________________
૬૫
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ ગોત્ર કયું છે તે મને કહે. તેણે તેને કહ્યું, “બેટા, હું એ જાણતી નથી. જુવાનીમાં હું ઘણા લેકેની સાથે રહી (વદ્યઉં વાર્તા) છું અને તારે જન્મ થયો. તેથી તારું ગોત્ર હું જાણતી નથી. મારું નામ જબાલા અને તારું નામ સત્યકામ છે, તેથી તે સત્યકામ જાબાલ છે એમ કહેજે.”
તેણે ( સત્યકામે) હારિદુમત ગૌતમને કહ્યું, “આપની પાસે બ્રહ્મજ્ઞાન શીખવાના ઉદ્દેશથી હું આવ્યો છું.”
ગૌતમે પૂછયું, “તારું ગોત્ર કશું?”
સત્યકામ બોલ્યા, “તે હું જાણતો નથી. મેં મારી માને પૂછવું. પણ તેણે કહ્યું કે જુવાનીમાં ઘણું પુરુષો સાથે સંબંધમાં આવવાથી મને ગોત્રની ખબર નથી. તેથી તું સત્યકામ જાબાલ છે એમ કહેજે.”
તેને ગૌતમે કહ્યું, “ તું સત્યથી મ્યુત થયો નથી. અબ્રાહ્મણને માટે આ શકય નથી માટે તું સમિધા લઈ આવજે. હું તારું ઉપનયન કરીશ.” એમ કહીને આ ઋષિએ તેનું ઉપનયન કર્યું. ( છાં. ઉ. ૪૪)
ગુપ્તની કારકિર્દીથી જાતિભેદ મજબૂત થયે
ઉપનિષદના ઋષિઓ જાતિભેદ પાળતા હતા, તેમ છતાંય જાતિ કરતાં તેઓ સત્યને વધુ મહત્વ આપતા એ સત્યકામની વાર્તા ઉપરથી સાબિત થાય છે. પરંતુ તે જ ઉપનિષદોને સમન્વય કરવાનો પ્રયત્ન કરનાર બાદરાયણ વ્યાસ અને ભાષ્યકાર શંકરાચાર્ય જાતિભેદને કેટલું મહત્ત્વ આપે છે તે જુઓ - श्रवणाध्ययनार्थप्रतिषेधात्स्मृतेश्च । अ. १/३/३८
इतश्च न शूद्रस्याधिकारः । यदस्य स्मृतेः श्रवणाध्ययनार्थप्रतिषेधो भवति । वेदश्रवणप्रतिषेधो वेदाध्ययनप्रतिषेधस्तदर्थशानानुष्ठानयोश्च प्रतिषेधः शूद्रस्य स्मर्यते । श्रवणप्रतिषेधस्तावत् 'अथास्य वेदमुपशृण्वतस्त्रपुजतुभ्यां श्रोत्रप्रपूरणम् ' इति । पद्युह वा एतत् श्मशानं यच्छूद्रस्तस्माच्छूद्रसमीपे नाध्येतव्यम्' इति च। अत एवाध्ययनप्रतिषेधः। यस्य हि समीपेऽपि नाध्येतव्य भवति, स कथमश्रुतमधीयीत । भवति च वेदोश्चारणे
