________________
તપશ્ચર્યા અને તત્વબોધ
૧૨૩
ધર્મચક્રપ્રવર્તન મેં એવું સાંભળ્યું છે કે એક વખત ભગવાન વારાણસીમાં ઋષિપત્તનના મૃગવનમાં રહેતા હતા. ત્યાં ભગવાને પંચવર્ષીય ભિક્ષુઓને ઉદ્દેશીને કહ્યું, “હે ભિક્ષુઓ, ધાર્મિક માણસે (પ...જીતેન) આ બે છેડા પર નહિ જવું જોઈએ. તે બે છેડા કયા? પહેલે છેડો કામોપભોગમાં સુખ માનવું એ છે. આ છેડો હીન, ગ્રામ્ય, સામાન્ય જનસેવિત, અનાર્ય અને અનર્થકારક છે. બીજે છેડો દેહદમન કરવું, એ છે. આ છેડે દુઃખકારક, અનાર્ય અને અનર્થકારક છે. આ બે છેડા પર નહિ જતાં તથાગત જ્ઞાનચક્ષુ ઉઘાડનાર, ઉપશમ, પ્રજ્ઞા, સંધ અને નિર્વાણને કારણભૂત થનાર મધ્યમ માર્ગ શોધી કાઢો છે. તે માર્ગ કયો? સમ્યક્ દષ્ટિ, સમ્યફ સંકલ્પ, સમ્ય વાચા, સમ્ય કર્માન્ત, સમ્યક્ આજીવ, સમ્યક્ વ્યાયામ, સમ્યફ સ્મૃતિ અને સમ્યક સમાધિ. આ તે આય અષ્ટાંગિક માર્ગ છે.
“હે ભિક્ષુઓ, દુઃખ નામનું પહેલું આર્યસત્ય આ પ્રમાણે છે. જન્મ દુ:ખકારક છે. વૃદ્ધાવસ્થા દુઃખકારક છે. વ્યાધિ દુઃખકારક છે. મરણ દુઃખકારક છે. અપ્રિયાનો સમાગમ અને પ્રિયનો વિયોગ દુઃખકારક છે. ઇચ્છિત વસ્તુ મળતી ન હોય ત્યારે તેનાથી પણ દુ:ખ થાય છે. ટૂંકમાં, પાંચ ઉપાદાનસ્કધુ દુઃખકારક છે. *
હે ભિક્ષુઓ, ફરી ફરીને ઉત્પન્ન થતી અને અનેક વિષયોમાં રમતી તૃષ્ણા, જેને કામતૃષ્ણા, ભવતૃષ્ણ અને વિનાશતૃષ્ણ કહે છે, તે દુઃખસમુદય નામનું બીજું આર્યસત્ય છે.
તે તૃષ્ણાને વૈરાગ્યવડે પૂર્ણ નિરોધ કરે, ત્યાગ કરવો, તેનાથી મુક્તિ મેળવવી, એ દુઃખનિરોધ નામનું ત્રીજું આર્યસત્ય છે.
અને (ઉપર કહેલ) આર્ય અષ્ટાંગક માર્ગ એ દુ:ખનિરોધગામિની પ્રતિપદા નામક ચર્થે આર્યસત્ય છે. * * સ્કન્ધ પાંચ છે. તે વાસનામય હોય છે ત્યારે તેમને ઉપાદાનસ્કંધ કહે છે. બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ. પૃ. ૯૦-૯૧ જુઓ.