ ગયેલી ઉપાસિકાઓમાં (૧૧૭).
સુજાતા સેનાની દુહિતાનો ક્રમ પહેલે છે. એને જન્મ ઉરુવેલા પ્રદેશના સેનાનીના ઘરમાં થયો હતે. જુવાનીમાં એક વડલા પર રહેતી દેવતાની તેણે માનતા રાખી હતી કે, જો મને સારો વર મળે અને પહેલે દીકરે જન્મે તે હું તને દર વર્ષે યોગ્ય ભેટ ધરીશ.' એની ઈચ્છા પૂરી થઈ ત્યારે તેણે પોતાની માનતા પૂરી કરવા માટે ફક્ત દૂધની ખીર બનાવી અને વડલાની નીચેની
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ચોથું
૩૨૭ જગ્યા સાફ કરવા માટે પોતાની દાસીને મોકલી. તે દિવસે બોધિસત્ત્વ ગોતમ તે વૃક્ષની નીચે બેઠા હતા. એમને જોઈને દાસીને એમ લાગ્યું કે સુજાતાની માનતાનો સ્વીકાર કરવા માટે ખુદ વૃક્ષદેવતાએ જ અવતાર લીધો છે. તેણે દોડતી ઘેર જઈને પિતાની શેઠાણીને આ વાત કહી. જ્યારે સુજાતા દાસીની સાથે દૂધની ખીર લઈને ત્યાં ગઈ ત્યારે તેણે જોયું કે ઝાડની નીચે દેવતા નહિ, પણ પરમ તપસ્વી બોધિસત્ત્વ જ બેઠા છે. તેમ છતાં તેણે ખૂબ ભક્તિભાવથી બેધિસત્વને દૂધની ખીર અર્પણ કરી. આ ભિક્ષા ગ્રહણ કરીને બોધિસત્વ તે જ
રાતે બુદ્ધત્વ પામ્યા. ૭-૮
ઉપરનાનું જ વધુ વિસ્તારથી વર્ણન. (૧૩૫) ૯૭
આનો જ ઉલ્લેખ છે. (૧૪૩)
સંઘસામગ્રી ૩૭-૪૩
ભગવાન બુદ્ધને જ્યારે આ વાત કહેવામાં આવી (૧૫) ત્યારે તેઓ બેલ્યા, “ આ પ્રસંગે સંઘ સામગ્રી કરવી
જોઈએ. આ સંદ્યસામગ્રી આ પ્રમાણે કરવી–બધા એકઠા થાય. ભિક્ષુ માંદો હોય તે પણ હાજર રહે. પછી સમર્થ ભિક્ષુસંઘને તે વિનંતી કરે કે, “ભદંત સંઘ મારી વાત તરફ ધ્યાન આપે. જે ચીજને માટે સિંધમાં ઝઘડો થયો હતો, તેને આ ભિક્ષુ સ્વીકાર કરે છે. એણે પોતાના દેશનું પ્રાયશ્ચિત કર્યું છે. જે સંઘને ઠીક લાગે તો સંધ આ વાત પૂરી કરીને સંઘસામગ્રી કરે.” આ વિનંતી થઈ ગયા પછી કોઈ માણસ ઊભે થઈને ત્રણ વખત આમાં વાંધે ન બતાવે તે એમ
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૮
ભગવાન બુદ્ધ
૨૪-૨૬ (૧૫૨)
સમજવું કે સંઘ સામગ્રી થઈ ગઈ છે.” .
ઉપાલિએ પૂછયું, “સંઘ સામગ્રી કેટલા પ્રકારની હેય છે? ત્યારે ભગવાને જવાબ આપે, સંધ સામગ્રી બે પ્રકારની હોય છે–અર્થવિયુક્ત અને અર્થયા. જે વાત પર ઝઘડો થયો હોય તેનું મૂળ કારણ શોધ્યા વિના જે સામગ્રી કરવામાં આવે છે, તે અર્થવિયુક્ત છે; પણ જે વાત પર ઝઘડો થયો હોય તેનું મૂળ કારણ શોધીને જે સામગ્રી કરવામાં આવે છે તે અર્થ યુક્ત છે એમ સમજવું.
પ્રવારણ ત્યારે ભગવાન બોલ્યા, “હે ભિક્ષુઓ, બીજા પરિવ્રાજકની જેમ મૌનવ્રત ન લેવું જોઈએ. ચોમાસું પૂરું થયા પછી જોયેલા, સાંભળેલા કે પરિશંકિત દેની પ્રવારણ કરવી જોઈએ. એ જ તમારે માટે યોગ્ય થશે. પ્રવારણા આ રીતે થાય – સમર્થ ભિક્ષુસંઘને વિનતિ કરે કે, “ભદન્ત સંધ મારી વાત ધ્યાનમાં લે. આજે પ્રવારણ દિવસ છે. જે સંઘને યોગ્ય લાગે તો આજે પ્રવારણ કરે. પછી બધા કરતાં વધુ વૃદ્ધ ભિક્ષુએ એક ખભા પર ઉત્તરાસંગ નાખીને ઘૂંટણ ટેકવીને બેસવું અને બોલવું, “આયુષ્માન સંઘને મારા જે દોષ દેખાયા કે જણાયા હોય અથવા તેમના વિષે શંકા થઈ હોય, તે દેષ મને બતાવવાની હું વિનંતી (પ્રવારણા) કરું છું. મારા ઉપર દયા કરીને સંઘ મારા દેવ બતાવે; જે મને એ સાચા લાગે તે હું એ માટે યોગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત લઈશ.” એણે આ પ્રમાણે ત્રણ વાર કહેવું. તરુણ ભિલુએ “આયુષ્માન સંઘ' ને બદલે “ભદન્ત સંઘ' કહેવું. તે
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
શું
૩૩૩
બધાએ “અધમ થઈ ગયો છે' એવી બૂમ પાડવા માંડી. પહેલાં ત્રણ જ રોગ હતા–ઈચ્છા, ભૂખ અને ઘડપણું. પણ પશુયજ્ઞને પ્રારંભ થવાથી રેગોની સંખ્યા અઠ્ઠાણું જેટલી થઈ..
“ જ્યાં આવી વાત થાય છે ત્યાં લેકે યાજકની નિન્દા કરે છે. આ રીતે ધર્મને વિપર્યાસ થઈ જવાથી શુદ્ર અને વૈશ્ય જુદા પડ્યા. ક્ષત્રિયો પણ જુદા પડ્યા; અને પત્ની પતિની અવગણના કરવા લાગી, ક્ષત્રિયો અને બ્રાહ્મણને ગાત્રનું રક્ષણ મળતું હતું. (તેઓ કુલધર્મને અનુસરીને આચરણ કરતા હતા); પણ (પશુવધ પછી) કુલપ્રવાદનો ભય મૂકીને તેઓ લેભવશ
થઈ ગયા.' ૪૮-૫૦ ઉપરનો જ વિસ્તાર આપે છે. ૧૭૦-૧૭૨ લગભગ બધા પાશ્ચાત્ય પણ્ડિતોને એવો મત છે (પ્રસ્તાવના ) કે ભગવદ્દગીતાની બ્રાહ્મી સ્થિતિના અથવા સ્થિતપ્રજ્ઞના (૧૫) વર્ણનના લેકે બૌદ્ધ ગ્રંથોના આધારે લખાયા છે,
અને “બ્રહ્મનિurગૃતિ 'વાળા છેલ્લા કલેકના વાક્યપરથી આ મત બરાબર છે એમ જણાય છે. આમાં
સ્મૃતિવિભ્રમ, નિરાહાર આદિ શબ્દના અર્થોનું બૌદ્ધ પરિભાષા જાણ્યા વગર બરાબર આકલન થઈ શકતું
નથી.
વસુબધુને મિત્ર પુરુગુપ્ત હતો. તેણે પિતાને દીકરો બાલાદિત્ય અને મહારાણી વસુબધુ એ બંનેને બૌદ્ધદર્શનનું અધ્યયન કરાવ્યું. પછી બાલાદિત્યને યુદ્ધ ન કરવું એવી ઈચ્છા થવાથી તેણે “કોઈ બ્રાહ્મણ પાસે “ભગવદ્દગીતા” લખાવી અને તે પછી મહાભારતમાં આવી ગઈ
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૪
ભગવાન બુદ્ધ
૧૫
ઉપરનું જ વર્ણન વિસ્તારથી આપ્યું છે.
(૨૫)
બુદ્ધલીલાસાર સંગ્રહ એ જ વર્ણન વિસ્તારથી આપ્યું છે.
૧૬૦- ૧૬૫ (૧૩૫) ૧૭૯-૧૮૮ ( ૧૪૮)
એ જ વર્ણન વિસ્તારથી આપ્યું છે.
૧૮૭–૧૮૮ (૧૪૯)
દેવદત્ત જ્યારે ભગવાન બુદ્ધને મારી નાખવાની બધી ખટપટ વ્યર્થ ગઈ ત્યારે દેવદત સંઘમાં ફાટફૂટ પાડવાની એક યુક્તિ રચી. તે પિતાની સાથે સમુદ્રદત્તને લઈને ભગવાનની પાસે ગયો અને તેમને પ્રણામ કરીને બોલ્ય. “ હે ભગવન, ભિક્ષુઓને ઐહિક સુખથી પૂરી રીતે અલિપ્ત રાખવા માટે મેં આ પાંચ નિયમ બનાવ્યા છે. બધા ભિક્ષુઓએ આ પાંચ નિયમોનું પાલન કરવું જ જોઈએ એવી આજ્ઞા આપ આપો.
(૧) ભિક્ષુ હમેશાં અરણ્યમાં જ રહે. (૨) તેઓ આજન્મ ભિક્ષા પર જ નિર્વાહ ચલાવે; કોઈના નિમંત્રણથી તેઓ તેને ઘેર ભોજન કરવા ન જાય. (૩) આખી જિંદગી રસ્તા પર પડેલા ચીંથરાંમાંથી જ પિતાનાં વસ્ત્ર બનાવે, ગૃહ પાસેથી વસ્ત્ર ન લે. (૪) આજન્મ ઝાડની નીચે જ રહે; ઝૂંપડી કે ઘરમાં ન રહે. (૫) મત્સ્ય-માંસનું ગ્રહણ ન કરે.
આ પાંચ નિયમેના પાલનમાં જે આનાકાની કરે તેને દોષીત ગણવો.”
ભગવાન બોલ્યા, “મને એમ નથી લાગતું કે,
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ચોથું
(૩૩૫ આ પાંચ નિયમોથી આધ્યાત્મિક ઉન્નતિમાં કોઈ પણ મદદ થઈ શકશે. પણ જેમની ઈચ્છા હોય તેઓ આ નિયમોનું પાલન ભલે કરે. મને એમાં કોઈ વાંધો નથી.”
ભગવાન આ નિયમો સંઘને લાગુ કરવા તૈયાર નથી એ વાતને ઢંઢેરો પીટીને દેવદતે કેટલાક ભિક્ષુઓને પિતાના મનમાં લીધા અને તેમની સાથે લઈને તે રાજગૃહ છેડીને ગયો. ત્યારે ભગવાન બુદ્ધ સારિપુત્ત અને મેગ્યુલાનને ગયા મોકલ્યા અને તેઓ તે ભિક્ષુઓને
ઉપદેશ આપીને પાછા લઈ ગયા. ૨૭૯-૨૮૧ આજ વાર્તા આપી છે. (૧૮૮, ૨૫૪) ૧૬૭–૧૭૯
અનાથપિડિક અને વિશાખા મિગાર માતાની (૨૭૮). વાર્તાઓ વિસ્તારથી આપી છે. અનાથ પિકિ
ભગવાન બુદ્ધને માટે જે રાજકુમારનું ઉદ્યાન લેવા માટે એની ભૂમિ પર સોનામહોરે પાથરી દીધી હતી. એવી જબરદસ્ત એની ભક્તિ હતી. પાછળથી એણે એ જેતવન ભિક્ષુસંઘને દાન આપ્યું.
વિશાખા મિગાર માતાને સસરો નિર્ચન્થાનો ઉપાસક હતા, પણ તેણે વિશાખાને ભગવાન બુદ્ધની ઉપાસના કરવાની છૂટ આપી હતી. છેવટે બુદ્ધને ઉપદેશ સાંભળીને તે પોતે પણ બુદ્ધને ઉપાસક થઈ ગયો.
પરિનિર્વાણ ૨૯-૦૧૨ આને જ વિસ્તાર કરવામાં આવ્યો છે (૨૮૩)
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૬
ભગવાન બુદ્ધ
૯૦-૯૧
(૧૨૨)
બૌદ્ધ ધર્મ આણિ સંધ
- પંચક રૂપ, વેદના, સંજ્ઞા, સંસ્કાર અને વિજ્ઞાન એ પાંચ પદાર્થોને પંચસ્કંધ કહે છે. પૃથ્વી, અપ, તેજ અને વાયુ આ ચાર મહાભૂતોને અને એમાંથી ઉત્પન્ન થતા પદાર્થોને રૂપસ્કન્ધ કહે છે.
સુખકારક વેદના, દુ:ખકારક વેદના, અને અપેક્ષાવેદના–આ ત્રણ જાતની વેદનાઓને વેદનાત્કંધ કહે છે.
ઘર, વૃક્ષ, ગામ ઇત્યાદિને લગતી કલ્પનાઓને સંજ્ઞાસ્કંધ કહે છે. સંસ્કાર એટલે માનસિક સંસ્કાર, જેના ત્રણ પ્રકાર છે—કુશળ, અકુશળ અને અવ્યાકૃત; એટલે જે કુશળ પણ નથી અને અકુશળ પણ નથી, જેમ કે કેટલાક પદાર્થોમાં રુચિ થવી અને બીજાઓમાં ને થવી.
વિજ્ઞાન એટલે જાણવું. વિજ્ઞાન છે છે–ચક્ષુર્વિજ્ઞાન, શ્રેત્રવિજ્ઞાન, ધ્રાણવિજ્ઞાન, જિદ્વાવિજ્ઞાન, કાર્યવિજ્ઞાન અને મનોવિજ્ઞાન. આ છે વિજ્ઞાનના સમુદાયને વિજ્ઞાનસ્કન્ધ કહે છે.
જ્યારે આ પાંચ સ્કંધ વાસનાયુક્ત થાય છે ત્યારે તેને ઉપાદાનáધ કહે છે. તેના વડે પુનર્જન્મ થાય છે. આ જન્મમાં કુશલ કે અકુશલ કમ કરવાથી આવતા જન્મમાં પાંચ ઉપાદાન સ્કંધોનો પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. જ્યારે વાસનાને સમૂલ ઉચ્છેદ થાય છે ત્યારે આ સ્કંધોને ઉપાદાન સ્કંધ નહિ કહેતાં ફકત સંઘ કહે છે; કારણ કે એમને લીધે પુનર્જન્મ થવાને સંભવ નથી હોતો. અર્વપદ પ્રાપ્ત થયા પછી વાસનાના
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ચાથુ
૯૪-૨૯
( ૧૨૮ )
૫૬ –} (૨૪૪ )
૨૨
૩૩૭
સમૂલ ઉચ્છેદ થાય છે. અહં પદ પ્રાપ્ત કરેલા માણસાના પ`ચસ્કંધ એમના મરણ સુધી રહે છે, પણ અકુશલ સસ્કાર અ પદની પ્રાપ્તિની સાથે જ પૂરેપૂરા નષ્ટ થાય છે. મૃત્યુને વખતે અતિાના પાંચધાને વિલય નિર્વાણમાં થઈ જાય છે. તેથી તેમાંથો નવા પંચસ્કંધા પેદા થતા નથી.
ચાર આર્યસત્યોની માહિતી વિસ્તારથી આપી છે.
પ્રવેશવિધિ અથવા પ્રવ્રજ્યા
"
"
પછી ધૃંટણ ટેકવીને
:
યુદ્ધ સરળ
સ્થાપકને )
હું મુને
પહેલા સાત ભિક્ષુઓને ભગવાન બુદ્ધે પોતે દીક્ષા આપી હતી. તે વખતે ફક્ત એહિ ભિક્ષુ ’ એ વાકચ વડે જ પ્રત્રયાવિધિ થઈ જતી હતી. પછી જયારે ભિક્ષુઓની સંખ્યા વધવા માંડી ત્યારે ભગવાને જૂના ભિક્ષુઓને જ નવા ઉમેદવારાને પ્રત્રજ્યા આપવાની આજ્ઞા કરી. એની વિધિ એવી રહેતી કે ઉમેદવાર પહેલાં માથું મુંડાવતા, અને હાથ જોડીને ત્રણ વાર કહેતા गच्छामि. ( સંધના શરણું જાઉં છું, ધર્માંતે શરણ જાઉ संघं सरणं गच्छामि ' ‘હું સંધને શરણુ જાઉં છું. ' પછી જ્યારે ભાજન કે એવા નાના નાના લાભાના પ્રલાલનથી સંધમાં ભરતી થવા લાગી ત્યારે તેમને માટે નવા નવા નિયમેા ઘડવા પડયા. એમાં ઉમેદવારને પહેલા કાઈ ભિક્ષુને પેાતાના ઉપાધ્યાય બનાવવા પડતા, પછી તેને અનેક વાર ઉપદેશ આપવામાં આવતા, પછી એને કાઢ, ગંડ, ક્ષય, અપસ્માર, નપુંસકત્વ આદિ રાગ
'
धम्मं सरणं गच्छामि
"
છું,
'
,
"
9
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮
ભગવાન બુદ્ધ
૬૮-૬૯ (૮૯)
તે નથી ને? એ ખાસ જોવામાં આવતું. ભિક્ષુ બનવાની ઈચ્છા રાખવાવાળી વ્યક્તિ સ્વતંત્ર, ઋણમુક્ત અને ઉમરલાયક હોવી જોઈએ, એણે માતાપિતાની આજ્ઞા મેળવવી જોઈએ, તે રાજાના સૈનિક ન હોવો જોઈએ વગેરે બંધનો હતાં. આને માટે ઘણું કડક નિયમ બનાવવામાં આવ્યા છે.
સમાધિ માર્ગ અભિધર્મનું કહેવું છે કે મૈત્રી, કરુણ અને મુદિતા એ ત્રણ ભાવનાઓને લીધે પહેલાં ત્રણ ધ્યાને જ સાધ્ય થાય છે અને ઉપેક્ષા ભાવનાને લીધે ફક્ત ચોથું ધ્યાન મળે છે. બુદ્ધવાચાર્યો આ વાત સ્વીકારી છે. એમના કહેવા મુજબ પહેલાં ત્રણ ધ્યાને પહેલી ત્રણ ભાવનાઓમાંથી એક ભાવના દ્વારા પ્રાપ્ત કર્યા પછી ઉપેક્ષા ભાવનાને આરંભ કરે પડે છે; અને તેને લઈને ચોથું ધ્યાન પ્રાપ્ત થાય છે.
ઉલિખિત સુત્ત ઉપરથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે મૈત્રી ભાવનાની સાથે ઉપેક્ષા અને ઉપેક્ષા ભાવનાની સાથે પ્રીતિ રહી શકે છે.
પાંચ નીવરણ (૧) કામરચ્છેદ (કામવિકાર) (૨) વ્યાપાદ (ક્રોધ) (૩) થીનમિલ્ક (આલસ્ય) (૪) ઉદ્ધોચ્ચ (ભ્રાંતિ) (૫) વિચિકિચ્છા (સંશયગ્રસ્તતા)
આના પાનસ્મૃતિભાવના વિસ્તારથી સમજાવવામાં આવી છે.
૩૧-૩૫ (૮૯)
૩૮–૪૮ (૧૧૩)
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ચોથું
૩૩૯ (૨૮૦) આના પાનસ્મૃતિભાવના વિસ્તારથી સમજાવવામાં આવી છે.
અશુભ ભાવના ઉદ્ધમાતક એટલે કૂલી ગયેલું મડદુ, વિનીલક એટલે વાદળિયું મડદુ, વિપુખક એટલે એવું મડદું કે જેમાં પરુ ભરાઈ ગયું હોય, વિચ્છિક્ક એટલે એવું મડદું કે જેમાં કાણું પડ્યાં હેય, વિક ખાયિતક એટલે જુદાં જુદાં પ્રાણુઓએ કંઈક ખાઈ નાખેલું મડદું, વિકિપત્તક એટલે એવું મડદું કે જેનાં અવયવો આમતેમ છૂટાં પડ્યાં હોય, હતવિખિત્તક એટલે એવું મડદુ કે જેનાં અવયવ પ્રાણીઓથી કે શસ્ત્રોથી કપાઈ જવાથી આમતેમ ફેંકાયાં હોય, લોહિતક એટલે એવું મડદું કે જેમાંથી લોહી વહેતું હોય, પુલવક એટલે એવું મડદું કે જેમાં કીડા પડ્યા હોય, અદ્ધિક એટલે હાડકાંને માળો અથવા એનો કોઈ ભાગ. આ જાતનાં દસ અશુભ છે. એના તરફ ધ્યાન આપવું એ અશુભ ભાવના છે. આવાં શરીરમાંથી કઈ શરીર જોવામાં આવે ત્યારે એને પોતાની રીતે ફરી એને આંખોની સામે રાખીને ચિતન કરવાથી આ ધ્યાન પ્રાપ્ત થાય છે. સ્ત્રીને પુરુષનું અને પુરુષને સ્ત્રીનું મૃત શરીર જોઈને ધ્યાન સાધ્ય નહિ થાય, તેથી આવું શરીર વર્જ્ય ગણવું. સજાતીય ખેતપર ધ્યાન રાખીને જે એ આંખોની સામે નહિ આવે તો એના જે ભાગ મુખ્યત્વે આંખોની સામે આવે તે વિષે ધ્યાન કરીને આ સમાધિ સાધ્ય કરવી.
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધારભૂત ગ્રંથ
આ પુસ્તક મુખ્યતઃ પાલિ ભાષાનું સુત્તપિટક અને તેના પરની અન્નકથાઓના આધારે લખાયું છે. વિનયપિટકમાંની વાર્તાઓના તેમાં ઉપયાગ કર્યો છે ખરા, તા પણુ સુત્તપિટકના આધાર સિવાય તેમને ઐતિહાસિક ગણવામાં આવી નથી. અભિધમ્મપિટકના (ફક્ત એક ઉતારા સિવાય ) ઉપયાગ કર્યાં નથી.
જૈન સાહિત્યમાંથી આચારાંગ સૂત્ર, ભગવતી સૂત્ર, દશવૈકાલિ સૂત્ર અને પ્રવચન સારાદાર—એ ગ્રંથામાંથી ઉતારા લીધા છે. પહેલા પ્રકરણમાં ઋગ્વેદને ઘણા ઉપયાગ કર્યાં છે. ઉપનિષદમાંથી ધણા મજકૂર લીધા છે.
ધમસૂત્રને અને મનુસ્મૃતિને પણ પ્રસંગેાપાત ઉપયોગ
કર્યો છે.
વિષ્ણુશાસ્ત્રી ચિપળુણકરના ખાણભટ્ટ વિષેના નિબંધમાંથી એક ઉતારે। આપ્યા છે; પણ તે આધારભૂત નથી.
Arctic Home in the Vedas: by B. K. Tilak. Myths and leegends of Babylonia and Assyria: by Lewis Spence.
A History of Babylon: by L. W. King. Buddhist India (1903): by Prof. Rhys Davids.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
સચિ (ગ્રંથેનાં નામ, ઉતારાઓના સંબંધ બતાવનાર પાલિ સુત્તો વગેરેનાં નામ તેમ જ ખાસ મહત્વ ન હોય તેવી વ્યક્તિઓનાં નામ આ સૂચિમાં આપ્યાં નથી.) વિષય પૃષ્ઠ વિષય
પૃષ્ઠ અગ્નિપૂજા
૧૧ અકબર, ૧૫ (પ્રસ્તાવના) ૩૯ અગ્નિઓ, ત્રણ
૨૧૨ અકર્મવાદી
૧૯૦ અગ્નિષ્ટોમ
૨૦૯ અકુશલ
અગ્નિહોત્ર ૫૮, ૬૩, ૧૧૫, ૧૩૪, –કર્મ ર૦૦, ૨૦૩, ૨૧૨
૧૭૧, ૧૯૭, ૨૫૬ –કર્મપથ, દસ, ૧૯૪, ૧૯૫,
–પદ્ધતિ
૧૨ ૨૦૨, ૨૦૩ અઘોરી પંથ
૫૬ –કર્મ પથ, કાયિક-ત્રણ ત્રિવિધ
અચિરવતી (રાપ્તી) નદી ૨૦, ૨૨,
૨૦૨ - કર્મપથ-માનસિક-ત્રણ, ત્રિવિધ
અલક શ્રાવક
૧૭૦ ૨૦૨ અજનપુત્ર
૨૦૫ -કર્મ પથ-વાચિક-ચાર, ચતુવિધ
અજપાલ ગોધ વૃક્ષ ૧૨૧ ૨૦૨
અજીરા
૧૮૮ –મનોવૃત્તિઓ
૧૦૯
અજાત –વિચાર ૮૭, ૮૮, ૨૧૨
અજાતશત્રુ ૧૭, ૧૮, ૧૯, ૨૨, ૪૦, –વિત
૧૧૦
૮૧, ૧૪૩, ૧૪૭, ૧૪૮, ૧૬૩, -શસ્ત્ર, ત્રણ ૨૧૨
૨૭૧, ૨૭૨ અક્રોધ (ક્ષમા )
૨૦૧
અછત કેસકંબલ ૫૮, ૧૩૮, ૧૬૭, અક્રિયવાદ ૧૨૬, ૧૬૬, ૧૭૦ ૧૭૧, ૧૭૭, ૨૦૯, ૨૭૧, ૨૭૪ અક્રિયવાદી ૧૮૭, ૧૮૮, ૧૯૦ અકથાકાર ( જુઓ જાતક પણ). અજ્ઞાળવચેતિચ
૧૫૮ અગિસ્સન ૮૧, ૮૮, ૯૪, ૧૦૫, અદ્દગુરુધમ્મા (આઠ ગુરુધર્મ) ૧૫૩, ૧૦૬, ૧૦૮, ૧૧૪
૧૫૪, ૧૫૫ અગ્નિ : ૨૦૮૨૦૯, ૨૩૨ અથર્વવેદ
૧૧ અગ્નિકાચ ૨૦૮, ૨૫૮ અદત્તાદાન
૧૯૩, ૨૦૨
–ધર્મ
૮૫
૯૫
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨
વિષય
પૃષ્ઠ
વિષય
૧૧૦
અધર્માચરણ –કાચિક, ત્રણ, ત્રિવિધ ૧૯૧,
૧૯૩ -માનસિક, ત્રણ, ત્રિવિધ ૧૯૨,
૧૯૩ --વાચસિક, ચાર, ચતુવિધ ૧૯૧,
૧૯૨, ૧૯૩ અચાન્મ
--માર્ગ ––વાદ
૭૨ અનાગતભય, પાંચ, ૭ (પ્રસ્તાવના),
૯ (પ્રસ્તાવના ) અનાગામિલ
૧૫૨ અનાગામી
૧૬૧ અનાત્મવાદ
૧૭૮, ૧૭૯ અનાત્મા અનાથપિંડિક ૭૦,૧૮૦, ૨૧૧, ૨૨૯,
૨૩૪, ૨૭૮ અનામિક ભિક્ષુ (નામ વગરના ભિક્ષુ )
૨૧૩
અન્યવાદ
૧૬૮, ૧૭૨ અપચાર (ઉપચાર). અપદાન અપરિગ્રહ ૧૬૯, ૧૭૩, અપરિપકવ કર્મ
૧૬૭ અકાય
૨૦૮, ૨૫૭ અભિજાતિઓ (છ)
૧૭૦ અભિધમ અભિપારક અભિવૃદ્ધિના નિયમે સાત ( ઉન્નતિના નિયમો)
૨૩, ૬૭, ૧૪૨ અમગે અમરકેશ અમિત દેવી અમિતોદન
૭૫, ૭૬ અમૃતને માર્ગ
૧૨૨ અમેરિકા
૨૨૪ અમેઘરાજ (મેઘરાજ) ૧૩૬ અગવ
૨૪૨ અરતિ ૧૧૫, ૧૧૭, ૧૧૮ અરહુત અરહસ્કુલ
૧૬૨ અરહા
૧૬૧, ૧૬૨ અરૂપ દેવક અરૂપરાગ અમર્ગ નામને અતિ અર્કબંધુ
૮૫, અજુન અર્થશાસ્ત્ર, લેકાયત
૧૭૮
૧૯૪
૧૪૫
અનાવરચકવાદ
૧૮૦ અનાસક્તિગ અનિમિત્ત (નિર્વાણ) ૧૫૮ અનિયતપાતિકખ અનિરુદ્ધ (જુઓ અનુ યુદ્ધ ) અનુપ્રિય અનુરુદ્ધ (અનિરુદ્ધ) ૭૫, ૭૦, ૮૦,
૧૩૬, ૧૩૭, ૧૪૯, ૧૫૧ અનુલોમ જાતિ અનોમાં, નદી
૨૪3
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૩
૨૦૪
૩૭
વિષય પૃષ્ટ વિષય
પૃષ્ઠ અર્ધમાગધી
૨૫૩ અવસ્થામાં અર્હસ્પદ
૧૬૨.
અશ્વમેઘ ૬૩, ૬૪, ૨૧૧ અહંલ ૧૫૨ અશ્વસેન, રાજા
૨૦ 'અલક (રાજા)
અશ્વિન અલ્લત
અષ્ટકલિક
૩૦૪, ૩૦૫ અલ્યોપનિષદ ૧૬ (પ્રસ્તાવના) અષ્ટાંગિક માર્ગ, આર્ય અષ્ટાંગિક અવતાર (વિષ્ણુનો) ૨૦૫, ૨૦૬ માર્ગ ૧૧૯, ૧૨૩, ૧૨૬, ૧૨૮, અવનતિ
૧૭૭, ૧૯૪, ૧૯૫ --બૌદ્ધ ધર્મની ૧૩૮ અસિત ઋષિ
૮૪, ૮૫ અવંતિપુત્ર (રાજા) ૨૯, ૩૧, ૨૩૬, અસિત દેવલ
૨૩૩ ૨૩૮, ૨૩૯ અસ્તિતાનાસ્તિતા
૧૮૦ અવંતિરાજ કુલ
અસ્તેય ૧૬૯, ૧૭૩, ૨૦૮ અવંતી ૧૫, ૧૯, ૨૭, ૩૦, ૨૩૯ અસ્થિવૃક્ષ
૨૫૧ અવિજજા, અવિદ્યા ૧૨૦, ૧૬૨ અસ્પૃશયવર્ગ ૨૪૦, ૨૪૪, ૨૪૫ અવિહિંસા
૧૦૯, ૧૦૧ અસ્સક (અમક) ૧૫, ૨૯ અવ્યાધિ
– જાતિ
૨૯ અવ્યાપાદ (મંત્રી)
૧૦૯ અસ્સજી (જુઓ અશ્વછત્) અષ્ટાંગિક માર્ગ, આર્ય ૧૭૭, ૧૮૨, અહંકાર, અહંભાવ ૧૫૮, ૧૬૧, ૧૬૯ ૧૯૪, ૧૯૫ –ત્રણ
૧૬૧ અશાશ્વતવાદ
૧૭૯
અહિંસા, અહિંસાધમ ૧૨ (પ્રસ્તા.), અશુભ નિમિત્ત
૧૫૮
૧૩ (પ્રસ્તા.), ૧૦, ૧૧, ૪૪, ૪૫, અશોક ૪ (પ્રસ્તા), ૫ (પ્રસ્તા),
૬૪, ૧૬૯, ૧૭૩, ૨૦૦, ૨૦૭, ૧૨ (પ્રસ્તા., ૮૦, ૧૪૫, ૧૫૫,
૨૦૮, ૨૨૫ ૨૪૦, ૨૪૧, ૨૬૦
અહિંસાત્મક --પદ ૯૫, ૧૧૬, ૧૪૧
---અગ્નિહોત્ર પદ્ધતિ –નો સમય
૨૪૦ --ભિક્ષુ
૨૮૬
(જુઓ અગ્નિહોત્ર પદ્ધતિ) અમક (જુઓ અસ્સક)
--નિયમ (સંધના) ૧૪૩ અવઘોષ
૧૦૦
-સંસ્કૃતિ, પદ્ધતિ ૧૦, ૧૨, ૧૩
અંગ અશ્વત્ (અઋજી) ૧૨૯, ૧૩૦,
૧૫, ૬, ૮૧ ૧૩૧, ૧૩૪, ૧૩૬
અંગમગધ
૧૬, ૨૦, ૨૭૪
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૪
વિષચ
પૃષ્ટ વિષય અંગુત્તરાય
૧૮૦, ૧૮૧, ૧૮૨, ૧૮૬, ૨૮૪ અંગ્રેજ ૧૪ (પ્રસ્તા.), ૮
–ના પાંચ વિભાગ ૧૭૯ અંજનશાચ
–વિષેની કલ્પનાઓ ૧૭૫, ૧૭૬ અંત:કારિક
૩૦૪, ૩૦૫ આદિત્ય ગોત્ર અંધવન
આધ્યાત્મિક ખેતી, માનસિક ખેતી અંબ (બ્રાહ્મણ) ૪૧
૧૪૦, ૧૪૧ અંબઠ
૮૪, ૨૪૨
આનંદ, આનંદ સ્થવિર ૩ (પ્રસ્તા.)
૭૫, ૭૯, ૧૩૬, ૧૩૭, ૧૪૫, આચાર (વર્તન)ને નિયમો ૧૪૫, ૧૫૧, ૧૫૨, ૧૫૩, ૧૬૨, ૧૬૩,
૧૫૩
૧૭૦, ૨૧૨, ૨૬૩, ૨૬૪, ૨૬૯, આચારાંગસૂત્ર
૨૪૨.
૨૭૦, ર૮૧, ૨૮૨, ૨૮૩, ૨૮૪ આજીવ (આજીવિકા) ૧૧૧, ૧૨૩, આનાપાન સ્મૃતિ સમાધિ ૧૧૩, ૧ર૭, ૧૯૪
ર૭૯, ૨૮૦ આજીવક ૧૭૦, ૧૭૨, ૧૭૩
આપત્તિ, સંઘારિશેષ ૧૫૩ -પરંપરા
૧૭૧ આપૌંબ ધર્મસૂત્ર
૨૬૩ --પંથ ૧૭૦, ૨૬૫
આમગંધ (અમેધ્યપદાર્થ) ૨૫૫, ૨૫૬ –શ્રમણ ૧૨૨, ૧૭૧
આમલકી
૨૬૯ –અજ્ઞાત કૌડિન્ય ૧૨૯, ૧૩૧
આઝગ્રામ
૨૮૪ આઠ ગધમ્મ (ગુરુધર્મ )
આમૃષ્ટિવન
૨૧૮ (જુઓ અઠ ગુરુમા )
આમ્રવન ૨૫૪, ૨૭૧, ૨૭૨, ૨૮૪ આઠ ભેદ (પ્રકાર), શ્રાવકના ૧૬૨ આરણ્યક ૧૫ (પ્રસ્તા), ૬૨ આત્મબોધ
૧૩૩, ૧૯૦ આર્નોલ્ડ, એડવિન આત્મવાદ ૧૬ (પ્રસ્તા., ૧૬૫, ૧૬૬ આર્ય ૧, ૩, ૪, ૫, ૮, ૯, ૧૦,
૧૭૧, ૧૭૭ ૧૪, ૩૩, ૪૪, ૨૦૬, ૨૨૫, આત્મવાદી શ્રમણ
૨૨૬, ૨૩૦ આત્મશુદ્ધિ ૧૧૫, ૨૦૦ --(સજ્જન)
૧૧૧ –બુદ્ધની (જુઓ બુદ્ધ)
--અષ્ટાંગિક માર્ગ આમંતપ
૨૧૪, ૨૧૫ (જુઓ અષ્ટાંગિક માર્ગ) આત્મા ૧૨૫, ૧૨૬, ૧૬૯, ૧૭૦, --(આર્યોનું) આગમન ૧૪ ૧૭૧, ૧૭૫, ૧૭૬, ૧૭૭, ૧૭૮,
(પ્રસ્તા.)
૧૬૫
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૫
વિષય
વિષય --આર્યોની સત્તા, સત્તાનું સામ્રાજ્ય
૭ --(આ) ની સંસ્કૃતિ
- ૧૫ (પ્રસ્તા), ૯, ૧૧ –મૌન
૨૭૦ --વંશ, ચાર ૩૦૮, ૩૧૦ --શ્રાવક ૧૫૧, ૧૭૯, ૧૯૬
--સત્યો, ચાર ૧૧૯, ૧૨૧, ૧૨૩, ૧૨૪, ૧૨૫, ૧૨૬, ૧૨૭,
૧૨૮, ૧૭૮, ૨૭૬ –-સમાજ ૧૬ (પ્રસ્તા.) આર્યાવર્ત
- ૧૨, ૧૪ આળવક, ભિક્ષુ
૧૪૩ આળવી
૧૪૩ આળાર કાલામ ૯૦, ૧૦૦, ૧૦૧,
૧૦૪, ૧૨૧, ૧૩૦ આવાહ આવેસ્તા આશ્વલાયન, બ્રાહ્મણકુમાર ૪ (પ્રસ્તા),
૨૨૯, ૨૩૦, ૨૩૧, ૨૩૨, ૨૩૩
–-ગૃહ્યસૂત્ર ૪ (પ્રસ્તા.) આસ્તિકવાદ
૧૬૮ આહવનીયાગ્નિ (આહુનેસ્થગિ) ૨૧૩ આહારદ્રત
૫૫ આહુનેસ્થગ્નિ (આહવનીયાગ્નિ) ૨૧૩ આંગિરસ ઋષિ
૧૦
- પૃષ્ઠ —ગામ
૨૨૭, ૨૭૯ ઇટાલી
૨૨૪ ઇતર, ઈશ્વર દેવી ઇહલોક ૧૬૭, ૧૯૨, ૧૯૩, ૨૨૮,
૨૫૬ ઇડ
૨૨૪ ઇડિયન ઍટિકવેરી” પત્રિકા ૭
(પ્રસ્તા.), ૨૪૫ ઈદુખીલ
૧૬૮, ૧૭૬ ઈંદ્ર ૫, ૬, ૭, ૮, ૯, ૧૦, ૧૧,
૧૪, ૮૪, ૨૨૫, ૨૫૯ –નું સામ્રાજ્ય --ની પરમ્પરા
--ના અત્યાચારો ઇન્દ્રપ્રસ્થ ઇન્દ્રિ
૨૪૧
. ૧૬૮, ૨૫૬
ઈશાન ઈશુ ખ્રિસ્ત ઈશ્વર ઈશ્વરવાદ ઈસવી સન
૨૨૬ ૧૬૨, ૨૦૬
૨૦૬ ૧૮૨, ૧૮૬ ૩, ૬૬, ૧૫૫
૫૯
૨૫૯
ઇશ્વાકુ ઇચ્છાનગલ’
ઉઠ્ઠી ઉચ્ચ ગણપતિ
ર૪૮ ઉગતસરીર (ઉગતશરીર) બ્રાહ્મણ
૨૧૧, ૨૦૧૩ ઉચ્છેદવાદ ૩૬, ૧૬૭, ૧૧, ૧૭૬ ઉછેરવાદી
૧૮૮
-- ઉપવન
૨૨૭, ૨૭૯
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬
વિષય
પષ્ટ.
૧૧૦
ઉજજન
૫, ૩૦, ૩૧ ઉત્તરરામચરિત
૫૦, ૨૬૦ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ૨૦૭, ૨૦૯ ઉત્તરધ્રુવ ઉત્પતિ ( દુનિયાની) ઉત્પલવણ
૧૬૨ ઉત્સાહ
૧૪૧ ઉદયન રાજા ૨૫, ૨૬, ૨૭ ઉદયભદ્ર, કુમાર
૨૭૨ ઉદાચિ ૨૭૪, ૨૫, ૨૭૬ ઉદાસી પંથ
૫૧ ઉદેપુર
૩૯ ઉદ્દગતશરીર ( જુઓ ઉગતસરીર) ઉદુક રામપુર ૧૦૧, ૧૦૪, ૧૨૧,
૧૩૦ ઉચ્ચ
૧૬૧ ઉન્માદયતી (જુઓ ઉમ્મદન્તી) ઉપક
૧૨૨, ૨૬૬ ઉપકલેશ, ચિત્તના ઉપચર, અપચર
૨૪ ઉપજીવિકા ૧૦૨, ૧૦૪, ૧૧૧, ૧૨૭,
૧૭૧, ૧૯૭, ૨૨૫ ઉપદેશ
– અનાત્મા વાદનો ૧૭૮
–બુદ્ધને (જુઓ ધર્મોપદેશ) ઉપનિષદ ૧૫ (પ્રસ્તા., ૧૬ પ્રસ્તા), ૪૪, ૬૧, ૬૨, ૬૪, ૬૫, ૧૭૫,
૧૮૨, ૧૮૪, ૨૨૬ –ઋષિ ૬૪, ૬૫, ૭૨ ઉપમાઓ, ત્રણ
૧૦૫
વિષય ઉપશમ
૧૨૩ ઉપસર્પદા ૩૧, ૧૫૩, ૨૪૩ ઉપાદાન –સ્કંધ, પાંચ
૧૨૩ ઉપાયાસ
૧૨૦ ઉપાલિ ૩ (પ્રસ્તા., ૭૯, ૧૩૭, ૧૫૦ ઉપાસક ૧૪૯, ૧૫૦, ૧૫ર, ૧૬૦ ઉપાસિકા ઉપેક્ષા
૫૫, ૮૯, ૯૦ ઉપવાસ ૧૦૭, ૧૧૨, ૧૧૩, ૧૨૮,
૧૩૧, ૧૬૧ ઉપસથ
૧૫૩, ૧૯૪ ઉમ્મદંતી (ઉન્માદયંતી) ૬૮ ઉરુવેલ કાશ્યપ ૬૩, ૧૩૪ ઉરુલા ૧૦૪, ૧૦૫, ૧૩૦, ૧૩૩,
૧૩૫, ૧૩૬, ૧૩૭ ઉષા, ઉષાદેવી, ઊષા
૧
ઊષા (જુઓ ઉષા)
જાવેદ ૧, ૨, ૫, ૬, ૭, ૧૦ ઋષિ
–મુનિ ૧૨, ૧૩, ૧૪, ૪૪, ૪૫, ૪૬, ૫૦, ૫૮, ૬૩, ૬૪, ૬૭ ૭૧, ૭૨, ૧૬૦, ૧૬૫, ૨૦૯
૨૨૫, ૨૩૩, ૨૪૦ –મુનિઓની પરંપરા, પુરાવેદિક
–મુનિ, વૈદિક
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
પૃષ્ઠ
ઋષિપત્તન ૧૨૨, ૧૨૩, ૧૩૧, ૧૩૨,
૧૩૫, ૧૭૮
૬૩
૪૫, ૧૬૫
ઋષિપ્રવ્રજ્યા ઋષ્યશ્રૃંગ
એ
એકત’ત્રાત્મક, એક સત્તાત્મક રાજ્ય
૪૦, ૪૧, ૬૮
-રાજ્યપદ્ધતિ, વ્યવસ્થા બંધા
૨૭. ૧૫, ૧૬, ૧૯, ૨૨,
૪૦, ૪૧, ૪૨, ૪૩, ૬૮,
૭૦, ૧૫૫, ૧૬૩
૧૪૨, ૧૪૬ ૧૦૯
-(205748)
—બુદ્ધના ૧૦૩, ૨૭૫, ૨૭૬,
૨૭૭, ૨૮૦, ૨૮૧
૧૬ (પ્રસ્તા )
૨૦૭
૧૬૮, ૧૭૬
૨૩૪, ૨૩૫, ૨૩૬
આ
એકાંતવાસ
એકેશ્વરીવાદ એડવીન આટ
એસિકા
એસુકારી
એડેનબગ
છ (પ્રસ્તા.)
ઓ
મેં દીચ બ્રાહ્મણ ઔપપાતિક (પ્રાણી) ઔષધિ (દવા), ભિક્ષુએની
કત્થાની કુસંધ
૪૫, ૬૨
૧૬૭, ૧૬૯
૧૪૬,
૧૫૭
૨૮૪
૨૫
૩૪૭
વિષય
પૃø
કચ્ચાયન,
પૃષ્ઠ ૫૮, ૧૩૮, ૧૩૯,
૧૬૮, ૧૭૨, ૧૭૬, ૨૦૧, ૨૭૪ કોપનિષદ કપિલવસ્તુ ૭૫, ૭૬, ૭૭, ૭૮, ૭૯
૧૭૫
૮૨, ૮૮, ૯૧, ૯૬, ૯૮, ૧૦૧, ૧૫૨, ૧૫૬
૨૬૦
૩૪,
૧૩૬
૧૩૬
કલિ કખીરપથ
૫૧
કમ્ભાસદમ્મ (કમાષદમ્ય) ૨૮, ૨૭૭ કરુણા ૮૯, ૯૦, ૧૨૮
ક વ્યનિષ્ઠા-બૌદ્ધુસંધની ૧૩૯
ક
૧૯૦, ૨૦૮, ૨૨૭, ૨૨૮,
૨૫૬
૧૯૪
૧૬૭
----ક્ષય
૧૦૩
---દાયાદ
૧૯૬
--~--પંથ, અકુરાલ, દસ ૧૯૩ --૦--૫થ, અકુશલ, કાચિક, ત્રણ, ત્રિવિધ --૦--૫થ, અકુશલ,
૨૦૨
માનસિક, ત્રણ, ત્રિવિધ ૨૦૨
·
કપિલા (વાછડી)
કપ્પિન (કલિ), મહાકલ્પન
-અકુશલ, દસ
--અપરિપકવ
--૦-પથ, અકુશલ, વાચસિક, ચાર, ચતુવિધ ૨૦૨
--૦--પથ. કુરાલ, દસ ૧૯૪ --પરિપકવ
૧૬૭
--પ્રતિશરણ
૧૯૬
11011
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
પૃષ્ઠ
૧૯૨, ૧૯૩
૧૯૬
--~--યાગ ૧૮૯, ૧૯૭, ૨૦૩,
૨૦૪
૧૯૬
૧૭૦, ૨૧૮
૧૯૬
૧૨૩, ૧૨૭
૨૭૩
(જીએ કમ્ભાસદશ્મ)
૧૫૭
કે--૦----૦-
યાનિ
--૦-~વાદી
--૦--સ્વકીય
110
કર્મોન
લંદક નિવાપ
કલ્માષદમ્ય
કલ્યાણમિત્ર
સપ (જીએ કાશ્યપ)
કસ્કિલ (જીઓ કપિન)
કથક, કથક અધરાજા ઘેાડા) ૯૭,
૯૮, ૯૯
ક પિલ્લ ( કાંપિ૨ ) કખેાજ, કાંખેાજ
--જાતિ
કસકુલ કાક ( નાકર )
કાત્યાયન
-ગાત્રવાળા ભિક્ષુ
૧૮૦
---મહાકાત્યાયન ( મહાકચ્ચાન )
૩૧, ૧૩૬, ૨૧૦, ૨૩૬, ૨૩૭,
૨૩૮, ૨૩૯
કામ (કામરાગ, કામવિકાર ) ૧૦૯,
૧૫૭, ૧૬૧
૧૨૩
૨૬૬
૧૯૩
--તૃષ્ણા ~~~ભાગિશય્યા
-૦-મિથ્યાચાર
૨૮
૧૫, ૩૪, ૨૩૦
33
૩૭
૩૦
-
૩૪૮
વિષય
-૦-વિતર્ક ( વિષયવિતક )
૧૦૯
૨૧૨
કામાગ્નિ કામાપભાગ ૭૬, ૮, ૮૭, ૮૮,
૧૦૩, ૧૦૪, ૧૦૫, ૧૦૬, ૧૧૫,
૧૧૭, ૧૨૩, ૧૨૭, ૧૨૮, ૧૫૩,
૨૬૫
૧૨૭
૧૯૪
૧૧૦, ૧૧૧
૧૫૭
૧૮૯
૨૧૨
૧૮૯
૨૮૦
કાયકમ
——કુશલ, ત્રણ
--પરિશુદ્ધ
કાચગતા સ્મૃતિ
કાયદુઘ્ધરિત
કાયશસ્ત્ર
કાયસુરિત
કાયાકલ્પ
કાચિક
૧૫૦
~~કમ, મૈત્રીમય --ધર્માચરણ ---અધાઁચરણ, ત્રણ ૧૯૧, ૧૯૪
૧૯૨, ૧૯૪
--પાપકમ
૧૯૩, ૨૦૨
કારણ
--દુ:ખનું
—સંઘના વિનાશનાં
પૃષ્ઠ
કાલકાશી
કાલામ
( જીએ
૧૨૬
૧૫૯
.19
--આળાર કાલામ ) --ક્ષત્રિય ( જાતિ )
૧૦૧
-ભર ુ ૭૬, ૭૭, ૮૨, ૮૮,
૯૦, ૧૦૧
આળાર
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૯
વિષય
પૃષ્ઠ
૭૯
કફુટારામ
૨૭
૫૮
વિષય
પૃષ્ઠ કાલિગેયા કાળુદાયિ (કાળા ઉદાયિ )
--અમાત્ય કાશી ૧૫, ૧૯, ૨૦, ૫૭, ૫૮, ૬૭,
( ૮૧, ૧૩૫, ૧૩૬, ૨૬૮ --રાષ્ટ્ર
૪૫ કાશયાત્રા કાચ૫
--ઉરુલ ૧૩૩, ૧૩૪, ૧૩૬ ––ગચા
૧૩૩, ૧૩૬
૧૩૩, ૧૩૬ --પરિવ્રાજક
૧૫૯ --પૂરણ ૧૩૮, ૧૬૬, ૧૬૯,
૧૭૦, ૨૭૧, ૨૭૪ ૧૩૩, ૧૩૭
૨૫૫ કાસિક કાસિમ મહમ્મદ ઈબ્ન ૧૨
(પ્રસ્તાવના) કાસી (જુઓ કાશી) કાસી કેસલ, કાશી કેશલ કાન્સપ, પૂરણું (જુઓ કાશ્યપ પૂરણ) કાંતિ, બુદ્ધની
૧૦૩, ૨૬૫ કાંપિલ્ય ( જુએ કંપિલ્લ) કાંબેજ (જુઓ કંબાજ) કિસ સંકિચ્ચ
૧૭૦ કિંબિલ
૭૯, ૧૪૯ કીકટ દેશ
૨૦૫ કુફ્ફટ (શ્રેષ્ઠી) કટવતી
- --બંધુ
--
૪૪ -- દેશ
૩૮, ૪૪, ૫૯ --રાજકુલ
૩૭ કુશલ
૨૦૦, ૨૦૪ --કમપથ, દસ ૧૯૩, ૧૯૪,
૧૫, ૨૦૨ --કાયકર્મ, ત્રણ ૧૯૨, ૧૯૩,
૧૯૪ ---તત્ત્વ
૧૯૯ --દસ
૧૯૫ --ધર્મ
૧૧૦ --માનસિક કમ ત્રણ ૧૯૪ --વાચણિક કર્મ, ચાર, ૧૯૨,
૧૯૩, ૧૯૪ --વિચાર
૧૧૪ --વિતર્ક
૧૦૯, ૧૧૦ કુશિનારા, કસિનારા ૨૨, ૨૩, ૨૮૪ કુસિનારા ( જુઓ કુશિનારા) કુટદત બ્રાહ્મણ ૪૨, ૧૯, ૨૧૭,
૨૧૮, ૨૨૧, ૨૭૭
૧૬૮, ૧૭૬ ફૂટાગારશાળા
૨૭૯ ૨૮૪ કૃષ્ણ, કૃષ્ણ ભગવાન, શ્રીકૃષણ ૯,
૧૦, ૧૧, ૨૦૪ કૃષ્ણાભિજાતિ
૧૭૦ કેશી કેસકંબલ, અજીત ( જુઓ અછત
કેશકુંબલ ).
૨૦
ફૂટસ્થ
૨૭
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૦
વિષય
કેસપુત્ત કેવલ્ય
૧૦૧ ૧૬૯
૧૨ ૨૮૫
વિષય કૌડિન્ય - -અજ્ઞાત
૧૨૯ --(કેડિલ્મ) બ્રાહ્મણ ૧૨૮,
૧૨૯, ૧૩૧ ક્યાંડી (જુઓ કંડી) ક્રાંતિકારી તત્વજ્ઞાન, બુદ્ધનું ૧૯૦ ક્રિયાવાદી ૧૮૭, ૧૮૮, ૨૧૮
૧૯૧, ૨૦૨, ૨૫૬ ક્ષત્તા
૨૪૨ ક્ષત્રિય ૬૨, ૧૦૩, ૧૮૧, ૧૮૯,
૧૯૭, ૨૦૪, ૨૧૪, ૨૨૫, ૨૨૬, ૨૩૧, ૨૩૨, ૨૩૩, ૨૩૪, ૨૩૫, ૨૩૬, ૨૩૭, ૨૩૮, ૨૪૦, ૨૪૨,
૨૪પ ક્ષમાં
૨૦૨ ૧૬૨
ક્ષેમા
કણાગમન કેલિયા
૬૭, ૮૧, ૧૮૯ --જાતિ ૮૯, ૯૩, ૯૫
--દેશ, રાજ્ય ૮૯, ૯૦, ૧૦૧ કેસલ (જુઓ કેસલ) કોસલ ૧૫, ૧૬, ૨૦, ૨૩, ૩૮, ૬૮,
૯૩, ૧૦૧, ૨૧૦ --જાતિ
૨૨, ૫૯ --દેશ, રાષ્ટ્ર ર૨, ૩૮, ૪૨, ૫૯, ૭૬, ૮૦, ૮૬, ૧૦૧,
૧૦૩, ૧૯૯ --મહારાજા, રાજ, રાજા ૨૧, ૩૮, ૮૦, ૮૧, ૧૯૯, ૨૧૦,
૨૧૮ --રાજકુલ ૨૧, ૩૬, ૪૦ કોસલિક રાજા
૨૦૮ કોસંબી (કૌશામ્બી) ૨૫, ૨૭, ૩૦,
- ૧૪૯, ૧૫૦, ૧૫૧ કડ... (કૌડિન્ય ) બ્રાહ્મણ ૧૨૯ કૌટિલ્ય
૧૭૨ કૌતુહલ શાળા
૨૭૪ કૌત્સ, પિંગલ (જુઓ પિંગલ કૌત્સ) કૌમારભૃત્ય, જીવક ( જુઓ જીવક
કૌમારભૂત્ય) કૌરવ્ય રાજા
૩૮ કૌરવ ( રાજા)
૨૮ કૌશામ્બી (જુઓ કોસખી )
ખદિર વનિક
૧૩૬ ખરાજીન
૨૧૪ ખાણુમત્ત
પ૯, ૨૧૭ ખ્રિસ્ત, ઈશુ
૧૬૨, ૨૦૬ ખ્રિસ્તી ધર્મયુદ્ધ
२०४ ખુત્તરા (દાસી)
૨૮ ખેતી, આધ્યાત્મિક, માનસિક ૧૪૦,
૧૪૧
ગ ગગ્ગરા, રાણી ગણતંત્રાત્મક, ગણુસત્તાત્મક – રાજા (ગણરાજા) ૪૦, ૪૧,
૪૨, ૬, ૮૧
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૧
૨૪૮
શેવા
વિષય
-રાજ્ય (ગણરાજ્ય) ૩૦, ૪૧, ૪૨, ૪૩, ૬૭,૬૮, ૧૪૩, ૧૪૩,
૧૫૫ -- રાજ્યની વ્યવસ્થા ૨૯ --રાજ્યપદ્ધતિ ૨૩, ૨૫, ૪૧,
૪૨, ૬૮, ૬૯, ૭૦ ગયા
૧૬, ૧૪૮, ૨૫૫ ગયાકાશ્યપ ૬૩, ૧૩૩, ૧૩૬ ગુરુધમ્મ (ગુર,ધર્મ) આઠ ૧૫૩,
૧૫૪, ૧૫૫ ગવાન
૨૪૮ ગચંપતિ (ગવાપતિ) ૧૩૨, ૧૩૬ ગૃહપતગિ ગાઈપયાગ્નિ) ૨૧૩ ગણપતિ ઉચ્ચ ગંગા નદી ૧૦, ૧૧, ૧૪, ૧૬૬,
૨૪૦ ગંદશ ગંધી
૨૭૯ ગંધાર, ગાંધાર ૧૫, ૩૨, ૩૩ ગાર્ગી વાચકનવી ગાહે પત્યાગ્નિ જુઓ ગૃહપતષ્યિ) ગાંધાર (જુએ ગંધાર) ગિરિધ્વજ ગીતા ૧૫ (પ્રસ્તા.), ૧૬૨, ૧૬૯,
૧૮૬, ૧૯૭, ૧૯૮ ગુણોની કારકિર્દી
૬૫ ગુખરાજા ગુરુકુલ
–ફરતાં --બ્રાહ્મણોનાં
૨૬૯
વિષય --શ્રમણોનાં
૨૬૯ ગુજર
૨૪૪ ગુલાબચંદ, સ્થાનકવાસી જૈન સાધુ
૧૫૧ ગુન્દાવન
૨૩૬ ગુબ્રકૂટ
૧૪૭, ૨૮૧ ગૃહત્યાગ (જુઓ બોધિસત્વનો ગૃહ- ત્યાગ) ગૃહ્યસૂત્ર
૨૧૩ ગૃહસ્થધર્મ
૯૫ ગૃહસ્થાશ્રમ, ગૃહસ્થજીવન, ૬૨, ૯૪,
૯૫, ૧૦૨, ૧૩૦, ૧૩૩, ૧૫૮, ૧૫૯, ૧૮૯
૧૩ ગેડવિન
પ૭ ગોદાવરી નદી) ૨૯, ૩૦, ૨૩૯ ગોપક મોગ્યલાન બ્રાહ્મણ ૧૬૩ ગોપા ગોપાલદાસ જીવાભાઈ પટેલ ૨૫૨,
૨૫૩ ગોમાંસાહાર ૨૫૮, ૨૫૯, ૨૬૦, ૨૬૧ ગોવિન્દ સાહેબ
સાલ મખલિ (જીએ મકખલિ - ગોસાલ) ગૌડપાદ ૧૫ (પ્રસ્તા.) ગૌતમ, ગૌતમબુદ્ધ, ગૌતમ બોધિસત્વ
૧૬, ૨૦, ૪૩, ૬૦, ૬૪, ૭૩, ૭૪, ૭૭, ૮૧, ૮૩, ૮૪, ૮૫, ૮૬, ૮૭, ૯૨, ૯૬, ૯૯, ૧૦૫, ૧૦૬, ૧૧૪, ૧૧૯, ૧૨૧, ૧૨૨,
૬૭
૫૭
૨૬૯
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
પૃષ્ઠ
૧૩૧, ૧૩૯, ૧૭૪, ૧૮૭, ૧૮૮, ૧૮૯, ૧૯૦, ૧૯૯, ૨૦૦, ૨૧૧, ૨૧૩, ૨૧૭, ૨૮, ૨૨૧, ૨૨૭, ૨૨૯, ૨૩૦, ૨૩૧, ૨૩૨,૨૩૩, ૨૩૪, ૨૩૫, ૨૩૬, ૨૫૫, ૨૬૩, ૨૬૫, ૨૭૨, ૨૭૩, ૨૭૪, ૨૭૫,
૨૦૬
--ની જન્મતિથિ
--ની એધિસત્ત્વાવસ્થા
—કુમાર
-ગાત્ર
--ધ સૂત્ર
૬૫
--સૂત્રકાર --હારિĀમત ગૌતમી, મહાપ્રશ્નપતિ ગૌતમી (જીએ મહાપ્રજાપતિ ગૌતમી)
ગ્રીક
ઘ
ઘેાડાઓના ઉપયોગ ધેાષિત (શ્રેષ્ઠી) ચૈાષિતારામ
ચક્રવતી
ચ
← “રાજા
--રાજાનું ચક્ર
pb-
૭૩
૨૬૫
૧૩૦
૮૬
૬૬
૨૬૦
ચક્ષુષ્મંત
૧૩૦, ૨૨૨
૪૩, ૮૪
૨૨૨
૨૨
૯૪, ૧૦૨
ચક્રમણ, બુદ્ધનું
૨૬૬, ૨૭૭
ચંગીઝખાન (જ`ગીજખાન) ૫ ચડપ્રદ્યોત ૧૯, ૨૫, ૨૬, ૩૦, ૩૧
૩૬, ૧૬૩
૨૪૪
3
२७
૨૭, ૧૫૦, ૧૫૧
ઉપર
વિષય
ચદ્રગુપ્ત ચંદ્રભાગા (નદી)
ચંપા
--ગામ
૫૯
નગરી (ભાગલપુર)
૧૬, ૧૯
ચાતુમા
૨૬૯, ૨૦૦
ચાતુર્માંસ, ચાતુર્માસ્ય, ચોમાસું ૨૦,
૪૬, ૧૯,
૬૧, ૧૩૨, ૧૫૩,
૧૫૭, ૨૬૮, ૨૭૮
૧૭૩, ૧૭૫
---સવરવાદ
૧૬૯, ૧૦૩
ચાતુ ય ૧૧, ૩૩, ૨૩૪, ૨૩૫
-શુદ્ધિ
૨૩૩
ચાર
--તગર,
ચાતુર્થાંમ
૪
૧૨ (પ્રસ્તા.), ૨૪૨
૩૪
---આય સત્યો
૧૧૯, ૧૨૧, ૧૨૩, ૧૨૪, ૧૨૫, ૧૨૬, ૧૨૮, ૧૭૮, ૨૭૬
-કુરાલ વાસિક કમ ૧૯૪ -ધન
૨૩૫ ધ્યાન ૧૦૧, ૧૨૮ --ધ્યાન અને તેના પછીનાં ત્રણ પગથિયાં
૧૦૧
-ધ્યાનાની સમાધિ
२५७
--પરિચર્ચા
૨૩૪
——જાતની શય્યા
૨૬૬
—લ
૧૫૨
—બ્રહ્મવિહાર
૯૦
૧૬૭
-ભૂત —ભેદ, શ્રાવકાના
૧૬૧
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૩
વિષય
વિષય
-મહાભૂત
૧૭૧ --જામ
૧૬૯, ૧૭૩ --વર્ગ શ્રમણોના ૧૬૫ --વાચસિક અધર્માચરણ ૧૯૧,
૧૯૨ --વાચસિક ધર્માચરણ ૧૯૨,
૧૯૩ --વિભાગ, સંઘના, શ્રાવક સંઘના
--ભિક્ષુઓનું
૩૨ ચુંદ ૨૦૦, ૨૦૧, ૨૬૩, ૨૬૪ ચુનંદ --લુહાર ૨૪, ૧૧૮, ૨૪૭, ૨૪૮
૨૮૪ ચેતી, ચેતિ
૧૫ --(ચેદિ, ચેદ્ય) જાતિ ૨૫ ચેતિય ––અમ્માલવ
૧૪૩ ——ાતક
૨૫ -- રાષ્ટ્ર ચોમાસું (જુઓ ચાતુર્માસ). ચોરાસી લાખ જન્મ, મહાકલ્પ ૧૬૭,
૧૭૦ ચોત્રીસ ભિક્ષુઓની સૂચી ૧૩૬
૧૬૦
ચારિકા, શીધ્ર, ધીમી ૨૬૭ ચાર્વાક
૧૭૨, ૨૦૯ ચાર્વાક મત
૧૭૧, ૨૦૯ ચાંડાલ ૨૦૭, ૨૪૦, ૨૪૨ ચિત્ત
૧૪ –ઉપેક્ષા સહગત –-કરુણાસહગત ––ના ઉપકલેશ --મુદિતાસહગત --મૈત્રીસહગત --શસ્ત્ર
૨૧ ૨ ચિત્ર (અનાગામિ ગૃહસ્થ શ્રાવક)
-૯
૧૬૨
ચિપળણકર (સ્વ. વિષ્ણુશાસ્ત્રી ૨૦૫,
૨૦૬ ચિંગુલક
૨૫૫ ૨૦૭, ૨૨૪
૨૫૫ ચીવર ૧૪૫, ૧૪૬, ૧૫૭, ૧૯૯,
૨૬૯, ૨૫ --તપસ્વી બુદ્ધનું ૫૩
–અમાત્ય --સારથિ
૯૭, ૯૮ છવીસ વિષય, પ્રથમ ધ્યાનના ૮૯ છંદ શાસ્ત્ર
૨૨૯ છાંદોગ્ય ઉપનિષદ ૧૧, ૬૪, ૧૭૬ છે અભિજાતિઓ
૧૭૦ છ આચાર્યો
૧ ૧૩૯ છ જાતિઓ (વર્ગ) મનુષ્યની ૧૬૭ છ છવકાય
૨૦૮ છ શ્રમણુસંધ
૧૩૮, ૧૩૯ છ સંસ્મરણીય વાતે -ઝઘડા મટાડવાની
૧૫e -
ચીન ચીનક
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૪
વિષય
પૃષ્ટ
જીવ
જટિલબંધુ ભિક્ષુ ૧૩૩, ૧૩૫ --જડ પ્રકૃતિ
૧૨૬ --પદાર્થ
૧૭૯ જનકરાજા
૨૩, ૨૭૬ જનમેજય ૧૧, ૧૩, ૧૪, ૪૪ જન્મજરામરણાદિ દુઃખ ૧૨૫ જન્મતિથિ, બુદ્ધની
પર જન્મધર્મ
૯૪, ૯૫ જબાલા જયદેવ
૨૦૬ જરાધમ ૯૪, ૯૫, ૧૯૫, ૧૯૬ જરામરસુદિ ૧૨૦, ૧૮૧ જમની
૨૨૪ જલપ્રલચ
૧૮૫ જંગમ ગુરુકુલ (જુઓ ગુરુકુલ). જ બુગ્રામ
૨૮૪ જબુદ્વીપ
૧૫, ૩૭ જાતક ૫ (પ્રસ્તા), ૧૨, ૧૪, ૧૯, ૬૨. ૭૪, ૮૩, ૮૪, ૮૭, ૯૬, ૧૦૦,
૧૧૮, ૧૨૯ --અકથા ૨૮, ૩૨, ૪૫, ૮૯,
૯૩ --અટ્ટકથાકાર ૮૫, ૮૮, ૯૧,
૯૨, ૧૧૮, ૧૫૮ જાતાગ્નિ જાતિ
૧૨૦ જાતિભેદ ૪૬, ૬૪, ૬૫, ૧૮૬, ૨૨૫, ૨૨૬, ૨૨૭, ૨૮, ૨૩૯, ૨૪૦,
૨૪૨, ૨૪૩, ૨૪પ
વિષય
---ને બુદ્ધ કૃત નિષેઘ રર૬ –ને બૌદ્ધસંઘમાં અભાવ ૨૪૦ –ને સ્વીકાર, જૈન સંઘદ્વારા
૨૪૨ --ધર્મ
૨૨૫ જાતિઓ (વર્ગ) મનુષ્યની ૧૬૭ જાનુશ્રેણી બ્રાહ્મણ
૧૧૦ જાપાન ૧૪ (પ્રસ્તા.), ૨૨૪, ૨૪૬
૨૬૬ જીત્વ
૨૫૩ જનવિજય મુનિ
૨૪૪ .
૧૬૮, ૨૦૮ જીવક
૧૭ છવક કૌમારભૂત્ય ૩૦, ૩૩, ૨૫૪,
૨૬૯, ૨૭૧, ૨૭૨, ૨૮૧ જીવકાચ છ
૨૦૮ જીવભેદ
૨૦૮, ૨૫૭ જીગુસા
૫૨, ૫૪, ૧૮૮ જુગિત
૨૪૩, ૨૪૪ જેતવન, જેતવન વિહાર ૨૦, ૨૧૨,
૨૩૪, ૨૭૮ જેન ૧૯, ૨૦, ૧૭૨, ૧૭૭ ૨૪૩
૨૪૪, ૨૪૫, ૨૪૯, ૨૫૧, ૨૫૨, ૨૫૩, ૨૫૪, ૨૫૭, ૨૫૮, ૨૫૯ --ગ્રંથ, સાહિત્ય ૬૭, ૧૬૯,
૧૭૨ --દશન, ધર્મ, મત ૬૧, ૧૬૯,
૧૭૧, ૧૭૫, ૨૦, ૨૦૭ --પંડિત
૨૫૧ --ભિક્ષુ, શ્રમણ, સાધુ ૨૦૭
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
પૃષ્ઠ
૨૪૫, ૨૪૯, ૨૫૧, ૨૫૨, ૨૫૭, ૨૫૮
--શ્રમણાનેા માંસાહાર ૨૪૮,
૨૫૩
--સંઘ, સાધુસંધ ૨૪૨, ૨૪૩ -સપ્રદાય ૧૫૫, ૧૭૨, ૨૪૯ --સાધ્વીએ
૬૭
--સાધ્વીઓના સંધ
૬૭
૨૫૨
૧૩૬
૧૦૬
૨૩
--સૂત્ર
જ્ઞાનકૌન્ડિન્ય જ્ઞાનદષ્ટિ
જ્યૂરીની પ્રણાલી
ઝ
ઝઘડા મટાડવાની છ સસ્મરણીય
વાતા
હ
ૐા. વિલ્સન
ડી. આર. ભાંડારકર, ડૉ. ડેવિડ્સ, પ્રા. રાઈઝ
તત્ત્વજ્ઞાન
તત્ત્વમેાધ
૧૫૦
૨૦૬
૨૪૫
૩૩, ૩૯
તત્ક્રસિલા (તક્ષશિલા)
૧૦, ૧૪,
૩૨, ૩૩, ૬૯
તક્ષશિલા (જીએ તત્ક્રસિલા) ૧૦૦,
૧૦૪, ૧૩૯
૧૭૨, ૧૯૦, ૧૯૮
૧૭, ૮૮, ૧૦૦, ૧૦૬,
૧૧૦: ૧૧૪, ૧૧૯, ૧૨૧, ૧૨૨ ૧૨૯, ૧૩૫, ૧૫૭, ૨૬૫ ૮૮, ૯૦
--ના મા
૩૫૫
વિષય
પૃષ્ઠ
તથાગત ૭૫, ૧૫૨, ૧૫૪, ૧૬૯, ૧૮૦, ૧૮૧, ૨૧૪, ૨૩૬, ૨૪,
૨૮૩
૨૬૭
--૦-- શય્યા તપ, તપશ્ચર્યાં, તપસ્યા, તપઃ સાધના
૧૬ (પ્રસ્તા.), ૧૦, ૧૨, ૧૩,
૧૭, ૪૪, ૪૫, ૫૦, ૫૧, ૫૬, ૧૯, ૬૩, ૬૪, ૧૦૦, ૧૦૪, ૧૦૫, ૧૦૬, ૧૦૭, ૧૮, ૧૨, ૧૧૩, ૧૧૪, ૧૨૨, ૧૨૫, ૧૨૬, ૧૩૪, ૧૩૫, ૧૩૯, ૧૪૦, ૧૪૧, ૧૪૪, ૧૪૭, ૧૫૭, ૧૫૮, ૧૬૫, ૧૬૭, ૧૬૯, ૧૭૧, ૧૭૨, ૧૭૩, ૧૭૪, ૧૭૭, ૧૮૯, ૧૯૦, ૧૯૭, ૨૦૯, ૨૧૩, ૨૧૪, ૨૫૬, ૨૫૭,
૨૬૫
૫
- -આધુનિક તપસ્વિતા
૫૨, ૧૩ તપસ્વી ૫૨, ૬૭, ૧૨૮, ૧૮૮, ૧૯૦, ૨૦૭, ૨૧૪, ૨૪૯, ૨૫૫
ર
તમ્ભુજ, દમુસિ, દમૂનસ તારકખ (તારુક્ષ, તારુક્ષ્ય) ૪૨, ૨૨૭ તારુક્ષ્ય (જીએ તારુકખ) તિપિટક (જીએ ત્રિપિટક) ૨૦૭, તિબેટ ત્રેસઠ શ્રમણપથ (જુએ શ્રમણ) તિલક લેાકમાન્ય ખાલ ગંગાધર તિલય્યા તિષ્યતાપસ, તિષ્યસ્થવિર ૭૫, ૨૫૫
૨૪૬, ૨૮૧
1
૧૮
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૬
પૃષ્ઠ
૧૬૨
હિંદુક
વિષય ત્રિશરણ ત્રિશીષ વષ્ટા
૫, ૭, ૮
વિષય તિસવાડા
૧૩
૨૦૭ તીર્થંકર
૫૨, ૧૭૨ તુષિત દેવભવન
૩૫ તષિત દેવક ૨૮૬, ૨૮૭ તૃષ્ણ ૧૧૫, ૧૧૮, ૧૨૦, ૧૨૩, ૧૨૬, ૧૪૨, ૧૫૭, ૧૭૭, ૧૮૨,
૨૦૦ તેલંગ સ્વામી
૫૬ ત્યાગ
૨૩૫ ત્રણ
- -અકુશવલ શસ્ત્ર ૨૧૨ --અગ્નિ
૨૧૨ -~અંહકારે
૧૬૧ -- ઉપમાઓ
૧૦૫ --કાચિક ધર્માચરણ ૧૯૧, ૧૯૨,
૧૯૩ --કારણે, બાધિસત્ત્વની
પ્રવજ્યાનાં ૯૫, ૧૦૦ --પ્રકારના ધમૅગુરુ --માનસિક અધર્માચરણ ૧૯૨,
(પાપકર્મ) ૧૯૩ --માનસિક કુશલકમ ૧૯૪ --માનસિક ધર્માચરણ ૧૯૩ --સંયોજન
૧૬૧ ત્રસકાય
૨૦૮, ૨૫૭
૧૭૧ ત્રિપિટક ૯૨, ૯૬, ૧૬૦
--ગ્રંથ, સાહિત્ય ૧૬, ૨૧, ૮૦, ૮૪, ૮૫, ૧૬૦, ૧૯૪, ૧૯૫
દકિખણેચ્ચશ્મિ (દક્ષિણાગ્નિ) ૨૧૩ દક્ષિણ, સંદડ
૨૧૬ દક્ષિણાગ્નિ (જુઓ દકિપણેગિ)
મુન્સી (જુઓ તમ્મુજ) દમનસ્ (જુઓ તમ્મુજ) દર્શન --બુધનું (તત્વજ્ઞાન) ૧૩૭,
૧૬૫, ૧૯૦ --શ્રમણોનું (તત્વજ્ઞાન) ૧૩ દસ
--અકુશલ કર્મપથ ૧૯૪ --કુશલ કર્મપથ ૧૯૪, ૧૯૫ - -પાપ
૨૩૧ --સેનાઓ મારની
૧૧૭ --દંડ ભિક્ષુઓને ૧૪૩ દંડાયન
૨૬૦ દાદુપંથ
૫૧ દાન ૧૦, ૧૬૬, ૧૬૭, ૧૯૨, ૧૯૩,
૧૯૪, ૨૦૧, ૨૦૨, ૨૧૬, ૨૩૩ દાયભાગ, દાચા, રાહુલનો ૧૫૬ દાસ ૩, ૪, ૫, ૮, ૧૦, ૧૪, ૩૩,
૪૪, ૨૩૦, ૨૪૩ --સંસ્કૃતિ ૧૪ (પ્રસ્તા.) ૧૫ (પ્રસ્તા, દાહિ દિગમ્બરવ્રત
૧૭૨ દિનચર્યા બુધની ર૬૫, ૨૬૬, ૨૭૩,
૨૭૬
ત્રિદંડધારણ
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૭
પૃષ્ઠ ૧૬૭
વિષય દ્રોણ (માપ) દ્વારિકા
૩૩ દ્વેષ ૧૮૮, ૨૦૧, ૨૧૨, ૨૨૪ ૨૩૧
–વિર્તક (વ્યાપાદ વિતર્ક) ૧૦૯ તેષાગ્નિ
૨૧૨
૮૩.
૧૨૪
વિષય
પૃષ્ઠ દિવદાસ દીઘાયુની વાર્તા
૧૫૦ દુઃખ ૮ (પ્રસ્તા.), ૧૧૭, ૧૨૩, ૧૨૫, ૧૨૬, ૧૬૬, ૧૬૭, ૧૭૩, ૧૭૪,
૧૮૨ –નું કારણ ૧૨૫, ૧૨૬ –નો નિરોધ ૮ (પ્રસ્તા.), ૧૨૪,
૧૮૨ –ને સમુદય ૮ (પ્રસ્તા.), ૧૨૩,
૧૮૨ –-ના નિરોધને માર્ગ ૮ (પ્રસ્તા),
૧૮૨ –નિરોધ ગામિની પ્રતિપદા (આર્ય સત્ય) –મનુષ્ય જાતિનું ૧૭૪, ૧૭૭,
૧૮૨
૨૨૨ દષ્ટમંગલિકા
૪૭, ૪૮, ૪૯
૧ ૨૩, ૧૯૪ દેવદત્ત ૧૮, ૭૯, ૧૪૭, ૧૪૮, ૧૪૯,
૨૮૧ દેવદહ
૮૨, ૮૩, ૧૮૨ દેવલોક
૧૬૧, ૧૮૩ દેશાભિમાન
૨૦૪ દેહદંડન (દેહદમન) ૪૫, ૫૩, ૮૮, ૧૦૬, ૧૦૮, ૧૧૨, ૧૨૩, ૧૨૬,
૧૨૮, ૧૭૧, ૧૭૭ –નો માર્ગ
૧૭૧ –બે છેડા
૧૭૭ દૌર્મનસ્ય
૧૯૪ સૂ. ૨
દઢનેમિ
ધન, ચાર
૨૩૫ ધર્મચક પવત્તન ૮ (પ્રસ્તા, ૧૨૩ ધમ્મત ધભ્યપદ ૨૧, ૧૯૬, ૨૦૧
--અઠ્ઠકથા ૨૫, ૨૮, ૩૧ ધર્મ (જુઓ બૌદ્ધધર્મ પણ) ૧૫૨
૧૬૦, ૧૬૧, ૧૬૨, ૧૬૩, ૧૬૬, ૧૮૭, ૧૯૨, ૧૯૩, ૨૦૩, ૨૦૯, ૨૨૧, ૨૩૮,
૨૫૫, ૨૬૦, ૨૭૪ –અકુશલ
૧૮૮ –ના નવ અંગે ૩ (પ્રસ્તા-), ૪
(પ્રસ્તા.) –ચકપ્રવર્તન (ધમ્મચક્કપત્તન)
૮ (પ્રસ્તા), ૧૨૩ –પ્રચાર
૨૬૧ –-બુદ્ધને
૧૨૩, ૨૧૮ –-બૌદ્ધ ૨૦૫, ૨૦૬, ૨૦૭ –માર્ગ –માર્ગ નો, બુદ્ધને ૧૨ (પ્રસ્તા.), ૧૨૧, ૧૨૨, ૧૩૧,
૧૩૨, ૧૩૪, ૧૬૦ –યુદ્ધ, ધર્મે યુદ્ધ, ધાર્મિક યુદ્ધ
૨૦૩, ૨૦૪
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૮
વિષય –સમાધિ ૮૮, ૮૯ ૧૪૪, ૨૬૭
૨૭૭, ૨૭૯, ૨૮૦ વજ બ્રાહ્મણ
૧૨૯
૨૬૩ ૨૬૩
વિષય —વાથ
૨૬૮ –વાદી
૨૨૯ —વિનય
૧૫૩ –શાસ્ત્ર
૨૬૦ –સમ્પ્રદાય બુદ્ધને ૧૫૨ –સૂત્ર –સૂત્ર, આપસ્તંબ
–સૂત્રકાર ધર્માચરણ
–-કાચિક, ત્રણ (જુઓ કાયિક ધર્માચરણ) –માનસિક, ત્રણ (જુઓ માનસિક ધર્માચરણ) –વાચસિક, ચાર (જુઓ વાચસિક
ધર્માચરણ) ધર્મોપદેશ ૧૨૯, ૧૩૬, ૧૪૪, ૧૫૩,
૧૫૮, ૧૭૮, ૧૮૦, ૨૬૯, ૭૦, ૨૭૪, ૨૭૬, ૨૭૭, ૨૭૮) ૨૭૯,
નકુળ સહદેવ
૩૭ નદી કાશ્યપ ૬૩, ૧૩૩, ૧૩૬ નવ અંગ (ધર્મના) ૩ (પ્રસ્તા.), ૪
(પ્રસ્તા.) ન ધર્મમાર્ગ ૧૨૨, ૧૩૧, ૧૩૨ નહુષ નાગે સાધુ નંદ
૭૫, ૧૩૬ નંદક (જુઓ નંદિક) નંદવછ
૧૭૦ નંદિક (નંદક)
૧૩૬ નંદિય
૧૪૯ નાગાર્જુન, નાગાર્જુનાચાર્ય ૧૧૯,
૧૨૦ નાથપુર, નિગંઠ (જુઓ નિગંઠ નાથ
પુત્ત) નામરૂ૫
૧૨૦ નાલક નાલગિરિ, નાલગિરી, નીલગિરિ
(જુઓ નીલગિરિ) નાસ્તિક ૧૨ (પ્રસ્તા), ૧૭૧, ૧૮૨,
૧૮૫, ૨૦૯, ૨૫૫ -૦-તા; નાસ્તિતાને આરોપ
૧૮૦, ૧૮૯, ૨૦૨, ૨૩૧ —મત
૨૦૯ -૦-વાદ
૧૭૧
૩૧૬
–બુદ્ધને (જુઓ ઉપદેશ) ૮ (પ્રસ્તા.), ૭૭, ૧૨૧, ૧૨૪, ૧૨૯,
૧૩૫, ૧૪૧, ૧૫૧, ૧૮૦ ધાતાદન
૭૪ ધ્યાન ૮૭, ૮૮, ૮૯, ૯૦ ૧૬૦, - ૨૬૬, ૨૬૭, ૨૭૭૨૭૯, ૨૮૦
–નાં ત્રણ પગથિયાં ૧૦૧ –ને છવીસ વિષ ૮૯ –ના પચીસ વિષ ૮૯ –ચાર
૧૦૧, ૧૨૮ –માર્ગ
૮૮, ૧૧૪
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૯
નિઘંટુ
વિષય
પૃષ્ઠ નિગઠનાથપુત્ત ૧૩૮, ૧૬૯, ૧૭૨,
૧૭૩, ૧૭૬, ૧૮૭, ૨૭૧, ૨૭૪ નિગ્રોધારામ
૧૫૨, ૧૫૬
૨૨૯ નિધિકુંભી
૧૫૭ –અશુભ
૧૫૮ –શુભ
૧૫૭ નિયતિ, નિયતિવાદ ૧૬૬, ૧૭૩
નિમિત્ત
વિષય
પૃષ્ઠ -માર્ગ
૧૩૪, ૧૬૨ નિવાપ —કલંદક
૨૭૩ –મોર
૨૭૩ નિર્માસભક્ષી
૨૬૧ નિષાદ
૨૪૨ નિહિલિસ્ટ નીલગિરિ હાથી ૧૮, ૧૪૭ નીલાભિજાતિ નીવરણ, પાંચ નૈરંજન, નદી નરંજરા, નદી
૧૧૮ નષ્કર્સે (એકાંતવાસ) ૧૦૯ નેહા
૧૯૦
૧૭૦
નિયમ
૧૧૪
--અભિવૃદ્ધિના, સાત (જુઓ
અભિવૃદ્ધિ) --આચારના (વર્તનના) ૧૪૫ –રચનાની પદ્ધતિ ૧૫૪ –વિનયના ૧૫૪, ૧૬૩
–સંઘના, અહિંસાત્મક ૧૪૩ નિરર્ગલ
૨૧૧ નિધિ સમાધિ
૨૮૩ નિગ્રંથ ૧૦૫, ૧૬૯, ૧૭૦, ૧૭૨, ૧૭૩, ૧૭૪, ૧૮૬, ૧૯૦, ૨૪૦,
૨૪૩, ૨૫૪ – જૈન સાધુ (જુઓ શ્રમણ) -દર્શન, મત ૧૭૩ –નાથપુર (જુઓ નિગઠ નાથ
પુત્ત) -શ્રમણ શ્રાવક (જુઓ શ્રમણ) -સંઘ
૨૪૨ નિર્ભયતા
૧૧૦ નિર્વાણ ૧૦૯, ૧૧૫, ૧૨૩, ૧૫૮,
૧૬૦, ૧૬૧, ૧૮૨, ૨૮૩
પકુધ કાચન (જુઓ કચ્ચાયન) પચ્ચકખણ (પ્રત્યવેક્ષણ) ૧૪૭ પચીસ વિષય
–ધ્યાનના પટિયા
૧૬૧ પટેલ ગોપાળદાસ જીવાભાઈ ૨૫૨,
૨૫૩ પઠાણ પડવણું (ગામ)
૨૪ પદાર્થ
૧૭૯ –-સાત
૧૬૮, ૧૭૨ પરમશુકલાભિજાતિ
૧૭૦ પરમહંસ
૫૭ પરમાણુ
૨૫૭ પરલોક ૧૬૭, ૧૬૮, ૧૯૨, ૧૯૩
૨૯
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
પરંતપ
૨૧૪, ૨૦૧૫ પરાશર
૪૫, ૧૬૫ પરિગ્રહ
૧૪૪, ૧૪૫ પરિચર્યાએ, ચાર
૨૩૪ પરિદેવ
૧૮૧ પરિનિર્વાણ --પાર્વમુનિનું
૫૨ –બુદ્ધનું ૩ પ્રસ્તા.), ૫ (પ્રસ્તા.), ૧૨ (પ્રસ્તા.), ૧૮, ૨૪, ૪૦, ૭૧, ૯૭, ૧૧૮, ૧૩૮, ૧૪૫, ૧૫૫, ૧૫૯, ૧૬૩, ૨૩૬, ૨૩૮, ૨૩૯, ૨૪૭૧૪૮, ૨૬૨, ૨૬૪, ૨૬૫ ૨૮૩,
૨૮૪ પરિપકવ કર્મ
૧૬૭ પરિવ્રાજક (જુઓ શ્રમણ’) ૭૧૮૧,
૮૯, ૯૦, ૯૧, ૯૪, ૯૫, ૯૯, ૧૦૧, ૧૦૩, ૧૩૦, ૧૧૪, ૧૫૯, ૧૮૯, ૨૩૮, ૨૬૮, ૨૭૨, ૨૭૩,
૨૭, ૨૮૦ –બીજા પંથેના ૮૯, ૯૦ –તપસ્વી
૪૫ ધર્મ
૨૩૦ —પરિશુદ્ધ કર્મ ૧૧૦, ૧૧૧ પરિષ૬, ભિક્ષુઓની પહેલી ૧૩૮ પરીક્ષિત ૧૧, ૧૩, ૧૪, ૪૪ પર્જન્ય (દેવતા)
૨૨૬ પસેનાદિ (પ્રસેનજીત) ૧૬, ૧૯, ૨૦, ૨૧, ૩૯, ૫૯, ૬૮, ૮૦, ૮૧,
૯૩, ૧૯૮, ૨૧૦ પહેલી ભિક્ષુ પરિષદ્ ૧૩૮
વિષય
- પૃષ્ઠ પંચારસ
૨૪૭, ૧૪૮ પંચવગીય ભિક્ષુ ૧૧૯, ૧૨૧, ૧૨૨ ૧૨૯, ૧૩૦, ૧૩૧, ૧૩૫, ૧૩૬,
૧૭૮, ૨૬૫, ૨૬૮ –સંઘ
૧૩૧ પંચસ્કંધ
૧૭૯, ૧૮૨. પંચાલ-પાંચાલ
૧૫, ૨૮ પંચેંદ્રિય
૧૫૭ પંજાબ ૧૩ (પ્રસ્તા.), ૩, ૯ પવિત્તિય
૧૪૩ પાતાળ પાતિમોખ
૧૪૫ પાપ, પાપકર્મ, પાપાચાર, પાતક
૧૫૪, ૧૬૬, ૧૬૯, ૧૭૩, ૧૮, ૧૯૦, ૧૯૫, ૧૯૭, ૨૦૨, ૨૦૦, ૨૧૧, ૨૨૫, ૨૩૧, ૨૩૪, ૨૩૫,
૨૩૭ --કર્મ કાયિક
૨૦૨ –કમ માનસિક
૨૦૨ –કર્મ વાચસિક ૨૦૨ –કારવૃત્તિઓ
૨૬૬ –દશ
૨૩૧ –લજજા
૧૪૧ પારસનાથ, પાર્શ્વનાથ, પાર્વમુનિ
૨૦, ૫૨, ૧૬૯, ૧૭ર પારિવ્યક વન ૧૪૯, ૨૮૦ પાર્શ્વમુનિ (જુઓ પારસનાથ) પાલિ સાહિત્ય ૧(પ્રસ્તા.), ૧૫(પ્રસ્તા,
૫૧, ૭૩, ૧૫૫, ૧૬૬, ૨૨૬, ૨૬૨
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૧
વિષય
પૃષ્ઠ પાવા
૨૩, ૨૪ પાયાનગરી
૨૮૪ પાવારિક (શ્રેષ્ઠી) પાવારિકા રામ પાંચ – ઉપાદાનકંદ
૧૨૩ –ગુણ બુદ્ધના
૨૭૬ -વિભાગ આત્માના ૧૭૯ —સંવર
૨૦૮ –સ્કંધ
૧૨૩, ૧૮૨ પાંચાલ (જુઓ પંચાલ) પાંડવ
૧૧, ૩૭, ૩૮ -કુળ
૩૭, ૩૮ -પર્વત
૧૭, ૧૦૩ પિલી ગુફા
२७४ પિલે, દિ. બ. સ્વામીજૂ ૭૩ પિંગલ કૌત્સ
૧૩૯ પિંડપાત ૧૪૬, ૧૫૭, ૨૬૪, ૨૮૦ પિંડેલ ભારદ્વાજભિક્ષુ
૨૭ પુકસાતિ
૩૨ પુજારી
૬૦, ૬૧ પુણજી (પૂર્ણજિત) ૧૩૨, ૧૩૬ પુણમતાણિપુર (પૂર્ણમૈત્રામણુપુત્ર)
૧૩૬ પુચ
૧૬૬ પુનર્જન્મ
૧૫૭, ૧૮૦ પુરંદર પુરાણ ૬૦, ૬૧, ૨૦૫, ૨૪૬ પુરાતત્ત્વ ગુજરાતી સૈમાસિક પત્રિકા
૧૧, ૨૫૧
વિષય પુરુષમેધ
૨૧૧ પુરુષસૂક્ત
૨૨૫, ૨૨૯ પુર્તગાલી (જુઓ પિોર્તુગીઝ). પૂજા દેવતાઓની પૂરણ કન્સય (કાય૫) ૫૮, ૧૩૮
૧૩૯, ૧૬૬, ૧૬૯, ૧૭૦, ૧૭૬,
૧૭૭, ૨૭૧, ૨૭૪ પૂર્ણ જીત (જુઓ પુણુજી) પૂર્વજન્મ ૧૨૬, ૧૬૯, ૧૭૩, ૧૭૪,
૧૭૭, ૧૯૦ પૂર્વારામ
૨૦, ૨૭૮ પૃથ્વીકાય
૨૦૮, ૨૫૭ પૃથ્વીપરમાણુ
૨૫૮ પિરી કમર ૧૪ (પ્રસ્તા.) પેશવા શિવાઈ ૧૩ (પ્રસ્તા.) પૈગમ્બર મુહમ્મદ પિકખરસાતિ (પૌષ્કરસાદિ) બ્રાહ્મણ
૪૨, ૨૧૮, ૨૨૭ પિર્તુગીજ (પુર્તગાલિ) ૧૨, ૧૩ પૌલોમ પૌરસાદિ (જુઓ પિફખરસાતિ) પ્રજાપતિ ૬૩, ૧૮૫, ૧૯૮, ૨૦૦ પ્રજ્ઞા ૧૦૯, ૧૧૫, ૧૧૬, ૧૨૩ ૧૬૦,
૧૮૨, ૨૩૫, ૨૭૬ પ્રતર્દન
૬, ૭ પ્રતાપસિંહ
૨૯ પ્રતિપદા (આર્યસત્ય) ૧૨૩ પ્રતિક્ષ પ્રતિલોમ જાતિ
૨૪૩
૨૭૬
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૨
પૃષ્ઠ
વિષય
ફર્વરદીન યાસ્ત ફાંસ
૨૨૪
૧૫૩
ક
જે
પર
વિષય પ્રતીયસમુત્પાદ ૧૧૯, ૧૨૦ પ્રત્યવેક્ષણ ( જુઓ પચકખન ) પ્રથમ ધ્યાન ૮૮, ૮૯, ૧૦૧, ૧૧૪
–ના છવ્વીસ વિષય ૮૯ પ્રત (જુઓ ચંડપ્રદ્યોત) , પ્રધાન બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શક,
૨૪૨ પ્રવારણું પ્રવાહણ જૈવલિ પ્રવિવિક્ત
-૦-તા પ્રવિવિત્ત પ્રવેણી–પુસ્તક
३०४ પ્રવ્રજીત
૧૯૫ પ્રત્રજ્યા ૪૫, ૫૩, ૭૯, ૮૭, ૯૧,
૯૪, ૯૫, ૯૯, ૧૦૦, ૧૦૨, ૧૩૦, ૧૩૩, ૧૩૭, ૧૫૩, ૧૫૬,
૧૫૯, ૨૫૭ –સ્ત્રીઓની ૧૫૨, ૧૫૩ પ્રસેનજિત ( જુઓ પાસેનદિ) પ્રસ્થાન માસિક પત્રિકા ૨૫૨ પ્રહલાદ પ્રાણી હિંસા પ્રાચીન વંસદાચ ઉપવન ૧૫૦, ૧૫૧ પ્રતિમોક્ષ
૧૪૫ પ્રાયશ્ચિત
૧૬૪ પ્રાસાદ, ત્રણ, વિપસ્સી રાજકુમારના
૧૦ ( પ્રસ્તાવના ) પ્રેતશા
૨૬૬ પ્રેષિતાત્મા
૧૧૫
બકુલ (વક્ત) બત્રીસ લક્ષણ
૮૪ બનારસ
૩૪, ૧૨૨ બનુંફ
૨૦૫ બલિ, બલિકર્મ, બલિદાન ૬૦, ૬૧,
૬૨, ૨૨૪, ૨૬૧ –પૂજામાં પ્રાણિઓને ૧૧
–સાથે યજ્ઞયાગ ૧૩, ૧૪ બંધન (સંજન) ત્રણ ૧૬૧ બંધુમતી –નગરી
૨૮૬ -રાણી
૨૮૬ બંધુમા રાજા ૨૮૬, ૨૮૯, ૨૯૦,
૨૯૧, ૨૯૨ બાઈબલ ૧૬ (પ્રસ્તા.) ૧૮૪, ૧૮૫ બાજીરાવ છેલ્લા ૧૩ (પ્રસ્તા.) બાણુ કવિ બાદરાયણ વ્યાસ બાવાઓ
૫૧, ૫૬ બાબલોનિયા (બેબીલેનિયા) ૩,
૨૦૬
બાબીલની લેક
–સાહિત્ય બારદેશ બાળલગ્ન બાવરી (બ્રાહ્મણ)
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૩
વિષય
પૃષ્ઠ
૫૮
-
૧૨
વિષય બાસઠ —મત
૫૧ --શ્રમણપંથે (જુઓ શ્રમણપંથ) બાહિત્ય
૧૫૧ બિહાર પ્રાંત બિમાધવનું મંદિર બિબિસાર ૧૬, ૧૭, ૧૯, ૩૨, ૩૮,
૪૨, પ૯, ૬૮,૮૬, ૯૩, ૧૦૦, ૧૦૨, ૧૩૪, ૧૭૪, ૧૭૫, ૨૧૭,
૨૧૮ બુદ્ધ –નો આત્મવાદ
૭૨ –ને એકાંતવાસ ર૭૫, ૨૭૬,
૨૭૭ -- કાળ, સમય, વખતની
હૈયાતી ૧૧, (પ્રસ્તાવના), ૧૫, ૧૬, ૨૦, ૨૫, ૨૮, ૪૪, ૫૧, ૬૦, ૬૨, ૭૦, ૧૩૮, ૧૫૯, ૧૬૦, ૧૬૨, ૧૬૫, ૧૬૯, ૧૭૨, ૧૭૬, ૧૮૨, ૧૮૬, ૧૯૧, ૧૯૮, ૨૦૭, ૨૧૩, ૨૨૬, ૨૩૯,
૨૫૭, ૨૬૨, ૨૭૦ –નું ચરિત્ર ૧૨ (પ્રસ્તા.), ૭૭ –નો જન્મ ૧૫, ૧૨, ૭૪, ૭૫ -નું દર્શન
૧૮૨ --નો ધર્મમાર્ગ ૧૬૦ –ને ધર્મોપદેશ ( જુઓ ધર્મો
પદેશ પણ). –નું પરિનિર્વાણ ( જુઓ પરિનિર્વાણ)
૭૩
–નું ઘડપણ ( ઉત્તરાવસ્થા) ૭૭ – ભિક્ષુસંઘ ( જુઓ ભિg
સંઘ) –ને માંસાર
૨૪૭, – મિતાહાર --નું ચવિધાન ૨૨૪ –નું શાસન
૧૯૫ –કાશ્યપ ૨૫૫, ૨૫૭ –ની આત્મશુદ્ધિ ૫૫, ૫૬ –ની મુખકાન્તિ ૨૬૫, ૨૬૬ –ની જન્મતિથિ ૧૧ (પ્રસ્તા),
૧૨, ૭૩ –ની દતધાતુ –ની દિનચર્યા ૨૬૫, ૨૬૬,
ર૭૩, ૨૭૬ –નું મૃત્યુ –ના પાંચ ગુણ
૧૭૬ ના પાંચ શિ
૧૭ –ના ભિક્ષુઓ
૧૭ -૦–ગયા.
૯૬, ૧૧૮ —ગૌતમ (જુઓ ગૌતમ) ૭૩ -૦-ઘોષ, બુદ્ધષાચાર્ય ૨ (પ્રસ્તા.), ૩ (પ્રસ્તા.), ૫ ( પ્રસ્તા.), ૧૫ (પ્રસ્તા.),
૫૬, ૭૫, ૮૯, ૧૨૦, ૨૪૭ -૦-પ્રાપ્તિ ૨૬૪, ર૬૮ –પૌરાણિક
૨૦૫ – ભગવાન ૧૨, (પ્રસ્તા.), ૧૩, ( પ્રસ્તા. ), ૧૪ (પ્રસ્તા.), ૧૫ ( પ્રસ્તા.), ૧૬, ૧૭,
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૪
પૃષ્ઠ
વિષય
પૃષ્ટ ૧૮, ૨૦, ૨૨, ૨૩, ૨૪, ૨૮, ૨૯, ૩૦, ૩૧, ૩૫, ૩૮, ૪૦, ૪૨, ૪૩, ૪૪, ૫૦, ૫૨, ૫૬, ૬૩, ૬૭, ૭૦, ૭૨, ૭૩, ૭૫, ૭૬, ૭૭, ૭૮, ૭૦, ૮૭, ૯૧, ૯૩, ૯૪, ૧૦૨, ૧૧૩, ૧૧૪, ૧૧૭, ૧૧૮, ૧૧૯, ૧૨૧, ૧૨૨, ૧૨૩, ૧૨૪, ૧૨૫, ૧૨૬, ૧૨૯, ૧૩૦, ૧૩૧, ૧૩૨, ૧૪૩, ૧૩૪, ૧૩૫, ૧૩૬, ૧૩૭, ૧૩૮, ૧૩૯, ૧૪૭, ૧૪૧, ૧૪૨, ૧૪૩, ૧૪૩, ૧૪૫, ૧૪૬, ૧૪૭, ૧૪૮, ૧૪૯, ૧૫૦, ૧૫૧, ૧૫૨, ૧૫૩, ૧૫૪, ૧૫૫, ૧૫૬, ૧૫૭, ૧૫૮, ૧૫૯, ૧૬૦, ૧૬૧, ૧૬૨, ૧૬૩, ૧૬૪, ૧૬૫, ૧૬૬, ૧૬૯, ૧૦, ૧૭૨, ૧૭૩, ૧૭૪, ૧૭૭, ૧૭૮, ૧૭૯, ૧૮૦, ૧૮૧, ૧૮૨, ૧૮૩, ૧૮૬, ૧૮૭, ૧૮૮, ૧૮૯, ૧૯૦, ૧૯૧, ૧૯૯, ૨૦૦, ૨૦૫, ૨૦૬, ૨૦૭, ૨૧૦,
૨૧૧, ૨૧૨, ૨૧૩, ૨૧૪, સ ૨૧૬, ૨૧૭, ૨૧૮, ૨૨૧,
૨૨૪, ૨૨૬, ૨૨૭, ૨૨૮, ૨૨૯, ૨૩૦, ૨૩૧, ૨૩૨, ૨૩૩, ૨૩૪, ૨૩૫, ૨૩૬, ૨૩૮, ૨૩૯, ૨૪૦, ૨૪૫,
વિષય
૨૪૬, ૨૪૭, ૨૪૮, ૨૫૫, ૨૫૭, ૨૬૨, ૨૬૩, ૨૬૫, ૨૬૬, ૨૬૭, ૨૬૮, ૨૬૯, ૨૭૧, ૨૭૨, ૨૭૩, ૨૭૪, ૨૭૫, ૨૭૬, ૨૭૭, ૨૭૮, ૨૭૯, ૨૮૦, ૨૮૧, ૨૮૨, ૨૮૩, ૨૮૪, ૨૮૫, ૨૯૯,
૩૦૦, ૩૦૧, ૩૦૨ –સ્મૃતિવાન
૧૧૭ –બુદ્ધાવતાર (વિષ્ણુનો) ૨૦૫ બુદ્દોપદેશ (જીએ ધર્મોપદેશ) બૃહદારણ્યક ઉપનિષદ ૧૫ (પ્રસ્તા.),
૬૩, ૧૭૫, ૧૮૪, ૧૮૫, ૨૨૬ બૃહસ્પતિ બેલઠ્ઠપુત્ત, સંજય (જુઓ સંજય
ખેલકૂંપુર) બેલુવ
૨૮૩, ૨૮૪ બેબીલેનિયા (જુઓ બાબીલોનિયા)
બેન્કંગ (વ્યંગ), સાત ૨૭૯, ૨૮૧ બધનો માર્ગ
૮૮, ૧૧૪ બેધિવૃક્ષ ૯૬, ૧૧૮, ૧૧૯, ૧૨૧,
૨૬૫ બોધિસવ ૩૫, ૩૮, ૪૩, ૬૨, ૬૩,
૬૮, ૭૪, ૫, ૮૧ થી ૧૦૮, ૧૧૦, ૧૧૨ થી ૧૧૪, ૧૧૭ થી ૧૧૯, ૧૨૧, ૧૩૦, ૧૩૧, ૧૩૫, ૧૩૮, ૧૪૭, ૧૫૭, ૧૭૭, ૧૮૯ –ને ઉપવાસ –નો એકાંતવાસ ૧૦૩
૧૦૭
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
પૃષ્ટ –નું કુળ અને બાળપણ ૩૮, ( –ને ગૃહત્યાગ ૩૮, ૭૪, ૭૭, ૮૮, ૯૦, ૯૫, ૯૬, ૯૭,
૯૮, ૧૩૦, ૧૫૭ –નું નેત્ર –ને જન્મ ૪૫, ૮૦, ૮૧, ૮૨,
૮૩, ૮૪ –નું જન્મસ્થાન ૩૫, ૩૬, ૭૫,
૮૦, ૮૩ –નો તત્ત્વધ ૮૮, ૯૦ –નું દર્શન (તત્ત્વજ્ઞાન) ૧૯૧ –નું દેહદાડમ ૮૮, ૧૦૮ –ને ધર્મમાર્ગ ૧૩૧ –નો ધર્મોપદેશ
૯૦ ---નું નામ ૮૫, ૮૬ ૮૭ –ને પ્રકૃતિપ્રેમ ૧૦૫ –નું પ્રથમ સ્થાન ૮૮, ૮૯, ૯૦ –નો પ્રેમમય સ્વભાવ ૮૯ -નું બાળપણ -નું ભવિષ્ય ૮૩, ૧૩૦ –ને વિવાહ (નું લગ્ન) –નું વૈરાગ્ય
૯૩ –ને સમાધિ પ્રેમ ––ની કાંતિ
૧૦૩ –ની તત્ત્વજ્ઞાનસમીક્ષા ૧૦૦ –ની ધાર્મિક વૃત્તિ ૮૮ –ની પ્રવજ્યા ૯૯, ૧૦૨ –ની પ્રવજ્યાનાં ત્રણ કારણું ૯૫ –ની માતા –ની યુવાવસ્થા (જુવાની) ૯૦,
વિષય
પૃષ્ઠ –ની લક્ષણ સંપન્નતા સંપત્તિ
૮૪, ૧૦૨. –ની સમાધિનો વિષય ૮૮ – સંન્યાસ દીક્ષા ૧૦૧ –ની હઠયોગસાધના ૧૦ ---ના ગૃહત્યાગનું કારણ ૯૦, ૯૨. –ના બત્રીસ લક્ષણે ૮૪ –બત્રીસ હજાર
૧૩૮ બાધિસત્તાવસ્થા
૧૧૬.
૨૬૫, ૨૬૮ વ્યંગ, સાત (જુઓ બેન્કંગ) બૌદ્ધ ૧૩, ૪૨, ૨૦૫, ૨૪૪, ૨૪૫, -
૨૫૮, ૨૫૯, ૨૬t –ગ્ર, સાહિત્ય, વાલ્મય ૧૩, ૨૯, ૩૦, ૩૮, ૬૦, ૬૩, ૬૭,
૮૨, ૧૩૧, ૧૮૨ —ચિત્રકલા ૬૧, ૧૧૮, ૧૧૯ –જનતા - ૧૬૨ -દર્શન, ધર્મ, મત, સમ્પ્રદાય ૧૨ (પ્રસ્તા.), ૧૪ (પ્રસ્તા.), ૩૧, ૪૪, ૫૦, ૬૧, ૭૨, ૯૦, ૧૨૯, ૧૫૨, ૧૫૫, ૧૭૫, ૨૦૪, ૨૦૫, ૨૦૬, ૨૦૭,
૮૭
-૦-ધર્મની અવનતિ ૩૮ –ભિક્ષુસંધ ૨૪૪, ૨૪૫ –શ્રમણ (જુએ “શ્રમણ પણ)
૧૩૯, ૧૪૦, ૨૪૫ –સંઘ ૯૭, ૧૩૯, ૧૪૭, ૧૬૧,
૨૪૦, ૨૪૬, ૨૬૮, ૨૭૮
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
પૃષ્ઠ
વિષય
પૃષ્ઠ ૨૧૬, ૨૧૭, ૨૧૮, ૧૯, ૨૨૫, ૨૨૬, ૨૨૭, ૨૨૮, ૨૨૯, ૨૩૦, ૨૩૧, ૨૩૨, ૨૩૩, ૨૩૪, ૨૩૫, ૨૩૬, ૨૩૭, ૨૩૮, ૨૩૯, ૨૪૦, ૨૪૨, ૨૪૩, ૨૪૫, ૨૫૭, ૨૫૯, ૨૬૦, ૨૬૯, ૨૭૧, ૨૭૪, ૨૭૭ –ગ્રંથ ૧૫ (પ્રસ્તા.), ૪૧
--જાતિ
–ધર્મ ૧૩ (પ્રસ્તા), ૨૦૬, ૨૩૯ –સંસ્કૃતિ, બ્રાહ્મણ સંસ્કૃતિ ૧૧૧૨, ૧૪ (પ્રસ્તા.)
-૦-સંઘની કર્તવ્યનિષ્ઠા ૧૩૯
–સંસ્કૃતિ ૧૩, ૨૪૬ બ્રહ્મ
૧૮૪, ૧૮૫, ૨૨૬ બ્રહ્મચર્ય ૬૪, ૯૪, ૧૧૫, ૧૫૩, ૧૫૭, ૧૫૮, ૧૬૭, ૧૬૯, ૧૮૨,
૨૦૮, ૨૦૯, ૨૮૨ બ્રહ્મચારી
૧૪૩ બ્રહ્મતત્ત્વ
૧૮૫ બ્રહ્મદર (રાજા) ૧૮, ૪૫, ૬૨ બ્રહ્મદેવ, બ્રહ્મા ૪૭, ૬૨, ૧૧૮, ૧૭૧, ૧૮૩, ૧૮૪, ૧૮૫, ૨૨૯, ૨૩૦,
૨૩૬, ૨૩૯ બ્રહ્મદેશ ૬૯, ૨૪૬, ૨૮૧ બ્રહ્મબંધુ
૨૫૫ બ્રહ્મલેક
૫૦, ૧૬૧ બ્રહ્મલોકપરાયણું બ્રહ્મ-વિહાર, ચાર
૯૦ બ્રહ્મસમાજ ૧૬ (પ્રસ્તા.), બ્રહ્મહત્યા
૨૨૫ બ્રહ્મા (જુઓ બ્રહ્મદેવ) બ્રાહ્મણ ૧૦, ૧૩, ૨૪, ૨૫, ૩૩, - ૪૦, ૪૧, ૪૨, ૪૩, ૪૪, ૪૯,
૫૦, પ૬, ૫૯, ૬૦, ૬૧, ૬૨, - ૬૬, ૮૩, ૧૦૫, ૧૦૬, ૧૧૦,
૧૧૧, ૧૨૧, ૧૨૯, ૧૩૦, ૧૩૮, ૧૪૨, ૧૫૮, ૧૬૩, ૧૪૫, ૧૬૭,
૧૭૧, ૧૭૬, ૧૮૧, ૧૮૪, ૧૮૬, ; ૧૯૦, ૧૯૧, ૧૯૭, ૧૯૮, ૧૯૯, , , ૨૦૦, ૨૦૬, ૨૦૭, ૨૦૮, ૨૦૯,
૨૧૧, ૨૧૨, ૨૧૩, ૨૧૪, ૨૧૫,
૩૦.
ભગવતી સૂત્ર ભગવદ્ગીતા (જુઓ ગીતા) ભગવાન, ભગવાન બુદ્ધ (જુઓ બુદ્ધ
ભગવાન) ભ્રમુ ભદ્વગ્ગીય
૧૩૩ ભદ્રવતી (હાથણું) ભદ્યિ (ભદ્રિક) ૧૩૦, ૧૩૧, ૧૩૬ ભદ્રિય રાજા
૭૮, ૯ ભદ્રબાહુ
૨૪૨ ભદ્રાવતી ભદ્રવર્ગીય ભિક્ષ ' ૧૩૩ ભદ્રા
૨૦૮ ભદ્રા કુડલકેશા 8 કહરલકેશા '
૬૭ ભદ્રિક (ભદ્રિય) ૧૩૦, ૧૩૧, ૧૩૬ ભયભૈરવ ૧૧૦, ૧૧૧, ૧૧૨
ભરતખંડ ૧૪ (પ્રસ્તા.) ભરંડુ કલામ (જુએ કાલામ-ભરડું)
૧૨૦
ભવ
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
ભવતા ભવભૂતિ
પૃષ્ઠ
૧૨૩
૫૦, ૨૬૦ ૨૭૭
ભાગલપુર
ભાગવત, શ્રીમદ્ભાગવત ૧૦, ૨૦૫ ભામ્રના શિલાલેખે
(પ્રસ્તા.), ૧૦ (પ્રસ્તા.)
ભારદ્વાજ બ્રાહ્મણ
છ (પ્રસ્તા), ૯
૧૪૧
—બ્રાહ્મણ તરુણ ૨૨૭, ૨૨૯
ભાવના
—અશુભ
-~શુભ
૧૫૮
૧૫૮
૨૦૪
ભાંડગ્રામ ભિક્ષા ૨૬૪, ૨૬૬, ૨૭૫, ૨૭૯,
૩૧૪, ૩૧૬
ભિક્ષાટન ૮૯, ૧૦૪, ૧૪૧, ૧૫૬,
૨૬૬, ૨૭૨, ૨૭૭, ૨૭૯, ૩૧૬
ભિક્ષુ ૭૦, ૭૨, ૭૯, ૮૯, ૯૦, ૧૦૨,
૧૦૯, ૧૧૩, ૧૧૪, ૧૨૯, ૧૩૦, ૧૩૪, ૧૩૫, ૧૩૬, ૧૩૭, ૧૩૮, ૧૩૯, ૧૪૩, ૧૪૩, ૧૪૪, ૧૪૫, ૧૪૬, ૧૪૭, ૧૪૮, ૧૪૯, ૧૫૦, ૧૫૧, ૧૫૨, ૧૫૩, ૧૫૪, ૧૫૯, ૧૬૦, ૧૯૬૩, ૧૬૩, ૧૯૬૪, ૧૭૮, ૧૭૯, ૧૮૦, ૧૯૫, ૨૪૬, ૨૪૯, ૨૫૦, ૨૫૭, ૨૬૭, ૨૬૯, ૨૭૦, ૨૭, ૨૭૮, ૨૭૯, ૨૮૦, ૨૮૧, ૨૦૨, ૨૮૩
--આની આડ આવશ્યક ચીજો ૧૪૫
-૦-એની પહેલી પરિષદ ૧૩૮
૩૬૭
વિષય
પૃષ્ઠ
-૦-આની સંખ્યા ૧૩૭, ૧૩૮,
૧૩૯
—પચવગીય (જીએ પ ́ચવગીય
ભિક્ષુ)
-૦-શ્રાવક
७८
-૦-સંધ ૩ (પ્રસ્તા.), ૧૭, ૨૦,
૩૨, ૩૫, ૪૩, ૭૭, ૯૬, ૧૩૧, ૧૩૨, ૧૩૩, ૧૩૬ ૧૩૮, ૧૩૯, ૧૪૨, ૧૪૪, ૧૪૫, ૧૪૮, ૧૪૯, ૧૫૩, ૧૫૪, ૧૫૬, ૧૫૯, ૧૬૦, ૧૬૩, ૧૮૧, ૧૯૯, ૨૧, ૨૪૦,
૨૪૪,
૨૪૫, ૨૫૪, ૨૬૮,
૨૬૯,
૨૭૦, ૨૭૧, ૨૭૨,
૨૭૬, ૨૭૮, ૨૮૦, ૨૮૩,
૨૮૪
-૦-સંધ યુના ૨૦, ૨૭, ૨૮, ૨૪૦, ૨૪૪, ૨૬, ૨૭૧, ૨૭૬, ૨૭૮, ૨૮૦ -૦-સંધની સાદાઈ ૧૪૪ ભિક્ષુ સંપ્રદાય ૨૭૨, ૨૭૮
ભિક્ષુણી ૯૭, ૧૫૨, ૧૫૩, ૧૫૪, ૧૫૫, ૧૬૦, ૧૬૧, ૧૬૨, ૧૭૦, ૨૫૦, ૨૭૬ -૦-સધ ૧૫૨, ૧૫૩, ૧૫૪,
૧૫૫, ૧૫૬ ૧૫૨
-૦-સધની સ્થાપના
ભીમસેન
ભૂત, ચાર
૩૭
૧૬૭
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૮
વિષય
પૃષ્ઠ
ભૂતભવ્ય ભેગનગર ભેજ માહ્મણ ભ્રાન્તિ
૧૮૪ ૨૮૪ ૧૨૯ ૧૯૪
૧૦૧
મકખલિ ગોસાલ ૫૮, ૧૩૮, ૧૩૯, ૧૬૬, ૧૭૦, ૧૭૨, ૧૭૬, ૨૫૨,
૨૭૧, ૨૭૪ મગધ ૧૬, ૧૮, ૧૯, ૨૨, ૨૪, ૩૦,
વિષચ
પૃષ્ઠ મને દેષ
૧૪૧ મનો ધર્મ
૧ ૨૮ મનોનિગ્રહ –નો માર્ગ
૧૦૧ મરણધર્મી ૯૪, ૯૫, ૧૯૫, ૧૯૬ મરાઠા, મરાઠા સરદાર ૧૩ (પ્રસ્તા.) મલ
૨૩, ૩૯, ૪૦ – જાતિ ૧૫, ૨૨, ૨૩, ૩૯,
૪૦, ૬૭, ૭૯, ૮૧, ૨૮૪ મહમૂદ ગજનવી ૧૩ (પ્રસ્તા.) મહા કચ્ચાયન, મહાકાત્યાયન (જુઓ
કાત્યાચન) મહાકપિન ( જુઓ કપિન) મહાકસ્સપ (મહાકાશ્ય૫) ૧૩૬,
૨૭૯ મહાચુંદ
૨૮૧ મહાજનસત્તાક
–પદ્ધતિ, શાસનપ્રણાલિ ૧૫ –રાજ્ય
૨૨, ૩૯ મહાનામ શાક્ય ૨૧, ૩૯, ૭૫, ૭૬,
૭૭, ૭૦, ૮૦, ૧૩૧, ૧૩૬ મહાપારણિક
૧૩૬ મહાપ્રજાપતિ ગૌતમી, ગૌતમી ૮૨,
૮૬, ૯૯, ૧૫૨, ૧૫૩, ૧૫૪ મહાબધિવૃક્ષ ( જુઓ બેધિવૃક્ષ) મહાબ્રહ્મા
૧૮૩ મહાભારત
૧૧, ૨૨૫ મહાભૂત, ચાર ૧૭૧, ૧૭૬ મહામો...લ્લાન, મહામૌદ્ગલ્યાયન,
મૌગલ્યાયન (જુઓ મિગ્ગલ્લાન) મહાચજ્ઞ
–(જાતિ) ૭૭, ૮૧, ૧૦૨ -(દેશ) ૨૪, ૩૫, ૫૯, ૬૩,
૨૧૭ -રાજકુળ
૩૫ —- ૨ાજ ૮૧, ૧૦૪, ૨૦૧૭ મચ્છ (મસ્ય) દેશ ૧૫, ૨૮ મજૂર
૫૦ મસ્ય (જુઓ મચ્છ)
-–રાજકુળ મથુરા ( જુઓ મધુરા) મદ (મદ્ર) રાષ્ટ્ર મદી (માદ્રી) મધુપર્ક વિધિ
૨૬૦ મધુરા (મથુરા) ૨૯, ૩૧, ૨૩૬,
૨૩૯ મધ્યમ માર્ગ ૧૭, ૯૬, ૧૨૩, ૧૨૮,
૧૪૦, ૧૮૦, ૧૯૦, ૨૬૮ મનઃસુચરિત
૧૮૮ મનુસ્મૃતિ ૨૦૨, ૨૦૩, ૨૪૩, ૨૬૩ મને દુશ્ચરિત
૩૭.
૧૮૮
૨૧
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૯
વિષય
વિષય મહામાન પંથ, સંપ્રદાય ૧૧૯, ૧૩૮,
૧૫૫ મહાવ... ૨૬૫, ૨૬૮, ૨૭૮ મહાવત ૧૮૭, ૨૭૯, ૨૮૪ મહાવિજીત ૨૧૯, ૨૨૦, ૨૨૧ મહાવીર સ્વામી ૧૬૯, ૧૭૨, ૧૮૯,
૨૫૨ મહી નદી
૨૪૦ મંગોલિયા
૨૪૬ મડલમાલ
૨૭૨ મન્તી (મંત્રી) બ્રાહ્મણ ૧૨૯ મંત્રાહુતિ
૨૫૬ મંત્રી (જુઓ મન્દી) મંદ ચારિકા
૨૬૭ માગધ.
૨૪૨
માર ૭૧, ૧૧૪, ૧૧૫, ૧૧૬, ૧૧૭,
૧૧૮, ૧૬૦, ૧૬૧, ૧૬૫ --ની દસ સેનાએ ૧૧૫, ૧૧૬ -૦–યુદ્ધ
૧૧૪, ૧૧૮ માલવનતિ
- ૨૪૪ માલુક્યપુર, ભિક્ષુ ૧૮૦, ૧૮૧ માંડવ્ય
૪૮, ૪૯ માંડૂક્ય કારિકાએ ૧૫ ( પ્રસ્તા.) . માંસાહાર ૨૪૫, ૨૫૧, ૨૫૫, ૨૫૭ –ને નિષેધ
૨૫૫ –નું સમર્થન
૨૫૭ –જન શ્રમણને પ૩, ૨૪૯ –બુદ્ધને
૨૪૭ --મહાવીર સ્વામીને ૨૫૨ મિતાહાર, બુદ્ધને
૨૬૭ મિથિલા (નગરી). ૨૩, ૩૭ મુક્તિ
૧૪૦, ૧૬૧, ૨૩૬ –નો માર્ગ મુખકાંતિ, બુદ્ધની ( જુઓ બુદ્ધ) મુચલિંદ વૃક્ષ
૧૨૧ મુંડકોપનિષદ મુદિતા
૮૯, ૯૦ મુનિ
૨૭૦ મુનિ જિનવિજય
૨૪૪ મુસલમાન ૧૩ (પ્રસ્તા. ), ૬૬ સેલિની
૨૨૪ મહમદ પૈગમ્બર
૨૦૪ મુજધારણું
૧૧૬ મૃગદાવ મૃગવન
૧૨૩
માતંગ
–ષિ
૪૬, ૪૭, ૪૮, ૪૯,
–(જાતિ)
૨૧ માન ( અહંકાર).
૧૬૧ માનત્ત
૧૫૩ માનસિક
–અધર્માચરણ, ત્રણ ૧૯૨ –-કમ–-કુશળ કમ, ત્રણ ૧૯૪ –ધર્માચરણું, ત્રણ૧૯૩ પાપકર્મ
૨૦૨ માયા (દેવી) માયાદેવી ( ૮૧, ૮૨, ૯૯
૧૧૧
م
:
--સુર
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
પૃષ્ઠ
૧૭૧, ૧૭૬
૨૪૧
મેકિ
૨૫૩
સૅકસમુલ્લર
૨૦૫
મૈત્રી, મૈત્રી ભાવના ૮૯, ૯૦, ૧૦૯,
૧૨૮, ૨૦૦, ૨૩૧, ૨૩૫ —( અભ્યાપાદ ) -૦-મય કમ
૧૦૯
૧૫૦
મૃત્યુ
---( દેવતા )
મથિલ રાજકુળ
૩૭
મેાક્ષ ૧૧૩, ૧૩૯, ૧૬૯, ૧૭૩,
૨૨૯, ૨૩૦
માગલ ૪, ૫ માગલ્લાન ૯૧, ૧૩૪, ૧૩૭, ૧૫૧, ૨૬૮, ૨૬૯, ૨૭૯
૧૬૩
૧૩૬
-ગાપક મેધરાજ ( અમેધરાજ )
માનેચ્યુ ( જી મેનેચ ) મારિનવાપ
મારે ચદ્રાવ
મારાપ'ત, કવિ
માહ
માહાગ્નિ
મૌન
મૌનેય
૨૭૩
७
૧૪ ( પ્રસ્તા. )
૧૮૮, ૨૧૨ ૨૧૨
૨૭૦, ૨૭૨, ૩૧૭
૩૧૪, ૩૧૫, ૩૧૬
ય
ચક્ષ
ચન્દ્વવેદ
૨૦૭, ૨૦૮
.
યજ્ઞ, ચજ્ઞયાગ ૧૧, ૧૩, ૧૪, ૧૬, ૧૮, ૨૦, ૪૧, ૪૪, ૫૯, ૬૧, ૬૩, ૭૧, ૧૦૬, ૧૨૫, ૧૬૫,
૩૭૦
યજ્ઞવિધાન
તિ
વિષય
પૃષ્ઠ
૧૬૬, ૧૬૭, ૧૭૧, ૧૮૯, ૧૯૭, ૨૦૦, ૨૦૩, ૨૦૧, ૨૦૭, ૨૦૮, ૨૦૯, ૨૦, ૨૧૩, ૨૧૪, ૨૧૫, ૨૧૬, ૨૧૭, ૨૮, ૨૧૯, ૨૨૦, ૨૨૧, ૨૨૪, ૨૨૮, ૨૫૬, ૨૧૭, ૨૫૯, ૨૬૧, ૨૬૨
-ની સંસ્કૃતિ ૧૬ (પ્રસ્તા. ), ૯,
૧૦, ૧૧, ૧૪, ૪૪
સમ
૨૨૪
૯, ૧૨
૧૧
૨૦૮
૨૨૬
૧૦, ૧૧, ૧૪, ૨૪૦
૩૩, ૧૫૫ ૨૧૭, ૨૬૪ ૨૪૦, ૨૪૧ ૧૩૨, ૧૩૫,
૧૩૭
૯૬, ૯૦
૨૧૩, ૨૫૯
ચામ, ચાર
૧૬૯, ૧૭૩
યુદ્ધ ૨૦૩, ૨૦૪, ૨૨૬, ૨૩૦
—ની હિંસા
૨૦૩
૩૭, ૨૦૪
૧૦૭, ૨૦૮, ૨૨૨
૨૩૦
—બુદ્ધનું
—સંસ્કૃતિ
~( દેવતા)
ચમુના, નદી
ચવન
શ
ગા
—અમાત્ય —ચશેાદેવ,ચસ
ચસધરા, ચોધરા
ચાજ્ઞવલ્કય
યુધિષ્ઠિર
યાગ ચૌન, દેશ
૧૧૯
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૧
વિષય
'પૃષ્ઠ . -શ્રામણેર
૧૫૬
૨૨૬ રૂક્ષ, તા
પ૨, ૫૪ રૂપરાગ રેવત
૧૩૬ રેિવતી રોમન કેથોલિક ધર્મ
૧૨, રેસિકા રોહિણ, નદી ૮૯, ૯૩, ૧૮૯
૨૫૩
-
૧ ૨૯
વિષય
પૃષ્ઠ રણયજ્ઞ
૨૨૪ રજપૂત
૧૩ (પ્રસ્તા. ). રતનચંદ
૨૫૧ રાઈઝ ડેવિઝ
૩૩, ૩૯ રાજગૃહ ૩ ( પ્રસ્તા.), ૧૬, ૧૭, ૧૮,
૧૯, ૨૨, ૩૦, ૩૨, ૩૮, ૭૭, - ૯૮, ૧૦૦, ૧૦૧, ૧૦૨, ૧૦૪, - ૧૦૫, ૧૨૯, ૧૩૦, ૧૩૨, ૧૩૪,
૧૩૬, ૧૩૭, ૧૩૮, ૧૪૭, ૧૪૮, ૧૫૬, ૧૬૩, ૧૭૩, ૨૫૪, ૨૬૮, ૨૭૧, ૨૭૩, ૨૪, ૨૭૯, ૨૮૧,
૨૮૩ –ના શ્રમણુપંથ ૧૦૨ રાજયોગ
૧૧૩ - --શાંત
૧૧૩ રાજવાડે સ્વ. ચિંતામણુ વૈજનાથ ૯૨ રાજાચતનવૃક્ષ
૧૨૧ રામપુર ઉદ્ક ૧૦૧, ૧૦૪, ૧૨૧,
૧૩૦ રામ બ્રાહ્મણ
૧૨૯ રામાયણ રામ ચૌધરી, શ્રી હેમચંદ્ર - ૧૫ (પ્રસ્તા.) રાષ્ટ્રપાલ
૨૮ રાહુલ, રાહુલકુમાર ૯૬, ૧૫૬, ૧૫૭,
૧૫૮ : –ને દાયભાવ, દાયાધ ૧૫૬ --ભિક્ષુ
૧૩૬ - -૦-માતા, રાહુલમાતા દેવી -
૯૬, ૯૭, ૧૫૬
૫૦
લખણ (લક્ષ્મણ) લક્ષણ, બત્રીસ
૮૪ લંકા
૨૦૭ લાઈટ ઑફ એશિયા ૨૦૭ લાખ ચોરાસી ૧૬૭, ૧૭૦, ૧૭૩
–ની માન્યતા લામાં લિચ્છવી
–(જાતિ) લુમ્બિની
– શિલાલેખ —ગામ ૮૦, ૮૩, ૮૪ -જનપદ
–વન લોકમાન્ય તિલક લોકસંગ્રહ
: ૧૮ કાયત
. ૧૭૨ –અર્થશાસ્ત્ર
૧૭૨ લોકેત્તર શાંતિ ' , –ની શોધ, બુદ્ધ દ્વારા ૧૦૪
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭ર
પૃષ્ઠ.
વિષય
વિષય લોકોત્તર સંબધ ૧૦૫, ૧૦૬ લભ ૧૮૮, ૧૯૪, ૨૦૧, ૨૦૨, ૨૨૪ હિચ્ચ (લેહિત્ય) બ્રાહ્મણ ૫૯,
૧૯૮, ૧૯૯ લોહિતાભિાતિ
૨૦૨
૨૧૨
વકકુલ (બકુલ)
૧૩૬ વાજી, વજી, ૧૫, ૧૯, ૨૨, ૪૦ --(જાતિ) ૨૨, ૨૩, ૩૮, ૪૦,
૪૨, ૬૭, ૧૪૨, ૧૪૩ –રાજા ૨૯૮, ૩૦૫, ૩૦૬
-કાયદાનું પુસ્તક ૩૦૪, ૩૦૫ વજ વત્સ (જાતિ)
૨૫ વનસ્પતિકાય
૨૦૮, ૨૫૭ વ૫
૧૩૦, ૧૩૧, ૧૩૬ –મંગલ
* પૃષ્ઠ વારિત
૧૮૮ વાચસિક –અધર્માચરણ, ચાર ૧૯૧,
૧૯૨, ૧૯૩
૧૧૧ -કુશલકર્મ, ચાર, ૧૯૪ –ધર્માચરણ ૧૯૨, ૧૯૩
–પાપ કર્મ વાચા
૧૨૩, ૧૨૭ -શસ્ત્ર વાજપેય
૨૧૧ વામાં, રાણી
२० વારણ
૧૬૮ વાયુકાય ૨૦૮, ૨૫૭, ૨૫૮ વારાણસી ૧૭, ૨૦, ૪૫, ૪૬, ૪૭, ૬૨, ૧૨૨, ૧૨૩, ૧૩૦, ૧૩૧,
૧૩૨, ૧૫૭, ૧૭૮, ૨૬૫ –(નગરી)
૪૮ વાવણીને સમારંભ વાસભખત્તિયા વાસવદત્તા (વાસુલદત્તા) ૨૬, ૨૭ વાસિ
૧૪૫ વાસિષ્ઠ
૨૨૭ ૨૨૯ વાસુલદત્તા (જુઓ વાસવદત્તા) વિકટ ભજન વિક્ષેપવાદ
૧૬૮, ૧૭૨ વિચિકિચ્છા વિજ્ઞાન ૮૭, ૧૨, ૧૭૮, ૧૭૯ વિડભ
૨૧, ૨૨ વિતર્ક
૧૦૯, ૧૧૦
૨૨૬
વરુણ વર્ણવ્યવસ્થા
૨૦૦ વર્ણાશ્રમ ધર્મ
૨૯, ૩૩ વર્ષાવાસ ર૭૪, ૨૭૮, ૨૮૩ વસિષ્ઠ
૨૬૦ વસ્યકાર બ્રાહ્મણ ૧૪૨, ૧૬૪
૧૬૮ –આત્મા વંસ (વત્સ)
- ૧૫, ૨૫ –રાજકુલ
૩૬ વંસદાવ ઉપવન ૧૫૦, ૧૫૧ વાફૂસુચરિત
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
વિઠ્ઠ`ભ (જીએ વિસ)
વિદેહ
—–જાતિ
—દેશ
૨૩, ૩૫
૧૯
વિનય ૧૪૯, ૧૫૪, ૧૫૭, ૧૬૩,
૨૬૫
૧૬૩
૧૩૭
૧૫૩
૧૮૮, ૧૯૦
૧૨૩
—ના નિયમા
-૦-ધર
-૦-ધમ
વિનાશક (નિહિલિસ્ત)
વિનાશતૃષ્ણા
વિપસ્સી
-બુદ્ધ ભગવાન ૧૦ (પ્રસ્તા.),
૯૧, ૧૨૧
—રાજકુમાર ૧૦
વિભગ
વિભાગ
પૃષ્ઠ
(પ્રસ્તા.)
વિશાખ
વિશાખા
વિશ્ર્વરૂપ
-સધના, શ્રાવક સધના ૧૬૦
૧૩૨, ૧૩૬
૧૮૩
૧૨૨
૧૧૯
૨૦૧
સ ૩
૧૬૧
વિમલ
વિમાન
વિમુક્તિ (મુક્તિ)
વિભુત્તિસુખ વિરતિ
વિલ્સન, ડૉ.
૨૦૬
વિવત
૧૮૩
વિવિધ જ્ઞાન વિસ્તાર, મરાઠી પત્રિકા
૧૧ (પ્રસ્તા.), ૩૧૪
૧૨૬
૨૦, ૨૭૮
૨૭૩
વિષય
વિષય
૮૯
—ધ્યાનના, પચીસ, છવ્વીસ ૮૯
૧૦૯
૨૦૫
૨૦૫
૨૦૫
વિષ્ણુશાસ્રી ચિપલૂણુકર ૨૦૫, ૨૦૬
વિહિંસા
૧૦૯, ૨૦૧
૧૦૯
२७७
૬૩, ૧૧૫, ૧૬૭
૨૨૫
વિતર્ક (કામ વિતક)
વિષ્ણુ
–ને અવતાર, નવમે
-૦-પુરાણ
વિધ્ય
વી
વૃત્ર
—વિતક
પૃષ્ઠ
૫, ૮
-બ્રાહ્મણ વેણુવન (વેલુવન) ૧૭, ૧૪૮, ૨૭૩,
૨૭૯, ૨૦૧ ૧૩૪ ૧૨૯, ૧૭૧,
૧૮૫, ૧૮૬, ૨૦૨, ૨૦૩, ૨૦૯,
૨૩૦, ૨૧૬, ૨૨૪, ૨૨૫, ૨૨૯,
૨૩૩
૬૧
૧૮૬, ૨૧૦
-મત્ર, વેદવાકચ ૧૩ (પ્રસ્તા.) —વિરાધ ૨૦૯, ૨૧૦ વેદના ૧૨૦, ૧૨૮, ૧૪૬, ૧૭૮, ૧૭૯
વેદલ્લ
૬ (તા.)
વેદાધ્યયન
૧૫૮
વેદાંગ
૧૨૯
વેરા
૧૫૪
વેલુવન (જીએ વેણુવન)
-~ઉદ્યાન વેદ ૪૪, ૬૧, ૬૨, ૬૬,
—કાળ
—નિંદા
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૪
વિષય વેસલ્તર (જાતક) વિસ્મભૂ વૈદિક
પૃષ્ઠ ૨૪ ૨૮૫
૧૦૯
–ઋષિ
વિષચ વ્યાધિધર્મી ૯૪, ૫, ૧૯૫, ૧૯૬ વ્યાપાદ
–વિતર્ક (વૈષ વિતર્ક) ૧૦૯ વ્યિાયામ ૧૨૩, ૧૨૭, ૧૯૪ વ્યાવહારિક વ્યાસ (જુઓ બાદરાયણ વ્યાસ) વ્રત
૧૬૧, ૧૬૭, ૧૭૨
૩૦૫
૧
-
૧૪૬
–ધર્મ ૨૦, ૨૮, ૩૦, ૬૧,
૨૦૬ –ભાષા ––મુનિ
૨૧૩ –સાહિત્ય --સંસ્કૃતિ ૧૪ (પ્રસ્તા), ૧૫ (પ્રસ્તા.), ૧૦, ૧૧, ૪૪,
૨૨૫ – વૈદિકી) હિંસા ૧૭૧, ૨૦૩,
૨૦૪ વૈદેહ
૨૪૨ વૈદેહી -૦કુળ
૧૯, ૩૫ -૦પુત્ર
૨૦૦ વૈરાગ્ય ૧૨૦, ૧૨૩, ૧૫૭, ૧૮૧ વૈશાખી પૂનમ (પૂર્ણિમા) ૧૧૭, ૧૧૯ વૈશાલી (નગરી) ર૩, ૩૬, ૧૦૦,
૧૫૨, ૧૮૭, ૨૫૪, ૨૬૩, ૨૭૯,
૨૮૩, ૨૮૪ વૈશેષિક -દર્શન
૧૭૨ – (લેક)
૧૭૨ વૈશ્ય ૧૮૧, ૧૮૯, ૧૯૭, ૨૨૬, ૨૩૧, ૨૩૪, ૨૩૫, ૨૩૭, ૨૩૮, ૨૪૨,
૨૪૫
૨૯
શક
૧૫૫, ૧૮૫, ૨૪૦ –(સંવત) ૧૨ (પ્રસ્તા.) શતપથબ્રાહ્મણ ૫ (પ્રસ્તા.), ૨૫૯ શયનાસન શવ્યાએ, ચાર પ્રકારની શરણાગમન
૧૬૨ શરીર
૧૭૮, ૧૭૯, ૧૮૦ શશાંક રાજા
૧૧૮ શસ્ત્ર. –અકુશલ
૨૧૨ -૦ગ્રહણ, શસ્ત્રધારણ ૯૩, ૯૪ - નિવૃત્તિમાર્ગ
૯૪ શંકરાચાર્ય ૧૩ (પ્રતા), ૧૫
(પ્રસ્તા.), ૬૫, ૬૬, ૨૦૬ શંકા
૧૯૪ શંબૂક
૫૦, ૨૪૫ શાક્ય ૨૧, ૨૨, ૨૩, ૩૯, ૪૧, ૬૭,
૭૫, ૭૬, ૭૭, ૭૮, ૭૦, ૮૦, ૮૧, ૮૨, ૮૮, ૧૧૪, ૧૩૦, ૧૪૭, ૧૫૨, ૧૫૬, ૧૮૯, ૨૪૦,
૨૬૯, ૨૭૦ –કુમાર
૭૯
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૫
-
વિષય
પૃષ્ઠ --કુળ ૨૨, ૩૮, ૭૮, ૮૪, ૯૭ –જાતિ ૩૯, ૭૪, ૭૫, ૭૭, ૮૦, ૮૬, ૯૧, ૯૩, ૯૫,
૧૦૩ –દેશ, રાજ્ય, રાષ્ટ્ર ૭૯, ૧૦૧ —પુત્રીય શ્રમણ ૨૪૦ –રાજા
૨૧ –સિંહ શાક્યોદન
७४ શારિપુત્ર (જુઓ સારિપુર) શાલવતિકા
૧૯૯ શામલિ
૨૫૧ શાલવન
૨૮૪ શાશ્વતવાદ
૧૭૬, ૧૭૯ શાસન, બુદ્ધનું
૧૯૫ શાંત -રાજયોગ
૧૧૩ –સમાધિ
૧૧૨ શાંતિ ૧૫૮, ૧૭૭, ૧૮૧, ૧૮૨, ૨૦૮, ૨૦૯, ૨૭૦, ૭૨, ૨૭૭ –નો માગ
૧૭૭ –-તીર્થ
૨૦૯ શિવાજી શિવિ -કુમાર
૬૮, ૬૯ –જાતિ દેશ –રાજકુલ ——૨ાજ
૨૪, ૬૮ શિદ ( સિધિયા), દૌલતરાવ ૧૩
(પ્રસ્તા.)
વિષચ . શીધ્રચારિકા
૨૬૭ - શીતોષ્ણુસેવન
૨૫૬ શીલ ૧૫૧, ૧૬૩, ૧૬૪, ૧૯૪,
૨૩૩, ૨૩૫, ૨૭૬ –નિયમ
૪૩ શુકલાભિજાતિ
૧૭૦ શુકલોદન
૭૪, ૫ શુદ્ધોદન, શુદ્ધોદન શાય ૭૪, ૫,
૭૭, ૭૮, ૭૦, ૮૦, ૮૧, ૮૨, ૮૩, ૮૪, ૮૭, ૯૦, ૯૨, ૯૯,
૧૫૬ શુભ નિમિત્ત
૧૫ શદ્ર ૧૩ (પ્રસ્તા.), ૬૬, ૧૮૯,
૧૯૭, ૨૨૫, ૨૩૧, ૨૩૪, ૨૩૫,
૨૩૭, ૨૩૮, ૨૪૦, ૨૪૨, ૨૪૫ શરસેન (જુઓ સૂરસેન) શેક
૧૮૧
૯૪, ૯૫. શૌદ્ધોદન
૮૫ રયામક
૨૫૫ શ્રિદ્ધા
૧૧૫, ૧૪૧, ૨૩૫ શ્રમણ ૧૭, ૨૦, ૫૦, ૫૬, ૫૮, ૧૯,
૬૧, ૧૨, ૬૩, ૬૪, ૬૭, ૭૬, ૧૦૨, ૧૦૫, ૧૦૬, ૧૦૭, ૧૧૦, ૧૧૧, ૧૨૨, ૧૨૫, ૧૨૬૧ ૪૦, ૧૫૬, ૧૬૫, ૧૬૭, ૧૭૧, ૧૭૬, ૧૮૬, ૧૮૭, ૧૮૮, ૧૯૦, ૧૯૯, ૨૧૦, ૨૧૮, ૨૨૨, ૨૨૬, ૨૨૭, ૨૨૯, ૨૩૯, ૨૪૦, ૨૪૩, ૨૪૫,
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૬
'વિષય
પૃષ્ઠ ૨૪૯, ૨૫૦, ૨૫૫, ૨૫૭, ૨૬૫, ૨૬૮, ૨૭૧, ૨૭૨, ૨૭૩, ૨૭૪,
૨૭૫, ૨૭૬, ૨૭૮ –આજીવક
૧૨૨ –ગૌતમ ૭૬, ૮૯, ૧૮૭, ૧૮૮,
૨૫૫ –નાયક
૧૭, ૧૦૪ –નિગ્રંથ (જન સંપ્રદાય, સાધુ)
૫૮, ૯૧, ૧૨૫ –પરિવ્રાજક ૧૬, ૪૨ -પન્થ, સંપ્રદાય ૧૬, (પ્રસ્તા), ૫૮, ૭૧, ૧૦૨, ૧૬૬, ૧૭૨,
૨૦૭, ૨૦૯, ૨૪૯ —પંથ, ત્રેસઠ –પંથ, બાસઠ
- ૫૧ –બૌદ્ધ
૧૪૦ –બ્રાહ્મણ ૧૬૬, ૧૬૭, ૧૭૬,
- ૧૮૬, ૨૧૩, ૨૨૨, ૨૭૪ –બ્રાહ્મણ, ચાર પ્રકારના ૭૦,
૭૧, ૭૨ –સંઘ ૧૭, ૧૮, ૫૦, ૫૧, ૬૪, ૧૯૦, ૨૪૦, ૨૪૨, ૨૬૯,
૨૭૧ –સંઘ, છ ૧૩૮, ૧૩૯ –સંઘ નાયક –સંપ્રદાય નાયક -સંસ્કૃતિ
૬૪, ૧૮૪ –ના ચાર વગ ૧૬૫ શ્રામણેર ૯૬, ૧૫૬, ૧૫૭, ૧૫૮,
૧૫૯, ૧૬૦
વિષય –દીક્ષા
૧૫૬ –સંસ્થા
૧૫૯ શ્રામણેરીઓની સંસ્થા ૧૫૯ શ્રામણેરી ૧૫૩, ૧૫૬, ૧૫૯ શ્રાવક ૬ ( પ્રસ્તા.), ૮૯, ૧૧૬, ૧૫૧,
૧૬૦, ૧૬૧, ૧૬૨, ૧૬૫, ૧૭૦, ૧૭૯, ૧૯૬, ૨૧૪, ૨૧૮, ર૭૪,
૨૭૫, ૨૭૬ –અચેલક –ના ચાર ભેદ, આઠ ભેદ ૧૬,
૧૬૨. -સંધ
૧૨૯, ૧૬૦ –સંઘના ચાર વિભાગ ૧૬૦ શ્રાવસ્તી ૨૦, ૨૨, ૨૯, ૭૦, ૧૩૮, ૧૪૯, ૧૬૦, ૧૮૦, ૨૧૦, ૨૧૧,
૨૩૪, ૨૫૨, ર૭૮ શ્રીકૃષ્ણ ( જુઓ કૃષ્ણ) શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતા (જુઓ ગીતા) શ્રીમદ્ ભાગવત (જુઓ ભાગવત ) કૃત
૨૩૫, ૨૫૬ શ્રેષ્ઠ યજ્ઞ
૨૦૮ ત્રિય ષડુંગવેદ ષડાયતન
૨૧૦
૧
૫૨
૫૮
સકદાગામિ ફ્લો સકદાગામિ સંકુલદાયી સકૃદા ગામિ ફલ સક્કાય દિતી
૧૬૧ ૧૬૧ ૨૭૩
૧૫૨
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭ 9
२४०
૧૫૫ ૧૩૪
વિષય
| પૃષ્ઠ સર્ચ ( જુઓ સત્ય) સચ્ચક ૮૧, ૮૭, ૧૦૫, ૧૦૬, ૧૦૮,
૧૧૪ સત્ય (જુઓ સચ્ચ) ૧૦, ૧૪૧ ૧૬૫, ૧૬૬, ૧૬૯, ૧૮૫, ૨૦૧ ૨૦૮,
૨૭૬ સત્યકામ જાબાલ સત્યવતી
૪૫ સદંડ દક્ષિણે
૨૧૬ સદ્ધર્મ
–માર્ગ સપ્ત સિંધુ, દેશ, પ્રદેશ ૩, ૬, ૮,
૯, ૧૦, ૧૧ ૧૨, ૪૪, ૨૨૫
—પર આર્યોની ચઢાઈ ૩ સફાઈ સમાજ (મેળો)
૨૬૧ સમાધિ ૮૭, ૮૮, ૧૦૧, ૧૧૦, ૧૨૩, ૧૨૮, ૧૪૪, ૧૯૪, ૨૬૭, ૨૭૭,
ર૭૯, ૨૮૦, ૨૮૧, ૨૮૩ –આનાપાન સ્મૃતિ ૧૧૩ –નાં આઠ પગથિયાં ૧૦૧ –નાં સાત પગથિયાં ૮૮, ૧૦૧ -માર્ગ ૮૯, ૯૦, ૧૦૧, ૧૧૩,
૧૨૮, ૨૮૦ –શાંત
૧૧૨ સમુદ્રગુપ્ત ૧૫ (પ્રસ્તા-), ૬૬ સભ્ય –આજીવ ૧૨૩, ૧૨૭, ૧૯૪
૧૯૪ -કર્માત ૧૨૩, ૧૨૭
વિષય
પૃષ્ઠ –દષ્ટિ ૧૨૩, ૧૨૬, ૧૯૪, ૨૦૦,
૨૦૧ –વાચા ૧૨૩, ૧૨૭, ૧૯૪ –વ્યાયામ ૧૨૩, ૧૪૭, ૧૯૪ – સમાધિ ૧૨૩, ૧૨૭, ૧૯૪ –સંક૯૫ ૧૨૩, ૧૯૪ —સંબુદ્ધ
૮૪, ૨૧૮ –સ્મૃતિ ૧૨૩, ૧૨૭, ૧૯૪ સમ્રાટ
૪૨ સરયૂ નદી સર્વદર્શનસંગ્રહ
૧૭૧ સર્વસંગ પરિત્યાગ
૧૯૭ સવધિકારી
૧૬૪ સર્વાર્થસિદ્ધ સલ્લેખ
૨૦૦ સંકર બ્રાહ્મણ-ક્ષત્રિય, વૈશ્ય-શદ્ર ૨૪૨ સંકલ્પ ૧૧૬, ૧૨૩, ૧૨૭, ૧૯૩,
૧૯૪ સંગતિ
૧૬૭. –(પરિસ્થિતિ) ૧૭૩ સંઘ (જુઓ ભિક્ષુસંધ પણ) ૧૩૧,.
૧૩૨, ૧૩૪, ૧૩૬, ૧૪૭, ૧૩૮, ૧૩૯, ૧૪૭, ૧૪૧, ૧૪૨, ૧૪૩, ૧૪૪, ૧૪૫, ૧૪૬, ૧૪૭, ૧૪૮, ૧૪૯, ૧૫૦, ૧૫૧, ૧૫૨૧૫૩, ૧૫૪, ૧૫૭, ૧૬૦, ૧૬૨, ૧૬૩, ૧૬૪, ૧૮૭, ૧૯૯, ૨૨૬, ૨૪૦, ૨૪૫, ૨૬૮, ૨૬૯, ૨૭૦, ૨૭૧
- ૨૭૨, ૨૭૬, ૨૮૦. આદિશેષ આપત્તિ ૧૫૩,
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૮
૧૪3
વિષચ
પૃષ્ઠ –ની રચના
૧૪૧ –ની પ્રતિષ્ઠા
૧૬૨ –નાં કાર્યો –ના અહિંસાત્મક નિયમ ૧૪૩ –ને ચાર વિભાગ ૧૬૦ –ના નિયમ
૧૪૩ –ના વિનાશનાં કારણો ૧૫૯ –નિર્ચને
૨૪૦ –બુદ્ધને (જુઓ “બુદ્ધ પણ) ૧૩૦, ૧૩૨, ૧૩૬, ૧૩૮,
૨૭૬, ૨૭૮ –ભેદ ૧૪૭, ૧૪૮, ૧૪૯, ૧૫૧ (ફાટફૂટ) –શ્રમણોનો (જુઓ શ્રમણુસંધ) –સ્ત્રી સાધ્વીઓના –સ્થાપના
૧૫૭ સંજય
૧૩૪, ૧૩૭ –બેલઢપુર ૫૮, ૧૩૮, ૧૬૮,
૧૭૨, ૧૭૭, ૨૭૧, ૨૭૪ સંજ્ઞા
૧૭૮, ૧૭૯ સંતોષ
૧૪૧, ૧૫૩ સંન્યાસ ૧૬, ૧૫૪, ૧૫૯, ૧૯૭,
૨૨૨ –આશ્રમ
૧૮૯ –યોગ
૧૯૭ સંન્યાસી (બુદ્ધ)
૧૩૦ સંપ્રદાય –શ્રમના
૧૦૪ સંબંધ ૧૦૫, ૧૦૯, ૧૧૦, ૧૨૩,
૧૮૨
વિષય સંબંધિજ્ઞાન ૧૪, (પ્રસ્તા.), ૭૪
૯૪, ૧૧૩, ૧૧૮, ૨૬૪ સંયમ ૧૪૧, ૧૫૭, ૧૬૬, ૨૦૯,
૨૫૬ સાજન, ત્રણ, બે, પાંચ ૧૬૧ સંવકર સંવર પાંચ
૨૦૮ વાદ
૧૭૩ સંવર્ત
૧૮૩ સંવેગ સંસારશુદ્ધિવાદ ૧૬૬, ૧૭૦ સંકાર
૧૨૦, ૧૭૮, ૧૭૯ સંસ્કૃતિ, દાસેની ૧૪ (પ્રસ્તા) ૧૫
(પ્રસ્તા.) સંસ્થાગાર ૧૮૭, ૨૧૪, ૨૭૦ – શાક્યોને
૭૭, ૮૧ સાક્ષાત્કાર સાગત (સ્વાગત) ભિક્ષુ ૧૩૬ સાત, નિયમ, અભિવૃદ્ધિના, ઉત્કર્ષના,
ઉન્નતિના ૨૩, ૪૨, ૬૭, ૧૪૨ —પદાથે
૧૬૮, ૧૭૨ –બેજઝંગ, બેäગ ૨૭૯,
૩૧ ર
૨૮૧
સાધુ ગુલાબચંદ
૨૫૧ સાધુપંથ
પ૧, ૫૬ સામાવતી (રાણું)
૨૮ સારિપુર ૬ (પ્રસ્તા.), પર, ૫૪,
૫૫, ૧૩૪, ૧૩૬, ૧૩૭, ૧૫૧, ૧૫૪, ૧૫૬, ૧૫૮, ૨૬૮, ૨૬૯,
૨૭૦
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
પૃષ્ઠ
૨૮૧
૩૧
વિષય સાલેક (બ્રાહ્મણ)
૧૯૧ સાષ્ટી
૧૩ સાંખ્ય
૧૮૫ –કારિકા
૧૮૫ -દર્શન, મત
૧૬૯ –(લક)
૧૬૯ –શ્રમણ
૧૨૬ સિદ્ધO (જુઓ સિદ્ધાર્થ, સિદ્ધાર્થકુમાર, રાજકુમાર) ૮૫, ૮૭,
૧૩૦ સિદ્ધિ સિવિ (જાતક)
૨૪ સિવેશ્યક સિંધદેશ ૧૩ (પ્રસ્તા.), ૩, ૮, ૯, સિધિયા ( શિંદે) દૌલતરાવ ૧૩
(પ્રસ્તા.). સિંહ
–મહાવીર સ્વામીને શિષ્ય ૨૫૩ –શય્યા ૨૬૬, ૨૬૭, ૨૭૭
–સેનાપતિ ૧૮૭, ૧૮૮, ૨૫૪ સિંહલદ્વીપ ૧૨, ૨૪૬, ૨૮૧ સીડિયો (પગથિયાં), ત્રણ
–ચાર, ધ્યાનની ૧૦૧
–સાત, સમાધિની ૧૦૧ સીલબત પરામાસ
૧૬૧ સુજાતા
૬૦, ૧૧૭ સુત્ત
૨૧, ૧૫૫
૧૫૫ સુદત્ત
૨૧ –બ્રાહ્મણ
૧૨૯ સુબાહું
૩૭, ૧૩૨, ૧૩૬
વિષય
પૃષ્ઠ સુભૂતિ
૧૩૬ સુમિત્ર, રાજા, ૨૩, ૩૭, ૩૮ સુમેરિયા
૨૨૫ સુયજ્ઞ
૨૧૬, ૨૨૪ સુરામ બ્રાહ્મણ
૧૨૯ સુલક્ષણા
૮૨ સુકરમgવ ૨૪૭, ૨૪૮, ૨૮૪ સૂત
૨૪૨ સૂત્રકાર ગૌતમ
૨૬૦ સૂરસેન, શૂરસેન
૧૫, ૨૯ સેખિયપાતિમોફખ
૧૪૫ સેનાનિગમ
- ૧૦૪ સેનાપતિ સિંહ
૧૮૭, ૧૮૮ સેનાર
૭ (પ્રસ્તા.) સેણદડ બ્રાહ્મણ ૧૬, ૪૨, ૫૯, ૨૭૭ સતાપગ્નિફલો સતાપન્ન
૧૬૧ સેલ્યિવતી (સ્વસ્તિવતી) સેમ –(દેવત )
૨૨૬ –રસ, પાન ૬, ૭૧, ૧૬૫ સમા, સેમાભિક્ષુણું ૧૬૦, ૧૬૧ સેળ. –જનપદ, દેશ, રાજ્ય, રાષ્ટ્ર
૧૫, ૩૫, ૩૭, ૪૦ A -વર્ણ
૦ ૨૪૨ સૌધાતકિ
૨૬૦ કધ, પાંચ ૧ ૨૩, ૧૭૯ ૧૮૨ સ્ત્રીએ –નું માન, સ્થાન, દરજજો
૧૫૫, ૧૬૦, ૧૬૧
૧૬૧
સુત્તકર્તા
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૦
હિટલર
વિષથ
પૃષ્ટ ---ની સ્વતંત્રતા ૬૭, ૬૮
---ના સંઘ સ્થવિરવાદી પંથ
૧૫૫ સ્થાપના ( જુઓ સંઘસ્થાપના) સ્પર્શ
૧૨૦ સ્મૃતિ ૬૬, ૮૭, ૧૦૭, ૧૧૫, ૧૧૬,
૧૨૩, ૧૨૮, ૧૫૭, ૧૯૪ -કાચગતા
૧૫૭ --(જાગૃતિ)
૧૪૧ –વાન બુદ્ધ
૧૧૭ સમાધિ, આનાપાન (જુઓ
આનાપાન) સ્યાદ્વાદ
૧૭૨ સિયામ
૨૮૧ સ્ત્રોત–આપત્તિ-લ
૧૫૨ સ્વભાવ
૧૭૩ સ્વર્ગ
૨૬૪ સ્વાગત (સાગત) ભિક્ષુ ૧૩૬ સ્વામિકન્ પિલ્લે
–દીવાન બહાદુર ૭૩
વિષય
પૃષ્ઠ
૨૨૪ હિતકારી માર્ગ (કલ્યાણકારી માગ)
૧૦૦, ૧૦૧ હિમાલય
૨૪૬, ૨૭૭ હિરણ્યવતી
૨૮૪ હિંદુસ્તાન ૧૩ (પ્રસ્તા.), ૨૨૫,
૨૪૪, ૨૪૫, ૨૬૨ હિંદુ ૧૩, ૨૭, ૧૭૦, ૨૦૫, ૨૦૭,
૨૪૫, ૨૬૨ –( હિંદુઓને) ધર્મ ૧૩ —પ્રાચીન
૨૬૨ -સમાજ ૧૭૦, ૨૪૪, ૨૬૦ – સમાજમાં અહિં દઓને પ્રવેશ
૨૪૪ -સંસ્કૃતિ
૧૩ હિંસા ૧૭૧, ૧૯૮, ૨૦૦, ૨૦૩,
૨૦૪, ૨૧૦, ૨૧૧, ર૬૦ –મક બુદ્ધિ • ૧૪૦ –ભક બ્રાહ્મણ સંસ્કૃતિ (જુઓ
બ્રાહ્મણ સંસ્કૃતિ) –ભક ચન્નપદ્ધતિ
૧૨ -–ત્મક યજ્ઞયાગની પ્રથા (જુઓ
યજ્ઞયાગ) –યુદ્ધની
૨૦૩ વૈદિકી
૧૭૧ (જુઓ વૈદિક હિંસા) હીન કુળ, જાતિ, વર્ણ ૨૩૧, ૨૩૨,
કે
જ
હગ ૧૦૬ ૧૦૭, ૧૧૨, ૧૧૩
હરપા હત્યા, ગાય વગેરેની (જુઓ હિંસા
ગાય વગેરેની ) હત હિંદુ હરિકેશિબલ ૨૦૭, ૨૦૮, ૨૦૯, ૨૪૦ હરિદ્રવાસન હરિદ્રાભિતિ
૧૭૦ હસ્તિગ્રામ
૨૮૪ હસ્તિનાપુર
૩૭
૨૩૩, ૨૪3
૨૪૪
હેમ, હોમહવન ક૨, ૧૬૭, ૨૦૮, હાઈઝ ( જુઓ વિ)
. ૨૬૦
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ GIIJ* - જેકેટ છપાઈ : પ્રકાશ પ્રિન્ટર્સ, મુંબઈ