________________
૧૮૪
ભગવાન બુદ્ધ
ઈશ્વર, કર્તા, નિર્માતા, ટેક, સર્જિતા, વશી અને ભૂતભવ્યોનો પિતા છે.'
'ब्रह्मा देवानां प्रथमः संबभूव विश्वस्य कर्ता भुवनस्य જોતા' આ મુંડકોપનિષદના ( ૧૧ ) વાકયમાં બ્રહ્મદેવ વિષેની ઉપર આપેલી કલ્પના સંક્ષેપમાં દર્શાવી છે. આ ઉપરથી બ્રહ્મદેવને જગતને કર્તા બનાવવાને બ્રાહ્મણોનો પ્રયત્ન સ્પષ્ટ જણાય છે. પણ તે પ્રયત્ન તે વખતની શ્રમણ સંસ્કૃતિ આગળ ટકી શક્યો નહિ. ખુદ બ્રાહ્મણને જ આ પ્રયત્ન મૂકી દઈને “બ્રહ્મ”ને નાન્યતર જાતિના શબ્દ તરીકે સ્વીકાર કરવો પડ્યો. અને ઘણેભાગે બધાં ઉપનિષદમાં આ બ્રહ્મ શબ્દને જ મહત્વ આપ્યું છે.
બ્રહ્મમાંથી કે આત્મામાંથી જગતની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થઈ તેની એક કલ્પના બૃહદારણ્યક ઉપનિષદમાં મળે છે, તે આ પ્રમાણે છે
आत्मैवेदमग्र आसीत् पुरुषविधः...स वै नैव रेमे तस्मादेकाकी न रमते। स द्वितीयमैच्छत् । स हैतावानास यथा स्त्रीपुमांसौ संपरिष्वक्तौ। स इममेवात्मानं द्वेधा पातयत्ततः पतिश्च पत्नी चाभवतां तस्मादिदमर्घवृगलमिव स्व इति।
સૌથી પહેલાં ફક્ત પુરુષરૂપી આત્મા હતો તે રમ્યો નહિ; તેથી ( મનુષ્ય) એકાકી રમત નથી. તે બીજાની ઈચ્છા કરવા લાગ્યો, અને જેવી રીતે સ્ત્રીપુરુષ એકબીજાને આલિંગન આપે છે, તેવો થઈ ગયો. તેણે પિતાના બે ભાગ કર્યા. તેમાંથી પતિ અને પત્ની થયાં, તેથી આ શરીર (દ્વિદલ ધાન્યના) દલ જેવું છે.
(બુ. ઉ. ૧૪૧-૩) હવે બાયબલની ઉત્પત્તિકથા જુઓ. “પછી પરમેશ્વરે જમીનની માટીને માણસ બનાવ્યો. પછી ઈશ્વરે આદામ ઉપર (તે માણસ ઉપર) ઊંડી નિદ્રા નાખી, અને તેની પાંસળી કાઢીને તેની સ્ત્રી બનાવી “આથી પુરુષ પોતાનાં માબાપને છોડીને પિતાની સ્ત્રી સાથે એક થઈ રહેશે; તે બને એકદેહ થશે.”
(બાયબલ, ઉત્પત્તિ અ. ૨)
