________________
કર્મયોગ
૧૯૧
રીતે બુદ્ધિને તેના સમયના ટીકાકારો અક્રિયવાદી કહેતા અને સમાજ આગળ તેના નવા તત્ત્વજ્ઞાનની નિરર્થક્તા દર્શાવતા, એમ માનવામાં વાંધો નથી.
દુરિત અને સુચરિતો ઉપર દીધેલાં દુશ્વરિતો અને સુચરિતાનાં લક્ષણો કયાં તેનું ટૂંકામાં વિવેચન કરવું યોગ્ય જણાય છે. ભગવાન સાલેશ્યક બ્રાહ્મણને કહે છે, “હે ગૃહસ્થ, કાયાવડે થતું ત્રણ પ્રકારનું અધર્માચરણ કર્યું? કઈ માણસ પ્રાણઘાત કરે છે, રુદ્ર, દારુણ, લેહિત પાણિ અને હિંસા કરવામાં મગ્ન હોય છે અથવા તે ચોરી કરે છે; જે વસ્તુ પિતાની નથી તે ગામમાં કે અરણ્યમાં હોય પણ માલિકને પૂછડ્યા વિના લઈ લે છે; અથવા તે વ્યભિચાર કરે છે; મા, બાપ, ભગિની, પતિ અથવા આપ્તજને રક્ષણ કરેલી સ્ત્રી સાથે વ્યભિચાર કરે છે; આ રીતે કાયાવડે ત્રિવિધ અધર્માચરણ થાય છે.
વળી હે ગૃહસ્થ, વાચાથી થતાં ચાર પ્રકારનાં અધર્માચરણ ક્યાં? કોઈ માણસ જઠું બોલે છે. સભામાં, પરિષદમાં, આપ્તમંડળમાં કે રાજદ્વારમાં એ જાય ત્યારે એને સાક્ષી તરીકે તે જે જોયું હોય તે કહે એમ પુછાય છે, ત્યારે પોતે જે જાણતા નથી તે હું જાણું છું, પોતે જે જોયું નથી તે મેં જોયું છે, એવું તે કહે છે. આ રીતે પોતાને માટે, બીજા માટે, કે થેડી ઘણી પ્રાપ્તિ માટે જાણી-જોઈને જ બેસે છે. અથવા તે ચાડી ખાય છે, આ કાનું સાંભળીને બીજા લોકોમાં ભેદ પાડવા માટે ખોટી વાતો કરે છે, અથવા પેલા લેકોનું સાંભળીને આ લેકામાં વિરોધ ઉત્પન્ન કરવા માટે સંપથી રહેવાવાળા લોકોમાં તે કુસંપ પેદા કરે છે, અથવા ઝઘડતા લોકોને ઉત્તેજન આપે છે. ઝઘડો વધારવામાં તેને આનંદ થાય છે, ઝઘડે વધે તેવી વાણી જ એ બોલે છે, અથવા તે ગાળો આપે છે, અને દુષ્ટતાથી ભરેલું, કર્કશ, કટુ, મર્માઘાત કરવાવાળું ક્રોધયુક્ત અને સમાધાનને ભંગ કરે તેવું વચન બેલે