________________
૧૨૮
ભગવાન બુદ્ધ
શરીર અપવિત્ર પદાર્થોનું બનેલું છે, એવો વિવેક જાગ્રત રાખો, શરીરની અંદરની સુખદુઃખાદિ વેદનાઓનું વારંવાર અવલોકન કરવું, સ્વચિત્તનું અવલોકન કરવું અને ઈન્દ્રિ અને તેમના વિષયો એમાંથી ક્યાં બંધનો પેદા થાય છે અને તેમનો નાશ કેવી રીતે કરી શકાય છે, ઇત્યાદિ મનેધર્મોને બરાબર વિચાર કરો, એને સમ્યક સ્મૃતિ કહે છે.
પિતાના શરીર પર, મૃત શરીર પર, મૈત્રી કરુણાદિ મનોવૃત્તિઓ પર અથવા પૃથ્વી, આપ, તેજ વગેરે પદાર્થો પર ચિત્ત એકાગ્ર કરીને ચાર ધ્યાન સાધ્ય કરવાં, એને સમ્યક સમાધિ કહે છે.
બંને છેડાપર નહિ જતાં આ મધ્યમમાર્ગની ભાવના કરવી જોઈએ. પહેલે છે તે કાપભેગમાં સુખ માનવાને. આને માટે હીન, ગ્રામ્ય, સામાન્યજનસેવિત, અનાર્ય અને અનર્થકારક (ધીનો જો પશુનો અનરિયો અત્તરાદિતો) એ પાંચ વિશેષણ
જ્યાં છે. માનવજાતિ દારિદ્રય અને અજ્ઞાનમાં સબડતી હોય ત્યારે આપણે પિતે મોજશોખમાં આનંદ માનો એના જેવી બીજી હલકી ચીજ કઈ? આ છેડે ગ્રામ્ય એટલે ગામડિયા લોકોને છે. તે સામાન્ય લે કાને છે. આર્યોને (ધીરવીરોને) શોભે તેવું નથી અને તે અનર્થકારક છે. બીજો છેડો દેહદમન કરવાને, તેને હીન ગ્રામ્ય એ વિશેષણ લગાડ્યાં નથી. પણ તે દુઃખકારક છે, ધીરવીરાને શોભે તેવો નથી, અને અનર્થકારક છે. (તુવો નથિ અનઘહિત). અષ્ટાંગિક માગનાં સર્વ અંગે એ બે છેડાને વર્યા કરે છે.
ઉદાહરણ તરીકે, ખાવું, પીવું, મજા કરવી એ વિલાસી લોકોની દષ્ટિ છે, જ્યારે ઉપવાસાદિ વાતો વડે દેહને ઘસી નાખે એ તપસ્વીઓની દષ્ટિ છે. આમાંની વચલી દૃષ્ટિ એટલે ચાર આર્યસત્યોનું જ્ઞાન. એ જ પ્રમાણે બાકીનાં અંગેની પણ મધ્યવર્તિતા જાણવી.૨
૧. આ બધા પદાર્થો પર ધ્યાન કેવી રીતે સિદ્ધ કરી શકાય છે, તેનું વિવરણ “સમાધિમાર્ગ "માં કર્યું છે. 1. ૨. ચાર આર્યસત્યની માહિતી “બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ' એ પુસ્તકના ત્રીજા પરિશિષ્ટમાં (પૃ. ૯૪-૯૯) આપી છે, તે પણ જેવી.
