________________
૧૦૯
તપશ્ચર્યા અને તત્વબેધ
મઝિમનિકાયના હૈધાવિતર્ક સુત્તમાં ભગવાન કહે છે: ભિક્ષુઓ, મને સંબધ પ્રાપ્ત થયું તે પહેલાં, હું બેધિસત્ત્વ હતો ત્યારે જ મારા મનમાં એવો વિચાર આવ્યો કે વિતર્કને બે ભાગ કરવા. તે મુજબ કામવિતર્ક (વિષયવિતર્ક), વ્યાપાદવિતર્ક (ષવિતર્ક) અને વિહિસાવિતર્ક (બીજાને કે પિતાને તકલીફ આપવાનો વિતર્ક), એ ત્રણ વિતર્કોને મેં એક ભાગ કર્યો અને નૈષ્કર્મો (એકાતવાસ), અવ્યાપાદ (મૈત્રી) અને અવિહિસા (તકલીફ નહિ આપવાની બુદ્ધિ) એ ત્રણ વિતર્કોને બીજો ભાગ કર્યો. તે પછી ખૂબ જ સાવધાનીથી અને જાગૃત રહીને હું વર્તવા લાગે, ત્યારે પહેલા ત્રણ વિતર્કોમાંથી એકાદ વિતકે મારા મનમાં ઉત્પન્ન થતો. તે વખતે હું વિચારતો કે મારા મનમાં આ ખરાબ વિતર્ક ઉત્પન્ન થયો છે. તે મારા દુઃખને, બીજાના દુઃખને કે બન્નેનાં દુઃખના કારણરૂપ થશે, પ્રજ્ઞાનો નિરોધ કરશે, અને નિર્વાણને પહોંચવા નહિ. દે. આ વિચારથી પેલો વિતકે મારા મનમાંથી નીકળી જતો. - “હે ભિક્ષઓ, શરદઋતુમાં બધે ખેતરમાં પાક તૈયાર થયા હેય ત્યારે ગોવાળ ઢોરનું ખૂબ સંભાળથી રક્ષણ કરે છે અને લાકડીથી મારીને પણ તેમને ખેતરોથી દૂર રાખે છે. કારણ કે તેમ નહિ કરે તો હેર બીજાનાં ખેતરમાં ઘૂસી જશે અને પિતાને દંડ ભરવો પડશે. તેવી રીતે કામ, વ્યાપાદ, વિહિંસા વગેરે અકુશલ મનોવૃત્તિઓ ભયાવહ છે એ મેં જાણ્યું.
તે વખતે હું ખૂબ સાવધાનીથી અને ઉત્સાહથી વર્તતો હતો, ત્યારે મારા મનમાં નષ્કર્મ, અવ્યાપાદ અને અવિહિંસા એ ત્રણ વિતર્કોમાંથી એકાદ વિતર્ક ઉત્પન્ન થતો. તે વખતે હું એ વિચાર કરતો હતો કે આ કુશલ વિતક મારા મનમાં ઉત્પન્ન થયો છે, તે પિતાને, બીજાને કે બંનેને દુ:ખ આપવાવાળો નથી, પ્રજ્ઞાની અભિવૃદ્ધિ કરવાવાળા અને નિર્વાણને પહોંચાડનાર છે. તેનું આખી રાત કે આખો દિવસ ચિંતન કરીએ તે પણ તેનાથી
