________________
• બુદ્ધ-લીલાસાર-સંગ્રહ' નામનું એક અત્યંત રોચક અને સબોધ ગ્રંથ લખ્યો. આ ગ્રંથે ઘેર ઘેર પ્રવેશ મેળવ્યો અને બૌદ્ધ ધર્મની બાબતમાં ઉત્સાહ સાથે પૂરતી માહિતીને લોકોમાં પ્રસાર થયો.
ભગવાન બુદ્ધ પિતાના હજારે ભિક્ષુઓનું સંધટન કરવા માટે અને એમનું જીવન સાધનાપૂત બનાવવા માટે જે નિયમો બનાવ્યા હતા, તે “વિનયપિટક' માં આપ્યા છે. મેં એમનો સારાંશ ધર્માનન્દજી પાસે માગ્ય અને પરિણામે “ બોદ્ધસંઘનો પરિચય' નામના ગ્રંથ આપણને મળે.
સાહિત્યમાં ભગવાન બુદ્ધનો ઉપદેશ “ધમ્મપદ' અને સુતનિપાત” એ બે ગ્રંથમાં સુન્દર રીતે આપ્યો છે. તેથી આ બનેને અનુવાદ ધર્માનન્દજીએ કર્યો અને નિત્યપાઠ માટે મરાઠી અનુવાદ સાથે એક પાલિ “લઘુપાઠ' પણ તૈયાર કર્યો. મહાયાન પંથના સોમાં શાન્તિદેવાચાર્યનું સ્થાન ઘણું ઊંચું છે. એમના અનેક ગ્રંથોમાં
બોધિચર્યાવતાર' સૌથી શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. તેને પણ અનુવાદ ધર્માનન્દજીએ કરી રાખ્યો છે.
વિશુદ્ધિમગ્ન બૌદ્ધ સાધનાનું સ્પષ્ટીકરણ કરતે સૌથી મહત્ત્વનો ગ્રંથ છે. એનું જ સંશોધન કરવા માટે ધર્માનન્દજીને ચાર વખત અમેરિકા બોલાવવામાં આવ્યા હતા. આ ગ્રંથ પર એમણે પાલિ ભાષામાં “દીપિકા' નામની ટીકા લખી અને તેને સાર મરાઠી તથા ગુજરાતીમાં “સમાધિમાગ 'ના નામથી આપો.
બૌદ્ધસાહિત્યમાં “જાતકકથાઓ' સૌથી આકર્ષક છે. તેમાં બુદ્ધના પૂર્વજન્મની વાત આવે છે. એને સંગ્રહ થયો છે અને તેને ગુજરાતી અનુવાદ ક્યારને પ્રસિદ્ધ થઈ ગયા છે.
વ્યાધિ, જરા અને મૃત્યુનું દર્શન કરીને આશ્ચર્યચક્તિ થયેલા રાજપુર સિદ્ધાર્થ ગુપ્ત રીતે ઘર છોડીને ભાગી ગયા, એવી જે બુદ્ધના ગૃહત્યાગની કાવ્યમય કથા લેકેમાં પ્રચલિત છે તે તલ્મ કાલ્પનિક છે. ભગવાન બુદ્ધ ગૃહત્યાગ કેમ કર્યો એ વિષેની પિતાની મીમાંસા અને