________________
૧૦૬
ભગવાન બુદ્ધ તેઓ ગમે તેટલાં કષ્ટ સહન કરે, પણ તેમાંથી તેમને જ્ઞાનદષ્ટિ અને લોકોત્તર સંબધ નહિ પ્રાપ્ત થાય. હે અગ્નિવેમ્સન, મને વળી ત્રીજી એક ઉપમા સૂઝી. કેઈ સૂકું લાકડું પાણીથી દૂર પડયું હોય અને કોઈ માણસ તેના પર અરણિ ઘસીને અગ્નિ ઉત્પન્ન કરવાને પ્રયત્ન કરવા માંડે, તે તે અગ્નિ ઉત્પન્ન કરી શકશે કે નહિ ?
સચ્ચક : હા, હે ગોતમ, કારણ કે તે લાકડું તદ્દન સૂકું છે અને પાણીમાં પડેલું નથી.
ભગવાન: તે જ પ્રમાણે, હે અગ્નિવેમ્સન, જે શ્રમણબ્રાહ્મણે કાયા અને ચિત્તવડે કાપભેગાથી દૂર રહે છે અને જેમનાં મનના કામવિકાર તદ્દન નષ્ટ થાય છે, તેઓ શરીરને ખૂબ તકલીફ આપે કે ન આપે, તો પણ તેમને જ્ઞાનદષ્ટિ અને લેકેત્તર સંબધ પ્રાપ્ત થવાની શક્યતા છે.
આ ત્રણ ઉપમાઓ બેધિસત્ત્વને તપશ્ચર્યાને પ્રારંભ કરતી વેળાએ સૂઝી. જે શ્રમણબ્રાહ્મણે યજ્ઞયાગાદિકમાં જ સંતોષ માને છે, તેઓ એ સંજોગોમાં તપશ્ચર્યા કરીને શરીરને દુઃખ આપે, તે પણ તેમને તત્ત્વબોધ નહિ થાય. બીજા શ્રમણબ્રાહ્મણે યજ્ઞયાગને માર્ગ મૂકીને જંગલમાં જઈને રહે, પણ જે તેમનાં અંત:કરણના કામવિકાર નષ્ટ નહિ થયા હોય, તે તેમની તપશ્ચર્યામાંથી કશું નિષ્પન્ન નહિ થાય. ભીના લાકડા પર ઉત્તરામણિ ઘસીને અગ્નિ ઉત્પન્ન કરવાના પ્રયત્નની જેમ તેમનો પ્રયાસ પણ કટ થશે. પણ કઈ માણસ કાપભોગોથી દૂર રહીને મનના કામવિકાર તદ્દન નષ્ટ કરી શકશે, તે તે દેહદંડ વિના તત્ત્વબોધ પ્રાપ્ત કરી શકશે.
હઠાગ બેધિસત્વને આ ઉપમાઓ સૂઝી, તેમ છતાંય તે સમયના શ્રમણવ્યવહારને અનુસરીને તીવ્ર તપશ્ચર્યા કરવાનો તેણે નિશ્ચય કર્યો. પહેલાં તેણે હઠાગ પર ભાર મૂક્યો. ભગવાન સચ્ચકને કહે છે, “હે અગિસન, હું જ્યારે દાંત પર દાંત દબાવી અને જીભને તાળવે
