________________
૧૭૮
ભગવાન બુદ્ધ
વડે તે તૃષ્ણાને ક્ષય કરવાથી જ મનુષ્ય અને મનુષ્યજાતિને શાંતિ તથા સમાધાન પ્રાપ્ત થશે. આ નવે માર્ગ આત્મવાદનો ત્યાગ કર્યા વિના સમજાય તેવો નહોતો. તેથી ભગવાન બુદ્ધ પંચવર્ષીય ભિક્ષુઓને ચાર આર્યસત્યોના ઉપદેશ પછી તરત જ અનાત્મવાદને ઉપદેશ આપ્યાનો દાખલો ખધસંયુત્તમાં મળે છે.*
ભગવાન વારાણસી આગળ ઋષિવત્તનના મૃગદાવમાં રહેતા હતા. ત્યાં ભગવાન પંચવર્ગીય ભિક્ષુઓને સંબોધીને બોલ્યા, “હે ભિક્ષુઓ, જડ શરીર અનાત્મા છે; શરીર જે આત્મા હતા, તે તે દુઃખરૂપ થયું ન હતું, અને મારું શરીર આવું થાઓ અને આવું ન થાઓ, એવું કહી શકાત. પણ શરીર અનાત્મા હોવાથી તે ઉપદ્રવકારક થાય છે, અને તે આવું થાઓ કે આવું ન થાઓ એમ કહી શકાતું નથી.
“હે ભિક્ષુઓ, વેદના અનાત્મા છે. તે જો આત્મા હેત, તે ઉપદ્રવકારક થાત નહિ અને મારી વેદના આવી થાઓ અને આવી નહિ થાઓ, એવું કહી શકાયું હોત. પણ વેદના અનાત્મા હોવાથી તે ઉપદ્રવકારક થાય છે, અને તે આવી થાઓ અને આવી ન ચાઓ એમ કહી શકાતું નથી. તેવી જ રીતે સંજ્ઞા સંસ્કાર, અને વિજ્ઞાન અનાત્મા છે. જે વિજ્ઞાન આત્મા હોત, તે તે ઉપદ્રવકારક થયું ન હતા અને મારું વિજ્ઞાન આવું થાઓ અને આવું ન થાઓ એમ કહી શકાયું હતું. પણ વિજ્ઞાન અનાત્મા હોવાથી તે દુઃખદાયક થાય છે અને મારું વિજ્ઞાન આવું થાઓ અને આવું ન થાઓ એમ કહી શકાતું નથી.”
હે ભિક્ષુઓ, જડ શરીર, વેદના, સંજ્ઞા, સંસ્કાર અને વિજ્ઞાન નિત્ય છે, કે અનિત્ય ? ”
“ભદન્ત, તે બધાં અનિય છે,” ભિક્ષુઓએ જવાબ આપ્યો. ભ૦–જે અનિત્ય છે તે દુઃખકારક છે કે સુખકારક? * એ જ સુત્ત મહાવમાં પણ છે.