________________
૧૦
ભગવાન બુદ્ધ
તેણે આક્રમણ માટે એવી જગ્યા શોધી કાઢી કે ઇન્દ્રનું તેની આગળ કશું જ ચાલ્યું નહિ. બૃહસ્પતિની મદદથી એ મહામુશ્કેલીએ પેાતાના જાન બચાવીને પાા હઠયો. ઋગ્વેદમાં (૮/૯૬/૧૩-૧૫ ) મળી આવતી કેટલીક ઋચાઓપરથી અને ભાગવતાદિ પુરાણમાં આવતી દંતકથાઓપરથી આ વિધાનને સારી પેઠે પુષ્ટિ મળે છે.
'
કૃષ્ણ યજ્ઞયાગની સંસ્કૃતિ માનવા તૈયાર ન હતા. તેા પછી તે શામાં માનતા હતા ? તેને અંગિરસ ઋષિએ યજ્ઞની એક સારી પદ્ધતિ શિખવાડી. તે યજ્ઞની દક્ષિણા એટલે તપશ્ચર્યાં, દાન, સરળતા (આવ) અહિંસા અને સત્યવચન. अथ यत्तपो दानमार्जवमहिंसा सत्यवचनमिति ता अस्य વૃક્ષ:। ' ( છાં. . ૩/૧૭/૪-૬ ) આ ઉપરથી એમ દેખાય છે કે આયૅના અને દાસેાના સંધને લીધે તિઓની જે સંસ્કૃતિ સપ્તસિંધુ પ્રદેશમાં નષ્ટ થઈ, તેનેા કેટલાક અંશ ગંગા-યમુનાના પ્રદેશમાં કાયમ રહ્યો હતા. કૃષ્ણના જેવા રાજાએ એ પ્રદેશમાં તપશ્ચર્યાં કરનાર અહિંસક મુનિએની પૂજા કરતા હતા, એ ઉપરના ઉતારા પરથી જણાઈ આવે છે.
વૈદિક સંસ્કૃતિના વિકાસ
પરંતુ આ અહિંસક સંસ્કૃતિને ઝાઝો વિકાસ થવા પામ્યા નહિ. બ્રાહ્મણેાએ રાજકારણમાંથી નિવૃત્ત થયા પછી સાહિત્ય અને ખીજાં લેકે પયેાગી કાર્યોમાં સારા રસ લીધા. હિન્દુસ્તાનમાં સૌથી પ્રાચીન વિદ્યાપીઽ તક્ષશિલામાં હતું. ત્યાં બ્રાહ્મણા વેદાનું શિક્ષણ તા આપતા જ હતા; પણ તે ઉપરાંત ધનુર્વિદ્યા, વૈદ્યક ઇત્યાદિ શાસ્ત્રો પણ તેઓ શીખવતા હતા. સપ્તસિંધુમાંથી ઇન્દ્રની પરપરાનું સામ્રાજ્ય નષ્ટ થયું, તેમ છતાંય તે પર પરામાંથી પેદા થયેલી નવી સંસ્કૃતિનું રાજ્ય ત્યાં શરૂ થયું અને તેને વિકાસ થતા ગયા.
* હિંદી સંસ્કૃતિ અને અહિંસા, પૃ. ૨૨-૨૫ જી.
/1
