________________
પ્રસ્તાવના
પાકિસાહિત્યમાં તિપિટક (ત્રિપિટક) નામનો ગ્રંથસંગ્રહ મુખ્ય છે. તેના સુત્તપિટક, વિનયપિટક અને અભિધમ્મપિટક એવા ત્રણ ભેદ છે. સુત્તપિટકમાં બુદ્ધના અને તેના મુખ્ય શિષ્યોના ઉપદેશનો મુખ્યતઃ સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે. વિનયપિટકમાં ભિક્ષુઓએ કેવી રીતે વર્તવું એ વિષે બુદ્ધ બનાવેલા નિયમે, તે બતાવવાનાં કારણે, વખતોવખત તેમાં કરેલા ફેરફાર અને તે ઉપર કરેલી ટીકા: એ બધાનો સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે. અભિધમ્મપિટકમાં સાત પ્રકરણો છે. તેમાં બુદ્ધની શિખામણમાં આવતા કેટલાક મુદ્દાઓની ચર્ચા કરી છે.
દીધનકાય, મનિઝમનિકાય, સંયુત્તનિકાય, અંગુત્તરનિકાય, ખુદ્દકનિકાય એવા સુત્તપિટકના પાંચ મોટા વિભાગો છે. દીઘનિકાયના ખૂબ જ મોટાં એવાં ચોત્રીસ સુત્તને (સત્રોને) સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે. દીર્ઘ એટલે મોટાં (સૂરો). એનો આમાં સંગ્રહ હોવાથી એને દીઘનિકાય કહે છે. | મનિઝમનિકાયમાં મધ્યમપ્રમાણનાં સુત્તોને સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે, તેથી તેને મઝિમ(મધ્યમ)નિકાય એવું નામ આપવામાં આવ્યું છે. સંયુક્તનિકાયમાં ગાથામિશ્રિત સુત્તે પહેલા ભાગમાં આપ્યાં છે અને પછીના ભાગમાં જુદા જુદા વિષયોનાં નાનાં મોટાં સુત્તોને સંગ્રહ કર્યો છે. આથી તેને સંયુત્તનિકાય એટલે મિશ્રનિકાય, એવું નામ આપ્યું છે. અંગુત્તર એટલે જેમાં એક એક અંગની વૃદ્ધિ થતી ગઈ છે તે. તેમાં એકક નિપાતથી એકાદશક નિપાત સુધી અગિયાર નિપાતને સંગ્રહ છે. એકકનિપાત એટલે એક જ વસ્તુ વિષે બુદ્ધ ઉપદેશેલાં સુત્તો જેમાં છે તે. એની જેમ જ દુક-તિક-નિપાત વગેરેને અર્થ સમજવો.
બુ. પ્ર. ૧
