________________
૧૨૨
ભગવાન બુદ્ધ
ઉપદેશ કરે એવું નક્કી કર્યું. આ ભિક્ષુઓ તે વખતે બનારસ પાસે વિપત્તનમાં રહેતા હતા. ભગવાન ત્યાં જવા ઊપડ્યા. રસ્તામાં તેને ઉપક નામને આજીવક શ્રમણ મળે. પિતાને તત્ત્વબોધ થયે છે, એવું બુદ્ધ તેને કહ્યું. પણ ઉપકને તે સાચું લાગ્યું નહિ. “હશે કદાચ,' એમ કહીને તે બીજે રસ્તે ચાલ્યા ગયા. આ એક પ્રસંગ ઉપરથી જ જુદા પંથના શ્રમણોને ઉપદેશ આપવાની નિરર્થકતા. ભગવાને જાણું લીધી હશે.
પંચવર્ગીઓની સમજણ આષાઢી પૂનમ પહેલાં ભગવાન વારાણસી પહોંચ્યા. તે ઋષિપત્તન પહોંચ્યા ત્યારે દૂરથી જ તેને જોઈને તેની કોઈ પણ રીતે આગતાસ્વાગતા નહિ કરવી, એમ પંચવર્ગીઓએ નક્કી કર્યું. પણ તેઓ જેમ જેમ નજદીક આવતા ગયા તેમ તેમ તેમને એ વિચાર બદલાતો ગયા. તેમણે ધીમે ધીમે તેમને (બુદ્ધનો) આદરસત્કાર કર્યો. પણ તેમનો નવો ધર્મમાર્ગ સાંભળવા તેઓ તૈયાર ન હતા. આમ પિતાને એક ન ધર્મમાગ જળ્યો છે એવું જ્યારે ભગવાને તેમને કહ્યું, ત્યારે તેમણે કહ્યું, “આયુષ્માન ગેમ, તારી એવી જાતની તપશ્ચર્યાથી પણ તને સદ્ધર્મમાર્ગને બંધ થયો નહિ. હવે તું તપભ્રષ્ટ થઈને ખાવાપીવામાં પડ્યો છે. તે તને સદ્ધર્મનો બોધ ક્યાંથી થાય?” " ભગવાને કહ્યું, “હે ભિક્ષુઓ, આ પહેલાં કોઈ પણ જાતની છેતરપિંડી મેં કદિયે કરી હતી ખરી? જે મેં તેમ ન કર્યું હોય તે તમે મારું કહેવું સાંભળો. અમૃતને માર્ગ મને જડથો છે. તે માર્ગનો આધાર લેવાથી તમને જલદી મુક્તિ પ્રાપ્ત થશે.”
આવી રીતે પંચવર્ષીય ભિક્ષુઓને સમજાવીને કેટલાક સમય પછી પોતાને નવો ધર્મ સાંભળવા માટે ભગવાને તેમને પ્રવૃત્ત કર્યા. તે પ્રસંગે તેમણે કરેલા ઉપદેશને ધર્મચક્રપ્રવર્તન કહે છે. આ સુત્ત સઅસંયુત્તના બીજા વર્ગીમાં અને વિનયગ્રંથના મહાવગ્નમાં મળે છે. તેનું સંસ્કૃત ભાષાંતર લલિતવિસ્તારના છવીસમા અધ્યાયમાં આપ્યું છે. એમાંના પાધિસત્તનું રૂપાંતર અહીં આપું છું.
