________________
આર્યોના જય
અર્થ કેવી રીતે ફરી ગયા છે તે દાસ અને આર્ય એ શબ્દો ઉપરથી જ જણાઈ આવે છે. તે દાસ શબ્દનો મૂળ અર્થ દાતા હોવા છતાં હમણાં તેનો અર્થ ગુલામ થયો છે; અને આર્ય શબ્દનો અર્થ ભટકતો હોવા છતાં હમણું તે ઉદાર, શ્રેષ્ઠ એ થયો છે.
આર્યોના વિજયથી થયેલું નુકસાન આર્યોના અને દાસના સંઘર્ષણને લીધે જે ભારે નુકસાન થયું તે એ કે દાસેની મકાન અને શહેર બાંધવાની કળાનો લગભગ નાશ થઈ ગયો. સિંધ અને પંજાબમાં જડેલાં પ્રાચીન નગરની અને ઘરની પરંપરા હિંદુસ્તાનમાં રહી નથી. બીજી વાત એ કે, જંગલમાં રહેતા યતિઓ કેવી રીતે વર્તતા એ સમજવાનું સાધન રહ્યું નહિ. ઉપરના ઉતારામાં ઈન્ટે તેમને કૂતરાઓને ખવરાવ્યા એનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. અને શબ્દ “સાલાક 'ને અર્થ વરૂ કે કૂતરે એવો થાય છે. ટીકાકારે સાલાર્વાકનો અર્થ વરૂ જ કર્યો છે. પણ ઇન્દ્રની પાસે ઘણું શિકારી કૂતરાઓ હતા અને તેણે તેમને યતિઓ પર છોડ્યા, એ વાત વધુ સંભવિત લાગે છે. આ યતિઓનું સમાજ પર ખૂબ જ વજન હોવું જોઈએ; નહિતર તે ઇન્દ્રને એમને મારી નાખવાનું કશું જ કારણ ન હતું. પણ યતિઓ કેવી રીતે વર્તતા, લોકે તેમને શા માટે માન આપતા, વગેરે વાત સમજવાનું કશું જ સાધન આપણુ પાસે રહ્યું નથી.
આર્યોની સંસ્કૃતિ ને કૃષ્ણને વિરોધ સપ્તસિંધુના પ્રદેશ પર ઈન્દ્રની સત્તા પૂરેપૂરી રીતે સ્થપાયા પછી તેની નજર મધ્ય હિન્દુસ્તાન પર પડી હોય તો તેમાં નવાઈ નથી. પણ ત્યાં તેને એક જબરો પ્રતિસ્પર્ધી મળ્યો. દેવકીનંદન કૃષ્ણ કેવળ ગાયોનો પ્રતિપાલક રાજા હતો. ઇન્દ્રની યજ્ઞયાગની સંસ્કૃતિ અને તેનું પ્રભુત્વ સ્વીકારવા એ તૈયાર ન હતો. તેથી ઈન્દ્ર તેના પર હુમલો કર્યો. કૃષ્ણની પાસે હયદળ નહોતું. તેમ છતાંય