________________
સનાતન ધર્મ અને બુદ્ધ ધર્મમાં એક મોટો ફરક આ છે કે, સનાતન ધર્મમાં બ્રહ્મચર્ય, ગૃહસ્થ, વાનપ્રસ્થ અને સંન્યાસની સીડી ક્રમ વાર રચી છે. એક આશ્રમ પૂરો કર્યા પછી જ બીજા આશ્રમમાં જઈ શકાય છે. પાછા ફરવાની છૂટ નથી. આ જ કારણસર ગુરુ, બને ત્યાં સુધી, કોઈને સંન્યાસની દીક્ષા સહેલાઈથી આપતા નહિ.
બૌદ્ધ ધર્મની દષ્ટિ જુદી છે. તેમાં માબાપ એમ માને છે કે દીકરી ઉમર લાયક થાય એટલે તરત જ તેને સર્વશ્રેષ્ઠ ભિક્ષુધર્મની દીક્ષા આપવી એ તેમનું કર્તવ્ય છે. પછી જે પુત્રને એવો અનુભવ થાય કે આ ઊંચી વસ્તુ એને માટે અનુકૂળ નથી, તે તે સ્વેચ્છાથી નીચે ઊતરી શકે છે. બૌદ્ધ ધર્મનો એવો રિવાજ છે કે ભિક્ષુવત સ્વીકારી લીધા પછી કોઈને ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશ કરવાની ઈચ્છા થાય તો તે પોતાના ગુરુની અનુમતિ લઈને તેમ કરી શકે છે. ધર્માનન્દજીએ પણ એમ જ કર્યું.
ભારત પાછા ફર્યા પછી ધર્માનન્દજીએ બૌદ્ધ ધર્મના જ્ઞાનને પિતાના લેકમાં પ્રચાર કરવાની દષ્ટિએ કલકત્તા યુનિવર્સિટીમાં કામ લીધું. ત્યાં થોડું એક કામ કર્યા પછી મહારાષ્ટ્રમાં જઈને તેઓ વડોદરાનરેશ શ્રી સયાજીરાવ ગાયકવાડને મળ્યા. ખાવાપીવાની બાબતમાં નિશ્ચિત્ત થઈને સ્વતંત્ર રીતે ગમે તે કામ કરી શકાય એવી વ્યવસ્થા સયાજીરાવે કરી આપી. પૂના આવીને ધર્માનન્દજીએ ડૉ. ભાંડારકરની મદદથી મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાં પાલિ ભાષાનો અભ્યાસ દાખલ કરાવ્યો.
આ જ અરસામાં અમેરિકાની હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીના ડૉ. જેમ્સ વસ ભારતમાં આવ્યા. કોઈ લાયક પાલિ પંડિતને હાથે “વિશુદ્ધિમગ જેવા જટિલ ગ્રન્થનું સંપાદન હાર્વડમાં કરાવવું એવી તેમની ઈચ્છા હતી. પ્રોફેસર વસના આગ્રહને લીધે ધર્માનન્દજી અમેરિકા ગયા. ત્યાં કેટલીક મુશ્કેલીઓ જણાવવાથી તેમણે તે કામ મૂકી દીધું અને સ્વમાન સાચવીને સ્વદેશ પાછા ફર્યા. ભારત આવીને તેમણે ફર્ગ્યુસન કોલેજમાં પાલિ શિખવવાનું કામ લીધું અને સારા
