________________
આત્મવાદ
૧૫
નિ–એમ હોય તે આયુષ્માન ગોતમ જ બિંબિસાર રાજ કરતાં વધુ સુખી છે.
બૌદ્ધ મતની વિશેષતા બતાવવા માટે આ સંવાદ રચ્યો હોય તેપણ જેના મતનો તેમાં વિપર્યાસ કર્યો નથી. તપશ્ચર્યા અને ચાતુર્યામના અભ્યાસથી પૂર્વકમનો ક્ષય કરી શકાય, એવું તેમનું કહેવું હતું, અને તે પરંપરા હજી પણ કાયમ છે.
આત્મા વિષેની કલ્પના આ આચાર્યોની અને તે સમયના બીજા શ્રમણોની આત્મા વિષે કેવી વિલક્ષણ માન્યતાઓ હતી, તેના થોડા ઘણા નમૂના ઉપનિષદોમાં મળે છે. દા. ત., આમા ચોખા કરતાં અને જવ કરતાં પણ ઝણે છે અને તે હૃદયમાં રહે છે એ કલ્પના લે.
___एष म आत्मान्तर्ह दयेऽणीयान्त्रीहेर्वा यवाद्वा सर्षपाद्वा श्यामाकाद्वा श्यामाकतण्डुलाद्वा। (छान्दोग्य ३/१४/३)
“આ મારો આત્મા અંતર્હદયમાં ( રહે છે). તે ચોખા કરતાં, જવ કરતાં, રાઈ કરતાં, શ્યામાક નામની ડાંગર કરતાં અથવા તેના દાણા કરતાં પણ માને છે.”
અને તે તેમના જેવડો પણ છે !
मनोमयोऽयं पुरुषो भाः सत्यस्तस्मिन्नन्तहृदये यथा રિદ્ધિ થવો વા..(હૃાર થવા ૫૬૨)
“આ પુરુષરૂપી આત્મા મનોમય ભાવાન અને સત્યસ્વરૂપી છે. તે અંતર્હદયમાં ડાંગરના કે જવના દાણા જેવો છે.'
ત્યાર પછી તે અંગૂઠા જેવડો છે એ કલ્પના પ્રચલિત થઈ.
अङ्गष्ठमात्रः पुरुषो मध्य आत्मनि तिष्ठति। (कठ ૨/૪૧૨)
અંગૂઠા જેવડો તે પુરુષ આત્માના મધ્ય ભાગમાં રહે છે.'
અને માણસ ઊંઘતો હોય ત્યારે તે તેના શરીરમાંથી બહાર ફરવા જાય છે.