________________
તપશ્ચર્યા અને તત્ત્વમેધ
૧૧૩
હઠયોગ મૂકીને પોતે આનાપાનસ્મૃતિસમાધિની ભાવના કેવી રીતે કરતા હતા, તે ભગવાન બુદ્ધે આનાપાનસંયુત્તના પહેલા વર્ગીના આઠમા સુત્તમાં કહ્યું છે:—
–
t
ભગવાન કહે છે, “ હે ભિક્ષુએ, આનાપાનસ્મૃતિસમાધિની ભાવના કરવાથી ભારે ફાયદા થાય છે. તેની ભાવના કેવી રીતે કરવાથી ફાયા થાય છે? કાઇ ભિક્ષુ અરણ્યમાં વૃક્ષની નીચે કે ખીજી કાઈ એકાન્ત જગ્યાએ આસન બાંધી બેસી જાય છે. તે દીર આશ્વાસ લેતા હોય ત્યારે પોતે દીધ` આશ્વાસ લે છે એમ જાણે છે. દીધ પ્રશ્વાસ છેાડતા હાય ત્યારે પાતે દીધ પ્રશ્વાસ છેડે છે તેમ જાણે છે; હ્રસ્વ શ્વાસ લેતા હાય, ઇત્યાદિ. આ રીતે આનાપાન સ્મૃતિસમાધિની ભાવના કરી હોય તેા ઘણા લાભ થાય છે. હું ભિક્ષુઓ, હું પણ સંમેાધિજ્ઞાન થતાં પહેલાં ખેાધિસત્ત્વની અવસ્થામાં હતા ત્યારે ઘણે ભાગે આ જ ભાવના કરતા હતા. તેને લઈ તે મારા શરીરને અને મારી આંખાને નુકસાન થતું ન હતું અને મારું ચિત્ત પાપવિચારોથી મુક્ત થતું હતું.”
આ ઉપરથી સ્પષ્ટ થશે કે એધિસત્ત્વ આખા વખત ડાયાગ આચરતા ન હતા. વચ્ચે વચ્ચે તે શાંત રાજયેાગના અભ્યાસ કરતા હતા અને તેનાથી તેને સમાધાન પ્રાપ્ત થતું હતું. ધ્યાનમા ના સ્વીકાર
આવી રીતે ઉપવાસ અને આહારસેવન, હયાગ અને રાજયાગ-એની વચ્ચે ઝેલા ખાતાં ખાતાં અન્તે ખેાધિસત્ત્વે મનમાં અચાનક એવા નિશ્ચય કર્યો કે તપશ્ચર્યાં સાચે જ નિરર્થક છે. તેના વગર મેાક્ષ મેળવવા શકય છે. તેથી તપશ્ચર્યાં છેડી તેમણે ફરી પૂર્ણ રીતે ધ્યાનમાનું અવલ`ખન કેવી રીતે કર્યું, એનું ટૂંકું વર્ણન મહાસચ્ચકસુત્તમાં કર્યુ છે.
*વધુ માહિતી માટે સમાધિમાર્ગ પૃ. ૩૮૪૮ એ.
'
