________________
ભગવાન બુદ્ધ
શ્રમણે પણ આમાં ભાગ લેતા, એમ દીઘનિકાયમાં આવતા ઉલ્લેખો ઉપરથી દેખાય છે આ લકે કાર્યસિદ્ધિ માટે હામ કરતા હતા, તેમ છતાંય તેઓ તેની ગણના ધાર્મિક વિધિમાં નહોતા કરતા એમ લાગે છે. કારણ કે, આવા હેમ કરવાવાળા બ્રાહ્મણને અને શ્રમણને લેકે ખાસ માન આપતા નહતા.
દેવતાઓની પૂજા આજકાલ હિંદુઓ જેવી રીતે દેવદેવતા, યક્ષ, પિશાચ વગેરેમાં માને છે અને તેમને શાંત કરવા માટે બલિદાન કરે છે, તેવી જ રીતે બુદ્ધના સમયમાં હિંદુ લેકે દેવતાઓને માનતા અને બલિકર્મ કરતા. ખાસ ફરક એટલો જ કે આજકાલના ઘણાખરા દેવને પૂજારીઓની જરૂર પડે છે અને તે ઘણે ભાગે બ્રાહ્મણે હોય છે. આ ઉપરાંત હાલના દેવો બુદ્ધ સમયના દેવેની જેમ કાલ્પનિક હોવા છતાં, તેમાંના ઘણાખરાનાં પુરાણે થઈ ગયાં છે. આ પ્રકાર બુદ્ધના સમયમાં ન હતા. વડલાના જેવા વૃક્ષ ઉપર, કેાઈ ડુંગર ઉપર કે વનમાં મહાનુભાવ દેવતાઓનો નિવાસ હોય છે અને તેમની માનતા રાખવાથી તેઓ પ્રસન્ન થાય છે, એવી લેકેની માન્યતા હતી; અને બકરાં, મરઘાં ઈત્યાદિ પ્રાણીઓને ભેગ આપીને તેઓ પિતાની માનતા પૂરી કરતા. પલાસ જાતકની (નં. ૩૦૭) સ્થાપરથી દેખાય છે કે દેવતાઓની પૂજા બ્રાહ્મણે પણ કરતા, પણ તેમણે તે દેવતાઓનું પૂજારીપદ પિતાની ઉપજીવિકાના સાધન તરીકે પિતાના જ હાથમાં રાખ્યું હોય, એ પુરા ક્યાંય મળતો નથી. આજે જેવી રીતે દગડબા, હસોબા કે જખાઈ-જોખાઈને માટે પૂજારી બ્રાહ્મણે નથી તેવી જ રીતે તે વખતે બધા જ દેવતાઓને માટે પૂજારીઓ ન હતા. લેકા માનતા રાખતા અને મધ્યસ્થી વિના પિતાને હાથે જ બલિદાન આપતા. સુજાતાએ વટવૃક્ષવાસી દેવતાને દૂધની ખીર આપવાની માનતા રાખી અને અંતે તે ઝાડ નીચે બેઠેલા ગોતમ બેધિસત્ત્વને જ તેણે તે ખીર આપી, એ કથા બૌદ્ધ સાહિત્યમાં
* દીઘનિકાય-બ્રહ્મજાલ, સામાખ્યફલ વગેરે સૂત્રો જુઓ.
