________________
તપશ્ચર્યા અને તત્ત્વબેધ
૧૦૫ રાજગૃહની આસપાસ જે ટેકરીઓ છે તેમની ઉપર નિગ્રંથ અને બીજા શ્રમણો તપશ્ચર્યા કરતા હતા, એવો ઉલ્લેખ ઘણી જગ્યાએ મળે છે. પણ બોધિસત્ત્વને તપશ્ચર્યા માટે આ રુક્ષ પર્વત ગમ્યા નહિ; તેને ઉરુલાનો રમણીય પ્રદેશ પસંદ પડ્યો. આ ઉપરથી સૃષ્ટિસૌંદર્ય માટે તેમને પ્રેમ વ્યક્ત થાય છે.
ત્રણ ઉપમાઓ તપશ્ચર્યા શરૂ કરતાં પહેલાં બધિસત્વને ત્રણ ઉપમાઓ સૂઝી. તેમનું વર્ણન મહાસગ્નકસુત્તમાં કર્યું છે. ભગવાન કહે છે, “હે. અગ્નિવેમ્સન, કેઈ ભીનું લાકડું પાણીમાં પડવું હોય અને કોઈ માણસ અરણિનું લાકડું લઈને તેના પર ઘસીને અગ્નિ ઉત્પન્ન કરવા માંડે, તો તેમાંથી અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય ખરે ?”
સચ્ચક : ભો ગોતમ, તે લાકડામાંથી અગ્નિ ઉત્પન્ન કરે શક્ય નથી. કારણ કે, તે ભીનું છે. તેમ કરનાર માણસની મહેનત વ્યર્થ જશે અને તેને ફક્ત તકલીફ જ થશે.
ભગવાનતેવી જ રીતે, હે અગ્નિવેમ્સન, જે શ્રમણ અને બ્રાહ્મણ શરીર અને મનવડે કામો પભોગોથી અલિપ્ત થયા નથી અને જેમને કામવિકાર શાંત થયો નથી, તેઓ ગમે તેટલું દુ:ખ સહન કરે તો પણ તેમને જ્ઞાનદષ્ટિ અને લોકેત્તર સંબધ પ્રાપ્ત થવાનો નહિ. હે અગ્નિવેમ્સન, મને બીજી ઉપમા એવી સૂઝી કે કોઈ ભીનું લાકડું પાણીથી દૂર પડયું છે અને કોઈ માણસ અરણિ ઘસીને તેમાંથી અગ્નિ ઉત્પન્ન કરવાનો પ્રયત્ન કરવા માંડે છે તેમાંથી અગ્નિ પેદા થશે ખરે? ”
સચ્ચકઃ ના, હે ગોતમ, તેનો પ્રયત્ન વ્યર્થ થશે અને તેને માત્ર તકલીફ થશે. કારણ કે તે લાકડું ભીનું છે.
ભગવાન : તે પ્રમાણે જ, હે અગ્નિવેમ્સન, જે શ્રમણો અને બ્રાહ્મણે કામો પગ છોડીને શરીરથી અને મનથી તેનાથી અલિપ્ત રહે છે, પણ જેમના મનના કામવિકાર શાન્ત નથી થયા હતા,
