________________
ખુદ્દનિકાય એટલે નાનાં પ્રકરણને સંગ્રહ : તેમાં નીચેનાં પંદર પ્રકરણે આવે છે—ખુદ્દપાઠ, ધમ્મ પદ, ઉદાન, ઇતિવૃત્તક, સુત્તનિપાત, વિમાનવત્યુ, પિતવન્યુ, થેરગાથા, થેરીગાથા, જાતક, નિદ્સ, પટિસંભિદામગ, અપદાન, બુદ્ધવંસ અને ચરિયાપિટક, આ છે સુત્તપિટકને વિસ્તાર, વિનયપિટકના પારાજિકા, પાચિત્તિયાદિ, મહાવગ, ચુલ્લવગ અને પરિવારપાઠ એ પાંચ વિભાગ છે.
ત્રીજું છે અભિધમપિટક. એનાં ધમ્મસંગણિ, વિભંગ, ધાતુકથા, પગલપગમત્તિ, કથાવત્યુ, યમક અને પટ્ટાન એ સાત પ્રકરણે છે.
બુદ્ધષના વખતમાં એટલે ઈ. સ.ના લગભગ ચોથા સૈકામાં આ બધા ગ્રંથસંગ્રહમાંનાં વાક્યોને કે ઉતારાઓને પાલિ નામ આપવામાં આવ્યું હતું. બુદ્ધષના ગ્રંથોમાં તિપિટકમાંનાં વચનોનો નિદેશ “વાયા પુષ્ટિ (આ અહીં પાલિ છે)' અથવા “યિં કુર' (પાલિમાં કહ્યું છે)' એવા શબ્દો વડે કર્યો છે. જેવી રીતે પાણિનિ “રિ' શબ્દ વડે વેદને અને “ભાણાયામ ” શબ્દ વડે પિતાના સમકાલીન સંસ્કૃત ભાષાને ઉલ્લેખ કરે છે, તેવી જ રીતે બુધવાચાર્ય
પાલિય' શબ્દ વડે તિપિટકમાંનાં વચનને અને “અકયાય' શબ્દ વડે તે વખતની સિંહલી ભાષામાં પ્રચલિત એવા “અદકથા'માંનાં વાક્યોનો ઉલ્લેખ કરે છે.
અદક્યા એટલે અર્થસહિત કથા. ત્રિપિટકમાંનાં વાક્યોને અર્થ કહેવે અને જરૂર પડે ત્યાં એકાદ વાર્તા આપવી એવી પદ્ધતિ સિંહલદ્વીપમાં હતી. વખત જતાં આ અકથાઓ લખી રાખવામાં આવી. પણ તેમાં ઘણું પુનરુક્તિદોષો હતા; અને વળી તે સિંહલદ્વીપના બહારના લોકોને ખાસ કામમાં આવે તેવી ન હતી. તેથી બુદ્ધષાચાર્યો તેમાંની મુખ્ય અકથાઓનું સંક્ષિપ્ત રૂપાંતર ત્રિપિટકની ભાષામાં કર્યું. તે એટલું સરસ નીવડયું કે તેને ત્રિપિટક ગ્રંથ જેટલું જ માન મળ્યું. (“૪િ વિથ તમ ' ) એટલે તે અદકથાઓને પણ પાલિ જ કહેવા લાગ્યા. ખરું જોતાં પાલિ'
