________________
૧૬
ઉપનિષદોએ આત્મવાદ અને તપશ્ચર્યાં શ્રમણસંપ્રદાયમાંથી લીધાં છે, એમાં શંકાને સ્થાન નથી. કારણ કે એ બન્નેને યજ્ઞયાગાદિની સંસ્કૃતિ સાથે કા સંબંધ નથી. આજકાલ જેવી રીતે આ અને બ્રાહ્મ સમાજ ખાયબલના એક્રેશ્વરીવાદ વેદ કે ઉપનિષદાદિ ગ્રંથાપર લાદવા માગે છે, તેવી જ રીતે આત્મવાદ અને તપશ્ચર્યાં વેઠે ઉપર લાદવાને ઉપનિષદોના પ્રયત્ન દેખાય છે. ફક્ત એમણે શ્રમણેાની અહિંસા સ્વીકારી નથી. તેને લીધે તેઓ વૈદિક રહ્યા. એમ છતાંય, ચુસ્ત મીમાંસક આજે પણ ઉપનિષદેને વૈદિક ગણુવા તૈયાર નથી !
જેમને પાલિ સાહિત્ય કે તેનાં અંગ્રેજી ભાષાંતરા વાંચવાં શકય છે, તેમને માટે બૌદ્ધકાલીન ઇતિહાસસંશોધનના કામમાં આ પુસ્તક ઉપયાગી થશે એવી મને આશા છે. પણ જેમની પાસે એવા વખત નહિ હાય, તેમણે એછામાં ઓછાં નીચેનાં પાંચ પુસ્તકેા તેા અવશ્ય વાંચવાં.
૧. બુદ્ધ, ધમ અને સંધ, ૨. મુદ્દલીલાસારસંગ્રહ, ૩. બૌદ્ધ સંધા પરિચય, ૪. સમાધિમા, ૫. હિંદી સંસ્કૃતિ અને અહિંસા.
આ પુસ્તક લેાકપ્રિયતા મેળવવા માટે લખ્યું નથી; કેવળ સત્યાન્વેષણુમુદ્ધિથી લખ્યું છે. તે કયાં સુધી લેાકાદરને પાત્ર ઠરશે એ કહેવું મુશ્કેલ છે. તેમ છતાંય સુવિચાર પ્રકાશન મંડળના સંચાલકાએ આ પુસ્તકને પાતાની ગ્રંથમાળામાં સ્થાન આપ્યું તે માટે હું તેમના ઘણા આભારી છું. નિર્વિકાર મુદ્ધિથી પ્રાચીન ઇતિહાસના વિચાર કરવાવાળા અનેક મહારાષ્ટ્રીય વાંચા છે અને તેએ આ પુસ્તકને આશ્રય આપીને સુવિચાર પ્રકાશન મંડળના પ્રયત્નને સફળ કરશે, એવા મને વિશ્વાસ છે.
પ્રો. શ્રીનિવાસ નારાયણ ખનહટ્ટીએ પ્રૂફ઼ા વાંચવાના કામમાં મને મક્ક કરી તે માટે હું તેમનેા આભાર માનું છું.
ધર્માનન્દ કાસમ્મી
