________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ
બોધિસત્ત્વ મીઠું લઈને પાછા આવીને જુએ છે ત્યાં બળદનું ચામડું, પૂછડું અને તેનાં હાડકાં જ ત્યાં રહ્યાં હતાં. તેણે મનમાં વિચાયું, “આ અગ્નિદેવ પિતાના જ બલિનું રક્ષણ કરી શકતો નથી; તે પછી એ મારું રક્ષણ શી રીતે કરશે?” એમ વિચારી તેણે પિતાનું અગ્નિહોત્ર પાણીમાં ફેંકી દીધું અને પોતે ઋષિપ્રવજ્યા લીધી.
બુદ્ધને ઉપદેશ સાંભળીને ઉવેલકાશ્યપ, નદીકાશ્યપ અને ગયાકાશ્યપ એ ત્રણ બ્રાહ્મણબંધુઓએ પિતાનાં અગ્નિહે નદીમાં ફેંકી દીધાની કથા બૌદ્ધસાહિત્યમાં જાણીતી છે.
ઉપનિષદના ઋષિઓ કેટલાક બ્રાહ્મણમાં આમ ઉઘાડી રીતે શ્રમણધર્મ સ્વીકારવાની હિમ્મત ન હતી. તેઓ વૈદિક યજ્ઞયાગ અને શ્રમણનું તત્ત્વજ્ઞાન એ બેની વચ્ચે ઝોલા ખાતા હતા; અશ્વમેધાદિ ઉપર રૂપકે રચીને તેમાંથી જ આત્મતત્ત્વ કાઢવાને તેઓ પ્રયત્ન કરતા હતા. દા. ત., બૃહદારણ્યક ઉપનિષદના પહેલા અધ્યાયના બીજા બ્રાહ્મણની શરૂઆતમાં આવતી કથા જુઓ. ત્યાં ઋષિ કહે છે, “આ દુનિયામાં ઉત્પત્તિના પહેલાં કશું જ ન હતું. બધું મૃત્યુથી છવાયું હતું. આનું કારણ ખાવાની ઇચ્છા. કારણ કે ખાવાની ઈચ્છાને જ મૃત્યુ કહે છે. તેને આત્મવાન થવાની ઈચ્છા થઈ.મોટા યજ્ઞવડે મારે ફરીથી યજન કરવું, એવી તે મૃત્યુને ઇચ્છા થઈ આવી કામના કરીને તે શ્રાંત થય; તપ કરવા લાગ્યો. તે શ્રાંત અને તપવડે તપ્ત થયેલા મૃત્યુમાંથી યશ અને વીર્ય પેદાં થયાં. પ્રાણ એ જ યશ અને તે જ વીર્ય છે. આ રીતે તે પ્રાણ શરીર છોડીને ચાલ્યા ગયા ત્યારે પ્રજાપતિનું શરીર ફૂલી ગયું. તે પણ તેનું મન તે શરીરમાં હતું. આ મારું શરીર મેધ્ય (યત્તિય) થાય અને તે વડે હું આત્મવાન (આત્મખ્વી) થાઉં, એવી તેણે કામના કરી. જ્યારે આ શરીર મારા વિયોગવડે યશ અને વીર્યથી વિરહિત થતું ચાલ્યું, કૂલી