________________
૧૬૮
ભગવાન બુદ્ધ
જાય છે, ત્યારે તેની અંદરની પૃથવીધાતુ પૃથ્વીમાં, આપધાતુ જલમાં, તેજેધાતુ તેજમાં, અને વાયુધાતુ વાયુમાં જઈ મળે છે અને ઇન્દ્રિ આકાશમાં ભળી જાય છે. મરેલા માણસને ઠાઠડીમાં ઘાલીને ચાર માણસો સ્મશાનમાં લઈ જાય છે. તેના ગુણાવગુણોની ચર્ચા થાય છે, પણ હાડકાં સફેદ બની જઈને આહુતિ ભસ્મરૂપ થાય છે. દાનનું મહત્વ ભૂખ માણસોએ વધાર્યું છે. જે કઈ આસ્તિકવાદનું પ્રતિપાદન કરે છે, તેમનું બોલવું તદ્દન જ છે અને તે વયર્થ બડબડ છે. શરીર પડ્યા પછી ડાહ્યાઓને અને મુને ઉશ્કેદ થાય છે; તેઓ વિનાશ પામે છે. મૃત્યુ પછી તેમનું કશું જ બાકી રહેતું નથી. ”
અન્યવાદ પકુધ ઉચ્ચાયન અન્યોન્યવાદી હતા. તે કહેતો, “સાત પદાર્થો કેઈએ કરેલા કે કરાવેલા, ઉત્પન્ન કરેલા કે ઉત્પન્ન કરાવેલા નથી, પણ વધ્ય, કૂટસ્થ અને નગરદ્વાર પરના સ્તંભની જેમ જ અચળ છે. તેઓ હાલતા નથી, બદલાતા નથી, એકબીજાને બાધક થતા નથી, એકબીજાનું સુખદુઃખ ઉતપન્ન કરવાને અસમર્થ છે. તે સાત પદાર્થો ક્યા? તે પૃથ્વી, આપ, તેજ વાયુ, સુખ, દુઃખ, અને જીવ. એમને મારવાવાળો, મરાવવાવાળો, સાંભળનારે, કહેવાવાળો, જાણવાવાળો, અથવા એમનું વર્ણન કરવાવાળો કોઈ જ નથી. જે માણસ તીણ શસ્ત્ર વડે કોઈનું માથું કાપે છે, તે તેનો જીવ લેતો નથી. આ સાત પદાર્થોના વચલા અવકાશમાં શસ્ત્ર પઠું, એટલે જ એને અર્થ સમજ.”
| વિક્ષેપવાદ સંજય બેલદ્રપુત્ત વિક્ષેપવાદી હતું. તે કહે, “પરલોક છે કે નહિ, એવું મને પૂછવામાં આવે અને તે છે એવું મને લાગે તે હું પરલોક છે એમ કહીશ. પણ મને એમ લાગતું નથી. પરલોક નથી
* નગરદ્વાર પર હાથી સીધે હુમલો કરી નહિ શકે, એટલા ખાતર દ્વારની સામે એક મજબૂત થાંભલો ઊભો કરવામાં આવતું. તેને પાલિ ભાષામાં એસિકા અથવા ઈન્દખીલ કહે છે.
