________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ પ્રસિદ્ધ છે અને બૌદ્ધ ચિત્રકળા ઉપર તેની સરસ અસર થઈ, એમ જણાય છે. ટૂંકમાં, આ દેવદેવતાઓની પૂજામાં પૂજારી બ્રાહ્મણની જરૂર ન હતી.
શ્રમણને ઉત્કર્ષ આ દેવતાઓ માટે પુરાણ અને પૂજારીઓ નહિ હોવાથી તેમને અર્વાચીન પ્રકારનું ધાર્મિક સ્વરૂપ મળ્યું ન હતું. બધી કક્ષાઓના લોકો પિતાના ઉપર આવનાર આપત્તિ ટાળવા માટે અથવા પોતે કરેલ માનતાને લઈને દેવતા પ્રસન્ન થાય એટલા ખાતર તેને બલિદાન આપતા. પણ આ કાર્યને તેઓ ધાર્મિક ગણતા નહોતા. બ્રાહ્મણોના યજ્ઞયાગાને વેદોનો અને વૈદિક સાહિત્યનો ટેકો મળવાથી તેમની ગણના ધાર્મિક કાર્યોમાં થતી હતી. પણ આ યજ્ઞયાગો ખૂબ ખર્ચાળ હોવાથી સામાન્ય લેકની શક્તિની બહાર હતા. તેને માટે સેંકડો ગાય અને બળદ મારી નાખવામાં આવતાં. ખેતી માટે ઉપયોગી જનાવરોને રાજાઓ અને બીજા પ્રતિષ્ઠિત લેકે જબરદસ્તીથી લઈ જતા હોવાથી સામાન્ય લેકામાં યજ્ઞયાગ ખૂબ જ અળખામણ થતા ગયા હતા. આથી ઊલટું શ્રમણને સામાન્ય લેકે સન્માનપૂર્વક આવકારતા, ચોમાસામાં ઝૂંપડાં વગેરે બાંધીને તેમની રહેવાની વ્યવસ્થા કરતા અને તેમનો ઉપદેશ સાંભળવા તત્પર રહેતા. આથી શ્રમણસોને ઝપાટાભેર ઉત્કર્ષ થતો ગયો.
ઉપનિષત્કાલીન ઋષિ આજકાલ એવી માન્યતા પ્રચલિત છે કે વેદોમાંથી ઉપનિષદ નીકળ્યાં અને તેમાંથી બૌદ્ધ, જૈન ઈત્યાદિ ધર્મ નીકળ્યા હોવાથી તે પણ બધા વૈદિક ધર્મ જ છે. પણ બૌદ્ધોની અને જેની પરંપરા વેદ કે ઉપનિષદમાંથી નીકળી નથી; વેદકાળના પહેલાં મધ્ય હિંદુસ્તાનમાં જે ઋષિમુનિઓની પરંપરા અસ્તિત્વમાં હતી, તેમાંથી તે પરંપરાઓ નીકળી છે, એ ઉપરના વિવેચન પરથી સ્પષ્ટ થશે એ મને વિશ્વાસ છે. તે પણ ઉપનિષદમાં જેમનું વર્ણન આવે છે તે બ્રાહ્મણની
