________________
૧૨૦
ભગવાન બુદ્ધ આચાર્યોએ તે આ પ્રતીય સમુત્પાદને પિતાના તત્ત્વજ્ઞાનને આધારભૂત પાયો બનાવી દીધો.*
પ્રતીત્યસમુત્પાદ એ પ્રતીત્યસમુત્પાદનું વર્ણન ટૂંકામાં નીચે મુજબ છે –
અવિદ્યામાંથી સંસ્કાર, સંસ્કારમાંથી વિજ્ઞાન, વિજ્ઞાનમાંથી નામરૂપ, નામરૂપમાંથી ષડાયતન, પડાયતનમાંથી સ્પર્શ, સ્પર્શમાંથી વેદના, વેદનામાંથી તૃષ્ણા, તૃષ્ણામાંથી ઉપાદાન, ઉપાદાનમાથી ભવ, ભવમાંથી જાતિ (જન્મ) અને જાતિમાંથી જરા, મરણ, શોક, પરિદેવન, દુઃખ, દૌર્મનસ્ય, ઉપાયાસ એ બધાં પેદા થાય છે.
પૂર્ણ વૈરાગ્યવડે અવિદ્યાનો નિરોધ કરવાથી સંસ્કારને વિરોધ થાય છે. સંસ્કારના નિરોધથી વિજ્ઞાનને નિરોધ થાય છે. વિજ્ઞાનના નિરોધથી નામરૂપને નિરોધ થાય છે. નામરૂપના નિરોધથી ષડાયતનને નિરોધ, ષડાયતનના નિરોધથી સ્પર્શનો નિરોધ, સ્પર્શના નિરોધથી વેદનાનો નિરોધ, વેદનાના નિરોધથી તૃષ્ણાનો નિરોધ, તૃષ્ણના નિરોધથી ઉપાદાનને નિરોધ, ઉપાદાનના નિરોધથી ભવન નિરોધ, ભવના નિરોધથી જન્મનો વિરોધ, જન્મના નિરોધથી જરા, મરણ, શક, પરિદેવન, દુઃખ, દૌર્મનસ્ય, ઉપાયાસ એ બધાંને નિરોધ થાય છે.
દુ:ખની પાછળ આવી બધી કારણપરંપરા જોડી દેવાથી તે સામાન્ય જનતાને સમજવું ઘણું મુશ્કેલ બન્યું. વખત જતાં આ પ્રતીત્યસમુત્પાદને ગહન તત્ત્વજ્ઞાનનું સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થયું, અને તેના વિષે જ વાદવિવાદ થવા લાગ્યા. નાગાજુનાચાર્યે પોતાની માધ્યમિકારિકા આ પ્રતીયસમુપાદના પાયા ઉપર જ રચી છે; અને બુદ્ધઘોષાચાર્યો વિશુદ્ધિ માર્ગને એક પછાં શ ભાગ ( લગભગ સે સવાસો પાનાં) આના વિવેચનમાં ખર્યો છે. આ બધી ચર્ચા વાંચ્યા પછી વિદ્વાન માણસ પણ ગોટાળામાં પડે છે, તે પછી સામાન્ય જનતાને આ તત્ત્વજ્ઞાન
* માધ્યમકકારિકાને આરંભ જુઓ.
