________________
૧૭૨
ભગવાન બુદ્ધ આ કેસકમ્બલના તત્ત્વજ્ઞાનમાંથી જ લેકાયત અર્થશાસ્ત્રનો જન્મ થયો અને તેને વિકાસ કૌટિલ્ય જેવા આચાર્યોએ કર્યો.
અન્યોન્યવાદ અને વૈશેષિક દર્શન પકુઇ કચ્યાયનને અ ન્યવાદ વૈશેષિક દર્શનના જેવો હતો. પણ તેના સાત પદાર્થોમાં અને વૈશેષિકેના પદાર્થોમાં ઘણું ઓછું સામ્ય છે. કચ્ચાયનનો મેટ શ્રમણ સંઘ હતી તેમ છતાં તેની પરંપરા કાયમ રહી નહિ. અર્વાચીન વૈશેષિક દર્શન તેના જ તત્ત્વજ્ઞાનમાંથી નીકળ્યું હશે. પણ તેવી જાતનું તત્ત્વજ્ઞાન માનવાવાળા શ્રમણ સંપ્રદાય બુદ્ધના સમય પછી અસ્તિત્વમાં નહેાતે એમ જણાય છે
| વિક્ષેપવાદ અને સ્વાદુવાદ
સંજય બેલદ્રપુત્તને વિક્ષેપવાદ જેનેના સ્યાદ્દવાદ જેવો હતો. અને કેટલાક સમય પછી જેનોએ તેને સમાવેશ પિતાના તત્ત્વજ્ઞાનમાં કરી લીધું. “આમ હશે, આમ નહિ હેય' (સ્થાપિત
ચારિત) ઈત્યાદિ સ્યાદ્વાદ અને ઉપર વર્ણવેલ બેલદ્રપુત્તને વિક્ષેપવાદ એ બેમાં ખાસ ફરક નથી. તેથી જેન સંપ્રદાયે વિક્ષેપવાદને જ પોતાનું મુખ્ય તત્ત્વજ્ઞાન બનાવ્યું એમ કહેવામાં શે વાંધે છે?
- નિર્ગથ અને આજીવક બુદ્ધસમકાલીન જેનોના ચોવીસમા તીર્થંકર મહાવીર સ્વામી (જે નિગણ્ય નાથપુત કહેવાતા હતા) અને મક્ખલિ ગોસાલ એ બંનેએ છ વર્ષ સુધી સાથે રહીને તપશ્ચર્યા કરી હતી, એવું જૈન ગ્રન્થ ઉપરથી જણાય છે. આવકને અને નિગ્રન્થનો એક જ સંપ્રદાય કરે, એ તે બંનેને પ્રયત્ન હવે જોઈએ. પાર્શ્વમુનિના સંન્યાસીઓ એક વસ્ત્ર અથવા ત્રણ વસ્ત્રો રાખતા હતા. પણ મહાવીર સ્વામીએ મખલિ ગેસલનું દિગંબર વ્રત સ્વીકાર્યું; અને તે સમયથી જ નિગ્રંથ નિર્વસ્ત્ર થયા. પણ નિર્ચ“થે અને આવકના તત્ત્વજ્ઞાનનું એકીકરણ થઈ શકયું નહિ. મહાવીર સ્વામીએ
