________________
તપશ્ચર્યા અને તત્ત્વમેધ
૧૦૭
લગાડીને ચિત્તનું દમન કરતા, ત્યારે મારી બગલમાંથી પરસેવા છૂટતા. જેવી રીતે કાઈ બળવાન પુરુષ દુ॰લ માણસને ખભા આગળ કે માથા આગળ પકડીને દાખી રાખે, તેવી રીતે હું મારા ચિત્તને દાખતા હતા.
''
હે અગ્નિવેસ્સન, તે પછી આશ્વાસપ્રશ્વાસ રોકીને હું ધ્યાન કરવા માંડયો. તે વખતે મારા કાનમાંથી શ્વાસ નીકળવાનેા અવાજ થવા લાગ્યા. લુહારની ધમણી ચાલે છે તેવા અવાજ મારા કાનમાંથી નીકળવા લાગ્યા. તેમ છતાંય, હું અગ્નિવેમ્સન, હું આશ્વાસ પ્રશ્વાસ અને કાન ધ્યાવીને ધ્યાન કરવા માંડયો. તે વખતે તીક્ષ્ણ તરવારની અણીવડે મારું' માથું કાઈ વીંધી રહ્યું છે, એવા મને ભાસ થવા લાગ્યા. તેમ છતાંય એ જ પ્રકારનું ધ્યાન મેં આગળ ચન્નાવ્યું અને મારા માથાને ચામડાના પટો વીંટાળીને કાઈ મજબૂત રીતે જકડી રાખતા હેાય, એમ મને લાગવા માંડયું. તેમ છતાંય તેજ ધ્યાન મેં આગળ ચલાવ્યું. તેથી મારા ઉદરમાં વેદનાએ જાગી. કસાઈ જેમ શસ્રવડે ગાયનું પેટ કાતરે છે, તેવી રીતે મારુ પેટ કાઈ કાતરે છે, એવું મને લાગ્યું. આ બધા વખત મારા ઉત્સાહ કાયમ હતા, સ્મૃતિ સ્થિર હતી, પણ શરીરની તાકાત ઘટી ગઈ. તેમ છતાંય એ બધી કષ્ટપ્રદ વેદનાએ મારા ચિત્તને સ્પર્શી શકી નહિ.’’
ત્રીજા પ્રકરણમાં શ્રમણેાની અનેકવિધ તપશ્ચર્યાએ આપી છે. તેમાં હયેાગના સમાવેશ થયેા નથી. તેા પણ તે સમયમાં ઉપર મુજબ હ્રયાગને અભ્યાસ કરવાવાળા તપસ્વી હતા, એમ માનવું પડે છે. નહિતર ખેાધિસત્ત્વ તેવી જાતના યાગના અભ્યાસ આદર્યું ન હોત.
ઉપવાસ
–
આ રીતે હાયેાગતા અભ્યાસ કરીને તેમાંય કાંઈ સાર નથી એમ જણાઇ આવવાથી ખેાધિસત્ત્વ ઉપવાસની શરૂઆત કરી. અન્નજળ સાવ મૂકી દેવાં તેને ઠીક લાગ્યું નહિ. પણ તેણે ખેારાક ખૂમ
