________________
૩૩૬
ભગવાન બુદ્ધ
૯૦-૯૧
(૧૨૨)
બૌદ્ધ ધર્મ આણિ સંધ
- પંચક રૂપ, વેદના, સંજ્ઞા, સંસ્કાર અને વિજ્ઞાન એ પાંચ પદાર્થોને પંચસ્કંધ કહે છે. પૃથ્વી, અપ, તેજ અને વાયુ આ ચાર મહાભૂતોને અને એમાંથી ઉત્પન્ન થતા પદાર્થોને રૂપસ્કન્ધ કહે છે.
સુખકારક વેદના, દુ:ખકારક વેદના, અને અપેક્ષાવેદના–આ ત્રણ જાતની વેદનાઓને વેદનાત્કંધ કહે છે.
ઘર, વૃક્ષ, ગામ ઇત્યાદિને લગતી કલ્પનાઓને સંજ્ઞાસ્કંધ કહે છે. સંસ્કાર એટલે માનસિક સંસ્કાર, જેના ત્રણ પ્રકાર છે—કુશળ, અકુશળ અને અવ્યાકૃત; એટલે જે કુશળ પણ નથી અને અકુશળ પણ નથી, જેમ કે કેટલાક પદાર્થોમાં રુચિ થવી અને બીજાઓમાં ને થવી.
વિજ્ઞાન એટલે જાણવું. વિજ્ઞાન છે છે–ચક્ષુર્વિજ્ઞાન, શ્રેત્રવિજ્ઞાન, ધ્રાણવિજ્ઞાન, જિદ્વાવિજ્ઞાન, કાર્યવિજ્ઞાન અને મનોવિજ્ઞાન. આ છે વિજ્ઞાનના સમુદાયને વિજ્ઞાનસ્કન્ધ કહે છે.
જ્યારે આ પાંચ સ્કંધ વાસનાયુક્ત થાય છે ત્યારે તેને ઉપાદાનáધ કહે છે. તેના વડે પુનર્જન્મ થાય છે. આ જન્મમાં કુશલ કે અકુશલ કમ કરવાથી આવતા જન્મમાં પાંચ ઉપાદાન સ્કંધોનો પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. જ્યારે વાસનાને સમૂલ ઉચ્છેદ થાય છે ત્યારે આ સ્કંધોને ઉપાદાન સ્કંધ નહિ કહેતાં ફકત સંઘ કહે છે; કારણ કે એમને લીધે પુનર્જન્મ થવાને સંભવ નથી હોતો. અર્વપદ પ્રાપ્ત થયા પછી વાસનાના
