________________
ભગવાન બુદ્ધ
ગયું, ત્યારે તે અશ્વ (ફૂલેલો) થયો. અને જેથી તે મેધ્ય થયું તેથી તે જ અશ્વમેધનું અશ્વમેધત્વ છે. જે આ અશ્વને આ મુજબ ઓળખે છે, તે જ અશ્વમેધને જાણે છે.”
આમાં અશ્વમેધને બહાને તપશ્ચર્યાપ્રધાન અહિસાધમ કહેવાનો પ્રયત્ન દેખાય છે. ખાવાની ઈચ્છા એ જ મૃત્યુ. તે આત્મવાન થયો એટલે તેને વ્યક્તિત્વ આવ્યું અને ક્રમશઃ તેને યજ્ઞની ઇચ્છા થઈ આવી. તે ઈચ્છામાંથી યશ અને વીર્ય એ બે ગુણ નીકળ્યા; તે જ સાચા પ્રાણ કહેવાય. તે જે નીકળી જાય તે શરીર મરી જઈને ફૂલી ગયા જેવું (અશ્વયિત) થયું એમ સમજવું. અને તે બાળી નાખવાને યોગ્ય છે. આ તત્ત્વ જે જાણે છે તે જ અશ્વમેધને ઓળખે છે.
છાંદોગ્ય ઉપનિષદમાં પ્રવાહણ જેવલિ અરુણના પુત્રને કહે છે, “ હે ગૌતમ, ઘુલેક એ જ અગ્નિ છે. આદિત્ય એ જ તેની સમિધા, કિરણ એ જ ધૂમ, દિવસ એ જ જવાલા, ચન્દ્રમાં એ જ અંગાર અને નક્ષત્રો એ જ તણખા (વિકુલિગ) છે.” (છાં. ઉ. ૫૪).
આ ઉપરથી એમ દેખાશે કે આ બ્રાહ્મણ ઋષિના મન પર શ્રમણ સંસ્કૃતિની પૂરી અસર થઈ હતી; પણ વ્યવહારમાં તે તવોનું ખુલી રીતે પ્રતિપાદન કરવું તેમને યોગ્ય જણાતું ન હતું, અને તેથી જ આવી રૂપકાત્મક ભાષાનો તેઓ ઉપયોગ કરતા હતા. ઉપનિષદના ત્રષિઓ પણ જાતિભેદ માનતા ન હતા
પહેલાંના ઋષિમુનિઓમાં, શ્રમણોમાં અને ઉપનિષદના ઋષિઓમાં એક બાબત પરત્વે જરૂર એકતા હતી. એ બાબત છે જાતિભેદની. માતંગ ઋષિની વાત આવી જ છે. તે ઉપરથી ઋષિમુનિઓમાં જાતિભેદ ન હતે એ સ્પષ્ટ થાય છે. શ્રમણોમાં તે જાતિભેદને જરાય અવકાશ નહ અને ઉપનિષદના ઋષિઓ પણ જાતિને ઝાઝું મહત્ત્વ આપતા ન હતા એ નીચેની વાર્તા પરથી દેખાશે.
સત્યકામે પિતાની મા જબાલાને કહ્યું “મા, હું બ્રહ્મચર્યનું આચરણ કરવા માગું છું. (બ્રહ્મજ્ઞાન મેળવવાની ઈચ્છા કરું છું.) મારું
