________________
૧૫
સંબંધ છે. આ બંને સંસ્કૃતિઓના સંઘર્ષમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી વૈદિક સંસ્કૃતિ બુદ્ધના વખતમાં પ્રતિષ્ઠિત થઈ હતી, એટલું બતાવવા માટે જ પહેલું પ્રકરણ આ ગ્રંથમાં મૂક્યું છે.
(૫) ઉપનિષદે અને ગીતા બુદ્ધના સમય પછી રચાયાં છે, એમ કહેવા માટે કયા આધારે છે ?
જવાબઃ આ મુદ્દાની પણ સવિસ્તર ચર્ચા “હિંદી સંસ્કૃતિ અને અહિસા' નામના પુસ્તકમાં આવી ગઈ છે. તેથી તે વિષયની પુનરુક્તિ આ પુસ્તકમાં કરી નથી. ઉપનિષદે જ શું, આરણ્યકે પણ બુદ્ધના સમય પછી જ લખાયાં છે એવું મેં સબળ પુરાવા સાથે બતાવી આપ્યું છે. શતપથ બ્રાહ્મણેમાં અને બંદારણ્યક ઉપનિષદમાં જે વંશાવલિ આપી છે, તે ઉપરથી બુદ્ધ પછીની ૩૫ પેઢીઓ સુધી તેમની પરંપરા ચાલુ હતી, એવું દેખાય છે. હેમચંદ્ર રાયચૌધરી દરેક પેઢીને ત્રીસ વર્ષને સમય આપે છે. પણ ઓછામાં ઓછા પચીસ વર્ષને કાળ ગણીએ તે બુદ્ધ પછી ૮૭૫ વર્ષ સુધી આ પરંપરા ચાલુ હતી, એમ કહેવું જોઈએ. એટલે સમુદ્રગુપ્તના કાળ સુધી આ પરંપરા ચાલુ હતી; અને તે વખતે બ્રહ્મ અને ઉપનિષદે સ્થિર ગયાં. તે પહેલાં યોગ્ય સ્થાને ફેરફાર નહિ થયા હોય એમ નથી. પાલિ સાહિત્યની બાબતમાં પણ એમ જ થયું છે. બુદ્ધઘોષની પહેલાં આશરે બસો વર્ષ અગાઉ પાલિ સાહિત્ય સ્થિર થયું અને બુદ્ધ અદકથા( ટીકા) લખ્યા પછી તેના પર છેલ્લી મહોર લાગી ગઈ. ઉપનિષદે પરની ટીકા તે શંકરાચાર્યે નવમા સૈકામાં લખી. તે પહેલાં ગૌડપાદની માડૂક્યકારિકાઓ લખાઈ હતી. તેમાં તો જ્યાં ત્યાં બધે બુદ્ધની સ્તુતિ જ કરેલી છે એટલું જ નહિ, પણ અકબરના વખતમાં લખેલા અલ્લે પનિષદનો પણ ઉપનિષદોમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે !
* પૃષ્ઠ ૪૮-પ૦ અને ૧૦૦-૧૭૨ જુઓ.
