________________
ર૧૪
ભગવાન બુદ્ધ
અને તેણે અને એક હજાર ગાય અને દસ હજાર સુવર્ણપદની દક્ષિણ સ્વીકારી.
પણ યજ્ઞ અને તપશ્ચર્યાનું મિશ્રણ બેવડું દુઃખ આપનાર છે એમ ભગવાન બુદ્ધ કહેતા. કન્દરક સુત્તમાં ભગવાને ચાર પ્રકારના માણસે વર્ણવ્યા છે. તે આ પ્રમાણે (૧) આત્મન્તપ પણ પરન્તપ નહિ; (૨) પરન્તપ પણ આત્મન્તપ નહિ; (૩) આત્મન્તપ અને પરન્તપ (૪) આત્મન્તપ નહિ અને પરન્તપ પણ નહિ.
આ ચારમાં પહેલો કઠોર તપ કરવાવાળો તપસ્વી ગણો. તે પિતાને તાપ આપે છે અને પારકાને તાપ આપતા નથી. બીજે કસાઈ પારધી વગેરે. તે બીજાને તાપ આપે છે પણ પિતાને તાપ આપતા નથી. ત્રીજે યજ્ઞયાગ કરવાવાળો, તે પિતાને પણ તાપ આપે છે, અને બીજાં પ્રાણીઓને પણ તાપ આપે છે. ચોથ તથાગતને (બુદ્ધને) શ્રાવક, તે પિતાને કે બીજાને તાપ આપતા નથી.
આ ચારેય જણનું સવિસ્તર વર્ણન તે સુત્તમાં આપ્યું છે. તેમાંના ત્રીજી જાતના માણસના વર્ણનને સારાંશ આ પ્રમાણે છે: ભગવાન કહે છે, “હે ભિક્ષુઓ, આત્મન્તપ અને પરન્તપ માણસ યો? કઈ ક્ષત્રિય રાજા કે કાઈધનવાન બ્રાહ્મણ એક નવું સંસ્થાગાર બાંધે છે, અને મુંડન કરીને પરાજિન ઓઢીને શરીરે ઘી તેલ ચોપડે છે, અને હરણનાં શીંગડાથી પીઠ ખંજવાળતા પોતાની પત્ની સાથે અને પુરોહિત બાહ્મણ સાથે તે સંસ્થાગારમાં પ્રવેશ કરે છે. ત્યાં છાણથી લીંપેલી જમીન ઉપર તે કશું પણ પાથર્યા વગર સૂઈ જાય છે. એક સારી ગાયના એક ભાગના દૂધ પર તે રહે છે, બીજા ભાગના દૂધ પર તેની પત્ની રહે છે, અને ત્રીજા ભાગના દૂધ પર, પુરોહિત બ્રાહ્મણ રહે છે. ચોથા ભાગના દૂધવડે હામ કરે છે. ચારે ભાગમાંથી બચેલા દૂધ પર વાછરડાને જીવવું પડે છે.
+ બૃહદારણ્યક ઉપનિષદ્ ૩/૧/૧-૨ જુઓ. * મઝિમનિકાય નં. ૫૧.
