________________
૧૦૮
ભગવાન બુદ્ધ
ઓછો કરી નાખ્યો. ભગવાન સચ્ચકને કહે છે, “હે અગ્નિવેમ્સન, હું થોડે થોડે ખોરાક લેવા માંડો. મગનો ઉકાળો, કળથીને ઉકાળો, વટાણાને ઉકાળો અથવા ચણાને ઉકાળો પીને જ હું રહેતું હતો. એ પણ ખૂબ જ ઓછા પ્રમાણમાં લેવાથી મારું શરીર ઘણું જ કૃશ થયું. મારાં અવયવોના સાંધા આસીતકવલ્લી કે કાલવલ્લીની ગાંઠે જેવા દેખાવા લાગ્યા. મારે કટિબંધ ઊંટના પગલા જે થઈ ગયો. મારી પીઠની કરેડ સૂતરની ચકરડીની માળા જેવી દેખાવા લાગી. ભાંગેલા ઘરની વળીઓ જેમ ઊંચીનીચી થાય છે, તેવી મારી પાંસળીઓ થઈ. ઊંડા કૂવામાં પડેલા નક્ષત્રના પડછાયાની જેમ મારી કીકીઓ ઊંડી ગઈ. કાચું કાળું કાપીને તડકામાં નાખીએ તે જેવી રીતે કરમાઈ જાય છે, તેવી રીતે મારા માથાની ચામડી કરમાઈ ગઈ. હું પેટ પર હાથ ફેરવું તો પીઠની કરોડ હાથમાં આવે અને પીઠની કરોડપર હાથ ફેરવું તે પેટની ચામડી હાથને અડે, એવી સ્થિતિ થઈ. ઝાડે ફરવા કે પેશાબ કરવા બેસું તે હું ત્યાં જ પડી રહે. શરીર પર હાથ ફેરવતો ત્યારે મારા દુર્બળ થયેલા વાળ એની મેળે નીચે ખરી પડતા.”
વિતર્કો ઉપર કાબૂ બેધિસત્વે સાત વર્ષ તપશ્ચર્યા કરી એવો ઉલ્લેખ અનેક જગ્યાએ મળે છે. આ સાત વર્ષમાં બોધિસત્ત્વ મુખ્યતઃ દેહદંડન કરતા હતા. તેમ છતાંય તેના મનમાં બીજા વિચાર આવતા ન હતા એમ નથી. ઉપર આપેલી ત્રણ ઉપમાઓ જોઈએ તોપણ એમ જણાય છે કે કામવિકાર પૂરેપૂરા નષ્ટ થયા વગર અનેકવિધ દેહદમનને કશે જ ઉપયોગ નહિ થાય, એ વાત તેને બરાબર સમજાતી હતી. આ સિવાય બીજા સદ્દવિચાર પણ તેના મનમાં આવતા હતા, એવું અનેક સત્તા પરથી દેખાય છે. તેમાંના કેટલાક વિચારોને અહીં ટૂંકામાં સંગ્રહ કરું છું.
