________________
૩૩
સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ
ત્યાં એક કુંભારના ઘરમાં તે બુદ્ધિને કેવી રીતે મળે, ત્યાં બુદ્ધ તેને કયે ઉપદેશ આપ્યો અને છેવટે તે ગાંડી ગાયથી કેવી રીતે મરાયો, એ બધી હકીકત ઉપર નિર્દેશ કરેલ ધાતુવિભંગસુત્તમાંથી જ મળે છે.
ગાંધારીને અને તેમની રાજધાની(તક્ષશિલા)નો ઉલ્લેખ જાતક અદ્રકથામાં અનેક ઠેકાણે આવે છે. કલાકૌશલ્યની જેમ વિદ્વત્તામાં પણ તક્ષશિલા નગરી મોખરે હતી. વેદાભ્યાસ કરવા માટે બ્રાહ્મણકુમાર, ધનુવિદ્યા અને રાજ્યતંત્ર શીખવા માટે ક્ષત્રિય અને શિલ્પકલા તથા બીજા ધંધાઓ શીખવા માટે વૈશ્ય જુવાને દૂરદૂરના પ્રદેશમાંથી તક્ષશિલા જતા હતા. રાજગૃહના પ્રખ્યાત વૈદ્ય જીવક કૌમારભભે આયુર્વેદનો અભ્યાસ અહીં જ કર્યો હતો. હિંદુસ્તાનમાં અત્યંત પ્રાચીન વિદ્યાપીઠ તક્ષશિલાનું જ હતું.
૧૬. કબજા (કાજ) એમનું રાજ્ય વાયવ્ય દિશામાં હતું અને તેની રાજધાની દ્વારકા હતી, એવો પ્રો. રાઈઝ ડેવિડઝનો મત છે.* પણ મઝિમનિકાયના અસ્સલાયનસુત્તમાં “વોનવોને!' એ તે દેશનો યવનો સાથે ઉલ્લેખ કર્યો હોવાથી આ દેશ ગાંધારેની પણ પેલી બાજુએ હતો, એવું લાગે છે. આ જ સુત્તમાં યવન કાજ દેશમાં આર્ય અને દાસ એ બે જ જાતિઓ છે અને ક્યારેક ક્યારેક આર્યમાંથી દાસ અને દાસમાંથી આર્ય થતા રહે છે એમ પણ લખ્યું છે. ગાંધારના દેશમાં વર્ણાશ્રમધર્મ દઢમૂલ થયો હતો એવું કેટલીક જાતકકથાઓ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે. ખુદ તક્ષશિલામાં ઘણાખરા ગુરુઓ બ્રાહ્મણજાતિના હતા. પણ કાજમાં ચાતુર્વણ્યનો પ્રવેશ થયો ન હતો. તેથી તે દેશ ગાંધારની પેલી બાજએ હતો એમ માનવું પડે છે.
આ દેશના લેકે જંગલી ઘોડાઓ પકડવામાં કુશળ હતા, એવું કુણાલજાતકની અદ્રકથા પરથી દેખાય છે. ઘેડ પકડવાવાળા લેક
* Buddbist India, P. 28.
