________________
૧૮૨
ભગવાન બુદ્ધ
પ્રજ્ઞા, સંબંધ અને નિર્વાણને લાભ થશે નહિ
પણ હે માલુક્યપુત્ત, આ દુઃખ છે, આ દુઃખને સમુદય છે, આ દુઃખને વિરોધ છે, અને આ દુઃખ નિરોધનો માર્ગ છે, એ બધું મેં સ્પષ્ટ કરી બતાવ્યું છે. કારણ કે આ ચાર આર્ય સત્યો બ્રહ્મચર્યમાં સ્થિરતા લાવવાવાળા છે, એના વડે વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે, પાપને નિરોધ થાય છે, શાંતિ, પ્રજ્ઞા, સંબધ અને નિર્વાણ એ બધાંની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી, હે માલુંક્યપુર, જે વાતની મેં ચર્ચા કરી નથી તે વાતની તમે ચર્ચા કરશો નહિ; જે વાતનું મેં સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે તે સ્પષ્ટીકરણ કરવાને યોગ્ય છે એમ માનજે.”
આનો અર્થ એવો કે આત્મા પંચશ્કનો બનેલો છે, તેમ છતાં તેને આધાર કે હોય છે, તે જેવો ને તેવો પરલોકમાં જાય છે કે કેમ, વગેરે વાતોની ચર્ચા કરવાથી ભારે ગોટાળો થઈ જશે. જગતમાં દુઃખ ઘણું છે, અને તે મનુષ્યજાતિની તૃષ્ણામાંથી ઉત્પન્ન થયું હોવાથી અષ્ટાંગિક માર્ગ વડે તૃષ્ણાનો નિરોધ કરીને જગતમાં સુખશાંતિ સ્થાપન કરવી એ દરેક વ્યક્તિનું કર્તવ્ય છે. આ જ સીધો માર્ગ છે, અને એ જ બુદ્ધનું તત્ત્વજ્ઞાન છે.
ઈશ્વરવાદ બુદ્ધ ઈશ્વરને માનતા ન હતા તેથી તે નાસ્તિક હતા, એવી કેટલાક લેકેની માન્યતા છે. બૌદ્ધ સાહિત્ય અથવા પ્રાચીન ઉપનિષદે વાંચીએ તે આ માન્યતા ખોટી છે એમ જણાશે. તેમ છતાં આ લોકભ્રમ દૂર કરવા માટે બુદ્ધના સમયમાં પ્રચલિત થયેલા ઈશ્વરવાદનું દિગ્દર્શન કરવું યોગ્ય જણાય છે.
ખાસ ઈશ્વર શબ્દનો ઉલ્લેખ અંગુત્તરનિકાયના તિકનિપાતમાં (સુત્ત નં. ૬૧) અને મજિઝનિકાયના દેવદહસુત્તમાં (ને ૧૦૧) મળી આવે છે. આમાંના પહેલા સુત્તમાં ઈશ્વર વિષેનો ઉલ્લેખ નીચે મુજબ છે –
