________________
૭૦
ભગવાન બુદ્ધ
આવી પરિસ્થિતિમાંથી જ પેદા થઈ હશે કે કેમ, તે કહી શકાતું નથી. પણ આ રૂઢિ બુદ્ધના સમયમાં સાર્વત્રિક થઈ ન હતી અને એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ મજબૂત થયા પછી તેણે ધાર્મિક સ્વરૂપ લીધું, એમાં શંકા નથી. હિંદુસ્તાનમાં ગણસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિને વિકાસ થયો હોત, તે બાળવિવાહને લેશમાત્ર ઉત્તેજન મળ્યું ન હેત એ કહેવાની જરૂર નથી જ.
ચાર પ્રકારના શ્રમણબ્રાહ્મણો બુદ્ધના સમય સુધીમાં ચાર પ્રકારના શ્રમણબ્રાહ્મણે થયા. આના વિષેનું એક રૂપક અને તેનું સ્પષ્ટીકરણ મઝિમનિકાયના નિવાસુરમાં મળે છે. તેને સારાંશ નીચે મુજબ છે –
ભગવાન બુદ્ધ શ્રાવસ્તીમાં અનાથપિડિકના આરામમાં રહેતા હતા ત્યારે તેણે ભિક્ષુઓને ઉદ્દેશીને કહ્યું, “ભિક્ષુઓ, બીડ ઉગાડનાર માણસ મૃગોના કલ્યાણ માટે ઉગાડતો નથી. એ બીડનું ઘાસ ખાઈને મૃગ પ્રમત્ત થાય અને તે પૂરેપૂરા પિતાના કબજામાં આવી જાય એ તેને હેતુ હોય છે.
(૧) ભિક્ષુઓ, આવા એક બીડમાં મૃગ ધૂસ્યાં અને યથેચ્છ ઘાસ ખાઈને પ્રમત્ત થવાથી તેઓ બીડ ઉગાડનાર માણસના કબજામાં ગયાં. (૨) આ જોઈને બીજાં કેટલાંક મૃગોએ એવો વિચાર કર્યો કે આ બીડમાં જવું ખૂબ જ ખરાબ છે. તેથી બીડ મૂકીને તેઓ વેરાન જંગલમાં ગયાં. ઉનાળાના દિવસોમાં ત્યાં તેમને ચાર પાણી મળતું બંધ થયું અને તેથી તેમનાં શરીરમાં શકિત રહી નહિ. ઉદરપીડાથી ત્રસ્ત થઈને તેઓ પેલા બીડમાં ગયાં અને પ્રમત્તપણે ચારે પાણી ખાવાં લાગ્યાં અને પરિણામે તેઓ તે માણસના તાબામાં આવી ગયાં. (૩) વળી મૃગોની એક ત્રીજી ટોળીએ આ બંને માર્ગ મૂકી દઈને બીડની પાસેના જંગલને આશ્રય લીધે અને ખૂબ સાવચેતીથી તેઓ બીડનું ઘાસ ખાવાં લાગ્યાં. લાંબા વખત સુધી બીડના માલિકને આ ખબર પડી નહિ. કેટલાક વખત પછી તેણે તે મૃગોનું આશ્રયસ્થાન ખેાળી
