________________
૫૮
ભગવાન બુદ્ધ
હું ૧૯૦૨ની સાલમાં કાશી હતા, ત્યારે કાશીના પંડિતોએ આ વાત ખૂબ આદરથી કહેલી મેં સાંભળી. પણ તે પહેલાં “કાશીયાત્રા” નામના પુસ્તકમાં તે વાર્તા તેવી જ આદરબુદ્ધિથી લખેલી મેં વાંચી.
આધુનિક તપસ્યા આ જ તેલંગસ્વામી ભારે ઠંડીના દિવસોમાં ફક્ત માથું બહાર રાખીને ગંગામાં બેસી જતા; અને ભારે ઉનાળામાં જ્યાં ચાલવાથી પગે ફેલ્લાં નીકળે તેવી ગંગાની રેતીમાં બેસી રહેતા.
લેઢાના કાંટાઓની ખાટ બનાવીને તેના પર સૂનારા બાવાઓ ઘણાએ જોયા હશે. ૧૯૦૨ની સાલમાં આવો એક બાવો કાશીમાં બિંદુમાધવના મંદિરની પાસે રહેતો હતો. લાકડાની લંગોટી પહેરીને ફરવાવાળા બાવાઓ પણ મારા જોવામાં આવ્યા છે.
શ્રમનો તપશ્ચર્યા વિષેને આદર ઉપર આપેલ તપશ્ચર્યાના પ્રકારોમાંથી શાક, શામાક અને અરણ્યમાં સહેજે મળતાં ફલમૂલાદિ ખાઈને રહેવું, એ પ્રકાર અરણ્યમાં રહેતા ઋષિમુનિઓ આચરતા હતા. તેઓ વલ્કલ પહેરતા અને ઘણે ભાગે અગ્નિહોત્ર પણ રાખતા. પણ નવા નીકળેલા શ્રમણસંપ્રદાયે અગ્નિહોત્રનો ત્યાગ કર્યો અને અરણ્યમાં રહેતા ઋષિમુનિઓની ઘણીખરી તપશ્ચર્યાઓ સ્વીકારીને તેમાં ચામડાના ટુકડા વગેરે ખાવાની તપશ્ચયોને ઉમેરો કર્યો.
બુદ્ધના સમયમાં નિગ્રંથ (જેનો) ને સંપ્રદાય જેરમાં હતો એ ઉપર કહ્યું જ છે. આ ઉપરાંત પૂરણકાશ્યપ, મકખલિ ગોસાલ, અજિત કેસકમ્બલ, પકુધ કાત્યાયન અને સંજય બેલઠ્ઠપુત્ત એ પાંચ શ્રમણનાયકાના શ્રમણ સંપ્રદાય ઘણું પ્રસિદ્ધ હતા. આ લેકેના તત્ત્વજ્ઞાનને વિચાર સંક્ષેપથી સાતમા પ્રકરણમાં કર્યો છે. તે ઉપરથી એમ જણાશે કે તેમનામાં તત્ત્વની બાબતમાં ઘણે મતભેદ હતો; તેમ છતાંય બે વાતોમાં તેમની એકવાક્યતા હતી–
(૧) તે બધાને યજ્ઞયાગ પસંદ ન હતા, અને
