________________
૨૧
સારા વિદ્યાર્થીઓને પાલિ સાહિત્યમાં નિષ્ણાત બનાવ્યા. છ વર્ષ પછી તેઓ ફરી અમેરિકા ગયા અને ત્યાં તેમણે “વિશુદ્ધિમગ્ગનું કામ
ભારતમાં કલકત્તા, વડોદરા, અમદાવાદ, પૂના, બનારસ ઈત્યાદિ જગ્યાએ રહીને તેમણે અનેક વિદ્યાર્થીઓ તૈયાર કર્યા. તે બધા આજે પાલિ સાહિત્યના નિષ્ણાત તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા છે. મહાત્મા ગાંધીજીના ગુજરાત વિદ્યાપીઠનું નિમંત્રણ મળ્યું એટલે તેમણે ત્યાં જઈને અનેક પુસ્તકે લખ્યાં અને પંડિત સુખલાલજી, મુનિ જિનવિજયજી, શ્રી બેચરદાસજી અને રસિકલાલ પરીખ જેવા જૈન વિદ્વાનોની સાથે મળીને તેમણે જૈન અને બૌદ્ધ સાહિત્યને તુલનાત્મક અભ્યાસ કરવામાં ઘણી મદદ કરી.
૧૯૨ની સાલમાં પાલિના રશિયન પંડિત પ્રો. શેરબસ્કીન નિમંત્રણથી તેઓ રશિયા જઈ આવ્યા.
ધર્માનન્દજી જ્યારે અમેરિકામાં હતા ત્યારે પંજાબના ક્રાન્તિકારી નેતા લાલા હરદયાલની સાથે તેમને ખાસ પરિચય થયો અને તેમના વિચારો સમાજવાદ તરફ વળ્યા. રશિયામાં સામ્યવાદનો પ્રત્યક્ષ પ્રયોગ તેમને જોવા મળ્યો. પિતાની તત્ત્વનિષ્ઠ દૃષ્ટિથી એમણે સામ્યવાદના ગુણદોષ જોઈ લીધા.
“બહુજનહિતાય, બહુજનસુખાય” એ જ જેમનું અવતારકાર્ય હતું એવા ભગવાન બુદ્ધના ભક્ત સ્વરાજ્યની ચળવળથી અલિપ્ત હે એ કેમ સંભવે ? ૧૯૩૦ની સાલમાં જ્યારે તેઓ રશિયાથી પાછા ફર્યા ત્યારે ભારતમાં સ્વાતંત્ર્યની ચળવળ જેસભેર ચાલતી હતી. ધર્માનન્દજીએ તેમાં પૂરા ઉત્સાહથી ભાગ લીધો. મીઠાના સત્યાગ્રહમાં જોડાઈને સ્વયંસેવકોને તૈયાર કરવાનું કામ તેમણે પિતાને માથે લીધું અને પિતે કારાવાસનો અનુભવ પણ લીધે. આ પછી તેઓ ચોથી વાર અમેરિકા ગયા ત્યાંથી પાછા ફરીને તેઓ બનારસમાં રહ્યા અને ત્યાં “હિન્દી સંસ્કૃતિ અને અહિંસા' નામનું પુસ્તક
