________________
તપશ્ચર્યાં અને તત્ત્વમેધ
૧૧૯
બૌદ્ધ ચિત્રકળામાં ચિત્રકારોએ આ પ્રસંગ ખૂબ સરસ રીતે ચીતર્યાં છે. લાભ, દ્વેષ, માહ, મદ, મત્સર ઇત્યાદિ દુષ્ટ મનાવૃત્તિઓને મૂર્તિમંત સ્વરૂપ આપવાના એમનેા પ્રયત્ન વખાણવા જેવેા છે. પહેલાં કવિએ આ પ્રસંગનું વર્ણન કર્યું અને તેને અનુસરીને ચિત્રકારાએ તેને મૂર્ત સ્વરૂપ આપવાના પ્રયત્ન કર્યાં, કે ચિત્રકારાએ આ પ્રસ`ગ ચીતર્યાં પછી તેને અનુસરીને કવિએએ તેનું વર્ણન કર્યું, એ કહી શકાય તેમ નથી. તે ગમે તેમ હોય તાપણુ એ વાત સાચી છે, કે ઉપર વર્ણવેલી મારસેનાને મૂર્ત સ્વરૂપ આપવાના જ આ પ્રયત્ન છે.
C
તત્ત્વમેધ
તે વૈશાખી પૂર્ણિમાની રાત્રે બોધિસત્ત્વને તત્ત્વબોધ થયા; અને ત્યારથી તેને બુદ્ધ કહે છે. એટલે તે સમય સુધી ગાતમ ધિસત્ત્વ હતા; તે તે દિવસથી ગાતમ બુદ્ધ થયા. યુદ્ધને જે તત્ત્વબોધ થયે તેમાં ચાર આય સયો અને તેની અંદર આવતા અષ્ટાંગિક માને સમાવેશ થાય છે. તેને પહેલવહેલા ઉપદેશ તેમણે પેાતાની સાથે રહેતા પાંચ સાથીઓને કર્યાં. ( આ પ્રસ ંગ આ પછી આવવાને છે, તેથી તેનું વિવરણુ અહીં કરતા નથી. )
વિમુત્તિસુખનેા આસ્વાદ
તત્ત્વબોધ થયા પછી ભગવાન બુદ્ધ તે જ ખોધિવૃક્ષની નીચે સાત દિવસ એસીને વિભુત્તિસુખનેા આસ્વાદ લેતા હતા; અને તે પ્રસંગે રાત્રિના ત્રણ યામામાં તેમણે નીચે આપેલા પ્રતીત્યસમુત્પાદ અવળાસવળા મનમાં આણ્યા, એવું મહાવગ્નમાં કહ્યું છે. પણ સંયુત્તનિકાયના બે સુત્તોમાં યુદ્ધે પોતે ખોધિસત્ત્વની અવસ્થામાં હતા ત્યારે જ તેમણે આ પ્રતીયસમુત્પાદ જાણ્યા એવું કહ્યું છે.* તે સુત્તોને મહાવગ્ગના સારાંશ સાથે મેળ ખેસતા નથી. મહાવર્ગ લખાયા તે વખતે આ પ્રતીયસમુત્પાદને ભારે મહત્ત્વ પ્રાપ્ત થયું હતું એમ લાગે છે. નાગાર્જુન જેવા મહાયાનપંથના
* નિદાનવગસંયુત્ત, સુત્ત ૧૦ અને ૬૫ જીએ.
