________________
આત્મવાદ
૧૭૯
ભિ૦–ભનેતે, તે દુઃખકારક છે.
ભ૦–અને જે દુઃખકારક અને વિપરિણામ પામવાવાળું છે, તે મારું છે, તે હું છું, તે મારો આત્મા છે, એમ સમજવું યોગ્ય થશે ખરું?
ભિવ–ના, ભદન્ત.
ભ–તેથી, હે ભિક્ષુઓ, જે કોઈ જડ પદાર્થ અતીત, અનાગત, પ્રત્યુત્પન્ન, પિતાના શરીરની અંદર કે બહારને, પૂલ, સૂમ, હીન, ઉત્કૃષ્ટ, નજીક કે દૂરને છે, તે બધે મારે નથી, તે હું નથી, તે મારે આત્મા નથી, એવું યોગ્ય રીતે સમ્યક્ જ્ઞાન વડે જાણવું. તેવી જ રીતે કોઈ પણ વેદના, કોઈ પણ સંજ્ઞા, સંસ્કાર, જે કાઈ વિજ્ઞાન, અતીત, અનાગત, પ્રત્યુત્પન્ન, પિતાના શરીરની અંદરનું કે બહારનું, પૂલ, સૂમ, હીન, ઉત્કૃષ્ટ, દૂરનું કે પાસેનું છે, તે બધું મારું નથી, તે હું નથી, તે મારો આત્મા નથી, એવું યથાર્થ રીતે સમ્યફ જ્ઞાન વડે જાણવું. હે ભિક્ષુઓ, આ પ્રમાણે જાણવાવાળા વિદ્વાન આર્યશ્રાવક જડ પદાર્થ, વેદના, સંજ્ઞા, સંસ્કાર અને વિજ્ઞાન, એ બધા વિષે વિક્ત થાય છે, અને વિરાગને લીધે મુક્ત થાય છે.
આત્માના પાંચ વિભાગ આત્મા શાશ્વત છે કે અશાશ્વત એવા પ્રશ્નનો સીધે જવાબ આપવાથી ગોટાળો થવાનો સંભવ હતો, તેથી ભગવાન બુદ્ધ આત્મા એટલે શું તેની બરાબર કલ્પના આવે તે માટે તેનું પૃથક્કરણ આ પંચસ્કંધમાં કર્યું છે. જડપદાર્થ, વેદના, સંજ્ઞા, સંસ્કાર અને વિજ્ઞાન એવા આ આત્માના પાંચ વિભાગ કરી શકાય છે. અને તે વિભાગ કર્યા પછી તરત જ સ્પષ્ટ થાય છે, કે આમા શાશ્વત પણ નથી અને અશાશ્વત પણ નથી. કારણકે આ પાંચે સ્કંધ હંમેશા બદલવાવાળા એટલે અનિત્ય છે, દુઃખકારક છે, અને તેથી જ તે મારા છે, અથવા તે આત્મા મારે છે એમ કહેવું યોગ્ય નહિ થાય. એ જ બુદ્ધનો અનાત્મવાદ છે અને તે શાશ્વતવાદ કે અશાશ્વતવાદ એ બને છેડા પર
