________________
આત્મવાદ
૧૮૫
આ અને ઉપરની ઉત્પતિમાં કેટલે ફરક છે! અહીં ઈશ્વર આખી પૃથ્વી ઉત્પન્ન કરીને પછી માણસને અને તેની પાંસળીમાંથી સ્ત્રીને ઉત્પન્ન કરે છે; ઈશ્વર જગતથી તદ્દન જુદે છે; અને ત્યાં પુરુષ રૂપી આત્મા પોતે જ બે ભાગ બનીને સ્ત્રી અને પુરુષ બને છે.
પ્રજાપતિની ઉત્પત્તિ પ્રજાપતિ એટલે જગત્કર્તા બ્રહ્મા, એની ઉત્પત્તિ બૃહદારણ્યકમાં નીચે પ્રમાણે કહી છે –
आप पवेदमन आसुस्ता आपः सत्यमसृजन्त, सत्यं ब्रह्म, ब्रह्म प्रजापति, प्रजापतिर्देवांस्ते देवाः सत्यमेवोपासते ॥
(૫/પ/૧) સૌથી પહેલાં એકલું પાણી હતું. તે પાણીએ સત્ય, સત્ય બ્રહ્મ, બન્ને પ્રજાપતિ, અને પ્રજાપતિએ દેવ ઉત્પન્ન કર્યા. તે દેવો સત્યની જ ઉપાસના કરે છે.'
બાયબલમાં પણ જલપ્રલય પછી સૃષ્ટિની ફરી ઉત્પત્તિ થયાની કથા છે, પણ દેવે પહેલાં જ નોહાનું કુટુંબ અને પશુપક્ષાદિકનાં નર એને માદા જહાજમાં ભરી મૂકાવ્યાં અને પછી જલપ્રલય કર્યો. * ઉપનિષદમાં જલપ્રલય પહેલાં શું હતું તે કહ્યું જ નથી; એટલું જ નહિ પણ સત્યને બ્રહ્મદેવથી અને બ્રહ્મતત્ત્વથી પણ ઉપરના પગથિયા પર મૂક્યું છે. બ્રહ્મજાલસુત્તમાં આપેલી બ્રહ્મોત્પત્તિની કથા આ કથાને ઘણી મળતી આવે છે.
ઈશ્વર જગતથી ભિન્ન છે, અને તેણે જગત નિર્માણ કર્યું, આ કલ્પના શક લેકે હિંદુસ્તાનમાં લાવ્યા હોય એમ લાગે છે. કારણ કે તે પહેલાંના સાહિત્યમાં તે તેવા રૂપમાં મળતી નથી. તેથી બુદ્ધ ઈશ્વરને માનતા ન હતા એવો આરોપ તેમના ઉપર મૂક સંભવતું જ ન હતું. બુદ્ધ વેદનિદક હોવાથી નાસ્તિક છે એવો આરોપ બ્રાહ્મણ કરતા, પણ બુદ્ધે ક્યાંય વેદની નિંદા કરી હોય એમ જણાતું નથી. વળી બ્રાહ્મણોને માન્ય થયેલા સાંખ્યકારિકા જેવા ગ્રંથમાં વેદનિદા શું ઓછી છે?
