________________
૫૧
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ શ્રમણ સંજ્ઞા આપી હશે. પણ જંગલમાં રહેતા ઋષિમુનિઓ પણ તપશ્ચર્યાવડે શરીરને કષ્ટ આપતા જ હતા; તોપણ તેમને શ્રમણ કહેતા ન હતા. તેથી લોકોના હિત માટે પોતે શ્રમ કરતા હતા, તેથી જ તેમને શ્રમણ કહેવામાં આવતા હતા, એ વધુ સંભવિત છે.
ત્રેસઠ શ્રમણપંથ બુદ્ધના સમયમાં આવા નાના મોટા ત્રેસઠ શ્રમણ અસ્તિત્વમાં હતા. “થતિ તાનિ હાનિ ૪ દિ' એ વાક્યમાં જે ત્રણ અને સાઠ મને કહ્યા છે તેમાં બૌદ્ધમતનો પણ સમાવેશ થાય છે કે નહિ, તે કહી શકાતું નથી. તેનો સમાવેશ થાય છે એમ માની લઈએ તે પાકિસાહિત્યમાં અનેક જગ્યાએ મળી આવતા બાસઠ મતોના (ાદિ દિન) ઉલ્લેખનો અર્થ બરાબર બેસે છે. એટલે બુદ્ધના શ્રમણપંથની બહાર આ સમયમાં બીજા શ્રમણપંથ હસ્તી ધરાવતા હતા, એમ નક્કી થાય છે. આ બાસઠ શ્રમણપથેના મતે વીગતવાર બતાવવાનો પ્રયત્ન દીધનિકાયના પહેલા બ્રહ્મજાલસુત્તમાં કર્યો છે. પણ તે કૃત્રિમ જણાય છે. જે વખતે આ સુત્ત લખાયું તે વખતે બાસઠ સંખ્યા ઉપરાંત બીજી વીગતવાર માહિતી રહી ન હતી. તેથી સુત્ત રચનારાઓએ બાસઠ સંખ્યા ભરી કાઢવા માટે નવી વીગતે રચીને આ સુત્તમાં નાખી. આ જૂના બાસઠ શ્રમણપંથની માહિતી નષ્ટ થવાનું કારણ એ જણાય છે કે, તેમાં પ્રસિદ્ધ એવા ઘણું જ ઓછા શમણુપંથે હતા અને નાના નાના સંપ્રદાયના મોટા સંપ્રદાયમાં સમાવેશ થતો ગયો. આજકાલના બાવાઓ, સાધુઓ વગેરે પથાની બરાબર ગણતરી કરીએ તો તે કેટલાયે થશે. પણ તેમાં સેંધપાત્ર કબીર, દાદ, ઉદાસી વગેરે પંથે આંગળીના વેઢા પર ગણી શકાય તેટલા જ બાકી રહેશે.
તપશ્ચર્યાના પ્રકાર બુદ્ધના સમયમાં સૌથી મોટા શ્રમણસં છ હતા. અને તેમાં પણ નિગ્રંથ શ્રમણના સંપ્રદાયનો નંબર પહેલે આવે છે. આ
