________________
૧૯
ધર્માનન્દ કસબીનો જન્મ ઈ. સ. ૧૮૭૬માં ગોવાના એક નાનકડા ગામમાં થયો હતો. ગોવામાં સરકારે કેળવણીની કશી જ વ્યવસ્થા કરી ન હતી. તેથી ખાનગી રીતે તેઓ ડું મરાઠી અને સંસ્કૃત શીખ્યા. તેમને ઘણોખરે વખત પિતાની વાડીના નાળિયેરના વૃક્ષોને પાણી પાવામાં જતો. એ જ અરસામાં એમણે “બાલબેધ' નામના એક મરાઠી બાલમાસિકમાં ભગવાન બુદ્ધનું જીવનચરિત્ર વાંચ્યું. તેની તેમના પર એટલી બધી અસર થઈ કે તેમણે બાકીની બધી વસ્તુઓ છેડી દઈને બૌદ્ધ ધર્મનું જ્ઞાન મેળવવાને નિશ્ચય કર્યો. તેઓ પોતાના જીવનચરિત્રમાં લખે છે, મને એમ થયું કે ગમે તેટલાં સંકટો આવે, ગમે તેટલી મુસીબતો વેઠવી પડે, તોપણ મને બુદ્ધોપદેશનું જ્ઞાન થશે તે જ મારું જીવન સફળ થઈ જશે.” ( કૌટુમ્બિક આપત્તિઓને લાધે ધર્માનન્દજીના મનમાં ગૃહસ્થાશ્રમ વિષે વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયા અને બાવીસ વર્ષની ઉંમરે એમણે ઘરને ત્યાગ કર્યો. મુંબઈમાં પ્રાર્થનાસમાજની ઓફિસમાં રહીને તેમણે થડાઘણે અભ્યાસ કર્યો. પછી પૂના જઈ ને તેઓ મહાપંડિત ડૉ. ભાંડારકરને મળ્યા. પછી ગ્વાલિયર અને બનારસ જઈને તેમણે સંસ્કૃતનો ઊંડો અભ્યાસ કર્યો. આટલું કર્યા પછી મૂળ સંકલ્પને અનુસરીને બૌદ્ધ ધર્મનું જ્ઞાન મેળવવા માટે, નેપાળ ભગવાન બુદ્ધની જન્મભૂમિ હોવાથી, તેઓ પહેલાં નેપાળ ગયા અને ત્યાંથી બેધિગયા ગયા. બધિયામાં તેમને ખબર મળ્યાં કે બૌદ્ધ શાસ્ત્રોન-ત્રિપિટક ગ્રન્થન–અભ્યાસ તો લંકામાં જ થઈ શકશે.
જુવાન ધર્માનન્દ અનેક રીતે અસહાય હોવા છતાં અનેક જાતની મુસીબતો વેઠીને લંકા પહોંચી ગયા. ત્યાં દીક્ષા લઈને મહાસ્થવિર સુમંગલાચાર્યની પાસે રહીને તેમણે પાલિ ગ્રંથને ઊંડે અભ્યાસ કર્યો. ત્યારપછી બ્રહ્મદેશ જઈને ત્યાં તેમણે ધ્યાન-માનો અભ્યાસ કર્યો અને ત્યાંથી તેઓ ભારત પાછા આવ્યા. ધર્મ-જિજ્ઞાસાથી પ્રેરાઈને એમણે આ જે દેશવિદેશનો લાંબો પ્રવાસ ખેડવો તેનો ઈતિહાસ ખરેખર રોમાંચક છે.
