________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ
આપ્યો છે. આ કથા લખાઈ ત્યારે ગણસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ તદ્દન નષ્ટ થઈ હતી એમ દેખાય છે. તથાપિ શિવિઓ જેવા ગણસત્તાક રાજાઓની સ્ત્રીઓ વિશેની ફરજ શી છે એ તે બરાબર જાણતો હતે; અને તે સર્વસત્તાધારી રાજાઓએ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ એ તેને હેતુ હતો. શિવિકુમારના ભાષણને અત્તે તેણે આ ગાથા મૂકી છે –
नेता पिता उग्गतो रट्ठपालो धर्म शिवीनं अपचायमानो । सो धम्ममेवानुविचिन्तयन्तो
तस्मा सके चित्तवसे न वत्ते ॥ હ શિવિઓને નેતા, પિતા અને રાષ્ટ્રપાલક આગેવાન છું. તેથી શિવિઓના કર્તવ્યને માન આપીને અને શિવિઓને ધર્મને પૂરે ખ્યાલ રાખીને હું મારા પિતાના ચિત્તવિકારને વશ નહિ થાઉં.'
બાળલગ્નની પ્રથા આ વાતની અસર બૌદ્ધ રાજાઓ ઉપર તે સારી થઈ હોવી જોઈએ. પણ આમાંથી બીજી જ એક ખરાબ પ્રથા નીકળી હોય એમ જણાય છે. બ્રહ્મદેશના રાજાઓ વિવાહિત સ્ત્રીને પોતાના જનાનખાનામાં રાખતા ન હતા; વિવાહિત સ્ત્રીને પતિ પિતાની સ્ત્રી સાથે છૂટાછેડા લઈને તેને રાજાને સોંપી દેવાનું સ્વીકારે, તો પણ તે ભારે અધર્મ છે એવું રાજાઓ માનતા હતા. પણ તેઓ અવિવાહિત સ્ત્રીને તેનાં માબાપની સંમતિ વિના જ નિઃસંકોચ ઉપાડી જતા. રાજા પિતાની કન્યાને જબરદસ્તીથી ઉપાડી જશે, એ ડરથી માબાપ દીકરીનાં લગ્ન નાનપણમાં જ કરીને તેના ગળામાં મંગળસૂત્ર બાંધી દેતાં. આ લગ્નો તદ્દન બનાવટી રહેતાં. છોકરીઓ પતિને ઘેર જતી ન હતી, એટલું જ નહિ પણ પહેલા પતિને છોડીને બીજા ગમે તેની સાથે પરણવાની તેમને સંપૂર્ણ ટ હતી. રાજાઓના જુલમમાંથી છેકરીઓનું રક્ષણ કરવાનો ફક્ત આ જ ઉપાય હતો. હિંદુસ્તાનમાં બાળલગ્નની દઢમૂળ થયેલી રૂઢિ
